1922 Җилин үр сарин чилгч.
Асхн үд давад, нарн зөвәр хурдндан орчксн цагт, хулсн дотрас чирәһәснь көлсн асхрсн, цаһан альчурар күзүһән арчсн Богла багш, үүмсн бәәдлтә һарч ирв.
Арш Чапчаевич Вадим Петрович хойр гелңгин өмнәс тосч, нег дууһар адһҗ сурв:
— Церн яһва?
— А, хәәрхн! Зуңква минь! Церниг тенд үлдәһәд авчкв! Та хойриг ирҗ, теднд зүстх һар цаас өгтхә гиҗ Мокн некҗәнә, — гиһәд Богла зальврн, дагҗад бәәнә.
Багшиг үгән келәд төгсәхлә, хулсн дунд хойр дәкҗ хасн бууһин дун соңсгдв.
— А, хәәрхн! — Богла багш дор ормдан сөгдҗ мөргв.
-Кен бу хаҗана? Яһад иим удан болвт? — гиҗ Арш Чапчаевич багшас сурв.
— Кен хасинь яһҗ медхв? Мана удан болдг учр иим. Хулсн дотр нәәмн күн бәәнә. Мокн, дәкәд һурвн деермч хулснас һарч зүстхмн гинә. Така болн бас нег залу хулснас һаршгоһар седнә. Тегәд хоорндан тольклдад, аш сүүлднь Така Мокнла керлдәд, бууһан шүүрәд авхлань, Мокна ахнь, Такан гиҗгәрнь өгч унһаһад, һар-көлинь күлчкв. Тегәд намаг танур тәвлә, — гиҗ Богла багш келв.
—Яһий? — гиҗ Арш Чапчаевич Вадимәс сурв.
— Тиигҗ күн сурдв! — гиҗ Вадим Петрович үүрүрн зөрҗ хәләв. — Цаг түдлго һурвулн хулснур орхмн. Эс гиҗ Церниг тедн менд тәвшго.
— Одак бууһин дун эсго дун биш, — гиҗ Богла багш сүрдв.
— Шовучн хасн. Тегәд бидн һар хоосн хулснур орхмб? — гиҗ Арш келхлә, Вадим Петрович бүстән дүүҗләтә пистулан пиджакин хавтхд тагчгар дүрчкв. Арш бас терүг дурав.
Богла багшиг дахад, Арш Вадим хойр хулсн заагар зөвәр йовчксн цагла энд-тенднь хулсна бүчр нәәхлснь соңсгдв. Деермчнр эдниг итклго, кедү күн йовхинь, бу селм теднд бәәх угаһинь хулсн заагас гетҗәхинь Вадим Арш хойр медчкәд, эс әәсн бәәдлтәһәр, хоорндан арһул үг күүндәд йовна..
Тиигә йовҗ хулсн дунд бәәсн нег бичкн арл тал эдн һарч ирв. Һар хоосн болчкад, дәкәд гелңтә һурвхн күн йовхинь медчкәд, хулсн заагас зурһан күн һарч ирв. Арлын захд бәәсн сег дотр Церн күләтә бәәнә.
— Тадн бу хасн ду соңсвта? — гиҗ, харада җивр сахлта салькн- нарнд шатад бәәсн күрң чирәтә, нәрхн хар залу теднәс сурв.
— Соңсвидн. Нә, Мокн, тенснтн болҗ. Наадк әмтнлә әдл гер-бүләрн җирһх кергтә. Күн болһнас бултҗ яһҗ тесхмт? — гиҗ, Мокниг таньдг, Арш келв.
— Тер учрар, одак хойриг таралңгин орнур тәвчквидн, — гиҗ Мокн, одахн күртл түүнә нөкд бәәсн, ода хаалһнь салхла, тедниг алсндан омгшҗ келв.
— Кен хойриг — гиҗ Арш Чапчаевич сурв.
— Одак әәмгин ахлач Цеднә Сарңгиг алсн залусиг, — гиҗ Мокн келв.
Эврәннь даалһвр күцәсн хойр күүнә әминь һарһҗ, үлү герч үлдәшгон кергт, тиим йовдл Мокн һарһсинь Арш Вадим хойр медв.
— Бидн таднд урднь зәңглләвидн. Кемр бу-селмән хаяд, әмтн дорацулдган уурч, олнд туста көдлмш кеһәд, гер-бүлтәһән бәәхләтн, Хүүвин йосн таниг көндәшго, — гиҗ Арш теднд келв.
— Бидн зөвтәвидн. Кеер хонад, кец дерләд йовсн болх, — гиҗ Мокн келчкәд, Аршин көвкәҗәсн пиджакин хавтх тал шилтҗ хәләв.
— Эх, Мокн, таниг зөргтә залу болһдг биләв! Эн бичкн төмрин тасрхаһас әәһәд, мини хавтхас нүдән хөөһүллго бәәнт? — гиҗ Арш Чапчаевич инәһәд, пиджакин дотрк хавтхасн пистулан шүүрч авад, һазрт хайчкв. Терүнә дару Вадим Петрович бас эврәннь пистулан дотрк хавтхасн һарһад хайчкв. Теднә хөөн, Мокн эврәннь бүшмүдин хавтхас нег нага һарһад өмнән хайчкад, дәкәд невчк ухалҗаһад, зүн сүүһәсн дәкн нег пистул һарһад хайчкад, «нань уга» гисн бәәдлтәһәр, хойр һаран делгҗ саҗв.
Арш Чапчаевич, Вадим Петрович зүстсн деермчнр болн Богла багш йовад, асхн нарн суухин өмн Хагт күртл, һурвн дууна һазрт йовһар ирцхәв.
Өрвәд, төвшүнәр хоорндан үг күүндәд ирҗ йовсн эдниг, негл үр-дүң. Хам-хоша бәәх, хотнас оңдан хотнур гиичд ирҗ йовх залус гиҗ медхмн. Эдн нег цөөкн час хооран, нег-негнәннь әмнд күрх өшәтнр билә гиҗ хаҗуһас хәләсн улс, төрүц саншго. Шанкун Мокн болн терүнә үүрмүд Хүүвин йосна һардачнрт эврәннь сән дурарн орҗ өгсн болвчн, теднә зүркн догдлад, шарлҗн заагас шовун нисәд һарвчн өсрлдәд арһ уган ачурт бийән бәрҗ йовна. Юңгад гихлә, эднә урднь һарһад йовсн йовдлынь авад хәләхлә, тедн ик догшн засгла харһх үүлтә. Иргнә дәәнә хөөн олн-әмтн эврәннь эдл-уушан өргҗ, бәәдл-җирһлән ясҗасн цагла, тер дәәнәс көлтә үлдсн кесг деермчин баг, әмтнд амрл өглго бәәв. Эң-зах уга, өргн теегт нүүдг цөөкн өрктә хотдур ирҗ эндр негинь даҗрад, маңһдурчнь дәкәд дөчн-тәвн дуунад бәәсн нег хотнд ирҗ бүгәд, көөлдсн багдт тедн бәргдлго бәәхлә, Хальмг таңһчин күцәгч зөвллин Хүүвин шиидврәр, эврән сән дурарн ирҗ зүстсн деермчнрин урднь һарһсн үүлинь гөңглҗ, цааранднь олн-әмтнлә хамдан бийән нүл угаһар бәрхлә, сулдхад, гер-бүлүрнь тәвх болҗ зөв Шорвин нутгин ахлачнрт өглә. Тер шиидврәс иштә Шанкуна Мокн эврәннь нөкднртәһән эндр йосна һарт орснь эн.
Шанкуна Мокн 1910 җиләс авн эврәннь авһ Манҗтаһан хоюрн түрүн авгтан мал хулхалад, Луункин, эс гиҗ Аһшин яармд көөҗ одад хулддг билә. Тиигә бәәҗ, Баһ-Цоохр болн Ик-Цоохр күрәд адунас хөрн-һучн мөр таслҗ авад, Теңгә хазгудт күргҗ хулддг болв. Арвн һурвдгч җил бәргдәд, Аһшин цаһан түүрмәс орһҗ ирсн кевтән Мокн урдкасн давад, кесг күүнә әмнд күрлә. Иргнә дәәнә цагт Деникинә церг орҗ ирхд, Мокн кадетнрлә толһаһан негдүләд, энүнә деермчин тонь хөрн хойр күүнд күрлә. Иргнә дәәнә хөөн Шорвин улусн сотьнла болн Масловин багла (отрядла) харһад, Мокна нәәмн күн алгдла, зурһан күн зүстәд, теднәсн урдк нөкднрәсн әәхләрн, улусин ставк деер гер-бүлләрн бәәцхәнә.
Сүл үлдсн нәәмнә — хойрнь эврә улсиннь һарар алгдв. Ода эн зүстҗ йовх зурһан залуһин һарһсн үүлиннь тоог авхла, теднә наснас үлү болх, тер учрар Вадим Петрович Арш Чапчаевич хойрин өгсн амн үгд иткәд, хулснас һарч ирчкәд, хәрү хулснур гүүхәс хол, уралан Хагтур орхдан әәһәд, зүркнь догдлҗ цокад, көл-һарнь чичрлдәд йовна. Тедниг бичә сүрдтхә гиһәд, Шорвин багиг (отрядыг) Вадим Петрович ставкур йовулчкла. Зүстсн деермчнр терүнә тускар медәд уга.
