1919 Җилин туула сарин (январин) 19-д цаһачудын хазг церг Аһшт өөрдәд ирв.

Хальмг кесг улусмудын һазринь цаһачудын хазг цергүд эзлв. Болв хөөннь цаһачуд хәрү цокгдҗ көөгдлә. Дәврсн дәәснр (интервентнр) болн цаһачуд цуг чидлән хураҗ авад, 1919 җилин хойрдгч өрәләс авн Өмн үзгин фронтд дәкнәс ик дәврлһ кев. 1919 җилин мөчн (июнин) 30-д Аһш хортна һарт орв. 1919 җилин намрар цаһачуд Москвад өөрдәд ирв.

Цаһачудын цергүд Әәдрхниг бүслв: Балһсна пролетариатла хамдан, Әәдрхнә гарнизон цаһачудын дәврлһиг хәрү цокҗ, зөрмг кевәр дәәллдв.

* * *

Тер җилин хаврар болн зунар хур-чиг икәр орад, өвсн сәәнәр урһв. Хазлурин теегин малын идгүдин бәәрнд, намр күртл, ноһан көкәр бәәв. Тер һазрт хур тиигҗ дару-дарунь орсиг нам көгшд медхш. Шорвин теегт тиим бәәдл хая нег болдмн. Малын идг сәәнәс ик байр

хальмг күүнд уга болдмн. Болв тер җилд икәр орсн хур чигн, сәәнәр урһсн өвсн чигн кениг болвчн байрлулсн уга. Юңгад гихлә, хөр һар хонг хооран, цаһачудын цергин нег баг (отряд) йовҗ йовад, тәв һар үкринь көөһәд авч одла. Бергәс-Чонс гидг баахн хотна, угатя улст тер зөвәр ик һару болв. Кемр һурвн зун шаху толһа бод-малта Бергәсин сүргүдәс тер тәв һар үкриг цаһачуд авсн болхла, эгл угатя улс тиим күнд үүллә харһшго билә. Хотна әмтнд цәәһин үс өгчәсн үкрмүдиг цаһачуд көөһәд авч одсна хөөн, угатьнрин кесгнь үкр уга үлдв. Болв тернь Бергәс-Чонс хотна әмтнә ик әәмшгнь биш билә.

Дорд-өмн үзгәс Чонсур ирҗ йовх кер мөртә күн чигн тер йовдлын тускар медҗәхмн уга. Диг-даран угаһар теегт урһсн, күрң ората, киртә бор өңгтә, теңгрин ки метәр, халцха тиньгр һазрт бәргдсн, ишкә гермүдиг кер мөртә залу үзв. Хотнур өөрдх дутм, тер адһв. Бичкндән өссн-боссн төрскн һазрурн тер күн ирҗ йовна. Баһ цагин җирһлнь байрта эс бәәсн болвчн, ирҗ йовх күн чееҗәр адһна. Нам кенд болвчн, баһ цагин туск тодлвр үүмүлҗ тодлгддг мөн. Көвүнәннь неринь, тоомсринь харснав гиһәд зовлң үзәд бәәҗ экнь, сүүдр гемәр өрәл җилд шалтглад, өңгрлә. Экнь өңгрәд арвн хонг давхла, Чапчан Аршин дөңгәр дү күүкинь — Нүүдләг Әәдрхнүр өнчн күүкд асргддг герүр йовулсиг тер күн мартхш, даңгинд тодлна.

Церниг Жидково күүтрт Вадим Семиколенов күргв. Вадим тенд фельдшер болад көдлҗәнә. Жидково күүтрт зуг хөрн гер. Жидковин өөрхн болн хол элгн-садд, түүнә элчнр бәәдг билә. Хам-хоша бәәдг, ик Грушевка селәнд хойр зу шаху өрк-бүл бәәлә, терүнә әмтн нурһлҗ Вадимүр ирҗ эмнүлдг билә.

Төгәлң йиртмҗин бәәдллә, урһа моддын өңглә ирлцүлҗ, ноһан ширәр җил болһн ширдгдҗ шинрүлгддг, Жидковин хойр давхр модн гер цевр уста боодгин өндр эрг деер билә. Тер боодгиг Жидковин боодг гиҗ әмтн нерәддг бәәсмн. Боодгиг, эзнә гериг болн хаша-хаациг бүсләд өндр уласд урһна, теднь халцха теегт чинртә бәәдл өгсн болҗ медгднә. Эзнә у хаша дотр, кирцхд, хойр десятин (гектар) һазрин аһуд зер-земшин модд нурһлҗ альмна болн кедмнә, чииһин болн шар-өргин модд урһҗана. Эзнә герин арднь баахн утулң модн гер зогсчана. Терүнә нег өрәлднь Жидковин җолач, җир күрсн наста, бавһр буурл сахлта Наум өвгн гергтәһән бәәнә.

Наумин гергн Дуня һуч һарсн наста, ик дуута, олн үгтә, цоохр чирәтә күүкд күн. Дуня эздүдт хот кенә. Һазаһас ордг салу үүдтә наадк өрәлин дөрвлҗн хойр бичкн хораднь— урднь «оютн» бәәсн, ода фельдшер болҗ көдлҗәх Вадим бәәнә. Күүтрин улс «фершал» гиҗ терүг нерәдцхәнә. Эмчин цаас (диплом) авхин төләд, Вадим дәкәд нег җил шахуд сурх зөвтә бәәсмн, болв хүвсхлин үүмәнд (кергүдт) тер орлцсинь ик сурһулин һардачнр медчкәд, Вадимиг Ик сурһуляс көөһәд һарһчксмн, ода «махн чигн биш, заһсн чигн биш» болад үлдвч гиҗ, зәрм багштнр тиигхд Вадимд келсмн. Болв тернь дими үгмүд бәәсмн.

Вадим Ик сурһульд сурчасн цагтан, девшлттә хәләцтә прөфессормудла өөрхнд бәәһәд, теднә герүрнь чигн одад, лаборатормудт болн клиникст чигн харһад бәәсн учрар, ик сурһулин эмчллһнә салвр (факультет) төгсәһәд эмчин цаас (диплом) болн әмт эмнх зөв авсн талдан үүрмүдәсн Вадим даву медрлтә билә. Гүн медрл авхар зүткдг йириндән билгтә көвүн Ик сурһульд дасхсн тоотас сән тоотынь алдл уга дасч бийдән шиңгрәв. Һурвдгч девсңд (курст) сурчасн цагтнь Вадимин билгинь темдгләд, лабораторн көдлмш күцәлһнд, аң-аһурсдт дамшлтс тәвлһнд терүг дуудҗ орлцулҗ йовсмн. Тегәд чигн урднь, 1909 җилд, Саратовд Ик сурһуль секгдхд тиигәрән йовҗ одсн нег багштн Вадимин тускар соңсчкад, Хазна (Казаня) Ик сурһуляс көөгдсинь медчкәд, бийүрн дуудҗ авсмн. Вадим түрүн авгтан лабораторт орҗ тер багштын нөкднь болҗ көдлв, зуг Вадим илдән бәәҗ көдлҗ чадшго болад бәәв. Вадим тиим бәәдлд тусдг болвчн, тер багштн терүнд дөңгән күргҗәв, бурҗуазн өрк-бүлмүдәс Ик сурһульд ордг, мууһар сурһулян сурдг оютнриг Вадимүр илгәдг, эс гиҗ ах сурһулин заведеньд орх саната баһчудт Вадим дөң болҗ, шүүвртнь белддг билә.

Намын (партин) көдлмшән күцәһә бәәҗ, бийән теҗәх мөңг олх төр Вадимин өмн тер цагт билә.

Тегәд чигн энүнд, Жидково күүтрт болн Грушовк селәнд, эврә кергән сәәнәр меддг болн билгтә «фершал» болҗ, Вадим тоолгдҗасмн, нам әмтнә зәрмснь «доктр» гиҗ терүг нерәддг билә. Вадимин тускар талдан селәдин әмтн чигн дарунь медцхәв, хол селәдәс чигн терүнүр әмтн ирдг болв. Нам эврә гелңгүдиг болн бө улсиг иткхәс биш нам кениг болвчн иткдго, теегин хотна хальмгуд тер орс эмчүр бас ирҗәв.

Олнд туста сән кергүд кезә болвчн бийдән хаалһ һарһҗ авдмн.

Тиигҗ, Вадим Семиколенов Церн хойр нег бичкн хораднь бәәһәд, наадкднь — ирсн шалтгта улсиг хәләдг, теегәс хураҗ авсн өвсәр олн зүсн эм кедг билә.

Эмнллһнә чинртә олн зүсн ноһа теегәс хураҗ авхин, теднәр олн зүсн эм кехин болн эм хадһлдг шилмүд цеврлҗ уһасн деерән Церн, сул цаг олзлад, Наум өвгнд дөң болад, мөрдтнь хот өглцдг, услулдг билә. Түрүн авгтан үг күр уга, тагчг бәәдг хальмг бичкн көвүг Наум өвгн болн терүнә гергн Дуня «кулмыченок» гиҗ келдг билә, хөөннь бүкл күүтрин улс тиигҗ нерәддг болсмн. Хавр экләд, тег өңгән соляд ирхлә, терүнә седклнь җөөлдәд, бийнь әмтнлә ээлттә болад, даңгинд кенд болвчн дөң болх сәәхн седкләрн талдан — «шулм» гиснь му чинртә Наум өвгнә келсәр болхла: шулм гиснь му чинртә үг биш, Церн шулун-шудрмг: ухата, хурц үгтә төләднь, терүнд тиим нер өгсмн. «Тер шулм! Тер шулм!» — гиҗ Цернә билгтнь болн ямаран чигн кергиг күцәдг бәәдләрнь бахмҗ кеҗ, Наум өвгн терүг нерәддг болсмн.

Хавр болхла, Цернә седклин шавнь бүрлдәд, негл дулан хурин хөөн урһҗах ноһан метәр невчк эдгәд ирв. Күүтрин әмтн чигн терүнлә иҗлдв, нам түрүн өдрмүдт Цернәр наад бәрҗәсн, герин эзнә, цаһан чирәтә, ик цогцта, Цернлә әдл наста, нег-негән дурасн, икр хойр күүкн хальмг көвүнлә үүрлхәр, нам ядхдан күүндхәр седдг болцхав. Цернлә күүндхлә соньн, зәрмдән зүтклдәд чигн, наадад чигн болхмн гиҗ күүкд сандг билә.

Церн Вадим хойр өөрхн иньгүд болҗ үүрлдг, нег хорад сөөднь зергләд унтхларн, күүнә күүнлә бәәләв гиҗ Церн сандго билә.

Зуг хая-хаяд Вадим Аһш ордмн, тер цагт Церн үүрән хәләһәд, негл һарлцсн ахан күләҗәх метәр, сөөднь унтҗ чаддмн биш. Хойр үр өрәл җилд хамдан, нег хорад бәәв. Нег дәкҗ зунар, Наум өвгн Николай Павловичиг Аһшт күргчкәд, хәрҗ ирв. Зун эклхлә, Николай Павлович даңгинд Аһш орад, тенд бәәсн эврәннь усн болн уурин теермс талан йовҗ оддг билә. Мел тер кемлә, теермсин көдлмшнь икдәд, эзнь намр гүүндән ортл тенд бәәһәд, теднәннь олз-оруһинь өскәд, бийнь суудмн.

Сүүлд Аһш орхларн, Наум нег бичг авч ирәд, Вадимд өгв. Әрәсә эзркг түүрмкән (имперна листическ) дәәнд орчкв, үүлдлңгин көдлмшчнрлә цәәлһврин көдлмш кехин болн фронтур йовхиц кергт, Вадим Семиколеновиг нам (парть) балһснур дуудҗана гиҗ, тер бичгт келгдҗәсмн.

Тер бичгин учр-утхинь Церн кесг җил давсна хөөн медв. Бичг авсн өдрин бийднь Вадим хаалһд белдв, эврә хувцан цугинь гилтә Цернд үлдәв, эн көвүг хәләҗәтн гиҗ, Наум Дуня хойрт Вадим даалһв. Маңһдуртнь Вадим Аһш орад йовҗ одхла, Церн Науминд бәәхәр теднә хораһур орв. Наум өвгн чадсарн, эврән дуран Цернд өгв, болв Вадимлә әдл ээлттә күн Цернд берк болв. Тиигхд Церн зуг арвн дөрвтә билә. Вадим йовад нег җил давсн-хөөн, Наум өвгнә эрүл-менднь муурад, нүднә харань баһрад ирхлә, терүг сур-цуцачд орулв, Церн эзнә җолачнь болв. Церн түрүн Аһш орхларн Хазнас ирсн Борис Николаевичлә харһв. Тернь 1913 җилд Саратовск ик сурһулин эмчллһнә салвриг хаяд, Хазна ик сурһулин зарһ-зергин(юридическ) салврд (факультетд) орсмн. Эмчллһнә салвр эклцәсн авн эс таасгдсн учрар, Борис Николаевич терүг хайсм.

Һал тергн (поезд) өрүн эрт Аһшин вокзалур ирв. Николай Павлович Борис Николаевич хойр тергн деер суув. Сән чинәтә, тарһн мөрд дор ормасн чаңһар хатрад һарв. Эцк көвүн хойрин күүндвриг җолач Церн соңсв.

— Папа, ода хаҗиҗ һарад, нег бәәрнәс хот уухмн болвзго? — гиҗ, вокзалас зөвәрт, ууҗмд һарчксн цагла, көвүнь эцкдән келв.

— Ода болшго, ик халун болад уга бәәтл, балһснас һарч авх кергтә. Бекетовкд эс гиҗ Чапурникд күрәд хот уухмн, — гиҗ эцкнь хәрү өгв.

Тедн зөвәрт тагчг йовцхав.

— Саратовск унпверситет хаяд, Хазнад орсн мини гемиг чи ода күртл тәвҗ өгәд угавч? — гиҗ, негл гемән сурҗах метәр, көвүнь эмәсн бәәдлтәһәр эцкәсн сурв.

— Нег балһснас талдан балһснд одснд юн олз бәәнә? Кемр чи Саратовд сурсн болхла, Ик сурһуль төгсәһәд, эмч болҗ һарх биләч, — гиҗ эцкнь келв.

— Папа, мини келсиг соңсич. Тер Ик сурһуль төгсәсн болхла, би земск эмч болҗ һарад, холд бәәх селәнд көдләд, өрк-бүл өндәлһәд, һахас өскх биләв. Чи намаг соңсчанч, би бәәрн хурлын гелңгин күүк авад, сән тохмта һахас өскх биләв.

— Эн шоган әрлһ! Һахас өскх биләв гинчи? Тегәд, гелңгин күүк авснд, һахас өскснд, ямр му үүлдвр бәәдв?

Сурһуль эс сурсн чамаг ода фронтур йовулхла яһнач?

— Энүнд өврх юмн уга. Әмтн дәәллдҗ йовна, би чигн теднәс ард үлдхн угав. Маниг офицерск сурһульд авчана. Терүг төгсәхлә, офицерин ям зүүлһәд, фронтур йовулх. Нам цергт церглсн, юрист болснас деерчн болх. Кен медхв. Нам намаг гимназьд сурчасн цагт зарһ-зергин салврд ор гиҗ, чи келдг эс билч?

— Намаг юңгад ода тиигҗ келҗәхиг чи эврән меднәч. Би ода насарн җир күрчкүв. Кемр чамла нег зеткр харһхла, чини эк чигн, би чигн, тиим йовдлыг дааҗ чадшговидн. Зуг тиим зеткр бичә харһтха гиһәд, теңгр-бурхнас сурҗанавидн. Көвүм минь, хәәмнь, тиим. Кемрҗән чи ик сурһулин эмчллһнә салвр төгсәсн болхла, ода чамаг госпиталюр йовулх билә, чи эмч болҗ церглх биләч, тендчнь товин сумн хаһрдмн биш, бууһин сумна ниссн ә соңсгддмн биш, — гиҗ эцк келәд, гүүнәр саналдв.

— Вадим Семиколенов эмчин кергиг сәәнәр меднә, ямаран чигн эмчлә мейәркәд, госпитальд көдләд чадхмн, тер бийнь эгл салдс болад, ода фронтур йовҗ одв. Би офицер болхув, — гиҗ Борис бахмҗ кеҗ келв.

—Семиколеновин туск төр төрүц талдан керг болҗана. Эврә ухан-седклән салдсмуд дунд тархаҗ, эн дән керг уга гиҗ дәәчнрт иткүлхәр, эн дәәг иргнә дәәнд хүврүлх күслтәһәр, иигәрән фронт орсн күн. Тегәд чигн эврә намынн (партиннь) эгл салдс болад, Семиколенов фронтур йовсмн, — гиҗ эцкнь көвүндән хәрү өгв.

— Ба! Чи, мини эцк, большевик болҗ одсн болвзгоч, энчнь мини үр Вадимин үлмә болвзго? Көрңгтин (капиталистын) көвүг үгдән орулҗ чадлго, көрңгт (капиталист) эцкинь эврә бурхндан тер орулчксн болвзго? — гиҗ Борис келәд, тачкнад инәв.

— Мал өскдг байн күн, үүлдлңгин болн үүлдлңгүдин эзнлә әдл биш болдмн. Мана бәәдлд нег догшн зуд болхла, цуг малмудан бидн гееҗ оркхвидн. Вадим намаг эврә үгдән орулхар седсн уга, болв терүнә нег мөслсн ухан, эврә керг-төрин төлә, нам җирһлән хармншго бәәдлнь, нанд таасгдна. Бидн юмби? Мана өвк-эцк Наум өвгнәс байн биш бәәсиг би меднәв, болв терүнә хурц ухан, шулун-шудрмг авцнь, эндр мана эдлҗәх мал-гериг хурасмн.

— Эндрк мана мал-гер, зөөр негл чамд ацан болҗах бәәдлтәһәр, теднән угатьнрт өгхәр бәәх кевтәһәр келҗәнәч. Чини ухан нанд төрүц медгдҗәхш. Яһад үрүдҗәхмч, эн үрүдлһн альдас ирв?

— Төгәлңк йиртмҗиг ил бәәдләрнь үзх кергтә болҗана, негл тоть шовун метәр, талдан үүлдвриг давтад бәәхмн биш. Нарт-делкәд юн болҗахиг би медҗәнәв, күүнә келсәр биш, би эврәннь ухаһар ашлвр кедүв. Талдан соньнмүдлә (газетмүдлә) әдләр, большевистск «Правда» соньниг би бас умшдув, тер учрар большевикүдин күслиг би меддүв. Ода йотд (окопт) кевтх салдсмудын кесгнь большевикүдин халх татҗахиг би бас медҗәнәв. Энчнь йир му бәәдл, — гиҗ эцкнь келәд, гүүнәр татҗ саналдв.

— Чи эцк, бичә санаһарн зовад бә. Чамаг яһад үрүдҗәхиг би медҗәнәв. Зуг тодлад авчк! Тер салдсмудыг хаана болн Әрәсән төлә әмән әрвлшго офицермүд толһалҗана! — гиҗ Борис өргмҗтәһәр келв.. — Тегәд чигн би офицер болхар седҗәнәв. Салдсмуд — сүрг мал мөн, альдаран туунач, тиигән йовхмн. Офицермүд болн генералмуд цергиг һартан бәрҗәнә.

— Цаг сольгдад йовна, көвүм минь. Салдсмуд — ик әәмшгтә чидл болдгиг медх кергтә.

Цааранднь эцк көвүн хойр невчк төвкнәд, эврә гериннь керг-үүлин тускар күүндв. Эврә дурта үр-ах Вадимин тускар эцк көвүн хойр күүндхлә, Церн теднә күүндәг улм оньган өгч чиңнәд, Вадимин тускар тодрхаһар медх санан, седкл зүүв. Зуг тедн Вадимиг буульҗахинь, аль гемшәҗәхинь көвүн медлго бәәв. Эцк көвүн хойрин келсн үгмүдин чинрнь терүнд медгдсн уга. Болв Церн тесч эс чадад, Вадимин тускар сурв. Терчнь фронтд йовна гихәс талдан хәрү тедн өгсн уга. Вадим дәәнд йовхин тускар көвүн эврән меддг билә, болв фронтд йовсн күн алгдад чигн одх йовдл Церниг икәр үүмүлнә. Большевикүдин соньн «Правда». гидг нертәһинь көвүн тодлҗ авб. Вадим — большевик бәәсиг Церн бас меднә, юңгад гихлә терүнә тускар эцк көвүн хойр даңгинд күүндҗәсиг Церн соңсдг билә. Ода гертән күрчкәд, Николай Павлович уга цагт, тер соньниг күүкдәснь сурҗ авад, умшхар Церн шиидв...

«Терүнд Вадимин тускар бичәтә бәәдг болвзго?» — гиҗ Церн геннәр ухалв. Эврә гертән бәәсн цагтан, хойр җилд улусин сурһульд орсн Бергәсин Сарңгас Церн үзгүд дасч авла. Үзгүд Сарңд деерлксн кевтә, чинрән медүлдго билә. Үзгүд дасчкад Церн түрүн авгтан мууһар умшдг билә. Сәәнәр болн гүүлгҗ умшдгиг Цернд Вадим дасхла. Вадим йовҗ одсна хөөн, эзнә күүкдәс дегтрмүд сурҗ авад, Церн умшдг болв.

Нурһлҗ соньн дегтрмүд Церн умшдг билә.

Жидковин икр күүкд хурлын приходской сурһуль төгсәчкәд, цааранднь сурһуль сурсн уга. Эцкнь тиигҗ шиидсмн. Чирә-зүсәрн, эврә бәәдләрн нег-негән дурасн болвчн, тер хойр күүкн авц-бәрцәрн икәр йилһрдмн. Эгчнь гиҗ тоолгддг Зина йир номһн, җөөлн, ахуч, күч-көлснд дурта, ю болвчн кеҗ чаддг күүкн. Нина болхла, йир альвн, серглң бәәдлтә, тогтур уга заңта, өөч күүкн билә. Арвн дола күрсн наснднь Зинан нурһнь икәр өсв, йоста гиҗгтә күүкн болад ирв. Зинад әрк зөөҗ, хойр дәкҗ худнр ирцхәв, зуг эк-эцкнь зөв өглго бәәв, Зина бийнь чигн күүнд одх седклән медүлҗәсн уга.

Церн Жидковинүр ирәд, эклҗ көдлснәс авн. Нина терүнлә үүрлв. Кемр эцкләнь хамдан, балһс орад, эс гиҗ өвснә хадлһнур, кесг хонгар Церн йовҗ одхла, арднь үлдсн Нина ууляд бәәдг болв. Тогтур уга заңта төләдән, Цернд дуртаһан Нина келҗ чадхш. Нам мал өскдг ик байна сәәхн күүкн болн эцкин җолач, ташр өнчн, хальмг көвүн хойрин хоорнд ямаран дурн бәәх билә! Тиим йовдлын тускар, күүкнә эк-эцкнь соңсхар седшго бәәсмн, яһад гихлә, тер һазрт тиим йовдл төрүц болад уга мөн.

Чик тоолврта, килмҗән күргдг седклтә болн бийәснь даву медрлтә Церн Нинад таасгддмн. Тер тоотыг Церн альдас дасв? Церн олн дегтр умшв, түргәр чигн умшна. Эцкин дегтрин саңгин цуг дегтрмүдиг гилтә, Церн сүл җилмүдт умшв. Теднәс медҗ, дасч авсн болхий? Эцк балһснас авч ирдг цуг соньнмудиг (газетмүдиг), зуг негнәс бишңкинь, Церн бас умшна. Эцк кесг зүсн соньн (газет) балһснас авч ирхләрн, негинь күүнд үзүлхш, бийнь умшчкад, үкүгд дүрәд оньслчкна, терүг умшх зөв кенд болвчн өгхш. Тер соньниг Нина көндәхәр, седхш. Нина соньн (газет) умшхдан дурта биш, дурна тускар келгдҗәх дегтрмүд умшҗ болҗана. Эцкнь күүкдт эс үзүлсн соньннь — «Правда». Цернә медрлиг дегтрмүд өгдг болхий?

Борис хәрҗ ирәд, гертән бәәҗәһәд, хәрү йовҗ одхла, «Правда» гезетиг Церн үр күүкнәс сурв. Тер соньниг Церн сурхла, Нина икәр алңтрв.

— Терүгәр ю кехмч? Сирень. (Түрүн өдрәс авн Цернә нериг чикәр келҗ чадлго, Сирень гиҗ нерәдх зөвиг, Нина көвүнәс сурҗ авла). Бийинь яһҗ нерәдснд, Цернд төрүц йилһл уга билә. Болв өсәд, болвсрад, теднә хоорндк үүрин бәәдл иньгллтд хүврәд ирхлә, Сирень гиҗ бичә нерәд, нерәрм кел гиҗ, Церн сурдг болв.

Зуг Нина эврәһәрн, урдк кевәрн Церниг нерәддмн. Тер нернд ямаран чинр бәәхиг һанцхн Нина меддмн. Эннь бичкн күүкдин наадн-инәдн, шог гиҗ, эк-эцкнь тоолад, түрүн авгтан төртән авлго бәәлә. Болв тедн өсәд, бадмшад, Нина сәәхн күүкн болад ирхлә, җолач болҗ көдлдг хальмг көвүн негл цецгәлҗәх сирень метәр өсч, темдгтә болн зургшң сәәхн цогцта залуд хүврхлә, талдан улс тер нериг соңсхларн яах гиҗ, күүкнә эк-эцк әмтнәс эмәдг болв. «Жидковин күүкн эцкиннь җолачиг, хальмг көвүг Сирень гиҗ дуудад бәәхлә, талдан әмтн ю санхмб?» — гиҗ тедн ухалв. «Тиигҗ бичә нерәд, эврә нерәрнь дууд, эс гиҗ чамаг засгла харһулнавидн»,—гиҗ, күүкнд уурлсн бийнь, Нина эк-эцкиннь үг соңслго, урдк кевәрн, җолачиг Сирень гиҗ нерәддг билә.

«Тиигәд келҗл бәг, юн чигн болхмн уга. Ода альвлҗл бәәтхә, даруһас эврә келнә, эврә күүтрин нег сән көвүнд өгчкхлә, җолач хальмгиг Нина мартх. Йириндән һацата күүкн маднла һацҗах бәәдлтә», — гиҗ негт эк-эцкнь ухалв. Болв күүкн эк-эцкиннь үгд оршгог аштнь медчкәд, җолачиг көдлмшәснь һарһад, эврә хотн талнь йовулчкхмн болвзго? Хойр үкр, нег мөр өгәд, Церниг хотнурнь йовулчкхла, тенд одад гер-малнь өсәд бәәх, Нинаг мартх гиҗ тедн негт тоолв. Болв тер тоолврнь Жидковинд таасгдлго бәәв, юңгад гихлә, тиим күч-көлсч, әрүн седклтә, итклтә көдләчиг геех седкл бас уга. «Мана күүкнә толһа эргүлх санан Цернд орх зөв уга. Эн хойрин хоорнд юн чигн болшго», — гиҗ Николай Павлович гергтәһән аштнь тоолад, тер хойрт оньган өгдгән уурцхав.

Күүкдт бичә үзүлтн гиҗ, эцкнь келдг соньниг (газетиг) Церн сурхла, Нина икәр алңтрв.

— Тиим нег соньн Николай Павловичд бәәдгиг би меднәв. Нааран аашҗ йовад, чини эцк Бористә хоюрн тер соньнин тускар күүндлә, — гиҗ Церн күүкнд келв.

— Чамд тер «Правда» соньн юн кергтә болҗахмб? Һанцхн тер биш, талдан кесг соньн бәәнә. Аһш орх болһндан, эцк тедниг авч ирәд бултулчкна. Наадк цуг соньнмудинь чи умшнач, — гиҗ Нина соньмсв.

Би «Правда» соньнмуд хәләхәр седләв. Теднә негнднь Вадимин тускар бичәтә чигн бәәх... — болҗ Церн седклән медүлв.

— Вадимин тускар юңгад мел тер соньнд бичгдх гиҗ саннач?

— Юңгад гихлә, «Правда» — большевикүдин соньн, Вадим — йоста большевик.

— Би терүг авч үзнәв. Эртәр тиигәд келх бәәсн, — гиҗ Нина өөлв.

Тер цагас авн Жидковин герт бәәсн «Правда» соньнмудиг Церн цугтнь умшв. Жидков Аһшас шин соньнмуд авч ирхиг күләһәд бәәдг болв. Зуг цуг үгмүднь болн зәрм зәңгсин учр-утхнь Цернд медгдлго генүлнә. Талдан соньнмудт болн «Правда» соньнд барлгдсн соңсхврмудыг, зәңгсиг болн ашлврмудыг хоорнднь дүңцүлҗ, Церн эврә ухаһарн ашлвр кенә. Зуг сүв-селвг авлцдг, эврән кесн ашлвран хувалцдг күн өөрнь уга, һундлта.

Арвн доладгч җил ирв. Орс селәдт көгшд болн бичкдүд үлдв, залу улс фронтур йовулгдв. Нам хальмг хотдт чигн залу улсин тонь баһрв, тедниг тылын көдлмшт авв. Дән цааранднь болҗ, әмтнә цусн асхрв. Цуг тер йовдлмудын тускар, Церн соньнмудас меддг билә. Болв кенлә күүндхв? Кемр Николай Павлович эврә арсмин кергәр хальмг тег орхла, Церн төрскн хотнурн оддг билә. Болв хотнур ирхлә, тер төрмүдәр күүнддг күн бас уга. Хортыг диилтл дәәллдх кергтә гиҗ, зәрм соньнмуд бичнә, дәәг зогсахмн гиҗ, зуг һанцхн «Правда» бичнә. Сүл цагт «Правда» соньниг Жидков Аһшас авч ирдгән уурв. Аль тер талдан ормд бултулдг болхув?

Тер җилмүдт Церн зуг хойр дәкҗ Чапчан Аршла харһла. Түрүн болҗ Аһшт, хойрдад — Баһ Дөрвдә улусин өргәд, Николай Павлович өөрнь бәәсн цагла, Аршла харһх йовдлмуд Цернд учрла.

— Йоста гидг ик залу болад бәәҗич, — гиҗ Церниг бууляд, Чапчан Арш Әәдрхнд өнчн күүкд бәәдг герт асргдҗасн Нүүдлән тускар келҗ өгв. Церн дүүһәсн бичгүд ирдгин, терүг бийүрн авхар седҗәхин тускар келхлә, Чапчан Арш Цернд уурлад, «тер күүкиг бичә көндә, тенд бәәснь деер, дәкәд Нүүдлә сурһуль сурчана» — гиҗ, сүл харһлтд келлә. «Церн дегтрмүд умшхдан дурта, мини дегтрин саңгин дегтрмүдиг цугтнь умшчкв» — гиҗ, Жидков келхлә, Чапчан Арш байрлад, ямаран үүдәврмүд умшдгарнь соньмсла. Классикүдин үүдәврмүдиг Церн умшсиг медчкәд, багш улм икәр өврсмн.

— Чеховин «Ваня Җуковин» тускар ю саннач? — гиҗ, умшсн дегтрмүдин учр-утхиг яһҗ меддгинь сөрҗ хәләхәр багш сурхла, Церн йир тодрхаһар тер келврт юуна тускар келгдҗәхинь келҗ өглә.

Чапчан Арш улм икәр байрлад, дәкәд харһх үгән өглә. Цернд килмҗән тәвәд, сурһмҗан хальдасн төләднь, Жидковд эврә ханлтан тер өрглә. «Иим ашмуд күләҗәсн уга биләв», — гиҗ үнән келлә. Терүнә хөөн кесг сар давв. Тедн тиигхд хаврар улусин өргәд харһла, ода зун төгсч йовна. Дәкәд харһхмн гиҗ багш келдг болвчн, тедн дәкҗ харһсн уга. Орс цаһан хааг ширәһәснь буулһсна тускар, тиигхд Жидков Чапчаев хойрин күүндәнәс медлә. «Хан угаһар яахмб?! Эн анархистнр Әрәсәг юунд күргнә?» — гиҗ тиигхд хәрҗ йовад, Жидков бийнь бийдән келсиг Церн соңсла.