«Кемрҗән эдн буцлдад, хәрү хулсан орхла яахмб?» — гисн ухан Арш Вадим хойрт бас орв. Деермчнр хулснас һарч ирәд зүстснә хөөн, Богла багшиг белн мөрн тергәр хурлурнь күргүлчклә. Үнәртнь келхд, зурһан залу һар хоосн хойрхн күүг алчкад, һарад зулхд юмн биш. Терүгинь медсн Вадим Петрович Арш Чапчаевич хойр бийән улм чаңһаҗ, менрҗәх зүркнәннь әәмшгән дорнь дарҗ, эдниг бүрн-бүтн Хагтд күргхәр шунв.
— Маниг мекләд авч ирчкәд, төмр чөдр зүүлһчкхн угайт? — гиҗ мел тагчг йовсн Мокн, дор ормдан. зогсад сурв.
— Хүүвин йосна өгсн үг — болдас бат! — гиҗ Арш Чапчаевич Мокн туст ирҗ зогсад, нүдинь зөрлцҗ хәләһәд, келв. — Зуг тадн сулдсн цаас авад хәрхләрн, манд өгсн үгән бичә марттн.
Тер үг соңсад, зүстҗ йовх зурһан залуһин көлнь чаңһрад, чирәднь цусн орв. Арш Чапчаевич Вадим Петрович хойр чигн, ээм деерәснь ик аца авч хайен мет, көлнь шулудад одв.
Дунд Хурла әәмгин Хүүвин ахлач Цеднә Сарңгин халун цусн асхрсн шавр шалта (полта), маштг герүр эдн орҗ ирв.Тедниг герүр орсна дару, Шанкуна Мокна деермчин, Вадим Петрович, Арш Чапчаевич эднә хайсн бу-селм, Такан авч одсн әәмгин күцәгч зөвллин цаасд авсн, Хальмг ЦИК-ин парусар бүркәтә машинд залачин өөр суусн Нохашкин Церн тер герин һаза ирәд зогсв. Зөвәр медәрәд бәәсн Нарм, герин ардас һарч ирәд, Церниг дуудв.
— Мендвт, бөләшк! — Церн терүнә һаринь чаңһар атхв.
— Менде, Церн. Тер ардк катгт бәәсн Бергәсин Сарңгиг һарһчкич, буйн болх. Мел нүл уга көвүн тенд сууна, — гиҗ өр өвч Нарм келв.
— Катгт тер ю хәәҗ суухмб? —гиҗ Церн алң болҗ сурв.
Така өцклдүр әәмгин ахлачиг алчкад йовҗ одсн хөөн, Шорв багтаһан ирәд, Такаһас эврән гүвдүлсн Сарңгиг бәрәд, катгт суулһчкла. Эндр үдин хөөн Шорв ставк орхларн, терүг катгаснь һарһсн уга, — гиҗ Нарм цәәлһв.
— Катгин түлкүрнь кенд бәәнә?
— Шорв авад йовҗ одсн болх, — гиҗ Нарм бодҗ келв.
Әәмгин күцәгч зөвллин түләнә арһс болн мөрдән орулдг катгт зевтә ик оньснь дүүҗләтә бәәнә.
Катгин өөр бәәсн маҗар тергнә чокаг Церн суһлҗ авад, үүднә ардаһур орулад, деегшән өгхлә, төөлгнь суһрв, үүдн эврән тәәлрв.
Чирәнь хумхарсн, толһаднь боосн цаһан альчуртнь цусн ивтрәд хатҗ одсн, Сарң көлән әрә чирәд һарч ирв.
— Тадн эн машинә өөр бәәҗәтн, — гиһәд Церн, Сарң Нарм хойрт закчкад, бийнь герүр орҗ одв.
Урднь әәмгин ахлачин бичәчин (пиисрин) көдлдг ширә һатц Арш Чапчаевич Вадим Петрович хойр, тедүкнд, герин эрс дахҗ зерглдәд одак зурһан залу сууна.
— Эдниг зүстәх һар цаасиг бел кечквидн, зуг әәмгин исполкомин тииз уга бәәҗ, — гиҗ Вадим Петрович һазаһас орҗ ирсн Цернд келв.
— Авдрт бәәсн цаас авсн Така тиизинь бас авсн болх, — гиҗ Церн келв.
— Така тииз авч ирсн уга, — гиҗ Мокн тендәс үгд орлцв.
— Тиигхлә эн әәмгин исполкомин бичәч (пииср) һаза бәәнә, би түүнәс сурв, — гиҗ келчкәд һарч одсн Церн, удан боллго, һартан тииз болн орһдулмудын гер-бүлин, малын то бичсн цаас бәрсн, Сарңгиг болн Нармиг дахулсн орҗ ирв. Арш Вадим хойр Сарң Нарм хойрла мендләд, ширән барун хәврһд сандлмудт суутн гиҗ заав.
— Ода деерән эн цаас авад гер-бүлүрн хәртн, — гиҗ Арш Чапчаевич, белдчксн цааснд Цернә авч ирсн тиизд бек түркчкәд, амндан бәрәд үләҗәһәд, деернь дарчкад, түрүн болҗ Мокнд тер цаасиг өгв.
— Эн цаас үзүлхлә, таниг кенчнь көндәхн уга. Гертән күн кевтәһәр бәәһәд, үр-садан, гер-бүлән амратн, —гиҗ Вадим Петрович Мокнд болн терүнә салтр тавн залуд келв.
— Бу-селм биш, оңдан улст һаран өргхн угат гиҗ ицҗәнәвидн. Наадк төрмүдәр күүндсн бишт. Ода хәрцхәтн, — гиҗ Арш Чапчаевич келхлә, зүстсн зурһан залу адһҗ гертәс һарв.
— Одак анднриг әмд тәвхмн биш билә. Өцклдүр ахлачин цус тедн яһҗ асхсинь, эн көвүг яһҗ дөөглсинь би нүдәрн үзләв, — гиҗ Нарм аралдв.
— Одак залусас кен билә? — гиҗ Арш сурв.
— Теднәс күн уга билә. Така Зелм хойр билә.
— Ю үзсән келтн, — гиҗ Арш сурв.
— Би эврәннь эзн, Айтан Бәктәрин ормд, көлгнә болн күч-көлснә даалһврар долан хонгт, әәмгин күцәгч зөвллд түлә зөөҗәләв. Өцклдүр үдлә сүл тергн өтг-арһс авч ирәд, катгт буулһчкад, һарч йовхлам, эн герин ардк үүдәр бичәч (пииср) көвүн адһсн бәәдлтә һарч ирв.
Гер эргәд ардк үүдәр орхар йовсн Така Сарңла зөрлцәд, дүүһиннь толһаһар маляһар цокад, хәәкрв: «А, эк-эцк хойриннь эңкр көвүн бәргдвчи!» — гиҗ. Тер маляһар цоклһнас эн көвүн гедргән сарсаһад унв! «Эңкр дүүһинм әмнь һарч одв. Болвчн деерәснь хойр-нег хачк! Би ахлачиг әмдәр бәрҗ авнав!»—гиҗ Така арднь дахҗ йовсн Зелмд келчкәд, бийнь исполкомин герүр адһҗ орв. Сарсаһад кевтсн көвүг күцц хәләлго, Зелм терүнүр бууһан зөвләд нег хачкад, Такан ардас гүүһәд орҗ одв.
Катгас һарч йовсн би, тер хамгиг нүдәрн үзләв. Тедн герт орн үүдән ардан хаачкв. Тегәд әмн уга гилтә, зуг кииһән әрә авчах Сарңгиг теврҗ чирәд, катгт орулад үүдинь хаачкув, — гиһәд Нарм гүүнәр саналдв. — Эн Такан дү, Бергәсин көвүн, зугар Сәәхләһәс һарсн үрн. Сәәхлән седклд, эврәннь әмән өгдг болвчн, көвүһинь харсч авхар шиидв.
Көвүнә шавинь хәләхлә, Такан маля дальтрҗ тусад, толһаннь арсиг шуулад шавшулчкҗ, цусн һооҗад бәәнә. Эврәннь дотр киилгән тәәләд, чаңһар боочкхлам, көвүнд ухан орв. Талдан ормд шав медгдхш. Зелмин хасн сумн харһҗ уга бәәдлтә. Көвүг катгин булңд кевтүләд, нааһаснь арһсар бөглчкәд, һарч ирхлә, Такан герт хәәкрсн дун соңсгдв. Эдн хойрхн күн, нанд бу-селм уга, болв «ахлачд яһҗ дөң болхмб» гисн ухан толһаһим эзлв. Энд-тенд залус үзгдхш. Тедниг үзхләрн цуһар бултҗ одцхана. «Ода яһдмб?» гиҗ санлһнлам хасн бууһин дун гер дотр соңсгдв. Хотна деед бийдк зо деер тоһруд ирәд бууһад бәәнә, эндәс хәләхлә, җирлһн һатцас мөртә улс довтлсн болҗ медгднә.
— Хәлә, хәлә! Шорвин баг (отряд) аашна! — гиһәд, герин һаза йовҗасн харулчур, эврәннь герин булңгас шаһаҗаһад хәәкрҗәнәв.
— Альд?!. Хама?!.
—Тер зо һатц йовна, Хагтыг бүслҗ авхар бәәнә! — гиҗәнәв.
Харулч деегшән бууһарн хачкад, теднән гер дотрас дуудҗана. Һурвн деермчнр адһҗ мөрн деерән мордад довтлад одв, — гиҗ Нарм ахлачнрт цәәлһҗ, тодрхаһар келҗ өгв.
— Цааранднь бәәхләрн тедн ю һарһхнь медгдшго билә. Нарм, та коммунист нерән һутасн угат! Ханҗанав! — гиҗ Вадим Петрович үнн седкләсн Нармин һаринь чаңһар атхв. — Ямаран бәәнәт? Альд көдлнәт?