Үд болсн кемлә, Жидков күүтрәс тавн дуунад (километрт) Нура салад бәәдг боодгур Церн мөрдиг тууһад авч ирв. Боодг бәәсн һазр бас Жидковин билә. Эн боодгин усн цевр болн гүн. Тегәд нарн икәр цонаҗах кемлә, энүнд өөмҗ, халуг давулхар көвүн шиидв. Күүтрин өөрк боодгин усн чигн цевр, терүнд чигн өөмҗ болхмн, болв нег йовдл Цернд амр өглго бәәв. Церн йириндән бичкнәсн авн хәрг болн ичмһә болдмн, күүкд өөмҗәсн уснд кезә болвчн өөмдмн биш. Нег үлү сүл цагт күүтрин көвүд-күүкд хамдан өөмнә. Невчк зөргләд, Церн чигн түрүн авгтан теднлә хамдан өөмҗәлә, зуг өөрнь өөмҗәсн көвүд-күүкдиг оньгтан авлго, негл хойр нүдәрн идх бәәдлтәһәр, бийүрнь Нина ширтҗ хәләһәд бәәхлә, Церн эмәһәд, нам көл-һариннь әмн тасрснла әдл болна. йириндән сәәнәр усчдг Церн күүкнә өөр усчҗ чадхш, көл-һарнь сулдад, бийнь йоралур чивнә, эс гиҗ уснас хәрү һарна.

Тегәд чигн ууҗмд бәәсн, кенчнь шидрддго, боодгур эндр мөрдән тууҗ ирв. Эн боодг хаалһас холд бәәнә, тер учрар, энүнд өөмчкәд, сәәнәр амрхд, олн зүсн тоолвр тоолхд таалмҗта. Хол һазрт бәәх дү күүкнәннь, олн күүнә цус асхҗах өршәңгү уга дәәнә тускар Церн ухалв. Мөрәр довтлҗ ирәд, хувц-хунран тәәллго, уснур һәрәдәд орсн Нинаг генткн Церн үзв.

Ямаран болвчн ааль Нина-һарһхиг күләҗ болхмн, болв эндрк йовдлыг Церн күләҗәсн уга. Сүл цагт эднә үүрллһн улмар өөрдв, болв хөөтк ашмудаснь әәһәд, Церн саглад бәәв. Церн бийиннь төлә биш, зуг Нинад му болх гиһәд саглв. Цернд юн болх билә? Кемр Жидковихн көөһәд һарһхла, төрскн хотнурн одад, тенд көдлмш олҗ чадхмн.

Церн ода өсв, һанцхн бийән биш, нам бүкл өрк-бүл теҗәх эв-арһ бәәнә. Тегәд бийиннь төлә төрүц әәҗәхш.

Зуг Нина яах? Нина — байн эцкин күүкн. Эднә үүрллһиг әмтн медхлә яахмб? Нег үлү эн хойрин иньгллт улмар өөрдхлә, юн болхмб? Хөөннь Нинад кен әрк зөөх? Чи хальмгт одхар седләч гиһәд, цуһар энүгәр зооган кех! Күүтрт бәәдг, бичг-тамһ меддго, сурһуль-эрдм уга, муҗгуд хальмгудт дурго болдгиг, Церн меднә.

«Нина ман хойрин хоорндк бәәдл, эн кевтән үүринәр үлдг, Нина мини зүркнд эн бәәдләрн, негл сарин сарул герл метәр бәәтхә. Кемр энүнә төлә җирһлән өгх кергтә болхла, би төрүц хармншгов! Эн күүкн нанд дегд үнтә, эңкр!» — гиһәд Церн дотран ухалҗ өөмҗәсн саамлань, Нина довтлад ирәд, хувцтаһан уснур һәрәдәд орснь эн.

— Дәрк минь, энүнәс альдаран зулхмб? Нина нанас сәәнәр усчна, — гиҗ Церн ухалв.

— Хәәмнь, эңкр Сиреньчик, чи нанас зулхар седвч? Альд йовдг болвчн, би чамаг олҗ авхув, — гиҗ Нина Цернүр усчҗ ирәд, көвүнә барун ээмәснь татад, чирәһинь бийүрн өөрдхәд, хойр халхаснь, маңнаһаснь үмсв. Нина халунар үмсәд бәәхлә, Церн түрүн авгтан тагчг билә, дәкәд генткн, сана авсн кевтә, цогц-махмуднь чичрәд, саахна санҗасн санаһан, тоолҗасн тоолвран, әәҗәсн әәлһән мартад, бийнь күүкиг теврҗ үмсв. Зуг Цернә бахлурас негчн үг һарч өгхш.

— Эңкр Сиреньчик, би чамд дуртав! Би чамд дегд дуртав! — гиҗ Нина кесг дәкҗ шимлдәд давтв.

— Би... би бас чамд дуртав! — гиҗ келсн үгмүдинь күн соңсн гиҗәх метәр Церн арһул-арһул келв.

— Эңкр иньгм, тер үгмүдән дәкәд давтыч? Би чамас сурҗанав, дәкәд давтыч? — гиҗ Нина, үмсн бәәҗ, арһул сурв.

— Би чамд дуртав! Дуртав! Дуртав! — гиһәд, бәәсн дууһарн, Церн хәәкрв. Тер дунь боодгин цевр усна дольган деегүр җиңнҗ һарад, өргн теегин аһуд кесг давтгдҗ дүүрәнд хүврв. Цернә хойр хар нүднь һал метәр шатв. Церниг тиигәд хәәкрхлә, Нина улмар зууньрҗ үмсчкәд, хооран цухрад, Цернә чирәһүр ширтәд хәләчкәд, нег чигн үг келлго, шурд гиҗ усчад боодгин көвәһүр һарч ирәд, чиигтә хувцан мошклго, мөрән унҗ авад, довтлад йовҗ одв.

Церн усна көвәһүр һарч ирәд хувцлв. Дегд икәр адһхларн, киилгән көлдән өмсв. Түүгән медчкәд улм-улм әәмв. Церн мөр унҗ авад, Нинаг ардаснь көөһәд күцхәр шиидв. Болв тер шиидврәсн эврән әәв. Дурта күүкән, эврә хөвән мөңкинд геечкхүв гиҗ бийән гемшәһәд, Церн яахан медлго, дор ормдан түргүр киисәд, негл бичкн көвүн метәр, арһ, зөв, чинр, нерн угадан һундҗ, һашудҗ экрәд уульв.

Асхн бүрүлин гегән тасрхла, Церн мөрән көтләд, темснә тәрәһәр дамҗад хәрҗ ирв. Нина довтлад хәрҗ одсн хөөн, олн зүсн тоолвр тоолҗ-тоолҗ, көвүн шуд боодг деерәс төрскн хотнурн йовхар седв. Болв маңһдур Николай Павлович юн гиҗ келхмб? Бийнь бийән хөрәд, тер санаһан хайв. «Нина яах? Терүнд төрүц гем уга. Цуг буру нанд бәәнә, эртәснь дегәд икәр байрлхларн, тег дүүргәд хәәкрүв. Би йоста һәрг болҗанав! Мини хәәкрсн дууг талдан улс соңссн болхла, Нинад ямр ичкевт болх? Маңһдур эзнд келәд, көдлмшәсн һарад, төрскн хотнур йовнав. Жидков намаг тәвх, эс тәвдг болвчн, йовх кергтә. Нина яах? Нина, тегәд, күүнд одтл, хәрд һартл, энүнә өөрнь бәәхмн болвзго? Би эн күүкнд кергтә болхий? Наснь баһ болад альвлад, нанар зог кеҗәхий? Дуртав!» — гиҗ Церн ухалад, негт байсад, негт бийдән уурлад йовв.

Церн дунд саран өөр зогсчасн маҗар тергн деер унтдг билә. Тер асхн ирчкәд, Дунян тәвҗ өгсн хотыг уулго, хучаһан, девскрән болн дерән авад, тергн талан ирәд, Церн кевтв.

Кесгтән нөөрнь күрлго бәәв. Олн зүсн тоолврта серүн кевтсн цаглань, генткн толһаһинь киитн һарин альхн илхлә, Церн чочад одв.

— Сиреньчик, бичә ә! Бив... —гиҗ җөөлнәр, арһул келсн, таньдг ду Церн соңсв. — Би саахна икәр әәвүв...

— Би гемтәв, би чамаг әәлһүв. Дәкҗ тиим йовдл һарһшгов, — гиҗ Церн шимлдв. Нинан һариг бәрхәр седчкәд, негл альхн деернь суусн шовуг әәлһчкн гиҗәх метәр, һаран хәрү татад авчкв. Церн менрҗ тагчг болв.

— Эңкр иньг минь, чи намаг әәлһсн угач, би эврән бийәсн әәвүв, — гиҗ Нина келчкәд, нег агчмд тагчг бәәҗәһәд, гүүнәр саналдчкад, цааранднь келв. — Дәкәд нег агчмд чамла тенд бәәсн болхла, нанла юн болх темдг уга билә... Әәмтхә күн — әәвүв... Би һанцарн...

Нинан келсн үгмүдин учр-утхнь Цернд медгдлго, бийнь маҗарин хату-харһала наалдв. Кемр җөөлн цогц махмудта эңкр иньгнь хаҗуднь суухла, алтн күклнь чирәннь өөр унҗад, үг келсн цагтнь һарчах бүлән кинь чикинь саатулад, саахна зогслтан угаһар, ховдгар үмсҗәсн урлнь көндрәд, нам уурлад чигн бәәтхә, Церн мөңкинд тер хату харһад хүврхәсн әәшго.

Эңкр иньгнь өөрнь суухла, көвүнд нань юн чигн әәмшгтә биш.

— Би саахна боодгас чиигтә бүшмүдтәһән довтлҗ ирәд, эврә хорадан орад, дотраснь оньслчкад, Зинаг чигн хораһурн оруллго һанцарн ууляд кевтүв. Намаг уульсиг күн төрүц медсн уга, — гиҗ Нина Цернлә шахлдҗ сууһад келв. — Зуг асхн шидр невчк төвкнүв. Юңгад уульсн болхув гиҗ би ода санҗанав. Кемр чини иньг чамд дурта, чи терүнд дурта болхла, байрлх кергтәлм. Дурнас күн уульдви? — Нина эврә хөвдән һундсн бәәдлтәһәр келв. Болв юңгад уульсан Нина медҗәлә, Цернд дурлх зөвиг эк-эцкнь өгшгог күүкн бас медҗәлә. Зуг тиим бәәдлд ямр шиидвр авхан Нина медҗәсн уга. Бийнь Цернд дуртаһан, Церн бийднь дуртаг меддг болвчн, эк-эцкнь тиим дурнд зөв өгшго болсн учрар, Нина эндр күртл дурна тускар келлго билә.

— Эк-эцкин зөвшән угаһар нег-негндән дурлҗ болхий? Болхмн гиҗ би санув. Зуг эндр биш, урднь чигн тиигәд, ухалад йовдг биләв. Тегәд, эндр чамур одлав. Зуг эндр чини һал ассн нүдиг үзчкәд би әәһәд хәрҗ ирләв.

Нинан келсиг чиңнәд, Церн тагчг кевтнә.

— Асхн Дуня бергнүр сүв-селвг авлцхар одув, — гиҗ Нина цааранднь келв. Тер үгинь Церн бурушахар бәәхинь медчкәд, Нина халун альхарн Цернә аминь бөглв, тернь тагчг болв. — Зина бидн хойр төрҗ һархд, Дуня мана герүр ирсн күн. Мадн хойриг Дуня өсксмн. Дуня нанд дурта. Эврә экдән эс келсиг, би Дуняд келҗ, терүнәс сүв-селвг авдув. Мадн хойрас көлтә, Дуня эврән дурта күүһән гееһәд, эн өвгнд одсн күн болдмн. Би Дуняг иткдүв. Тегәд чигн терүнүр одлав. «Кемр күүнд дурта болхла, тер күүтәһән хамдан һазрин зах чигн ор, зуг мөңкинд хамдан җирһ», — гиҗ Дуня нанд селвг өгв. Би Дуняг иткдүв. Тегәд чамла насни туршарт хамдан җирһхәр шиидчкүв, — гиҗ Нина келәд, саак кевтән Церниг үмсв...

Тер өдрәс авн эдн кенәс чигн, юунас чигн әәдгән уурцхав... «Кемрҗән эцк намаг көөһәд һарһхла, тана хотнур, эс гиҗ талдан һазрур хамдан йовхмн. Бидн хоюрн көдлхвидн. Зина нанас деерәр герин аху кенә, сәәнәр көдлнә гиҗ, манахс келнә.

Болв би чигн ю болвчн кеҗ чаддув, Зинаһас дорар көдлдн угав. Хувц-хунр уйҗ, хот кеҗ, хувц уһаҗ, үкр сааҗ чаддув. Кемр манаһас көвүн һархла, терүнә толһа, үснь, нүднь чиниг дуратха, чирәнь минилә әдл болтха. Болв мана көвүн мөрч болшго, бидн терүнд сурһуль сурһхвидн. Вадимлә әдл сән гидг эмч болх. Көвүһән сурһхин төләд, бидн ю болвчн хармнхн угавидн»,—гиҗ Нина Церниг эңкрлҗ келдмн. Зуг тедн нег-негән эңкрлхд хөвнь ахр болзг цаг өгв. Юңгад гихлә, тиигхд нарт-делкәд догшн дән, әңгин ноолдан болҗана. Тер аюлла теднә җирһл бас харһв.

Керенскин засг хольврв, көдлмшчнр болн крестьянмуд йосиг һартан авснь даруһас медгдв. Зуг теегин цутхлңд баахн күүтрт холын зәңг зүсн-зүүләр ирҗәв.

Арвн нәәмдгч җилин эклцәр, делгүдән Хүүвмүд экләд бүрдәгдҗәсн цагла, эврәннь күүкн җолач хойрин иньгллһнә туск зәңг Николай Павловичд күрв. Өрк-бүл дотрк бәәдләс, орн-нутгт болҗах йовдлмуд тер цагт икәр соньмсулҗасн болвчн, гергән болн Нинаг онц хорад орулҗ авад, үүдинь хаачкад, Николай Павлович йир догшар теднлә күүндв. Тер күүндврин хөөн, теднь һурвн хонгт гертәсн һарсн уга. Аһшт бәәсн хамг эврә зөөрсән харсч авхар, Жидков терүнә дару йовҗ одв. Эн йовлһндан Жидков талдан җолач дахулҗ йовв. Тендәс, зуг март сарла тер ирв. Хәрҗ ирәд Нина күнд гисн зәңг соңсчкад, Жидков икәр цухл аңхрв. Сурһмҗ авад өсәд-босчкад ханлт өргхин орчд, мини күүкнә болн мана бүкл өрк-бүлин нер эн һутав гиҗ Жидков уурлад, Церниг гүвдәд чигн оркх бәәдл һарв. Болв Николай Павлович айстан большевистск соньнмуд болн седкүлмүд умшад бәәсмн биш. Тиим үүмәтә цагт кү цокҗ болшгог тер меднә. Бийәснь даву байн, ик мөңгтә көрңгтннриг «ик гүзәтлмүд», «уңг-тохмарн әмт тоначнр» гиҗ Жидков нерәддг билә.

«Нанар наад кедг билт, ода инәлдтн, цуг мал-герән, зөөрән Хүүвмүдт өгчксн, һәргтә һахас! Нег цагт тадна зог болҗасн Жидков, ода кимдәр болвчн, эврә эдл-ахун, мал-герин далн төрлһ (процент) шахуһинь хулдчкв»,—гиҗ, бийднь деерлкҗ йовсн баячудын тускар, нег агчмд ухалсн цагла, саак күүкнь сананднь орв. «Ичр-һутран барсн тер көвүг көөҗ әрлһәд Грушовкд бәәдг эмгнд күүкиг күргәд, әмтн медәд уга бәәтл, терүг тер ацанаснь сулдхх кергтә», — гиҗ Жидков шиидәд, тер өдрин бийднь Нинаг күчәр дахулад Грушовкур йовв.

Болв Нина эцкиннь үг соңссн уга, эмгиг бийүрн өөрдхлго бәәв.

Жидков хәрҗ ирчкәд, талдан шиидвр авв. Герин хойрдгч давхрт бәәсн нег хорад Нинаг орулчкад оньслчкв, Церниг гертәсн көөчкв. Дурта иньгән хайҗ, тернь йовлго бәәв. һурвдгч хонгтнь Наум өвгиг Жидков дуудҗ авв.

— Маҗар тергнд дөрвн мишг һуйр ачад, тергнә ардас хойр үкр уйчктн, — гиҗ эзн закв. Тер заквринь өвгн күцәчкхлә, Церниг дахулад авч ирәд, Жидков тергнүр, үкрмүдүр зааһад келв:

— Ода альдаран одх болнач, дурта үзгүрн йов! Энүнд бичә үлд, би дәкҗ чамаг үзхәр седҗәхшв. Тер үкрмүдиг, тер һуйриг чамд өгчәнәв. Эн шаң чамд болх!