— Айтан Бектәрт мөрчнь болҗ көдлҗәнәв. Му биш бәәнәв. Нанд өрк-бүл уга. Нег күн гесән теҗәҗ болхмн. Зуг Гаха Ноха хойр йир түрү бәәнә. Гахань геснә теҗәлин төлә, күүкдән асрхар Бергәсин дү һәргтә Лиҗәс гүвдүлсн бийнь, арһ уга болад, терүнд заргдҗ йовна. Нохань болхла, байнд заргдшгон кергт, зурм бәрәд күүкдән, гер-бүлән асрҗана. Хоюрн коммунистнр. Теднд дөң болх кергтә. — гиҗ Нарм теднд келв.
Әәмгин күцәгч зөвллин төгрг тииз, деермчнрин буулһавр хамгиг теднә һарт өгшгон кергт, ардк үүдәр ахлачнь һарһсинь, эн улс бичкн Сарңгин келсн үгәс соңсв. Әәмгин ахлач бичәч (пииср) хойр нег нертә болсн учрар әмтн тедниг: ахлачинь — ик Сарң, бичәчинь (пиисринь) — бичкн Сарң, эс гиҗ амрарнь «ахлач», «бичәч» гиҗ нерәддг билә. Бичәчин (пиисрин) келсн үгин хөөн, терүг герүрнь тәвчкәд, әәмгин исполкомин герт дөрвн коммунист үлдв.
— Соңсвта, Арш Чапчаевич? Эн әәмгт бәәсн һурвхн коммунист нег хуһлм һуйрин төлә, нег цәәһә үснә төлә, эврә күч-көлсән баячудт хулдх зөвтә болҗана! — гиҗ Церн халурхҗ келв. — Яһснь сән болх?
— Эн хамг нэпин йоснла таарлцсн йовдл. Эн цагт мана эркн керг, һанцхн коммунистнриг биш, угатя болн дундын теҗәлтә улсиг теднәс салһҗ авх, оңдан хаалһ зааҗ өгх! — гиҗ Семиколенов үгд орлцв. — Тер хаалһнь альдв? «Селәг ниигмд күрх һо хаалһднь — үүлдврин кооперацин өөдм кев-кец — колхоз» гиҗ Ленин келсиг меднәвидн. Тер учрар, баячудла деңшәд, хаҗуднь чидлтә болн ик көрңтә ниицә бүрдәһәд, угатя болн дундын теҗәлтә улс орулҗ авх — мана эркн төр. Тер кергиг һардх, делдх улснь — коммунистнр, — гиҗ Вадим келв.
— Тана улуст тиим чидл болн эв-арһ бәәнү? — гиҗ Арш Чапчаевич сурв.
— Бидн Цернтә нань чигн коммунистнрлә урднь күүндләвидн. Николай Павлович Жидковин һазрт үлдсн мал-гер деер селәнә эдл-ахун коммун бүрдәх болҗ шиидләвидн. Болв тер орс күүтрт негчн хальмг нүүҗ одхар седхшКемрҗән эн Хагт деер тиим коммун бүрдәһәд, тер мал-геринь нааран авч ирхлә яах гиҗ саннат? Зуг энд тиим сул һазр олдхий? — гиҗ Семиколенов сурв.
— Олдх, һанцхн энҗл Дунд Хурлын хөрн гелң харин ханьд һарв. Дәкәд урднь хурл дала мал бәрдг бәәсн болхла, ниднәс нааран хурл деер саадг үкрмүд үлдхәс биш, нань мал уга. Теднә мал идшлүлдг һазр, өвснә хадлһна һазр цуһар сул бәәнә.
Бергәс, Бектәр ахта теднинь эзлҗ йовна, — гиҗ Церн келв.
Эн күүндврин хөөн, тер өдрин бийднь ставк орҗ йовхар бәәсн Чапчаев, Семиколенов, Нохашкин эдн Хагт хотнд хонв. Маңһдур өрүнднь Дунд Хурла әәмгин намын үр (ячейк)ин хург кеһәд, Шорвин нутгт түрүн болҗ селәнә эдл-ахун коммун бүрдәв. Цаһачуд дахҗ зулсн баячудын мал-гер нааран авч ирәд, тәвн саадг үкртә, тавн зун хөөтә, һучн, мөртә коммун тогтв! Хурлын һазр кевтән эднд өггдв. Түрүн болҗ, әәмгин коммунистнр: Нарм, Гаха, Ноха эдн бичгдв. Дәкәд урднь баячудт ялч йовсн арвн хойр күн бас теднә коммунд орв. Наадк улснь, эн коммун цааранднь яһҗ бәәдгинь хаҗуһаснь шинҗлхәр, тиигхд бичгдсн уга. Үдин хөөн, әәмгин хург болад, урвачнрин һарас көлтә әмән өгсн коммунист Цеднә Сарңгин ормд, Нарм әәмгин ахлачд суңһгдв.
Арш Чапчаевичин машинд Вадим Церн хойр сөөнь өрәлин алднд ставкур ирәд, Цернә һаза машиһән зогсав. «Ода Нүүдләг үзхв!» Эн хонгудт кедү ик көдлмш харһад йовсн бийнь, Вадим Петровичин чееҗд Нүүдлән зүс-зүркн тодрхаһар торгдад йовла. Тегәд Семиколенов күүкиг үзх йир икәр күслтә билә. Болв тедниг Хагт орсн өдр, хәрү йовх болзгнь болсн бийнь, Нүүдлә дәкн нег өдр үлдәд, Вадим Петровичиг күләлә. Зуг хойрдгч өдртнь арһ уга болад, йовдсн көлгн харһхла, Аһш орҗ одла, тендәс сурһульдан Шарту балһснур күрхмн.
* * *
Вадим Петрович Шарту балһснд ирәд тав хонв.
Арвн негн җил хооран, җандармин гетлһнәс зулад, хальмг тег орсн кевтән Семиколенов эн Иҗл деер бәәх, ик зунь модн гермүдәр тосхгдсн балһснд ирәд уга билә. Балһсн урдк кевтән көк модн дунд уняртад бәәнә. Зуг балһснд бәәх әмтнә тонь зөвәр өсәд, хойр зун миңһ күрв гиҗ, эндр намын балһсна зөвллд, терүнд келв.
Хүвсхлин хөөн Улан Цергт, йовхдан, дәкәд Хальмг таңһчур ирснә хөөннь чигн, Семиколенов кесг дәкҗ нааран, Шартуд ирхәр седлә. Болв тер цагт, эврәннь сән дурар сансн һазрурн оддг цол уга бәәсмн. Семиколенов Шартуд ода ирхләрн, бас эврәннь сән дурар ирсмн биш.
... Хөн сарин сән өдрән гертән кечкәд, Вадим Петрович маңһдур өрүнднь Яңхлар дәврәд Әәдрхнд ирв.
Өңгрсн, өлн 1922 җил Шорвин кецд ик һару болн түрү-зүдү үлдәв. Неҗәд-хошад үкртә өрк-бүлмүд нег җилин эргцд тавн холван өсв. Негхн эс гиҗ хойрхн үкртә күн урдкларн әдл, малын идг хәәҗ нүүһәд керг уга бәәсмн.
Тер учрас көлтә, Шорвин улусин һурвна кесн хойр хүвнь нүүдгән уурад, нег ормдан бәәршлх зөвтә болв. Нүүдгән хаяд, нег ормдан бәәрлхәр седхлә, бәәршх дулан гер кергтә. Дәкәд негн-хойр үкрин шимәр, оңдан ору угаһар хальмг күн бәәнә гихд, йир түрү болх зөвтә бәәсмн. Юңгад гихлә хальмг тохмта үкрәс баахн үсн һардг. Һарсн төләрнь чигн бүкл өрк-бүл хот-хол кеҗ, хувц-хунран авхд күчр бәәсмн. Нүүдгән уурад, бәәршҗәх хотдудар болн улсин Ставк деер эмчнр болн багшнр ховр болҗ генүлнә. Тер кергүд күцәхин төлә, Семиколенов Әәдрхнд ирв.
Әәдрхнд ирәд, намын Хальмг таңһчин зөвллин даалһврта сегләтрүр Марбуш-Степановла болн Хальмг ЦИК-ин ахлач Чапчан Аршла Вадим Петрович харһҗ, эврәннь ирсн кергән келв. Хальмг келн-әмтиг нүүдг авъясан зогсаҗ, нег һазрт бәәршдг болн һазр эзлдг дасххин туск төр Хальмг таңһчин һардачнр намын ЦК-Д болн ВЦИК-д ниднәһә, хөрн хойрдгч җилд, тәвсн бәәҗ. Тер седвәриг Хүүвин засг таасч, нүүдг авъясан хаяд, нег һазртан бәәршх улст дөңгин мөңг болн тосхлтын материал һарһҗ өгсмн бәәҗ.
— Тер көрңгәс тана улуст хәрү өглһән уга — хөрн миңһн арслң, удан болзгта, зун миңһн арслң мөңгн өгйәһәр һарһҗ өгчәнәвидн, — гиҗ Арш Чапчаевич келв.
«Терүнәс икәр авсн болхла улм сән болх билә, зуг тер мөңгинь чигн сәәнәр эдлхлә, зөвәр олн өрк-бүлд нег ормднь бәәршәҗ болхмн», — гиҗ Вадим Петрович санв.