Һанцхн Нинан төлә, Жидковин уурллһиг тагчгар даадг Церн ода тесч чадсн уга. Болв Церн икнкнь дотран уурлв. Нег чигн үг келлго, Жидковин өгсн үкрмүдиг чигн, һуйриг чигн, нам эврә хувцан чигн авлго, күүтрәс һарад, йовв.

Церн сөөнь дуусн хаврин оруһин усна бальчгта хаалһар өр цәәтл һучн дуунад йовад, улусин өргәд күрв. Тенд земск заллтын ахлач болҗ Чапчан Арш көдлҗәнә. Болв Церниг өргәһүр ирхлә, Чапчан Арш тенд уга болҗ һарв, терүг Әәдрхнүр талдан көдлмшт йовулчкла гицхәв.

«Кермәр Әәдрхнүр йовхла, мөңгн кергтә. Эврә хотнур одхла яах? Әәдрхнүр күрсн болхла, сән билә, тенд би дү күүкән үзх биләв. Ода мана Нүүдлә гиҗгтә күүкн болҗ одсн. Дәкәд нег халхарнь, Чапчан Арш нанд көдлмш олҗ өгх билә»,—гиҗ Церн ухалад, ямаран чигн шиидвр авлго, хонх һазр хәәһәд йовҗ йовад урднь Жидковла ирхләрн хондг, таньдг орсин герүр ирв. йириндән Церниг меддг орс залу Церниг һольшгар тосад, хотар тооһад, гертән хонулв. Өрүнднь таньдг ду соңсчкад, Церн серв. Николай Павлович ирәд, герин эзнлә мендлҗ йовхиг, Церн медчкәд босв.

— Церн, ямаран йовнач? Кемр эврә кергүдән күцәсн болхла, ода хәртн. Цаачнь Нина тергн деер сууна, чамаг күләҗәнә, — гиҗ Жидков негл урднь Цернд эс уурлсн метәр келв. Церниг хувцан өмсәд һарч йовхла, тер ардаснь немв: —Энүнд хойр-һурвн хонг бәәхүв, нанд керг бәәнә.

Церн гертәс һарч ирәд, мөрдин җолаг авад, хатрулад һархла, Нина эңкр иньгән теврәд, бүкл хаалһин туршарт тәвлго йовв.

Хаврин киитн хар салькн үләҗ, тедниг заратрулдг болвчн, Нина Церн хойрин цуснь буслҗ, бийснь халу дөрв.

— Мадн хойриг хамднь хәрүләд, чини эцк йир чик үүлдвр кев. Миниһәр болхла, терүнд эн өргәд ямр чигн керг уга. Николай Павлович ухата күн, — гиҗ Церн өөһән мартҗ келв.

— Тиим. Яһад намаг нааран авч ирснә тускар чи сурад угач. Терчнь өврх йовдл һарһв. Ода йир инәдтә болхас биш, тиигхд би мууһарнь тоолҗ йовлав. Болв иләрнь келхлә, нанд йилһл уга билә, — гиҗ Нина иньгтән халунар келв. — Чамаг йовҗ одсна хөөн, намаг маңһдур үд күртл тер хорад бәрв. Чи хәрү ирәд, намаг сулдхҗ авад, йовҗ одх гиҗ. тедн түрүн авгтан санҗала. «Церн Грушовк селәг давад йовҗоч»,—гиҗ нег күн келҗ. Тиим зәңг соңсчкад, тедн төвкнәд: «Церн хәрү иршго»,—гиҗ нанд келәд, мини бәәсн хоран үүдинь тәәлчкв. Эк-эцкин келсн үгиг би күцднь итксн угав. Кенлә болвчн күүндлго, ууляд бәәвүв. Дуня намаг үзчкәд, санань зовад, чамаг яһҗ һарч йовсиг, өгсн хойр үкринь, һуйринь эс авснанчнь тускар нанд нуувчинәр келҗ өгв. Тиим үгмүд соңсчкад, би хувцлад, «дәкҗ хәрү иршгов» гиҗ эк-эцкдән келүв. Мини эцк намаг шинәс хойрдгч давхрин тер хорад орулад, үүдинь оньслчкв. Эцк һарч одхла, би герин хойрдгч давхрас һәрәдҗ бууһад, Нуһра темцәд, теегәр йовув. Чини хотнд күрхин кергт, Нуһраһар дәврҗ йовх кергтә гиҗ чи нанд эс келлч? Чини келсәр би йовлав. Мини эцк ардасм көөһәд күцҗ ирв. Тер намаг Цокх гиҗ санҗалав. Цоксн уга, зуг тергн деер суухим эрв. Болв би суулго бәәвүв. «Чи хаҗһр үзгүр йовнач, кемр ода хәрхлә, маңһдур өрүн чамаг Цернд күргнәв»,—гиҗ эцк келхлә, би тергнднь суувв. Хәрҗ ирчкәд, өрүн эрт һарад, нааран ирүвидн. Ода маниг кен болвчн, салһҗ чадшго, — гиҗ Нина шахлдад көвүг дәкнәс үмсв.

— Әмм минь, нарн минь, — гихәс талдан үгмүд Цернд олдсн уга.

— Манд эврә гер бәәхиг медҗәнч? — гиҗ Нина сурв.

— Ямаран гер? — Нина шоглҗана гиҗ санад, Церн алңтрв.

— Вадим тадн хойр бәәсн хойр хораг манд өгв. Мини үвиг тер хорасур орулчкв, — гиҗ Нина цәәлһв.

Хатрҗ йовсн мөрдин җолаһинь татҗ зогсаһад, күүкнә келсн үгмүдиг иткхмб, аль угай, гисн бәәдлтәһәр, Нинан цевр хойр нүднүр Церн хәләв. Эңкр иньгиннь көк нүдн итклтәһәр өмнәснь инәмсклв. Церн байрлад, Нинаг бийүрн шахҗ, халхарнь үмсв.

— Чи бәәсн хөөн, нанд ямаран чигн үв керг уга. Күүнә хөвәс үнтә талдан зөөр бәәдг болхий?

Николай Павлович ухата, чик седклтә күн гиҗ тедн санхларн, икәр эндүрҗәсмн. Талдан цагт болхла, бүтн шалвр уга җолачд, нег үлү хальмг көвүнд, һарлцсн күүкән Жидков төрүц өгшго бәәсмн. Зуг соньн икәр умшдг, нарт-делкәд болҗах бәәдләр ашлвр кедг Жидков, төгәлңднь ямр йовдлмуд болҗахиг медәд, эврә өлг-эдән, мал-герән харсхин кергт, угатя күргән олзлхар шиидсмн. Хүүвин йосн бәәсн цагт, умшдг-бичдг көвүн сән харсач болх — гиҗ, Жидков тоолсмн, зуг шин йосн уданд бәәшго, аштнь хольврх — гиҗ Николай Павлович бас нәәлҗәсмн. «Ода малын һазрин зәрм хүвинь, садыг болн утулң модн гериг күүкнә нерн деер бичх кергтә. Хөөннь манахс ирхлә, Церн күргн болдг болвчн эн хальмгас хаһцҗ болх, зуг цаг хүврхиг күләх кергтә. Күүкн холд одхн уга, Зуг невчк адрҗаһад зогсх...» — гиҗ Жидков тоолсмн. Зуг күүтрт залу улс уга, җирһх кергтә; нег үлү күүкд уудьҗана, мини күүкн чигн зогсх гиҗ, Жидков сансмн.

Намр гүдүдән орчксн цаг, зуг сөөднь һазр невчк көрдг болв. Грушовк селәг, терүнлә хам-хоша бәәх орс күүтрмүдиг болн улусин деед-ар үзгин хальмг хотдыг цаһачудын церг эзлснә туск зәңг Жидков соңсв.

Бүкл зунын болн намрин туршарт Николай Павлович Аһшур, эс гиҗ Шартуһур одад, тенд бәәлә. Ода сүл арвн хонгин эргцд, гертәсн һарлго, эврә хорадан орчкад, әрк ууһад суув.

Тер өрүн Церн үкрмүд, мөрд услчкад һар-нүүрән уһаҗана. Күүтрин уульнцар мөртә улс довтлад йовҗ одв. Үкрмүд күцц сааҗ дуусад уга Нина герүрн гүүҗ ирв.

— Цергә улс мана күүтрүр ирсиг үзвч? — гиҗ Нина үүмҗ, залуһасн сурв.

— Үзүв. Арв һар күн...

— Талвң (площадь) деер, теднәс талдан кедү улс бәәхиг медҗәнч? Энчнь сән йовдл биш. Шулуһар булт!—Нина залуһан адһав.

— Ю келҗәхмч? Әмтнәс бултдви? Би бичкн бишлм!

— Ой, мини зүркн өвдәд бәәнә! Шулун болдгар бултыч, хәәмнь, Сиреньчик?! Энчнь — цаһачуд! Чи өргә орад, хургт одхларн, угатя улсиг харсад үг келсиг әмтн меднә. Мини эцк чигн уурлҗала, зуг би чамд үг келсн уга биләв, — гичкәд Нина уульв.

— Эңкр иньгм, яһад намаг әәлһәд бәәнәч? Би кенд болвчн му кеһәд угав, — гиҗ Церн гергән төвкнүлв.

Мел тер кемлә, бууһан өмнән бәрсн хойр салдс орҗ ирв.

— Залу улс шулун болдгар гертәс һартн! — гиҗ теднә негнь келн, хувцан өмсчәсн Цернүр өөрдәд, бууһин хундгар түлкв.

— Бичә һар, би чамаг тәвшгов! — гиҗ Нина келәд, Церниг түлкҗ йовсн салдсур өөрдв. Болв наадк медәтә салдснь Нинаг зогсав.

— Кукн, хәәмнь, энчнь ахлачнрин заквр, теднә келсиг бидн күцәлго бәәҗ чадшговидн.

Медәтә салдс тиигҗ келхлә, Нина невчк төвкнв, болв бас хувцлад, тедниг дахад һарв.

Һаза әмтн шууглдад бәәнә. Жидковин гер тус бәәсн тиньгр һазрур залу улсиг көөһәд, үкрмүдиг, мөрдиг бас тууһад авч ирәд хураҗана. Залу улс дунд көгшд чигн, бичкдүд чигн бәәцхәнә. Залусиг зерглүләд зогсав. Жидковин герәс һурвн күн — Николай Павлович, Наум өвгн болн Церн туугдҗ ирв. Жидков күүтрәс ут-турштан һуч шаху күн хурв. Сүл цагт фронтас кесг күн ирлә, тедниг бас көөһәд авч ирв. Эмгд, күүкд улс, бичкдүд ирлдәд, тедүкнд зогсв. Тедн уульлдснь соңсгдна. Өөрән кесг кү дахулсн штабс-капитан ирв.

— Салдсмудт хот кехин төләд, тарһнаснь шүүһәд, арвн үкр йилһҗ автн. Мөрд цугтан кергтә. Эццн, көгшн мөрдиг тергдт татхмн, — гиҗ штабс-капитан закв. Зергләд зогсчасн залусур өөрдҗ одад, теднә өмнәһүр йовҗ йовад, Наум өвгнүр заав: — Эн өвгн манд керг уга, бидн большевикүд бишвидн, харһсн тоотыг алдн угавидн. Энүг бас тәвчктн, та тәвн тав күрвт? — гиҗ келәд Жидковур заав.

— Тәвн долатав, — болҗ Николай Павлович адһҗ хәрү өгв.

Арвн хойр кү шүүҗ авад, Грушовк селәнүр тууһад йовҗ одцхав. Күүкд улс тедниг дахҗ йовад, ард хоцрад үлдв, зуг һанцхн Нина Грушовк күртл күрв. Талдан селәдәс чигн бас әмт көөһәд авч ирәд, цугтаһинь сурһулин герт орулчкв. Тедн дунд хальмгуд бас бәәлә.

Намрин өдр ут биш. Асхн бүрүл болад ирхлә, сурһулин үүдн генткн делгдҗ секгдхлә, цуһар үүднүр хәләлдв.

— Сиреньчик, нааран үүднүр өөрдлчн, — гисн таньдг дун соңсгдв.

— Харулчнр угай? Яһҗ чамаг өөрдхв? — гиҗ Церн арһул сурв.

— Эн селәнд мана бергн бәәдмн. Би теднәһүр одад, мөңг, хот өгйәлҗ авув, — гиҗ Нина келәд, олн зүсн хот тәвсн мишг өгв.

— Өрүнә гертәсн хот авлго һарсн, чини гесн өлсчәдг болх. Эдн таднд хот өгәд угалм. Һурвн хонгт тадниг энүнд бәрҗәһәд, талдан һазрур йовулхин тускар соңсув. Сиреньчик, нааран өөрдәд соңс, бичә ә, би харулчд мөңг өгчкләв. Эднә ахлачнр тенд әрк уулдҗана. Би ода хәрнәв, чамаг сулдхҗ ав гиһәд, эцкдән келнәв. Мини эцк чамаг сулдхҗ чадх, — гичкәд, Нина Церниг үг келтл үүдән хаачкв.

Цааһаснь харулч адһаҗах бәәдлтә.

Нина ирснд Церн йир икәр байрлв. Әмт туусн салдсмуд уурлсн бийнь, Нина теднәс әәлго дахад йовла. «Маниг кезә йовулхин тускар чигн күүнәс сурад медҗ»,—гиҗ Церн гергнәннь тускар ухалв. Экнь иигҗ килмҗән Цернд өгхәс биш, нань кенчнь күн седкләрн эңкрлсн саам уга. Тегәд чигн Церн Нинад икәр ханҗ, авч ирсн хотынь өөрк бәәсн улстаһан хамдан эдлв.

Зуг маңһдуртнь буслһсн хойр суулһ ус авч ирәд, савлар (кружкар) тәгәһәд, күн болһнд тасрха өдмг, бичкн зүсм һахан өөк өгв. «Усн кергтә болхла дәкәд өгнәвидн», — гиҗ салдсмуд келв. Нинан авч ирсн хотыг цуг әмтнд тараһад өгчксн болвчн, Церн өлсчәсн уга. Шин улсиг авч ирәд, бас сурһульд орулв. Хаана, төрскнә болн бурхн-шаҗна төлә церглхмт гиҗ келдг болвчн негл бәрәнә улсла әдләр, тедниг бәрв. Цаһачудын бәәдләр шинҗлхлә, тедн икәр адһҗах кевтә. Өрүнә ямр хот өгсн болна, тиим хотыг асхн шидр салдсмуд авч ирәд, суусн улст тараҗ өгцхәв. Нина ирәд уга. Грушовк селәнә улс чигн Цернлә хамдан суула, болв теднә элгн-садыг сурһулюр өөрдхҗәхш.

Дарук өдрмүдтнь әмтн нег-негнләһән таньлдад, хоорндан күүнддг, нам зүткдг болад ирв. Тедн нурһлҗ бийсиннь бәәдлин тускар күүнддг билә. Олн күн дегц келхлә, ик шууган һарна. Тегәд чигн өөрнь суусн күүнлә ю-бис күүндхин төләд, зөвәр чаңһар келх кергтә болна.

Мел тер кемлә, үүдн һатцас күүнә нер келәд дуудвчн, төрүц соңсгдшго. Зуг герин үүдн секгдхлә орҗ ирсн күүг, цуһар үзхмн. Мел тиим йовдл терүнд болв. Үүд секҗәхиг медчкәд, әмтн тагчг болад одв.

— Нохашкин бәәнү? — гиҗ харулч һурв дәкҗ арһул дуудчкад, дөрвдәд чаңһар давтхлань тегәд оч бийинь дуудҗахиг Церн медәд, әәһән өгв.

— Хош-хораһан авад һар! — гисн заквр соңсчкад, Церн адһҗ һарв. «Яһад энүг дуудсн болхв», — гиҗ герт суусн улс алңтрад үлдв.

Һазаран харңһуһур һарсн Цернд юн чигн үзгдхш, зуг хәврһәснь таньдг җөөлн цогц Церниг теврәд авв.

— Шулуһар хәрхмн! — гиҗ Нина шимлдв. — Шулуд! Эңкр иньгән теврәд авчкад, Церн зөвәрт гергән тәвлго бәәв.

— Не, баһчуд, үмслдснтн болх, Нина, ода залу күүнәһәр Церниг теврх зөвиг нанд өг, бидн өөрхн элгн-садн болсн бәәнәлм! — гиҗ хәврһәснь Борис келсиг Церн соңсв, Жидков күүтрин әмтиг Грушовкур көөһәд авч одсн өдр Борис хойр хонгар хәрҗ ирлә. 1916 җилин хөөн, Борис герән үзәд уга билә. Цергин нег частяс талдан частюр йовҗ йовад шин офицерск хувц өмссн Борис тиигхд герәрн дәврәд һарла. Йисн хонгт Борис гертән бәәлә. «Дәәнд хаснчнь баһдад, дәкәд энүнд бууһар наадхар седҗәнәч»,—гиҗ экнь көвүндән уурлад, аңһучллһнд тәвшгоһар седсн болвчн, Борис Аһш орад, зууран Ханатан нуурмудт зуг нег дәкҗ аңһучлла. Борис гертән суусн цагла, дү күүкнь доһлң нульмста гүүҗ ирәд, Церниг сулдхҗ авхд дөң бол гиһәд, сурад бәәв. Яһҗ Церниг сулдххан Борис медҗәсн уга, дәкәд эцкнь зөв өглго бәәв. Нина Церн хойрин тускар тедн күүндсн бәәдлтә. Дү күүкнь хальмг көвүнд одв гиҗ Борис уурлсн уга, зуг тедниг халунар йөрәв. Борисин тиим бәәдл эк-эцкинь алңтрулв. Кесг җилд фронтд йовад, әмтнә асхрсн цус үзчкәд, җирһлин үн, күүнә хөв-җирһл ямр

болдгиг, Борис аштнь медсн, тегәд чигн дү күүкнәннь халхиг татсн бәәдлтә.

Нинаг дахад, Грушовкур һарад йовхларн, дүүдән дөң болхув гиҗ Борис ицҗ йовсн уга. Зуг Нинан седклинь тевчәд, дахад һарла. Борисин хамгин дурта дү күүкнь — Нина билә. Ах-дү хойр Грушовкур ирв. Дөрвн җилд болҗах дәәнә хаалһд кенлә болвчн күн харһна. Әмтиг цергт авлһиг толһалҗасн штабс-капитаниг хәәһәд олҗ авхла, тернь Борисин таньдг күн болҗ һарв. Иим бәәдл Борисиг төвкнүлв. Өрәл өдр әрк уусн хөөн, штабс-капитан Церниг сулдхх зөв өгв. «Фронтд дәәллдҗ йовх поручик Борис Жидков, цаһачудын цергт авгдсн хальмг Нохашкин Церниг эврә мөрчән кеҗ авчана, — гиҗ Борисәр һар цаас бичүләд штабс-капитан баахн хальмг залуг сулдхв. Тылын штабин мөрн-күшләс тиигҗ алдрсндан, Борис нам байрлв.

— Эх, цаасна мөрн-күшл! —гиҗ Борис һазаран һарчкад, штабс-капитанд уурлв.

Борис гертән дәкәд цөөк хончкад, шин мөрч Церниг дахулад фронтур һарад йовв.

— Чи мөрд хәләҗ чаднач, төвәр чигн ханач, ода хамдан церглхмн, — гиҗ Борис сән мөрчтә болсндан серглңгәр келв.

Зуг һанцхн Нинад иим бәәдл таасгдсн уга. «Нег әәмшгәснь сулдхад авхла, талдан әәмшгүрнь Церн орв», — гиҗ тер гейүрв. «Болв Церн эврә күүнлә йовв, мини ахд чигн му болхн уга, яһвчн эврә улс,— гиҗ талдан нег халхарнь Нина ухалсн бийнь, һашун нульмсн хойр көк нүднәснь заядар асхрв.

* * *

Абганерово өртңд (станцд) күрсн эврә цергән, хойрдгч өдртнь поручик Жидков шин мөрч Цернтә хоюрн күцв. Эврә әңгүрн (частюрн) ирҗ, тедн дәәни үүлдврт орлцв. Улан цергчнрин баахн-баахн, тарсн багмудыг цаһачуд өдрәрнь көөдг билә. Нәәмн өдр тиигҗ дәәллдәд, Аһшин өөр бәәсн, Ик Чапурники селәнд тедн күрв. Әәдрхнә хазг цергүдин Волжск багдт поручик Жидков хойр сард церглҗ йовла. Аһш булаҗ авлһнд орлцх заквр Теңгин әәрмин медлд ордг теднә багдт (отрядт) бас өггдсмн. Тегәд тедн Ик Чапурникин селәнә өөр дәәллдв. Бүкл өдрин туршарт селәнә захд ноолдан болв. Гүн йотд (окопт) бәәх улан цергчнр дегц бууһар хаһад, ардасн товмудар дөң авад, Волжск багин (отрядын) мөрчнрин бухсин (бухс (полкс) ин) дәврлһиг хәрү цокҗ һарһад, омгинь шантрулв. Селәг эс авч болхла әрвләнд (резервд) бәәсн хойр эскадрог цаһачудын толһач дәәнд орулв. Резервн эскадронмудын ханьд поручик Жидковин взвод билә. Бәрлдән догшдсн цагла, шин эскадрон улан цергчнрин харслтур дәврәд орв. Тедн негт үүмлдәд одв, цаһачуд шин чидлмүд орулсиг медв. Мел тер күнд

цагла, хальмг тег талас Дмитрий Жлоба толһалсн Болд дивизь довтлҗ ирәд, цаһачудар дәврәд, улан-цергчнрт ик дөңгән күргв.

Цаһачудын Волжск баг (отряд) әәмсч үүмв, ямаран чигн заквр күләлго хәрү эргәд зулв. Әмән харсч зулхла, улачудын мөрн-цергчнр тедниг көөҗ күцәд чавчв. Чашксин хурц ирмүдин цоклдсн ә җиңнв, әмтнә цусн элвгәр асхрв. Жидковин мөрдәс шүүҗәһәд авсн, Борис Церн хойрин унҗ йовсн мөрд йир тарһн, хурдн. Улан цергчнрин харслтур дәврлһ кехлә, тер хойрин мөрн цуһараһаснь тасрад өмн һарад йовна. Нег үлү Цернә кеегч гүн Борисин хоңһр мөрнәс шүрүтә бәәҗ, тер учрар толһачан ард үлдәшгон кергт, Церн кеегчнә амһаһинь татад, мөрнә җолаг бәрәд йовв. Тиигәд дәврәд довтлҗ йовсн цагла Борисин хоңһр мөрн унад, поручик мөрнәннь толһа деегүр көлврәд тусв. Церн толһачурн гүүлгҗ ирәд, мөрнәсн һәрәдҗ бууһад, көлән булһлсн Борисиг өргәд, эврәннь кеегч гүн деерән суулһв. Тер кемлә хойр улан цергч чашкан өргәд теднүр хавсрад довтлад аашна.

Кеегч гүүг унад авчксн Борисин ард Церн сундлхар седв. Болв Борис кеегчиг чашкиннь мөргәр цокад: «Мөрнә сүүләс бәр!» — гиҗ Цернд хәәкрчкәд, күргән хайчкад, дор ормасн довтлад йовҗ одв.

Арднь сундлхар бәәсн Церн дегд әәмсхләрн мөрнә сүүләс авх биш, нам доран унв...

Тер дәәллдәнд кел бәргдсн һурвн зу шаху цаһачудыг тууһад, Аһшас хол бишт, Иҗл һолын көвәд бәәсн, модна үүлдлңгин хашаһур маңһдуртнь авч ирв. Тер үүлдлңгәс (заводас) тедүкнд Улан Цергин әңгс (частьс) зогсчала.

Кел бәргдсн цаһачуд үүлдлңгин (заводын) хашаһур өөрдҗ йовсн цагла, бүс далвчлсн нег баг улан цергчнр өмнәснь һарч ирәд, теднлә зөрлцв. Церн хамгин өмнк зергләнд йовла, тедүкнәс болһаһад теднүр хәләв, хальмгин чирәтә улс йовна гиҗ дотран темдглв. Болв эдн зөрлцәд ирхлә, улан цергчнр хальмгар күүндҗ йовсиг Церн лавтаһар соңсв.

— Күүнддгән ууртн! Негн, хойр! Негн, хойр! — гиҗ улан цергчнрин хәврһд йовсн, матьхр көлтә хальмг толһач орс келәр хәәкрҗ толһалв.

Церн улмар соньмсад, тедниг хәләҗ йовад, негинь таньв.

— Шорва! — болад Церн тесч чадлго хәәкрв.

Улан цергчнр дундас нег күн йилһрҗ һарад, бәрәнд бәргдсн цаһачудын колоннур гүүв.

— Зогс! Хәрү ормдан зогс! — гиҗ толһач хәәкрәд, улан цергчиг хәрү эргүлв. Бәрәнә улсиг тууһад, модна үүлдлңгин хашаһур көөһәд орулчкв.

— Терчнь Нохашкин Церн, мана хотна күн,—гиҗ Шорва бәрәнә улс давад һарч одхла, өөрк үүрмүдтән келв.

— Тегәд юн болҗана? Цаһачудыг бичә дахг! Чи бичә ду һарад йов! — гиҗ толһач терүнд уурлв.

— Терчнь өнчн көвүн эврә сән дурар цаһачудт церглсн уга болх. Комиссар Семиколенов одахн бийнь терүнә тускар сурҗала, — гиҗ улан цергч келв.

— Ямаран комиссар? —гиһәд толһач соньмсв.

Цернә тускар ю меддгән, Церн комиссар хойрин үүрллһнә тускар, Шорв цәәлһәд, толһачдан келҗ өгв. Ода Аһшин 1-гч мөрчнрин бухин (полкин) дивизиона толһач, Денисовск өртңгин хальмг-хазг, Хомутниковд тер өдрин бийднь Цернә тускар күргҗ келцхәв. Терүнә толһалҗасн дивизион 1918 җилин һаха (сентябрь) сард Баһ Дөрвдә болн Манцин улусмудын хальмгудас бүрдлә. Дивизионд 800 шаху күн билә.

Маңһдуртнь нег улан цергч Церниг тууһад, ик модн герүр авч ирв.

Сарул болн у хорад Вадим Семиколенов болн баахн нурһта, күдр цогцта хальмг сууна.

— Не, Церн, яһад цаһачудын цергт тусвч? — гиҗ икәр болвсрсн, догшн хәләцтә Семиколенов сурад, бийнь босад Цернүр өөрдҗ одад барун ээм деернь һаран тәвв.

Церн дегд икәр үүмхләрн, юунас авн эклхән медлго бәәв. Иим бәәдлд Семиколеновла харһхув гиҗ Церн санҗасмн биш. Вадимлә харһҗ күүндхәр кедү җилд Церн күләсн болх. Цернә үүмлһиг, седклин зовлңгиг медчкәд, терүг Вадим бийиннь өөр суулһв.

— Нә, кел ода. Мини өшәтн гиҗ, би чини тускар санҗахшив. Болв чи эврәннь тускар келҗ өгх зөвтәч, — гиҗ Вадим эвлүнәр сурв.

Эврә җирһлиннь, яһад цаһачудын цергт туссна, Жидковинд бәәсн цагтан кесг олн дегтр умшсна, нам «Правда» соньнин (газетин) кесг тойгуд умшхларн Вадимин туск зәңг хәәснә тускар, ю чигн нуулго Церн келҗ өгв.

Церн арвн нәәмтә насндан ухан-седкләрн икәр өссиг, эргмд болҗахиг, чикәр хаһлдг дассиг, эврә медрлән өргҗүлсиг Вадим темдглв. Өнчәр өссн Цернд талдан күүнә хәләвр, килмҗ кергтә бәәснь темдгтә. Тиим күнд цагла, эк-эцкнь бурушаһад бәәсн бийнь, Нина терүг хувацад, Цернлә иньгләд, аштнь җирһлән негдүлсиг чигн Вадим медв. Эврә сән дурарн цаһачудт эс церглснә тускар Цернә келсиг Вадим иткв.

— Церн, чамаг медүв, чамаг иткҗәнәв. Ода альдаран йовнач? Гергнүрн хәрх болвзгоч? — гиҗ Вадим сурв.

— Уга. Би ода Нина тал одшгов, цагнь биш. Тадн намаг альдаран йовулдг болнат, би тер һазрур йовнав.

— Энчнь мел чик шиидвр! — гиҗ Вадим байрлв.

— Үр комиссар, эн көвүг нанд өгтн. Энтн орс кел сәәнәр меддг бәәҗ, тиигчкәд сурһульта. Иим улс манд кергтә, — гиҗ тагчг суусн, баахн нурһта хальмг хәврһәс келв.

— Сән. Тадн чигн бәәҗәтхә. Энүг альдаран йовулхин тускар, Харти Бадиевичлә күүндтн, — гиҗ Семиколенов келәд, бийнь босад, тер хальмгур өөрдҗ одад, барун һаран терүнә ээм деернь тәвв. Тиигҗ үр-дүүгинәр бәәхлә, күүндхд амр болна гиҗ, тер тоолдмн.

— Энчнь — хальмг дивизиона толһач Василий Алексеевич Хомутников. Таньҗ, медҗ, күндлҗ йов, Церн! — гиҗ Вадим келв.

Церн цаһачудын цергәс тиигҗ алдрҗ һарад, Аһшин 1-гч мөрчнрин бухд (полкд) Хомутниковин толһалҗасн дивизиона зергләнд орв.

Бичкн цагиннь үр Шорв церглҗәсн взводур Церн ирв.

Вадим Шорвин нүдинь урднь эмнәд эдгәлә. Шорв Церн хойр зергләд унтдг болв. Өөрк улснь унтҗ одхла, Шорв хотнас ирсн зәңгс келнә, Церн тагчг соңсад кевтнә. Тер цагт теегт бәәх хотнд дала зәңгс уга бәәсмн, зуг хамдан үүрлҗ йовсн баһчудас кень гер авсна, кень мордсна тускар Шорв келдг билә.

—Чи Лабсаниг эс меднч?.. Терчнь бас манла йовх зөвтә билә, зуг ставкд ирчкәд, шалтглад үлдв. Тер андн чамаг бәрүлҗ өгсиг эс меднч? Чамд мөңг өгсиг, Лабсан нанла әдләр, бас үзлә, болв би үзләв гиҗ хөөннь келсн уга билә. Лабсан ода чигн Такала үүрлнә, мел Такад зуһудад гүүһәд бәәнә.

— Церн гер авч, байн эзнә күүк буулһҗ гиҗ толһач келв. Терчнь үнний? — гиҗ Шорв генткн күүндврән соляд сурв. — Мана комиссар Кануков толһачд келв. Комиссар — ик ухата күн. Чамаг манур авч ирсн өдр би тедниг Бекетовкд күргләв, тедн хаалһдан чигн чини тускар күүндлә.

— Үнн, — гиҗ Церн ахрар өгв. — Лабсана тускар чамд ю келхв. Терүнә тускар би уданд ухаллав. Әмтн мел әдл биш. Келсндән күрдг, бат үгтә улс бәәнә, эврә хәләц уга, күүнә келсәр болдг әмтн харһна. Нег сәнь — терчнь ода бийән гемшәҗәнә. Намаг йовхин өмн нанур ирлә, бийинь цокад әәлһхлә, тиим йовдл һарһлав гиҗ гемән сурла. Нам гемән медснь сән болҗана.

— Чи гергндән дуртавч? — гиҗ генткн Шорв соньмсв.

— Дуртав.

— Терчнь чамд бас дуртайи?

— Дурта. Кемр эс дурлсн болхла, нанд иршго билә.

— Чи хаҗһр келҗәнәч. Нег-негндән дурта эс болдг болвчн, насни туршарт хамдан бәәдг улс бәәнә, — гиҗ Шорв бурушав.

— Тиим йовдл бәәдмн биш, — гиҗ Церн келв.

— Би чамд нег йовдлын тускар келҗ өгнәв. Маниг цергт авхин өмн мини эцк нанд хадмуд хәәв. Талтахна төрлә күүкнд әрк зөөв. Мини эцк Талтанхнур одад ирхлә, Бергәс терүг дуудҗ авад, икәр уурлв. Тер күүкнд юңгад әрк зөөвч? Би элгн-садн болх болад, күүкнә эцклә кезәнә күүндчкләв. Мини көвүнд, Такад — күүкән өгхәр, эцкнь нанд келчклә гиһәд, Бергәс уурлхла, мини эцк Бергәсәс әәһәд, дәкҗ Талтанхнур одсн уга, — гиҗ Шорв келәд гүүнәр саналдв.