Дәкәд чигн кесг эркн керг күцәһәд, тавн яршг хальмг цә болн хойр миңһн пуд һуйр өгх зөв авсндан йир ик байрта Семиколенов бәәнә.
— Мана улус ямаран ик аһутаһинь эврән меднәч, Арш. Тиим ик аһуд, хойрхн эмч, дөрвхн фельдшер ю кеҗ чадхмби? Бө-удһнд эмнүләд, әмтн йир ик һарута бәәнә. Удлго күрәлң болн училищ чиләсн баһ наста эмчнр ирхлә, манур адгтан долан-нәәмн кү йовулҗ үз, — гиҗ Семиколенов ахлачас сурв.
— Яһсн баһар сурҗахмчи? — гиһәд, Арш инәв. — Ода бийнь кедү күн энҗл нааран ирхинь медҗәхшив. Болв нег улуст тиим олн кү йовулҗ болшгонь ил. Бүкл Хальмг таңһчд арвн эмчәс үлү өгхн уга гиҗ санҗанав, — гиҗ Арш Чапчаевич келв.
— Эмчнр ода илгәҗ чадшго болхла, адгтан фельдшермүд олар илгәтн, — гиҗ Вадим Петрович сурв.
— Тернь чигн ода деерән медгдәд уга. Кедү күн, альк балһснас нааран ирхинь медгдҗәхш. Эврәннь эмчнр, багшнр эс белдхлә, оңдан һазрас ирх улст ицәд керг уга, — гиһәд, Арш Чапчаевич саналдчкад, — эврәннь улс белдхд ода бийнь арвн-арвн тавн җил кергтә, — гив.
— Арш Чапчаевич, би нег даалһвр мартн алдв. Церн нанд нег даалһвр өглә. Одак Бергәсин баһ көвүн Сарңгиг Шартун Ик сурһуляс көөҗ һарһхар бәәнә гиҗ, Нүүдлә ахдан бичҗ. Терүнә эцкнь, нойн күн гиҗ эндәс нег күн Ик сурһулюр зәңглҗ. Хәрү терүг үлдәҗ үздгин арһ хәәтн гиҗ Нүүдлә ахасн сурв, — гиһәд Вадим Петрович зәңгләд: — Тегәд Церн чамд келүллә: яһад болвчн Хальмг ЦИК-с цаас йовулад, тер көвүг Ик сурһульднь үлдәҗ үзтхә гилә. Тер дотр Бергәсиг нойн, зәәсң бишинь әмтн, цуг меднә, Бергәслә әдл байн улс ода нэпин цагт альд болвчн дала, — гиҗ Вадим Петррвич келв.
Ниднә Шанкуна Мокна деермчнр бәргдсн хөөн, Сарң көдлмшән хайҗ, зәңг-зә угаһар геедрҗ одла. Намртнь Шарту орсн улс, Сарң тенд, ик сурһулин эмчллһнә салврд орсн зәңг авч ирлә. Дәкәд Нүүдләһәс терүгинь иткүлсн бичг ирлә. Сарң хөрдгч җил реальн училищ чиләлә.
Такан һарһсн үүлин хөөн, терүнә эцкнь Шартуд бәәдг Николай Павлович Жидковин иньгүдәр дамҗулад, Сарңгиг Ик сурһульд орулҗ чадв.
— Сарң Бергәсин һарһсн көвүн болвчн, экиннь үлмәд орҗ өссн көвүн. Кемрҗән сурһуль сурад һархларн, мана әмтнд туста күн болҗ һарх гиҗ меднәв. Терүнә бичкнәсн авн бәәсн бәәдл, кесн үүлдвр нанд тиим иткл учрана. Тер учрар бидн терүг хәрү сурһульднь үлдәхин арһ хәәх зөвтәвидн, — гиҗ Арш келчкәд, — чамла төрин күүндвр кеһә бәәтл, нанд нег ухан орв, — гиҗ Арш Чапчаевич келв. — Кемрҗән Шарту тал кү илгәһәд, намртан шин сурһулин җил эклхлә, эмчин салврд адгтан арвн күүнә ормд, дәкәд селәнә эдл-ахун күрәлңд арвн күүнә орм мана Хальмг таңһчд үлдәтхә гиҗ сурхла яах болһначи? — гиҗ Вадимлә зөвшәрв.
— Чик. Дөрвн җил болад, арвн эмчтә, арвн селәнә эдл-ахун эрдмчнртә болхвидн. Дәкәд оңдан балһсдын вузмудас чигн тиим дөң сурч болҗана, — гиҗ Вадим Петрович дөңнв.
— Терчнь мел чик. Тиим болхла, Шарту тал чи одхла сән болхмн. Балһс чи меднәч, дәкәд ик сурһулин һардачнрт чини таньдг күн чигн бәәх, — гиҗ Арш Чапчаевич Вадимд келв.
— Би сәәнәр медҗәхшв. Хүвсхлин өмн һурвн-дөрвн таньдг багштнр билә. Болв тиим төриг таньдг улсар дамҗулхар, йосна халхар күүндснь сән болх, — гиҗ Вадим келв.
...Тер күүндврин хөөн, Вадим Петрович Хальмг ЦИК-ин президиумин шиидврәр, нааран Шартуд ирснь тер. Болв ик сурһулин болн намын балһсна зөвллин һардачнр дунд Вадим Петровичин таньдг негчн күн уга бәәҗ. Түрүн хойр өдртән ик сурһулин һардачнрла нег чигн төр эн хаһлҗ чадсн уга. Һурвдгч хонгтан намын балһсна зөвллин даалһврта сегләтрлә Вадим Петрович нүүрцҗ харһад, хальмг әмтин түрү-зүдүн, тату-тартгин тускар келҗ өгәд, терүнә седклинь уйдулад, өр өвдлһ үүдәв. Дөрвдгч хонгтнь, Шарту балһсна Ик сурһульд болн селәнә эдл-ахун күрәлңд 1923 —24 сурһулин җилд Хальмг таңһчас илгәсн хөрн баһчуд орулҗ авсн деерән, энҗл сурһулян чиләҗәх тавн эмчиг хальмг теегүр йовулх зөв Вадим Петрович авла. Тер цагтан баһ келн-әмтнә өслтд, Шарту балһсна пролетариатын ик дөң бәәсмн.
...Нарн дорагшан орад, зөвәр хурдндан орчксн цагт, Иҗлин барун көвәд күриһәд зогссн, иргнә дәәнә цагас нааран ясгдад уга, кесг кергтә модн мөчмүдинь әмтн түлә кехәр хамхлад авчксн баржин хаҗуд нег бичкн оңһц ирәд зогсв. Оңһц деер суусн күн барж эргнд болн Иҗлин көвәд йовх улс шилтәд хәләчкәд, пиджакин хавтхас цаһан мөңгн час һарһад хәләв. «О, ода бийнь эрт, зурһан час болҗ. Тедн долан часла ирх болҗ үгән өглә», — гиҗ, Вадим Петрович дотран санҗ, часан хәрү дүрв. «Тедниг долан часла ирхинь медә бәәҗ, иим эрт ю хәәҗ ирүв? Юн учрас көлтә зүркм догдлад, бийим үүмүләд бәәдг болхви? Сәәхн, баһ наста күүкн Нүүдлә нанд йир икәр таасгдна, болв терүнд дурлх зөв нанд бәәдг болхий? Негдвәр болхла, мана хоорнд арвн дөрвн насн заагта! Хойрдвар болхла, хойр седкл ирлцхлә, хөв-кишг дүүрң болх зөвтә. Нүүдлән седклиг кен меднә? Түрүн болҗ Цернәд харһхд, тер нанла ээлтәһәр күүндлә, тер агчмин зуур харһлһнд бийүрм бүлән нүдәр хәләсн болҗ медгдлә! Тер хәләциг бийдән ңерәдсн дурнд хүврүлх зөв нанд бәәнү? Кезәнә, бичкн цагтнь эмнәд эдгәсн күн гиһәд, күндлснә уршг болхла яһнач?
Болзгасн хойр хонг үлү Хагтд бәәһәд, ставкур тиигхд ирхлә, «Нүүдлә таниг күләҗ-күләҗ цөкрәд Шарту орҗ одв. Танд Нүүдлә дурлчксн бәәдлтә», — гиҗ Нинан келсн үг, эндр күртл зүркнд тееглгдәд, хоосн ицлт мини чееҗд үүдәһәд йовна. Терүг негн деернь һарһхин төлә бүкл җилин туршарт би ямаран йовдл келәв? Нүүдләһәс бичг ирв, танд менд келүлҗ, — гиһәд кесг дәкҗ Нина чигн, Церн чигн энүнд келлә. Таньдг күүндән, кен чигн менд келүлх гиҗ санад би негчн бичг Нүүдләд тәвсн угав. Тер бийнь, Нүүдлән зүсн-зүрк ода күртл чееҗәс һарч өгхш. Тер учрас көлтә, Аршин келсн үгд, түргн орҗ, нааран ирсм үнн. Шартуд ирәд, хойрдгч өдртән Вадим Петрович ик сурһулин үүднд Нүүдләтә харһла. Күүкн бийләнь харһснд йир икәр байрлсинь Вадим темдглв. «Зуг ямаран седкләр байрлҗахинь кен медхв? Эврәннь һазрас ирсн төләд байрлҗ чигн бәәх», —гиҗ Вадим бийән хөрв.