— Тер. күүкнчнь сәәхний?

— Би медҗәхшив, күүкиг үзәд угав. Йир көдлмшч, сән күүкн, элгң-саднь сән улс, — гиҗ мини эцк келнә.

— Күн тиигдви, түрүләд күүкиг хәләһәд, шинҗлх кергтә. Кемр күүкн чамд таасгдхла, тегәд терүнд әрк орулхмн болҗана. Моһа мет догшн, доһлң Такад одхар седәд бәәх, ямаран күүкмб терчнь? Невчк һәргтә болвзго? Миниһәр болхла, тер күүкн мөч тату Такад одхн уга, эрк биш чамд одх зөвән өгх, — гиҗ Церн үүрән төвкнүлв.

— Чи, Церн, орсшң болад бәәҗич. Хальмгудын йос меддговч? Кенд однач гиҗ эцкнь күүкнәсн суршго. Күүкнә эцкд Бергәс ик чидл болҗана.

— Бергәст чидл билә, ода уга. Хүүвин йосна цагт, цуг әмтн әдл зөвтә болхмн, — гиҗ Церн цәәлһв.

— Чик. Тер зөвин төлә бидн ноолдҗанавидн гиҗ Харти Бадиевич манд келлә, — болҗ Шорв зөвшәрв.

— Комиссар йир сәәнәр келҗ. Шин җирһлин төлә, би әмән чигн әрвлшгов гиҗ чи, Шорв өцклдүр бас чикәр келләч.

— Чи, Церн, негл мана комиссар метәр келҗәнәч. Даруһас чи чигн комиссар болхч. Би даңгинд үнн седкләрн чамар бахмҗ кедг биләв, одачн байрлҗанав. Чамла әдл болхар оньдинд сандг биләв. Мана Чонст бичкндән һанцхн чи орс кел сәәнәр меддг биләч. Ода цуг маднас даву сурһульта болвч. Зуг толһач комиссар хойр чамас ик сурһульта болх. Өцклдүр дәәллдән төгссн хөөн, чи дегтрин келәр комиссарла күүндсичн би соңслав.

Аһшиг харслһнд, йовһн цергин Хальмг дивизион нәәмдгч өдртнь дәәллдҗәнә. Өцклдүр сүл дәәллдән болв. Бухин (полкин) барун захднь эн дивизиона дәәчнр харслт бәрҗәлә. Үзгдл уга хортна арур (тылур) орад, генткн ардаснь цаһачудур дәврҗ күүчх дивизионд өггдв. Болв һал цаһан өдрәр хортнд үзгдлго, теднә арур (тылур) орҗ болшго. Тер учрар салан барун ташуһар өндр буурлда, шарлҗн заагур мөлкәд, хортна ард күрх төр дивизиона өмн тәвгдв. Болв тенд хортна пулемет бәәҗ. Терүг эс уга кехлә, даалһвр күцәгдшго болад бәәв. Эврә сән дурарн йовҗ, хортна тер пулеметыг хамхлх дәәчнр кергтә болв. Кесг күн дуран суңһв. Дивизиона толһач Хомутников тедн дундас Церн Шорв хойриг шүүҗ авад, даалһвр яһҗ күцәхиг цәәлһәд келҗ өгв. Церн һоодан мөлкәд, пулеметчикин оньгиг бийүрн тусхахар шиидв. Тер кемлә шулун көлтә Шорв тавн-зурһан метр ил халцха һазриг давҗ һарад, цань бәәсн нигт буурлдаһар болн цаһан өвсәр мөлкәд, пулеметд өөрдҗ одад гранат хаяд, хамхлх болв. Мөлкҗ йовсн Церниг хортна пулеметчик үзчкәд, сумар цутхв. Болв Церн һазр элкдҗ уралан мөлкв, пулеметын сумд-өөрнь тоос бүргүләд, нам хувцнднь күрәд ирв. Мөлкҗ йовх Церниг хаҗах пулеметчик хаҗуһаснь өөрдсн Шорвиг оньһсн уга.

Халцха ил һазриг Шорв давҗ одсиг үзчкәд, Церн һазрла наалдҗ кевтв. Тер кемлә гранат хаһрсн ә соңсгдв, хортна пулеметын әнь тасрв. Дивизион бүклдән уралан хортна арур (тылур) һарч ирәд, цаһачудур ардаснь дәврәд орв. Хортн хәрү цухрв, тер цагла бухин һоллгч чидлмүд уралан дәврәд, харслт бәрҗәсн һазраснь цаһачудыг көөҗ күүчв. Тер дәәллдәнд дивизион олн күүһән геев. Цөн хонг давхла, Улан Цергин Х-гч әәрмин штабин закврар, дивизионас үлдсн дәәчнр талдан цергүдт немгдҗ орулгдв.

Кануков Хомутников хойриг Х-гч әәрмин бодлһин әңгүр дуудҗ авад, агитационн-цәәлһврин Хальмг әңг бүрдәх даалһвр өгв. Хальмг ЦИК-н ахлач Чапчан Аршин сурврар Церн болн Шорв хойриг Әәдрхнүр, тиигхд тенд бүрдәгдҗәсн, Хальмг хүвсхлин бухсур (полксур) йовулв.

Цаһачуд цаг зуурд эзлсн улусмудур Хальмг ЦИК-ин элчнр йовулгдв. Тедн дунд Нохашкин Церн бас йовв. Хүүвин йосна күслин болн өмн бәәх төрмүдин, нег үлү «Күч-көлсч хальмг олн-әмтнүр ВИ. Ленинә кесн дуудврин» тускар, хальмг ЦИК-ин тер элчнр олн-әмтнд цәәлһх даалһвр авцхав.

Ик-Цоохра улусин кесг хотнд одад, цәәлһврин көдлмш кечкәд, Церн Баһ Дөрвдә улусур йовҗ йовла. Эврә нутгин улс бийим яһҗ тосна, тедн намаг бичкн цагасм авн меднә гиҗ, Церн зууран ухалв. Церн зуг һанцхн Бергәсәс әәҗ йовна. Эврә хотна улсиг цугтнь әәлһдг Бергәс Церниг көөһәд һарһхд маһд уга. Бергәсин үгәс һардго улс Церниг иткхий? Әмтиг яһҗ хурахмб? Кемр күн болһнла онц күүндхлә, ик туста болшго. Цаһачуд шинәс теегиг эзлсн хөөн, әәмгин одмн болсн Бергәс әмт хурах зөв өгхий?

«Хотна әмтнлә харһчкад, Жидков күүтрүр однав. Көөрк, Нина яһсн? Намаг үксн, эс гиҗ улачуд хаһад алчксн гиҗ, Нина зовҗадг болх. Борис эрк биш мини тускар дү күүкндән бичсн. Борис хәрәд ирчксн, гертән чигн бәәһәд бәәхмн...» — гиҗ Церн ухалад, бийнь бийләһән күүндә йовҗ, хотна захур орад ирв. Болв хотнд күн үзгдхш. Әмтн яһсн болхв?

Хотна дунд бәәсн цаһан герүр, Бергәсәһүр одхар седчкәд, дарунь тер шиидврән хайв. Захин герүр орад, юн болсинь медх кергтә гиҗ, Церн тоолв.

Захин ишкә герт һанцхн Хоҗһра Азда өвгн сууна. Насн ирәд, бийнь көгшрәд чидлнь чиләд, нег цагт һәрд мет хурц нүдтә өвгнә нүднә харань тасрад бәәҗ. Киртә бөс киилгтә, тоста һаран арчлһнд, гилиһәд бәәсн хуучн шалврта өвгн, модн орндг деер сууһад күрд эргүлҗ ном умшҗана.

Кииһән авад, ном умшдган уурад, кен орҗ ирв гиҗ, өвгн сурв. Церн ирсиг медчкәд, өвгн шинәс номан умшв.

— Зогсча, Нохашкин көвүн Церн гинчи? Чини тускар йир му зәңг Бергәс авч ирлә. Тер зәңг худл болҗ һарчану? О, дәрк, дәрк, бурхн багшин гегән минь! Хәәрхн, алдр бурхн нанла әдл көгшн, чидл-чимгн уга улсиг авхан мартад, иим баһчудыг юңгад авад бәәдв? Хәәмнь, көвүн өөрән сууһич. Босч цә чандг арһ нанд уга, зуг тәмкәр тооҗ чадҗанав, — гиҗ келәд, өвгн дер дорасн тәмк хәәв.

— Көгшә, би тәмк татдн угав. Эн хотнд күн үзгдхш, әмтнь яһсмб? Цуһар өвс хадхар одсн болвзго? — гиҗ Церн сурв.

— Үгин ахрнь сән гидг. Ода чамд яһҗ ахрарнь цәәлһхв? Келхд, бурхн йир икәр манд цухл аңхрсн бәәнә. Мана хотна деерк теңгриг бурхн хар хурмшар бүркчкв, — гиҗ өвгн келәд, шинәс күрдән эргүләд, номан умшв. Зөвәрт номан умшҗаһад, келв: — Килнцән бурхнас сурҗ авхар, бүкл хотна улс Хөөчин Моднур йовҗ одв. Тегәд хотнд күн үзгдҗәхш. Күүнә цусна үнр соңсчахшийч? О, бурхн минь! Яһсн төләднь иим ик засгла харһулҗахмч? Олн-әмтнә геминь тәвҗ өгич? Би теднә төлә чамас хәәрлт сурҗанав! — гиҗ келчкәд, өвгн дәкнәс күрдән эргүлв. Эн өвгнәс нань ю цигн медҗ чадшгов гиҗ санад, босад үүднд күрч йовхлань, өвгн терүг зогсав.

— Урҗ өдр, мана хотнас һурвн дуунад, цаһачудын хойр кадет алчкҗ. Ик толһачнр бәәҗ кевтә. Тедниг кен алснь медгдхш. Тер асхн кесг олн салдсмуд ирәд, әмт хураһад, тедниг цокад, гүвдәд, сурлһ авв. Цаһачудыг кен алв гиҗ мөшкв. Тедниг кен алсинь яһҗ медхв? Өцклдүр мана хотнас тегәд нәәмн кү йилһҗ авад, цаһачуд хаһад алчкв. Кемр тавн хонгин эргцд, цаһачудыг алсн улсиг эс келҗ өгхлә, бүкл хотыг уга кеҗ шатанавидн гиҗ цаһачуд келәд, Бергәсиг дахулад, әәмгин цутхлңгур йовҗ одцхав. Мекч Бергәс яһад болвчн теднәс алдрад һарч ирх гиҗ санҗанав. Зуг Бергәсин доһлң көвүн Така йосндан адрҗана. Урднь әәмгт негхн зарц бәәдг билә, ода тавн күн зарц болҗ көдлҗәнә. Урднь зарцмуд зуг ташмгта бәәсн болхла, ода тедн бу, пистул зүүнә. Тедн урд цагт, әәмгин ахлачин заквр авч ирдг билә, ода тедн әмтиг бийснь засгла харһулна. Өдгә цагт зарциг хазг гиҗ нерәддг болв. Әәмгин ах хазгин үүлиг Бергәс эврәннь көвүн Такад даалһв. Тегәд чигн Така өздң кевәр бийән бәрҗәнә, баахн күүкдт күч-чидлән үзүлнә, әмтнә мал көөһәд авч одна, гем эс һарһсн

улсиг алчкна.

О, ях-ях! Бергәс көвүндән Талтахна төрләс нег күүк авч өгхәр седв. Шорв, күүкнд әрк зөөчклә гиһәд, күүкнә эк-эцкнь Бергәст зәв өгсн уга. Тегәд яһв гинәч? Хойр долан хонг хооран, Така эврә үүрмүдән дахулҗ одад, тер күүкиг хулхалад авч ирәд күлчкәд бичкн гертән бәрҗәнә. Тер күүкн Такаг бийүрн өөрдхҗәхмн уга, — гинә. Яһад болвчн, чамас зулхув гиҗ, күүкн келдг болна. Күләтә бәәх тер күүкн бидн хойр эн хотнд ода үлдсн болхвидн, — гиҗ өвгн келәд номан шинәс умшв. Тиим әәмшгтә келвр соңсчкад, Цернә зүркнь әәвлхәһән цокҗ бульглв, толһаннь үсн босв. Яахмб, күүкнд яһҗ дөң болхмб?

Тиигҗ ухалад, Церн өвгнә гертәс һарад, мөрән унҗ авад, Бергәсин хойрдгч ишкә герин һаза ирәд буув. Ишкә герин үүднь һазаһаснь батар төдгләтә бәәҗ. Үүдинь тәәләд, Церн герүр орв. Килһсн цулврар көл-һарнь күләтә күүкн барана өөр кевтнә. Церн бийүрнь өөрдхлә, хәврһәрн кевтсн күүкн му нүдәр хәләчкәд, нүдән аняд, цокхиг күләсн бәәдл һарв.

— Чини тууҗиг би меднәв. Ода би чамаг эн күләһәсчнь сулдхнав. Така уга, чи герүрн хәр, — гиҗ Церн келәд, килһсн цулвриг керчәд, күүкиг сулдхв. Цулвр күүкнә һарт шигдәд орҗ оч, һарнь көкрәд бәәҗ.

— Эн кишго ноха ю кесинь хәләһич, — гиҗ Церн Такад уурлв.

Күүкн дәәвләд босв. Сиитц бүшмүд һатцас эццн цогц-ясднь йилһрәд бәәнә. «Мини дү Нүүдләһәс насаран мел холд һарад уга бәәдлтә, көөрк», — гиҗ Церн күүкнүр хәләҗ ухалв. — Нүүдлә ода нурһарн чигн энүнәс өндр, цогц-махмударн чигн күдр. — Церн баран тал хәләчкәд, ардк термин моддыг күүкн мерәд бәәсиг үзв. Яһад болвчн, энүнәс зулҗ һархар седҗәсн бәәҗ гиҗ Церн күүкнә тускар санв.

— Эврә җирһлин болн сулдхврин төлә, яһад болвчн ноолдх кергтә, — гиҗ Церн күүкиг таасч келв. — Чини нерн кемб?

Эн күн хортн бишиг күүкн медв. «Сүл өдрмүдт мел зальврад бурхнд мөргәд бәәләв. Бурхн намаг сулдтха гиһәд, энүг илгәсн болхий», — гиҗ күүкн санад, бурхн эс дөң болхла, кен энүг нанур илгәх билә, лавта бурхн дөң болв гиҗ товчлв.

— Нернчнь кемб? — гиҗ Церн давтҗ сурад, барун һаран күүкнә эццн ээм деер тәвв.

— Кермн, — гиҗ нәрхн, чинән уга дууһар күүкн хәрү өгв.

Күүкнә цогц-махмуднь көк-бал болсиг Церн үзв. Болв адһх кергтә, Бергәс эс гиҗ Така хәрҗ ирхлә, Кермнд дөң болҗ болшго.

— Альк үзгүр йовхан меддвч? — гиҗ Церн терүнәс сурв.

— Урднь бидн эктәһән хоюрн Дунд Хурлур ирләвидн. Дәкәд нааран намаг булаҗ йовхд, би хаалһан темдглҗ авлав.

— Сән. Мөр унҗ чаддвч?

— Мини насна күүкд мөр унҗ чадшго яһла? Чаддув.

— Энүнд саадг гүн бәәнә. Эмәл тохҗ өгнәв, терүгәр чи хәр. Зуг чамаг көөһәд күцхлә яһнач?

— Меднәв. Така көөһәд күцх биш, нам алад чигн оркх зүрктә күн. Кемр күцгдлго зулад һарсн хөөн, талдан хотнд бәәдг бергнәннь герт бултнав. Така намаг олҗ чадшго.

— Тиим болхла, шулуһар йов, — гиҗ келәд, Церн күүкиг дахулҗ һарад, гү бәрҗ тохв. — Чи Шорвиг таньдвч?

— Шорв гиснтн кемб? — болад Кермн тотхад зогсв.

— Чини күргнә тускар келҗәнәв. Терүнә эцкнь чамд әрк зөөсн билә.

— Би тер көвүг үзәд угав, —гиҗ Кермн келчкәд, ичҗ улав.

— Шорв — сән көвүн, ода Улан Цергт церглҗ йовна. Тана хотниг даруһас хортнас сулдхх, — гиҗ Церн келв.

Күүкн дәкҗ үг келсн уга, гүн деер сууҗ авад, довтлад йовҗ одв. Церн терүнә ардас хәләҗ һәәхәд, кесгтән зогсв. «Иим баахн күүкн бәрәнәс яһҗ зулхан, альд бултхан ухалад, зура кеһәд бәәҗ. Ямр эвтәһәр мөрн деер сууҗ йовна. Шорвд айта сән гергн болхмн», — гиҗ Церн күүкнә тускар ухалҗахла, Кермн хәрү довтлад аашснь үзгдв. «Яһад эн хәрү ирҗ йовдг болхв? Цаһачуд аашдг болхий? Эс гиҗ талдан нег йовдл болву?» — гиҗ Церн санв. Кермн өөрдәд ирв.

— Тер церг юңгад Улан Церг гиҗ нерәдгддв? Тедн ирчкәд, эн цаһачудла әдләр, маниг зовахн угай? — гиҗ Кермн келәд, халчксн гүүнә аминь татҗ зогсав.

— Кермн, ю келҗәхмч? Улан Церг — угатя улсин церг болҗана, терчнь угатьнриг харсч йовна. Улан туг делскҗ, хортнла ноолдҗ йовх төләднь, терүг Улан Церг гиҗ нерәдсмн, — гиһәд Церн, күүкнә медгдм келәр цәәлһв,— Шорв эрк биш Улан Церглә ирх.

— Тана нерн кемб? — гиҗ күүкн сурв.

— Мини нерн Нохашкин Церн. Би Шорвин үүрнь болдув, бидн хамдан нег хотнд өсләвидн, хамдан Улан Цергт церглҗ, йовлавидн.

— Ода медгдҗәнә. Та — сән күнт! — гиҗ келчкәд, Кермн довтлад йовҗ одв. Күүкнә баран үзгддгән ууртл, Цедн ардаснь хәләһәд зогсчаһад, мөрнә хатрлар Хөөчин Мод темцәд һарв.

* * *

Җир һар җил хооран, Бергәс-Чонса төрлин улс зурһан бәәрнд бәәсн, айта сән малын идгүдин болн өвснә хадлһна һазр эзлҗәсмн. Болв крепостной зөвиг уурулсн хөөн, Төвин Әрәсән теегин Таврин крестьянмуд нүүһәд һарч ирәд, хальмг теегин захинь бәрҗ бүүрлсмн. Тедн түрүн авгтан, хальмг баячудас болн олна һазрин көрңгүдәс һазр нәәмәдлҗ авсмн. Хөөннь тер һазрмуднь теднә һарт үлдсмн, тегәд Бергәс Чонса төрлмүд сән идгүдтә һазран орс крестьянмудт булагдчкад, бийснь хагсу көдәд бәәршсмн, Тиигчкәд, эднә һарт зуг хойр участк үлдсмн.

Тер хойр участкин негнднь, Хазлур гидг ик эргстә тегш һазрин йоралднь, хагсу халун салькнас бултҗ, бүкл дуунад суняһад Бергәс-Чонса төрлмүд бүүрлсмн. Тер цагас нааран җирн җил давв. Теднә төрл-саднд хамгин күндтә, күңкл болҗ тоолгддг өвгн Иҗл һолын көвәд бәәсн Яңхл селәнәс намрин сөөһәр ирсмн. Тернь — Чотна эцк бәәсмн. Ухата, хол тоолврта төләднь тер өвгиг һанцхн эврә төрлднь болн әәмгтнь биш, нам Шорвин болн Манцин кецин теегмүдт икәр күндлдг бәәсмн. Кемр Бергәс-Чонса төрлин Хөөч өвгн келв гихлә, терүг цуһар соңсдг, седклинь тевчдг бәәснә тускар одачн келцхәнә. Йир сәәхн санан-седклтә, һанцхн әмтнд биш, нам төгәлңк йиртмҗд килмҗән тер өвгн күргдг бәәҗ.

Нег дәкҗ Яңхл селәнүр одхларн, Хөөч өвгн таньдг орсас суулһх модд сурҗ авад хәрҗ йовсмн. Модд, нег үлү зер-земшин модд суулһна гидгиг тер цагт хальмг улс меддго бәәсмн. Кемр суулһсн тер модднь урһхла, урһмлд тааста эн һазрт мөңкинд бәәҗ бүүрлнәв, нанас үлгүр автн гиҗ төрл-садндан келнәв гиҗ өвгн шиидсмн. Хәрҗ йовад, урднь хотн бәәсн бәәрнүр ирхлә, терүнднь негхн ишкә гер бәәдг болна. Герүр орҗ ирхлә, шалтгта, ухан уга эмгн кевтнә, уух ус сурна. Хөөч тер сө үлдәд, эмгнд ус буслһҗ өгәд хонна. Дәкәд цә чанна. Маңһдур үд күртл эмгиг тер хәләнә, сурсн тоотынь өгнә, болв үдлә эмгн өңгрҗ одна. Тер эмгн маальг гемәр шалтглсиг, тиим шалтгта күүнә өөр бәәсн күүнд бас әәмшг учрдгиг Хөөч меддг бәәсмн. Зуг әмд күүг үзә бәәҗ хайҗ һарсмн биш.

Эмгиг оршачкад, өвгн хәрәд һарна. Болв зууран бийнь эвго болад, чидлнь чиләд, нег хонад гертән сөөһәр күрнә. «Эн шалтгас намаг күн эдгәҗ чадшго, нам эн гем мини өрк-бүлд, төрл-саднд, бүкл хотнд хальдад, әәмшг учрахмн. Нәәмтә көвүһән, гергән үлдәчкәд, үкх санан уга...» — гиҗ тоолад, мөрн тергән гериннь ардк җолмин өөр үлдәчкнә. Тер җолмд олн зүсн зер-зев болн нань чигн ю-бис хадһлдг бәәсмн.

— Нааран һарад ир! — гиҗ Хөөч эврә эмгән тедүкнәс дуудна. — Зуг чи нанур чигн, тер җолмур чигн бичә өөрд, мана төрл-саднас медәтә гисн һурвн кү дуудад авад ир.

Дуудулсн улснь дарунь ирнә. Хөөч тедниг бийүрн өөрдхҗәхш, зуг холас иигҗ келнә:

— Күндтә иньгүд, йир әәмшгтә, төрүц эдгшго шалтгар би гемнсн бәәнәв. Хальдврта гем. Күн өөрдснәс биш нам киилсн аһарас хальддмн. Тер учрар тадн эн сөөһин бийднь нүүтн, өр цәәтл йовад, ядхдан энүнәс арвн дуунад заагрҗ һарад зогстн.

Урднь кезә болвчн, келсн үгинь тевчдг өвгд, тер саамд Хөөчиг хайшгоһар седнә. «Уга. Бидн һанцхн чамаг үлдәчкәд, йовҗ чадшговидн», — гилднә.

— Тадн намаг итктн. Үклин хар шулмин амнас намаг татҗ һарһдг ямаран чигн чидл ода уга. Тегәд мини төлә цуһар үкәд яһнат? Зуг таднас сургчм, мини көвүг — Чотниг хәләҗ йовтн, һанцхн көвүнәннь төлә, би тадна төлә иим йовдл һарһҗанав, — гиҗ Хөөч келхлә, залус хурад, сүв-селвг авч күүндәд, Хөөчин сурвриг күцәх шиидвр авна.

— Зуг тадн намаг бичә оршатн, мини цогц болн сүмсн эврән бийснь Эрлг Номын Хаанд күрхмн. Зуг һурвн җил давсн хөөн, эн бәәрнүр иртн, — гиҗ Хөөч сурна.

Тер сөөһин бийднь хотн нүүһәд йовҗ одна. Төрл-саднь, өрк-бүлнь ормасн көндрәд нүүхлә, Хөөч авч ирсн моддан худгин өөрк хотхрт әрә гиҗ суулһна. Өвгн хәрү җолмур ирәд тергиг, җолмиг бийтәһән хамднь шатана. Ик һал дәрвкәд, арднь шатҗасинь хотна улс үзнә.

Һурвн җил давна. Бергәс-Чонса төрлин улс хавр эклм цацу хуучн бәәрнүр, малын идгин сән һазрур шууглдҗ нүүлдв. Хөөчиг өңгрсн хөөн, нег чигн күн тер һазрур ирсн уга билә. Тиим хальдврта шалтгин үлдл һурвн җилд һардго гиҗ әмтн дунд келгддг бәәсмн.

Тегәд чигн әмтн нүүһәд ирҗ йовад икәр үүмсмн. Тиигхд Хөөчлә күүндсн, һурвн медәтнрәс зуг хойрнь әмд билә.

Дунд Хурлас тоомсрта гелңгүд ирәд, хотна әмтн нүүҗ ирхәс урд түрүләд тер бәәрнүр одад, ном умшв.

Һурвн җил хооран хайҗ һарсн һазрт, альмна модн саксиһәд урһҗасиг хотна медәтнр үзв.

— О, хәәрхн! Бурхн багшин гегән минь! — гиҗ тер медәтнр зальврад, һазрт сөгдҗ мөргв. Көгшд мөргҗәсн цагла, хотна улс күцҗ ирәд, негл үгцсн метәр, цуһар мөрглдв.

— О, хәәрхн! Хөөчин сүмснь бурхнур нисч, өвгн манд эврә хөв-кишгән хальдах болтха, — гиҗ, хотна әмтиг көтлҗ йовсн, Дунд Хурла ах багш зәрлг болв.

Дигтә тер җилд өвсн сәәнәр урһв, шовуд элвгәр нисч ирв, малын төл бүрн-бүтнәр авгдв. Бергәс-Чонса төрлин улсин бәәдлнь зөвәр ясрв. Тер цагас авн, чонса төрләс күүк авсн эс гиҗ чонса төрлд күүкән өгсн йир хәәртә, сән йорта гиҗ тоолгддг болв.

Хөв уга күмб гиҗ тоолдг, эс гиҗ ямр чигн зеткрлә харһсн улс тер цагас авн, хәәртә һазр гиҗ тоолгддг Хөөчин Моднур ирҗ, теңгр бурхнас хөв-кишг сурдг болв. Нам догшн һаң болад, салькн көдләд, ик аюл болвчн, әмтн олар ирдг билә. Келхд тер һазр һанцхн төрлд биш, нам бүкл теегт хәәртә бәәрнд хүврв.

Эврә зовлңган келҗ, хәәртә моднас хөв-кишг сурхар, терүнд мөргхәр, терүнәс арша аршалхар, көгшд чигн, бичкдүд чигн ирдг болв. Тер модна хамтхасинь, земшинь нам уңгаснь шавр авад, нег хәәртә эм кевтәһәр, әмтн аршалҗав.

Хәәртә моднур нег мөртә күн өөрдәд ирхлә, әмтн терүг оньгтан авлго, модыг эргәд, йовад бәәцхәнә. Дөчн йис дәкҗ тер хәәртә Хөөчин Модыг эргҗ һарх, терүнә уңгин шаврас әмтн аршалх зөвтә бәәсмн.

Модн урһсн һазрт күрлго тәәлгдсн темән, мөрн, цар тергд зогсчана. Әмтн доран, модыг эргәд, йовлдад бәәнә. Церн тедниг мөргүлән төгсәхиг күләһәд зогсв. Мөргүл төгсхлә тедн неҗәд-хошадар, багар деегшән тергд зогсчасн бәәрнүр давшлдв. Түрүн һарч ирснь Церниг үзәд мендлв, Цернә тускар нег-негндән зәңг өгцхәв. Алгдсн Нохашкин Церн ирсн гисн зәңг соңсчкад, әмтн адһлдв, дарунь түүг эргәд хурцхав.

— Церн, чамаг кесгәс нааран үзәд угавидн. Тергн деер һарч зогсад, манд бийән үзүл. Чамаг улачуд хаһад алчкҗ гиҗәлү? — гиҗ хотна әмтнәс негнь хәәкрв.

Церн өөрхн бәәсн тергн деер һарад зогсв. Церниг мөнт бийәрнь үзсн әмтн шууглдад одв.

— Яһсн ик залу болсмб?

— Чамаг гер авч гиҗәлү?

— Эн җилмүдт альд йовснаннь тускар келлчн? — гиҗ әмтн шуугҗ сурв.

Юунас авн эклҗ келхән медлго, Церн агчмин зуур тагчг зогсв.

— Үүрмүд, экнр-эцкнр, ахнр-эгчнр! — гиҗ Церн чаңһ дууһар эклв. —Энүнәс намаг йовснас нааран зурһан җил шаху давв. Эн җилмүдин эргцд, сән чигн улс, му чигн улс үзүв. Олн зүсн күнд йовдлла чигн харһув. Цаһачудын офицерин, эврәннь гергнә ахин мөрчнь болад цаһачудт церглүв. Терүнә мөрнь алгдхла, би терүнд эврәннь мөрән өгләв, намаг сундлад, дәәллдәнәс авч һарх гиҗ, би санлав. Болв дәәллдәнә һалд намаг үлдәчкәд, бийнь довтлад йовҗ одв. — Церн амраһан авхар, агчмд тагчг болв. Цөн күн инәлдв, болв өөркснь тедниг уурлад, «инәдән зогсатн, күүнә келсн үг соңсх эв-арһ өгтн» гиҗ хөрхлә, тедн инәдгән уурв. Улан-цергчнр намаг кел бәрҗ авв...

Тадна үзҗәх зовлңгиг медҗәнәв. Би таднд иләр келнәв. Өцклдүр Адгуда әәмгт хонлав. Энүнд, тана хотнас хол бишт, цаһачудын офицер болн терүнә мөрч алгдҗ, тедниг кен алсиг би меднәв. Күчәр цаһачудын цергт авгдсн, ода теднә цергәс орһад хәрҗ йовсн улс тедниг хаҗ алсмн. Цаһачудас зулсн улс салад амрчасн цагла, деерәснь, тер офицер мөрчтәһән орҗ ирсмн. Офицер тедниг цаһачудын салдсмуд гиҗ сансмн. Арвн залус тер хойриг бәрҗ авад, хаһад алчксмн. Теднәс көлтә тана нәәмн күүһитн цаһачуд хачкв, дәкәд чигн ирәд, төрүц гем угаһитн медә бәәҗ, кесгитн тедн алх.

— Юн улсв, альдасв? Тедн кенинь бидн медх зөвтәвидн. Цаһачуд дәкәд ирхләрн маниг цуһараг алх, — гилдҗ әмтн хәәкрлдв.

— Үүрмүд, кемр намаг цаһачуд бәрҗ авхларн эрк биш хаҗ алхмн. Юңгад гихлә, угатя улсин цусн теднд харм биш. Цаһачуд йосиг хәрү булаҗ авад, шинәс һазриг, малыг эдлхәр, әмтиг даҗрхар седҗәнә, Чапчан Арш толһалҗах, Хальмгин засг Әәдрхнд бәәнә. Тер засгин даалһврар би нааран ирүв...

— Чапчан Арш цуг хальмгудын ахлач болҗану?

— Цааранднь кел, Церн!

— Әрәсән олн-әмтнә комиссармудын ахлач Владимир Ильич Ленин цуг хальмг олн-әмтнүр дуудвр кесн бәәнә, — гиҗ Церн келәд, хавтхасн цаас һарһад, хальмг келәр умшв: «Хальмг ахнр-дүүнр! Тана олн-әмтнә хөв-кишг тадна бийсинтн һарт бәәнә...»

— Церн, түрд гилчн, түрүләд Ленин гиснч кенинь манд келчк?

— Ленин гисн — көдлмшчнрин болн крестьянмудын Әрәсән засгин толһач. Угатя-яду улсиг эн засг харсчана, цуг әмтн әдл болхин төлә ноолдҗана.

— Церн, невчк зогсчалчн, Ленин хальмг күмб? — гиҗ тер күн шинәс сурв.

— Ленин — орс келнә күн.

— Тегәд хальмг ахнр-дүүнр гиҗ, Ленин юңгад келҗәхмб?

— Цуг олн-әмтн әдл зөвтә, йоста ахнр-дүүнр метәр бәәтхә гиҗ, тертн келҗәнә. Ленинә дуудвриг күццднь соңстн. Хүүвин засг хальмг олн-әмтнд сулдхвр, эврә эркшәгч өгхәр бәәнә.