Нүүдлән кичәлин хөөн, бүкл асхни туршарт балһсна уульнцар, Иҗлин көвәһәр хоюрн йовсн бийнь, Вадим эврәннь бәәх гиичлңд (гостиницд) күүкиг иртхә гиҗ, терүнәс сурҗ чадсн уга. «Иим цаг биш кемлә, күүкн күүг һанцарн бәәх хорад авч ирхлә, тер ю санхв?» — гиҗ бас бийән гемшәв. Терүнә бәәх гиичлңгин хорад, намын Шарту балһсна зөвллин өгсн зөвшәл цаасар авсн нег киил нуһлур (колбаса) болн нег киил балта хойриг Нүүдләд өгхәр седсн бийнь, терүнәс эмәһәд, Вадим тагчг бәәлә.
Маңһдур асхнднь Нүүдлә Сарң хойриг дахулад нег нэпмана зооглңд (ресторанд) авч ирҗ Вадим Петрович хот ууцхала. Хальмг ЦИК-ин сурвр күндләд, ик сурһулин һардачнр Сарңгиг сурһульднь үлдәх шиидвр эндр авла. Тер зәңг соңссн Нүүдлә Сарң хойр йир ик байрта бәәлә.
— Вадим Петрович, биилий? — гиҗ көгҗм татад, әмтн биилхлә, Нүүдлә түрүн болҗ келв. Вадим оютн цагтан биилдг дасла, зуг терүнәс нааран кесг җилд биилҗ үзәд уга билә. Арһ уга болад, босч тер айс дахҗ биилв. Нүүдлә йир эвтә болн гиигн биилдгинь Вадим темдглв. «Эн кевтән мөңкинд Нүүдләг теврәд йовсн болхинь», — гисн ухан терүнд орв. Дәкәд бас биилх саната эдн ормдан ирҗ суула. Зуг согтад әрк уучксн олн зүсн әмтн сәәхн азиатк күүк үзчкәд, терүнәс босч биилх зөв сурад, амралго бәәһәд бәәхлә, Вадим Петрович тер хойран дахулад, эрт зооглңгас хәрх зөвтә болв.
* * *
— Вадим Петрович! — гиһәд, Иҗлин чагчм эргәс дорагшан хар бурчг эрәтә цаһан бүшмүдин хормаг сәрвкүлн гүүһәд ирҗ йовсн Нүүдләг үзн, Семиколеновин зүркн өрч дотран догдлад одв.
Терүнә арднь, зөвәр хоцрсн Сарң бас чидләрн адһҗ йовна. Усна көвәд нәәхлҗәсн оңһц деер Нүүдлә барун көлән чаңһур тәвхләрн оңһциг хәврһшән көндәһәд, тер талагшан унхасн әәһәд өмнәснь өндәһәд босч йовсн Семиколеновин күзүнәснь чаңһур теврн цацу, тернь күүкнә бүләкн урлнь күзүнднь наалдҗ үмсснь медв. Одн мет гиигн Нүүдләг өргҗ деерән бәрәд, Вадим Петрович хойр халхаснь селәд үмсн, нүднәннь булңгар, усна көвәд, оңһц деер бас суухар эврәннь селгә күләҗәх Сарңгиг үзн, хойр халхнь шатҗах мет һал асч арһул күүкиг оңһцд суулһв.
Иҗлин дундурт оңһц күртл, Вадим Петрович дегәд үүмчкәд үг келҗ чадлго, хойр хәәвәрн күчәр татад йовна.
— Вадим Петрович, альдаран маниг күргхәр йовнат? — гиһәд, Нүүдлән келсн үг, Семиколеновиг хәрү келнд орулв.
— Дорагшан, Иҗл-ээҗәр Әәдрхн күртл! — гиһәд, Вадим Петрович инәв— Кемрҗән танд таасгдхла, Көк теңгс күртл! — гив.
— Та тиигҗ сандг болвчн, оңһцтн телтр көвәһүр йовҗ йовдмб? — гиҗ Нүүдлә цегән инәдәр, Иҗл деегүр цеңнв.
— Наадлҗанав. Әәдрхнүр кермәр йовхмн. Ода болхла Михеич өвгнә, заһсна шөл амсхар йовнавидн,— гиҗ Семиколенов келв. Цаадк өрәлднь хәәвд Сарң суув. Нүүдлә Вадим Петрович хойр уутьхн оңһцин хоңшарт шахлдад суув. «Нүүдлә бичкнәсн авн орсмуд заагт бәәһә бәәҗ, мана авц-бәрц бийдән шиңгәҗ. Ода хальмг теегин күүкн залу күүнлә иим өөрхнд суух бәәсний? Эс гиҗ саахндак үмслһн! Би эврән Сарңгас ичәд үкн алдв. Эн болхла, башрдсан медүлсн уга, сәәхн иньгм!» — гиһәд Семиколенов дотран ухалчкад, тер зөргтә седкләсн сүрдәд, хәрү бийән хөрҗ зогсав. Болв энүнә зүркнд урднь учрад уга кецү сәәхн седвр үүдв. «Вдоль по матушке-Волге...» гиһәд генткн утар татад, байрар седклинь уудулсн ду Вадим Петрович дуулв. Терүг дахад, Нүүдлә болн Сарң бас дууллдв.
Иҗлин зүн амнд бәәсн нигт модн заагур эдн кесгтән йовлдв.
— Аш сүүлднь Михеичән олҗ аввидн! — гиһәд өмн йовсн Вадим Петрович модна нигт ац өмнән әрәд, бүтү модн дунд бәәх, өвдгцә өвсн урһсн нег төгрг һазрур эдниг авч ирв.
—О, тадниг күлән гиҗ, заһсна шөлн көрәд, һурвдад халулҗасм эн! — гиһәд, теднә өмнәс хатмл цогцта, өргндән тәкин сахл кевтә шовһр цаһан сахлта, чирәнь дүүрң хурняста өвгн Михеич эдниг тосч, шатҗах һал төгәлүлҗ тәвсн модна тәәрәдцн деер, эдниг суулһв.
— Эврән даңгин гемндгин уршгар, эмчнрт би йир ик дуртав, — гиҗ Михеич, Вадим Петрович Нүүдлә Сарң, хойрла таньлдулсна хөөн келв. — Зуг эмчнр, нанд дурта биш. Юңгад гихлә, яхлад бәәсн күн кенд таасгдхв, — гиҗ өвгн инәв..
— Бидн тана яхлсар төр авлго эмнхвидн, — гиҗ Нүүдлә хәрү өгв.
— Урдаснь ханҗанав. Седклим санамрдасндчнь. Нааран сууһад заһс идцхәтн. Миниһәр болхинь, шигрлү заһсна дүңгә сән шөлтә заһсн уга! — гиһәд, Михеич өвгн, ирсн һурвна өмн, уурнь деегшән һарчах заһс ик хала ааһд тәвәд, көк ширтә савлст шөл кев.
— Заһсна тускар Михеич өмнәһүрн кү һарһшго. Зуг Михеич мөңкинд заһсч бәәсмн биш. 1905 җилд РСДРП-н гешүнд орад, терүнәс нааран Шарту балһснд болсн көдләчнрин демонстрац болһнд, бослврт цуһараднь орсн күн, — гиҗ Вадим Петрович келв.
— Буйн болтха, бийим бичә бууль! Түүнь ормд неҗәд чирк әрк заһснас урд уучкхмн, — гиһәд, шил чиркст өвгн әрк кев. — Хоолан эс норһхла, заһсн хоолд тордмн! — гиһәд, өвгн, тедниг чирксән һартан автл, эврәннь хөвән уучкв.
Нүүдлә болн Сарң әркән амсад, хәрү тәвчкв.
— Би нег уучкнав. Михеич, танла харһсндан байрлҗанав, — гиһәд, Вадим Петрович эврәннь хүвән уучкад: — Тадн Михееичин гемндүв гисиг бичә итктн. Энтн далн җилин туршарт нег чигн эмчд одсн күн биш. Үзҗәнт, ода бийнь ямаран чаңһ, — гиҗ Вадим Петрович байрлв.
— Вадим чик келҗәнә. Зуг эмчд эс оддг уршгм иим: хүвсхлин өмн болхла, эмчд өгдг мөңгн уга билә. Ода эмч өңгәр гем хәләнә, тер уршгар әмтн дегәд олар эмчүр ирәд, очереднь йир ик болна. Терүгинь нанд күләдг цол уга. Заһс мини ормд кен бәрхмб? — гиһәд Михеич, энд-тенд үлдсн цөөкн ут шар шүддүдән ирзәлһәд, һочкнҗ инәв.
— Михеич мини багш болн эцклә әдл. Хазнас нааран зулҗ ирхдән би Михеичин герт бәәһәд, хамдан уурар көдлдг теермд биләв, — гиҗ Вадим Петрович келв.
— Дәкнәс намаг магтхар седҗәнчи, Вадим? Чи урднь иим болҗ медгддго билчи! Тер туст, мини нилч уга билә. Семиколенов большевикиг бултултн, Семиколенов большевикд көдлмш олҗ өгтн, оңдан нерәр паспорт һарһҗ өгтн гиһәд, нам (парть) нанд закла. Би намын даалһвр күцәләв. Намын даалһвр коммунист болһн күцәх зөвтә. Чи бас нааран намын даалһврар ода эс ирвчи? — гиҗ Михеич Вадимәс сурв.
— Тана келсн чик, Михеич! — гиҗ. Вадим Петрович терүнлә зөвшәрв.
— Түүни ормд бидн хүвсхлин өмн энд яһҗ маевк кедг бәәсинь эн баһчудт келҗ өгий, — гиһәд, Михеич, хоолан ясад, адһад одв.
— Минь эн ормд бидн бултмһаһар кесг җил дараһар маевк кедг биләвидн. Ода болхла, балһсна уульнц дүүргәд, улан туган бәрсн, ке-сәәхн хувцта, байрта-бахта хөн сарин сән өдрән кенәвидн. Яһсн сән авъяс болхв тер Вадим, чи энд кедү бултмҗин маевкт орлачи? Би мартчквв, — гиҗ Михеич сурв.
— Хойрх дәкҗ орлцлав, — гиҗ Вадим келв.
— Тиим болхмн. Эн төгрг һазр дүүрәд зогсчксн әмтиг, кесг дәкҗ җандармс тараҗ көөһәд кесгинь түүрмд суулһла. Би бас нег дәкҗ бәргдәд, дөрвн сардан зарһ угаһар түүрмд суулав, — гиһәд, Михеич гүүнәр саналдв.
Эн сө Нүүдләд болн Сарңд Шарту балһсна көдлмшч әңгин болн большевистск намын балһсна зөвллин хүвсхлин тууҗас кесгинь Михеич тер сө келҗ өгв.
Сөөнь өрәл давсн хөөн Вадим Петрович Сарңгиг болн Нүүдләг бәәсн гертнь күргҗ ирәд, Нүүдләд бичг бичх болҗ амн үгән өглә. Тиигәд Вадим Петровичин зүркнд, һучн һурвн наснд күрәд, ик хөв-кишг үүдҗ, энүнд ик ицлт бүрдәв.
* * *
Хөрдгч зун җилин хөрн дөрвдгч җилнь чилҗ йовла.- иргнә дәәнә көләс иштә терүнә хөөн болсн хойр зунын һаң болн урднь эн теегт үзгдәд уга шуурһн-боранта үвлмүд хальмг теегин малын тавна дөрвн хүвинь авч одсмн.
Тер хоорнд һал тәәх сар урһв.
Йириндән болхла һал тәәх сар цаһан көнҗләр тег хучгдхас урд ирнә. Өр цәәхин өмн киитн аһар ки давхцулад энд-тенд бәәсн цандг мөстәд, мөрнә турунла харһад, нимгн шил мет, хамхрна.
Зуг үдин кем өөрдәд ирхлә, киртә бор үүлн салькнд көөгдҗ, хая-хая хүүрә цаһан өрүлг мет цасн деерәс унад, һазрт күрлго хәәлнә.
Эн намр йиртмҗ догшн бәәдлән үзүләд уга, олн-әмтн үвлин түрү-зүдүһәс урд бийән белдҗ автха гиҗ, хәәҗәх бәәдлтә. Малыннь төлинь авад, хөөнә болн темәнә ноосинь кирһәд, арһ-чидләрн үвлин арһс-түләһән болн малын хотан белдчкәд мел ик гисн сән өдртән — һал тәәлһнд белдҗәсмн. Окн теңгрин седкл тевчәд, һал-һулмт болн герин өрк бүрн-бүтн бәәҗ, терүнд бәәсн улс өвчн-шалтг уга үвлин зудас менд-тиньгр һартха гиһәд, җил болһн өрк-бүл болһн һал тәәдг зөвтә. Өөкн, ясинь һалд хайҗ күңшү һарһад, үлдсн махинь хүрмин хот мет, хуваҗ, идәд, байрта-бахта нәр кеҗ, хальмг бурхн-багшин номд орснас авн сүзглҗ, сән өдрән темдглдг бәәсмн...
Тер һал тәәлһн Бергәс-Чонс арвнд ик дигтә-даратаһар болн байртаһар җил болһн кегддг бәәсмн. Бүкл сарин туршарт эн хотнд өдр болһн һал тәәдг бәәсмн. Хотни ахлач ик эртәс авн эндр, маңһдур болн цааранднь кенә өрк-бүл, альк өдр һал тәәхинь темдглҗ, диглҗ келдг бәәсмн. Зәрм өдртнь хойр-һурвн өрк-бүл чигн һал тәәх сам харһдг билә. Медәтә болн көгшдүдтнь бүләкн хальмг әрк бел кечкдг, баһчудтнь болхла — хөөнә махн. Асхнднь домбран цокад өр цәәтл нәр кех.
Бүкл дөрвн долан хонгин туршарт инәдн-наадар, домбрин болн һармулин айсар хотн дүүрч, әмтн байрта-бахта җирһдг бәәсмн. Хуучна ут ду берәчүд болн күүкд дуулад чиләхлә, кеерәс ирсн адуч урднь күүнд соңсгдад уга гейүртә әс, инәдтә болн шогта ахр ду домбрт келәд, олн-әмтнә седкл сергәҗ, ик өврмҗ кедмн.
Согтуһар агсмнад болн өгтмнәд, келсн хорта үгмүднь мартгдад, еңсг сәәхн дунь болн ке хувцта, кевтә цогцта көвүд-күүкдин байр бүкл җилдән өврмҗ болад, дарук намр күртл мартгдхш,
Энҗләк үвл тәәлһни сар ирәд, нам чилҗ йовна. зуг Бергәс-Чонс хотнд нәр-наадна, байр-җирһлин бәәдл соңсгдхш, мел ә чимән уга.
Бүрүлин гегән тасрсн хөөн, зөвәр оратад ирҗ йовх мөртә залу хая энд-тенд, залхуһар хуцҗах нохасин ду соңсхас биш, нань ә соңсчахш.
Өмн үзгәс ирҗ йовх залу уснь ширгҗ одсн нур һатлад һарч йовад, ардан эргәд, нигт хулсн тал өңглзәд, хәләһәд йовна. Эн хотнур кесгәс нааран эн залу ирәд уга билә. Сүл ирснәс авн дегәд ик цаг давла.
«Тиигхд эн нур мелмәһәд, хойр көвәһән цокад, доль алад бәәдг уста билә.
Ода мел хагсу! Тиигхд эн хотна улс кевтән ишкә герт бәәдг билә, ода болхла хөр һар шавр гермүд, нам хойр давхр нег модн гер бас бәәнә». Эн кенә геринь оратҗ ирсн гиич дегәд сәәнәр меддг билә, нам эс медсн болв чигн тааһад медхд җаңһрта биш. Хотн болһнд нег ах күн бәәх зөвтә, ахлач бәәсн хөөн ор һанцхн бүшмүдәрн йилһрхмби тер? Оңдан йилһрх юмн бас бәәх зөвтә...
Хәрин күүнд болхла, эн хотна гермүдин бәәдл ик өврмҗтә болх бәәсмн: маштг шавр гермүдлә шахлдулад бәрчксн, утанд харлсн өрктә ишкә гермүд, шуурһнд харһад баглрсн хөд мет, ниилҗ одсн бәәнә. Догшн салькн шавр гермүдин хоорндаһур гүүһәд, хуучрсн ишкә герт халас кеҗ уйсн хурмш таслад, цагларн дулан үзг темцҗ нисч чадлго үлдсн шовуна җивр мет, әрә доран сәрвкәд бәәнә.
Урднь болхла, хотна ишкә гермүд нег-негнәсн зөвәр ууҗмар бәрдг билә. Юңгад гихлә, өрк-бүл болһн өргн болн у өндр хан хулсн хаша, малыннь тооһар бәрҗ авдг бәәсмн. Үвлднь ямаран ик шуурһн-боран болв чигн, намртнь тарһн-цадхлң һарсн малмуд тер хашадан хорһдад үвләс менд һардмн. Ода болхла эн хотнд хойр-нег мал, нег цөөкн хөн орх уутьхн хаац кецхәҗ. Болв һанцхн хотни ахлачин мал-герд зудта җил чигн, түрү-зүдү чигн үлмәһән күртәсмн уга.
Арвн зурһадгч җилин хаврар Яңхл балһсна нег кувцас Бергәс утдан йисн-арвн метр, күүнә тевр дүңгә бөдүн бахнс хулдҗ авла. Тер бахнсан кесг пар темәд болн цармуд зүүсн тергдәр бүкл сарин туршарт зөөҗ авч ирлә. Заарг чирәтә, алтн шар үстә болн шогч, цуһараһаснь үлүһәр эн хотна улст таасгддг Денис Горбачев һардачта арвн хойр орс урчнр Бергәс Аһшас авч ирәд герән бәрүллә. Шогч болн сәәхн заңта Денисиг Бергәс-Чонсин хальмгуд ик-баһ уга, хальмг нернд өөрдхҗ — Дөнәс гиҗ нерәддг билә. Нег дууһар хотнахн Денисиг таасдг уршгнь, тернь хальмг кел медсн деерән, нам хальмг ду дуулад, хальмг үлгүрмүд келдг билә. Ирәд дола хонад уга бәәҗ Денис-Дөнәс хотна әмтиг цугтнь гишң таняд авчкла.
Хальмг үлгүриг үгин хоорнд орулҗ келхдән Денис дурта болдмн. Зуг үлгүр болһиг эврәһәрн хүврүлҗ, тер үлгүртән оңдан нәрн шинҗ орулҗ келдмн. Үлгүрнь: «Зун күүнә чирә үзхәр, нег күүнә нер сур» гидг хальмг үлгүриг тер: «Зун күүнә гиҗг үзхәр, нег күүнә чирә үзнәв», эс гиҗ «Худгт унсн темәнә эзн күчтә» гидг хальмг үлгүриг, «Худл келдг күүнә темән күчтә» гиҗ тер келчкәд эврән цәәлһҗ өгдмн: «Юңгад гихлә, худлын чигә күнд, бузр юмн уга, тегәд худл келдг күүнә темән чидлтә болх зөвтә, тер темән эзн деерән терүнә худл бас нурһн деерән ачҗ йовна», — гиҗ Денис маасхлзҗ инәдмн.
Өдгә цагт болхла, Денисиг философск авц зүүсн ухата күн гиҗ келх бәәсмн, зуг тиигхд, җир һар җил хооран «философ» гидг үг меддг күн тер теегин хотнд уга билә гиҗ лавтаһар келҗ болхмн. Зуг тиигхд Денис тер әмтин седкл авлҗ, цуһараднь таасгдад, ода күртл әмтнә седклд үлдв.
Һурвн сар болад Денисин бригад Бергәсин модн гер бәрҗ дуусв. Холас хәләхлә хойр давхр гер мет дүңгәһәд бәәдмн. Деернь дөрвн өрә, дорак өрәл давхрин дорк һазринь малтад, бас дөрвн өрә келә. Үвлднь дорак өрәднь хөөнә хурһд болн нилх туһлмуд орулад, зудас менд авч һардг бәәсмн. Хавртнь дорак давхртнь хотан кех, ялчнр бәәх гиҗ кегдсмн. Нег-негн деернь углвр һарһад, заагтнь замг хавчад кегдсн бахн эрсмүдиг нимгн харһаһар дота һаза хойраснь бүркчкәд, дотркинь шар, һазакинь ноһан ширәр ширдчксмн.
Герин һазак ээмчинь болн дотрк хорасиннь харһасиг семҗнә эрә мет, ке сәәхн эрә һарһад кеерүлсмн. Дәкәд гериг эргүләд, бүкл адун багтх дүңгә у өндртән хойр метр харһа хаша кесмн. Терүн дотрнь, герәс хооран цухрулад кегдсн ут сара болн амбар.
Делкән дән чигн, олн-әмтнә түрү-зүдү чигн, деермчнрин дәврлһн чигн Бергәсин бәәр көндәҗ чадсн уга. Зуг хаша-хаацин болн герин һазак ширнь хая-хая хагсад, хуурад унҗана. Үнәртнь келхд, Бергәсин малын тонь невчк цөөкрв, зуг терүнә тускар һанцхн Бергәс медхәс биш, нань негн чигн күн медхш.
Цаһан хан немшин Кайзерлә дә эклхин өмн, Бергәс Чонс хотн—нүүдг хотн билә. Ода болхла эн хотн нүүдгән уурв гиҗ келҗ болхмн. Арһта мөрдинь хаана цергт авч одв, залу улсинь дәәнә һазрт кех күнд көдлмшт көөлә. Арднь үлдсн көгшд болн күүкд улс хотн дүүрәд нигтрәд бәәдг малан зудт өгәд, мал уга угаряд үлдв.
Мал уга болхла ю хәәҗ нүүхмби? Теегин зурм хәрүлхмби аль хүүрә сальк дахҗ хамхул хәрүлхмби? Өрк болһнд үлдсн нег цөөкн малан Баһ-Ханын нур эргүләд, хоһн өвснд болн хар шарлҗнд идшлүлсн бийнь үвлзҗ болхмн.
Энд-тенд әрә улңтрсн шамын герл болн һулмтын һал холас йовсн күүг дуудна. Болв гер болһна герл әдл биш.
Зәрмнь һулмтыннь һалар герл кеһәд, асхн эрт орндан орна, зәрмнь хорһнд норһсн кенчр һолар улң-улң герл кенә, зәрмнь тер цагт шин теегт зүстгдсн нифтин (керосинә) шамта.
Баһ-Ханын нуурин хулсна көвәд һарч ирсн гиич залу мөрнәсн бууһад, эмәлиннь татуринь чаңһаҗ татад, хол хаалһд сегсргдн гиҗ хурняслҗ одсн цемгн пиджакан дорагшан татад тинилһчкәд, хумхарҗ одсн хоһн өвсн деер өвдглҗ сууһад, хавтхасн цаһан мөңгн цокурта хар модн һанз һарһҗ авад, үүрмг тәмк нерв. Хустг шатаһад һанздан һал орулчкад, өмнән хайчксн хустгин һалас хүүрә хоһн дәрвкәд шатв. Залу адһн босч һосарн давталад шатҗах һал унтрав.
«Мел эн хүүрә хоһнла әдл әрвҗго төрәс көлтә мана ик ицл дәрвкҗ шатхмн болхви? — Сән йор!» — гиҗ, залу мусхлзҗ инәһәд, хотн тал хәләһәд, хәрү суув. Энд күн бийинь гетҗәх гиҗ залу әәсн уга, хотнд одхасн чигн әәҗәхш, зуг уралан зөрҗ йовхин ормд невчк хооран сааһад бәәв. Болв одх герин эзнлә зөрлцҗ күүндхдән белн болад уга чигн эн бәәсн болх...
* * *
Зеврдго никеләр кесн өргн төмр орн деер, ноһан торһар хавад кечксн көнҗл дор, Бергәс кевтнә. Арвн зурһадгч җил, гер бәрҗ дуусад уга бәәтл, эн теегт үзгдәд уга өв-эдлә хамднь, Бергәс эн төмр ор Аһшин базрас авч ирсмн. Тендәс авч ирәд ясчксна хөөн һанцхн эн хотна улс биш, нам Шорвин кецин кесг әәмгүдәс ик өврмҗ кеһәд әмтн ирҗ хәләдг бәәсмн. Түрүн авгтан йир соньн болҗ медгдҗәсн, сунад дорагшан бууһад, деегшән һарад бәәдг суңһг сеткинь Бергәс тааслго, деернь дөрвн харһа зерглүлҗ тәвчкәд, терүн деернь девскр болн ширдг тәвчкәд, Бергәс унтдг болв...
Эднә унтдг хоран өв-эдиг дегәд ик кееһәр ясч гих келҗ болшго. Зуг тер цагин нүүдг хальмгин бәәдләр болхла, ямаранчн нойна бәәшңгәс тату биш гиһәд өгҗәлсн зәңг теегт тархасмн. Зүн эрстнь бас тиим цаһан көлтә болн толһата, зуг невчк уутьхн, Сәәхлән орн зогсчана. Хойр орн хоорнд, терзин өмн бийд, шар килңгәр һадрлсн диван бәәнә, хоран тал дунднь төгрг ширә, терүг деерәснь шар кенчрәр бүркҗ, ширә эргәд дөрвн венск сандлмуд бәәнә. Герин шалнь бас шар ширәр ширдгдҗ. Хойр төмр ориг бас шар кенчрәр хучҗ оркхла, шар цецгәһәр бүркгдсн царңгин өвсн мет шарлад бәәнә.
Хоран үүднәс авн диванд күргәд делгчксн герлтә күрң кевс.
Эврәннь гер дотркан Бергәс Хембә зәәсңгәс татуһар биш үлүһәр кеерүлхәр шунсмн. Зуг тер шунмһа седклинь Сәәхлә дахсмн биш.
«Орчлң деер бәәсн әмтн нег-негнәсн эврәннь зүсн-зүркәрн, ээҗ-аавиннь заясн ухаһарн йилһрдг зөвтә, тиигхлә күн болһна гер дотрк ясвр, һазак мал-гер күртлән йилһрҗ, күн болһна кирцәһәр, заясн заячин заялтар бәәх зөвтә», — гиҗ Сәәхлә залуһан үгдән орулсмн.
«Герән бәрхләрн кирцәһәрн бәрүлх, гиич тоохларн бәәсәрн тоох», — гиҗ, Сәәхлә үлгүр келсмн Бергәс тиигхд гергнләрн цүүгхәр седсн уга.
...Болв тер нарта өдрмүд холҗад одв. Хойр долан хонгин туршарт Бергәс орн деерәсн бослго гемтсн бәәнә. Генткн бийднь гем хальдҗ иим догшар Бергәсиг авад унснь эн. Урднь эн иим удан орн деерән кевтҗ үзәд уга бәәсмн. Урднь әрк-чигә уулһн зәрмдән кесг өдрмүдтән таслвр угаһар уугдад, хот-хоолыг цаг биш цагт кирцәнәснь үлүһәр эдләд, даарад-көрәд орксн цагт хойр-һурвн хонгт кевтәд, энүнә гем «нохан зо деерк цасн мет хәәлҗ» оддг бәәсмн. Зәрмдән барун хәврһднь хатхлад, эс гиҗ нурһнь зоваһад оддг билә. Болв Бергәс юунд чигн даргдлго босч оддг бәәсмн. Болв ода хадад унһачксн хүүрә хулсн мет босч чадшгоһар энүг гедргән унһав.
Баһ наста цагтан болһамҗ угаһар уух болн идх тоотыг боомтг келго эдлдг төләдән, бөөр болн элкндән ярвг авчксна уршг. Ода болхла әрк-чигәһән хасад, әмән әрүлсн бийнь сөөднь нөр хагсад, халун уста шил хәврһдән тәвәд кевтдг болв. Терүн деер өрчин зүн бийднь өвдкүр тасрхан уга тәвлго бәәнә. Ормасн босад көндрхәр седхлә, толһа эргнә. Төвкнүн бәәҗ чаддго заңта Бергәст, дәкәд иим догшн болн түргн сольгддг цагла, өдрин дуусн орн деерән көлврәд кевтнә гисн ик гидг аюл болҗ медгдҗәв. Кемр Бергәс урднь гиич тоохдан эсвго дурта биш бәәсн болхла, ода уудьвртан бүтәд, нам герт орҗ ирсн күн болһнд байрлдг болв.
Эн гемин зовлңдан даргдад болн онцрхад уудьҗах кемдән, теегин хамхул кевтә альд болв чигн көлврәд йовдг Оңһаш өвгиг бийдән өөрдхх дурн Бергәст ирв.
Урднь болхла эн салврха хувцта, худл үнн хойриг семрәд келәд оркдг, олн үгтә Оңһаш өвгиг эврәннь унтдг хорад орулх бәәсн болхий би? гисн ухан Бергәст орв.
— Ода болхла, шулуһар Оңһашиг дуудҗ авч иртн, — гиҗ Бергәс закв. Терүгинь хәәһәд авч иртлнь Бергәс эркән эргүләд орн деерән кевтнә. «Ода альдаран одсн болхви тер?
Дәкн, кишго өвгн, әәлән хәәһәд әәмг эргҗ одсн болхий», — гиҗ эн ухалв.
Эркән эргүләд номан умшад дуусчкад, герин эзн альхан ташхла, хаҗудк хораһаснь, утц ээрч йовсн иигән һартан бәрсн, Сәәхлә орҗ ирәд, үүднә өөр зогсв.
Аврлт уга цаг, арчсн альмнла әдл Сәәхлән чирәд зөвәр медгдм темдгән үлдәһәд оркҗ: хойр нүднәннь һазак булңднь зөвәр гүн хойр хурнясн үзгднә, харадан җивр мет сәәхн хойр күмсгин хоорнд зөвәр гүн нег хурнясн һарч, чирәннь махнь шүүрәд, хойр халхиннь махнь сулдҗ! «Мини җирһлин туршарт эн сәәхн өңг-зүсән геешго! — гиҗ урднь ухалдг санань энүнд орв. — Уга, уга! Мини тоолвр эндү. Сәәхлән чирә-зүснь урдк кевтән, ке, чилгр хар нүднь кү авлм сәәхн, кевтә сәәхн цогцнь урдк кевтән гиҗгтә күүкнлә әдл нәрхн. Эн өмсч йовх бичкн-бичкн цецгән эрәтә цаһан сатин хувцндан зокад, царң дунд урһсн бамб цецг мет. Насарн болхла — ода һурвн җил болад тәвн наста болхмн!» — гиҗ Бергәс ухалв.
— Сәәхлә, эркән эргүләд чиләчкүв, хот уухла яах гиҗ санҗанчи! — гиҗ, Бергәс Сәәхләд келв.
Хот уух дурн энүнд ирхш. Кесг өдрәс нааран әрә аман норһчкад эн кевтнә. Терүгән эдн хоюрн меднә. Зуг эн кемд эн хойр бүрүлин гегәнд тагчг суухдан дурта бәәсмн. Цогцин болн седклин өвдкүриг хаяд хәрү урдк кевтән бәәх ухан энүнд орв.
— Урдк кевтән босад, чамла хамдан зергләд суухар седләв, — гиҗ Сәәхләд тер келв.
— Босч болшго! Богла багшин келсн үг мартчквта? һурвн долан хонгтан орнасн бичә көндртн эс гилү? Терүнәс нааран хойрхн дола хонв, — болҗ Сәәхлә залуһан хөрв.
— Эндр урдкасн деер болув, — гиҗ Бергәс худл келчкәд, — дәкәд, хәврһәрн кевтн гиҗ, сүүҗм цодад бәәв.
Бергәс һарарн түшәд, босхар седв. Сәәхлә өөрдҗ ирәд, залуннь өрүд-сөрүд хойрар татгдсн хурняста маңна деернь киитн альхан тәвчкв. Кемр эн кемд Бергәст нүр үздг гер авч ирҗ үзүлсн болхла, эврәннь хурняста, эцҗ одсн, шарлҗ одсн чирәһән үзәд эн әәх бәәсмн, энүнә чирәнь сар мөчнә чирәлә әдл болҗ. Зуг һанцхн цаһан седклтә Сәәхлә, бийинь буулһҗ авад, мухла кевтә бәәлһсн залуһан, урдк кевтән бүләкн үгәрн, җөөлн хәләцәрн тосч, килмҗтәһәр асрна.
— Би ода хотан авч ирчкәд, таниг босхд дөң болсв. Ода кевттн, — гиһәд келчкәд, Сәәхлә һарч одв..
Удлго нег модн тавгар дүүрң, ууран деегшән һарһсн хөөнә мах тер авч ирв.
Дәкәд нег залуһурн хәләчкәд, терүнә толһа тустнь сандл тәвчкәд бийнь өөрнь суув. Хурц утхарн махан ишкн бәәҗ Бергәс бийән күчләд идхәр седв.
— Хотнд ямаран зәңг-зә бәәнә? — гиҗ, Бергәс тагчг суушгоһар сурв.
— Урдк кевтән. Әмтн цуг зовлң эдлҗәнә, — гиҗ, Сәәхлә хәрү өгчкәд, белд бәәсн альчурарн аман арчв. — Өрүнә Окаҗин берлә харһув... Ямаран һольшг инәдч-шогч, әрүн үгтә... Күүкднь хот уга болад көөмглҗәнә. Өдр болһн неҗәд, шил үс өгнәв. Болв һурвн-һурвн күүкдт негхн шил үсн юн болх билә. Арһта болхла оңданар тедниг дөңнх кергтә, ода нам мана цоохр үкр дүүрчәнә. Тиигхлә яахмби?
—Теегт мал цадх өвсн уга, — гиһәд, Сәәхлән келсн үг Бергәс йовулҗ өгв.
Эн сүл өдрмүдт Сәәхлә йир өр өвч болсн болҗ Бергәст медгдв. Тегәд күүндврән сольхар белдв.
— Эврәннь төрлмүдән дөңнхмн болвза, Бергәс. Окаҗин болн Аздын ачнр-җичнр чидлнь чиләд кевтцхәнә, бөдүчнрнь арһнь уга болад, әрә йовҗана.
—Нохан ноос чигн би теднд шиңгәхшив! — гиһәд, Бергәс икәр уурлҗ хәәкрв. — Болх тернь! Малыннь өрәлинь теднд түгәҗ өгләв. Ханлтта үг келвү тедн! Терүнә хөөннь, байн! Нудрм, — гиһәд, хотн ниргүләд хәәкрв.
— Хүүвин йосна ишполкомд1 әмт шиидх цаг ирхлә Окаҗин болн Аздын көвүдиг суңһҗ йовулв. Эврәннь төрлин ах — намаг яһла тедн! Кемр тиим ухата улс болхла тедн эврәннь чидләрн, белн чимгәрн харһнлго әмән авч һартха. Му Бергәс тедн угаһар түрү-зүдү уга бәәҗ чадх!
— Я, дәрке! Бичә бийән зоватн, уурлад, зүркән өвдкәхт. Мартчквта? — гиһәд, Сәәхлә саглад терүг хөрв. — Тана кесн тусиг тедн мартад уга. Деерк бурхн үзә бәәх. Үкҗ одх зүркнә гемәс яһад йөрәлин болн теднә зальврлһна нилчнь тер, — Сәәхлә деегшән хәләһәд хойр һаран намчлҗ бәрәд зальврв. — О хәәрхн, бурхн-багш минь, эн орчлңгин аюлас гетлһтн. Зурһан зүүл әмтн амулң эдлҗ, теднә хормад багтах болтн. Эн мана герин эзниг өвчн-шалтгаснь гетлгх болтн. Энтн цаһан седклтә, төрл-төрсән эн ик аюлас гетлгх, харһнулҗ алхн уга... — гиһәд, Сәәхлә босад, баран деер бәәсн бурхн-багшин өмн өвдглҗ суув.
— Сәәхлә, бичә мөргәд бә! — гиҗ залунь хәәкрв.
—Намаг өр өвдх гиҗ санҗанчи? Эндр тиим төрәр күүндҗ чадшгов, Саак элкн өвдҗәнә. Ю сурҗахан медҗәнчи: удлго эврән бийстмвидн иддг хот үлдсн уга... Урдк җилмүдәр болхла мал-герин өрәлнь эс үлдсинь эврән меднәч.
Сәәхлә адһмтаһар босч ирв, герлтә хар нүднь һал асад одв.
— Нанд тиим үг келхдән эн герин эрсәс ичхнтә... Алтн-мөңгән тоолҗ ик тулмд дүрәд бултулситн би эврән үзләлм. Тиим үг келхдән нанас юңгад эс ичнәтә.
Ямаран чигн өлн җилд Бергәс һанцхн Чонс хотн биш, энүнлә әдл кесг хотн менд авч һарх мал-мөңгтә бәәсмн. Делкән дән-эклсн җил, орс цергт эмәлин мөрд хулдад Бергәс икәр байҗла. Орс иньгнь Микола Жидков эврәннь иньг Бергәсән кергтә болн нилчтә улсла нүүрцүлҗ энүнә мөңгинь алтнд хүврүллә. Алтна үннь терүнә зүснлә әдл кезәд чигн хүвршго биший. Берк сән цаг билә. Агт-адун бүкл тулм алтнд хүврдг. Агт-адуг эврәһәсн чигн, күүнәһәс чигн далдлҗ болшго. Нег зудта җилд кевтнь чигн гееҗ болхмн, болв тулмта алт темдгтә һазрт бултулчкхла, кезәд чигн тусан күргх. Йосн зу дәкҗ чигн сольгдг, зуг тер бултулсн алтыг кергтә цагтан кесг агт-адунд, мал-герт чигн хүврүлҗ болх. Кишго нүцкн нохас, баячуд угаһар җирһхәр седлтә, юн болва? Ода бийснь харһнад үкҗәнә, өдмг-һуйр, буудя, эд-тавр болхла, алтн-мөңг хадһлсн улст өгнә...