— Церн, тер Ленин альд төрҗ һарсна тускар келлчн, — болад, өмн зогсчасн улс тал, ар рядас Отхн өвгн һарч ирв.

— Ленин Иҗл һолын көвәд, Симбирск балһснд һарсмн.

— Кемр маниг ахнр-дүүнр гиҗ нерәдхләрн, тертн хальмг күн болҗана, — гиһәд, Отхн өвгн уралан ишкв. — Ленин Иҗлин көвәд һарла гиҗ чи мел чикәр келвч. Мана нойн аһ Анна Тайшина Иҗлин көвәд бәәсн уга билү? Терүнә бәәсн балһсн бас чини келснлә әдләр, Сарпуев гивч аль яһвч, нерәддг кевтә билә. Зуг мана нойн аһ Анна кирс зүүсн бәәсмн. Тегәд Ленин бас кирс зүүсн күн болвзго? — гиҗ Отхн келхлә, әмтн шууглдад инәлдв.

— Көгшә, та, тер дуудвриг умшулҗахн угат. Кен хальмг күүһәр тиим ик ахлач тәвх билә? — гиҗ нег көвүн Отхн өвгиг хөрв.

— Чапчан Арш! Терчнь цуг Хальмг таңһчин ахлач! — гиҗ Отхн бахмҗтаһар келв.

— Чини Арш ик церг толһалҗ чадхий? — гиһәд, көвүн өвгнәс сурв.

Иим күүндвр келһнә туск дамшлт Цернд уга билә. Тегәд, әмтн бийинь зогсаһад, сурврмуд өгәд бәәхлә, күүндвриг чик хаалһднь орулҗ чадлго Церн зөвәрт түрәд бәәв. Мел тиим цагла Чотн өвгн тергн деер һарч зогсад, Церид айта сән дөңгән күргв.

— Залус! Тадн эн көвүнд үг келүлҗәхн угат. Энтн олн җилд герүрн ирәд уга күн. Эндр мана кесгтнь ямр зовлң үзгдв, тиигхд энүнә җирһлд бас тиим зовлң үзгдлә. Цернд дөң болад, көлинь дөрәд, һаринь һанзһд күргәсн улст бидн ханҗанавидн. Тиим дөң бәәсн учрар, Церн эндр мана өмн зогсчана. Церн ода йоста залу болҗ өсв.

Церн цааранднь келг, бидн соңсхмн. «Орн деерән суусн өвгнәс орчлң эргсн көвүн» гидг үлгүр бәәдг биший. Цуһар тагчг болтн, Церн, кел! — гиҗ Чотн өвгн хәәкрв.

Чотниг әмтн күндлнә, тегәд әмтн тагчг болцхав.

— Цаһачуд хальмг олн-әмтнд зовлң, түрү бәәдл, һашута нульмс авч ирв. Цаһачуд хальмг олн-әмтниг тонҗ, мал-геринь булаҗ авчана,—гиҗ Церн келв. — Хүүвин йосн болхла, олн җилд мухлалгдҗ, даҗргдҗ йовсн хальмг келн-әмтнд әдл зөв, автоном өгчәнә. Олн-әмтнә сулдхврин төлә, көдлмшч-крестьянсин засг болн терүнә Улан Церг ноолдҗана... Цуг хальмг келн-әмтн дегц босч, хаана инрлмүдин, цаһачудын-цергин өмнәс ноолдтн, Деникинә цергиг күүчхд, Улан Цергт дөң болтн гиҗ Ленин олн тадниг дуудҗана...

Әмтн тагчг болҗ, Цернә келсн үгмүдиг соңсв. Ленинә бичсн үгмүдин зәрмснь эс медгддг болвчн, учр-утхнь әмтнә зуркнд күрч хадгдв.

— Ленин йир айтаһар бичҗ. Болв Лениниг кен дахҗ йовдв? Маднд ода деерән, тернь күцц медгдҗәхш. Терүнә келсиг сәәнәр меддг улс терүг дахдг болҗану? — гиҗ нег күн сурв. Эннь йир күнд сурвр болҗ медгдв. «Эн сурврт ямр хәрү өгхмб? Кемр саяд улс Лениниг дахҗ йовна гихлә, эдн медшго. Кемр эн әмтнд тоомсрта хойр-һурвн күүнә нер зааһад келхлә, эдн медх зөвтә», — гиҗ Церн ухалв.

— Үлгүрнь, Чапчан Арш... — гиһәд, Церн эклҗ йовхлань, терүг нег күн зогсаһад:

— Чапчан Аршин тускар чи келләч.

— Мана хотнур ирсн орс эмч, Вадим Семиколеновиг эс меднт? Тертн — большевик, бас Ленинә хаалһар йовҗ йовна, — гиҗ Церн келв.

— Ямаран эмч? — гиһәд, Шорвин эцк әмтн дундас һарч ирәд, тергн деер һарч зогсв. Церн терүг таньв.

— Эмч Вадим мини нүдиг өңгәр эмнҗ эдгәлә. Тедү мет көвүнәнм Шорвин нүдиг бас эмнлә. Көвүм әмд-менд йовхла, тер эмчин кесн ач-тусинь кезәдчнь мартхн угав. Орс эмч Вадим альд йовдг болна, би терүнүр однав. Церн, намаг терүнд күргхичн сурҗанав. Вадим — йир чик седклтә, сән күн, — гиҗ Шорвин эцк һаран заңһн бәәҗ келв.

Тер кемлә мөртә дөрвн күн хотн талас аашснь үзгдв.

— Така эврә үүрмүдтәһән аашна. Чи эднд үзгдлго йовхмн болвзгоч, Церн? — гиҗ Чотн шимлдҗ келв.

— Уга, би йовшгов. Тадн эндр хурад, бурхнас дөң сурҗ мөргвт. Төрүц гем уга тадниг цаһачуд бәрҗ авад цокҗасиг, кесгитн хаҗ алсиг Така үзсн уга билү? — гиҗ Церн шинәс даавртаһар сурв.

Эврәннь хөв-кишгин төлә, тадн бийстн ноолдх зөвтәт. Бурхнд мөргәд суулго цаһачудла ноолдх кергтә. Така эврә үүрмүдтәһән ода нааран аашна. Күүнә келсн күүкиг Така хулхалад авч ирчкәд, негл ноха метәр уйчкад гертән бәрҗәҗ. Иим зөв бәәдви? Хүүвин йосн энд тогтсн цагт, цуг әмтн нег зөв эдлхмн. Эврә бийән болн төрл-садан харсхар седҗәх күн бәәхлә, эндр асхн хурад, Улан Цергүр йовтн.

— Маниг кен толһалхмб? Бидн орс кел меддн угавидн, — гиҗ баһчудын негнь гейүртәһәр сурҗ келв.

— Хальмгуд дундас һарсн кесг олн толһачнр бәәнә. Теңгә хальмг Ока Городовиков улачудын мөрн цергт бүкл дивизь толһалҗана. Бухин толһач Василий Хомутников, Харти Кануков болн нань чигн хальмг толһачнр бәәнә.

— Дивизь гисн юмб? — гиҗ одак көвүн соньмсв.

— Нег дивизьд дөрвн-тавн миңһн дәәчнр бәәдмн.

— Ого... Хальмг күн тиим олн дәәчнриг толһалҗ чаддг болҗану? — гиҗ зогсчасн әмтн дундас негнь өврв.

— Чадна. Үлгүрнь, Теңгә хальмгуд кезәнәс нааран хазгудла хамдан цергләд йовата. Тедн ик зөргтә улс, — гиҗ Отхн хәврһәс немв.

Мөртә улс әмтнүр өөрдҗ ирәд, Церн ю келҗәхиг чиңнәд зогсв.

— Тер дуудврас талдан, бас Ленин һаран тәвсн, Әрәсән, засгин тогтавр бәәнә, — гиҗ Церн келәд, келсн үгдән чинр өгхәр, дотр хавтхасн цаас һарһад умшв. — «Хальмгин һазриг күчәр булаҗ авсн йовдлыг Хүүвин засг бурушаҗана, баячудын даҗрлһнас сулдсн хальмгин тег күч-көлсч әмтнә һарт өггдхмн гиҗ зарлҗана. Тер төләд цуг залус дегц босч, цаһачудын өмнәс ноолдҗ, эврә һазран сулдхҗ авх зөвтә...»

Хотн талас ирсн, зертә-зевтә дөрвн күн әмтиг әрәд, Церн Чотн хойр зогсчасн тергнүр өөрдв.

— Закаһар тогтсн йосиг му келәд, чи юңгад әмт хутхад бәәнәч? Бурхн илгәсн, орсин цаһан хаана, Данзн нойна, мана төрл-садна ахлач болгч, мини эцкин өмнәс босчанчи? — гиһәд, Така һалзурҗ Цернүр хәәкрв.

—Чини цаһан хааг эртәр ширәһәснь буулһчкла, наадкснь чигн даруһас уга болхмн, — гиҗ Церн нег мөслҗ келв.

— Хазгуд, энүг бәрҗ күлтн, энтн бурхнд иткдго күн. Эн большевикүд хурлын өмнәс бас ноолдҗана. Энүг күлтн! — гиҗ Така, өөрән йовсн улст закв.

Лабсан болн әәмгин заллтд Такала хамдан церглҗәсн көвүд ах хазг Такан закврар, Церниг тергн деерәс татҗ буулһад, һаринь, көлинь күлчкв.

Күләтә Цернүр Така гүүҗ ирәд, бөөрәрнь девсч хәәкрв:

— Кермниг альд бултулвч? Терүг альд бултулсан эс келхләг, би чамаг хаҗ алнав!—гиһәд нагаһан һарһад авв.

Такан аалиг сәәнәр меддг хөөт эк Сәәхлә Чотн өвгн хойр гүүлдҗ ирәд, нагаһинь булаҗ авхар седцхәв. Болв баһ наста, чидлтә Така Чотниг өрчәрнь девсч унһав, хөөт экән түлкәд, хооран һарһчкв. Тернь бас киисч одв. Чотна амнаснь цусн һарад бәәв. Өөрк улснь дөң болад, өвгиг босхв. Терүнд бәәсн улс шивр-шивр гиһәд, хоорндан күүнддг болвчн, тедн дундас нег чигн күн зөрглҗ һарчахш, зертә-зевтә дөрвн күүнә өмнәс босчахш.

Чотн әмтнә дөңгәр босчкад, шинәс тергн деер һархар седв, болв чидлнь күрчәхш. Тиим бәәдлинь медчкәд, хойр баахн көвүн өөрдҗ ирәд, сүүһәснь авад, өвгиг өргәд, тергн деер зогсачкв. Чотн цуста урлан ханцарн арчв, болв урлнь шинәс цустад бәәв.

— Залус, бидн энүнд һуч һар күн бәәнәвидн, эдн болхла, зуг дөрвн күн. Эдн Церниг алхар седҗәнә. Тегәд, бидн хәләһә бәәҗ, энүг алулхмб? Шидр асхрсн цусн баһдҗану? — гиҗ Чотн арһул келв.

— Ду һардган таср, эс гиҗ би чамаг хаһад алчкнав! — гиҗ Така араһан зууҗ хәәкрв.

— Ха! Хаҗ ал! Мана цуг төрл-садыг харсхар, мини эцк кезәнә әмнәсн хаһцсмн. Эврә улсин төлә, би чигн җирһлән хармншгов, зуг әмтн эрүл-дорул бәәтхә! Залус! Миниһәр болхла, Церн чик үгмүд келв, цуһар цаһачудас зулхмн. Алгдсн хойр цаһачудын төлә, эн андн өздңгүд, алач-булачнр, маниг эс алвчн, цаһачуд ирәд, залусимвидн күчәр эврә цергтән авч одх, — гиҗ Чотн келв.

— Ду һардган уур! — гиҗ Така нәрхн дууһар хәәкрн, нагаһарн хаһад оркв.

Чотн бөгдиһәд, тергн деер өвдгләд-суув, әмтн терүнүр гүүлдәд одв.

Терүнд зогсчасн улс нирглдәд, олн зүсн дууһар хәәкрлдв, күүкд улс, бичкдүд шууглдҗ уульлдв, әмтн түңшснь соңсгдв. Иим цагла әмтнә бәәдлнь, седкл-ухань, зөргнь йилһрнә. Тер улс дундас әәмтхәнь һарад зулв. Генткн күрд гисн болад одв. Лабсан эврә бууһиннь хундгарн Такан толһаһар цокад унһасиг әмтн үзв. Ах хазг унҗ одв.

Сәәхлә нань чигн күүкд улс, залус, кевтх Чотнур одцхав.

Зертә-зевтә улсас әәҗәсн улс генткн сана авсн кевтә, нег мөслҗ, хазгудыг бүслв, залу күүнә зөргән үзүлв. Хойр хазг әмтн дундас алдрҗ һарад, тохата мөрдүрн гүүлдв. Такаг цокҗ унһасн Лабсан тер хойрур хәәкрв:

— Мөрдүр бичә өөрдтн! Мөрд унхлатн, хаҗ унһанав!

Теднүр Лабсан бууһан зөрүлхлә, залус гүүлдҗ одад, теднә зер-зевинь булаһад авчкв. Лабсан эврән бийнь Цернә күләг тәәлҗ, терүг сулдхв.

— Лабсан, чамд ханҗанав, — гиҗ Церн босн йовҗ келв.

— Бичкн цагтан, чамаг нег дәкҗ бәрүлҗ өгләв. Тернь болх! Йоста андн, ичрән геесн күн гиҗ, мини тускар чи санҗадг болхч, — гиҗ келәд Лабсан, хооран цухрад һарв. Терүнә нүднәс нульмсн заядар цальгрв.

Чотн тергн деер кевтнә. Такан хасн сумн барун өрчәрнь орад һарч, шаваснь цусн асхрад бәәнә. Эврәннь белән болн, талдан күүкд улсин белиг Сәәхлә тәәлҗ авад, өвгнә шавнь боов. Болв боодһа һатцас цусн чиихлдәд бәәв. Цусн гүүдг судцнднь сумн туссн бәәдлтә. Шавта өвгнүр Церн өөрдәд одв.

— Церн, цуг залусиг болн бичкн көвүдиг хураҗ авад, ода йов. Цаг бичә үрә. ЦаҺачуд ирхләрн, эдниг цугтнь алчкх, — гиҗ Чотн арһул келв. Өвгнә амнаснь цусн турглад асхрв. Залусин негнь шатачксн ишкән үмс авч ирв. Өвгнә цуснд будгдсн Сәәхлә Чотна шавин боодһасиг тәәләд, шавднь ишкән үмс бәрәд, хәрү таг кеһәд боочкв. Чотн ухаһан геев.

Чотна сүл үгмүд соңссн залус Цернүр өөрдәд ирцхәв.

— Чотн ю келсиг чи соңсвчи эсий? — гиҗ тедн Цернәс сурв.

— Соңсув, — гиҗ Церн хәрү өгв. Болв ю кехән, цааранднь яахан Церн медҗәхмн уга.

«Йир сагар йов, кемр әәмшг үзгдхлә, бийән медүллго зулад һар», — гиҗ Цернд Әәдрхнәс йовҗатлнь келсмн. Цаг зуурд цаһачудын эзлҗәсн һазрт бәәсн олн-әмтнд Хүүвин йосна, Ленинә дуудврин чинрин тускар цәәлһх төрмүд Цернә өмн тәвгдсмн. Болв багмуд (отрядмуд) бүрдәх төр көвүнә өмн уга билә...

«Ода яһдмб? Бәәрн һазрин бәәдләс ашлвр ке, ухата күнч, зуг сагар йов», — гиҗ Чапчан Арш бас келлә. «Аршин келсн ода ирҗәх кевтә», — гиҗ Церн дотран ухалв.

— Тадн ю гиҗ санҗанат? — Церн тедниг эргүлҗ хәләв.

— Ю санхв? Улан Цергүр йовтн, — гиҗ Чотн келлә, бидн йовхар шиидвидн. Чи маниг дахул, — гиҗ Шорвин эцк, цуһараннь нерн деерәс келв.

— Зуг юн кергтәһинь маднд келчк.

Һучн залус болн арвн тав-зурһа күрсн наста зурһан көвүн хурв, зурһан мөрн терг болн эмәлин арвн мөр тедн хураҗ авв. Церн тедниг дахулад, Адгуда әәмг ордг теегин хаалһар, дорд үзгүр һарад йовв. Цаһачудын офицериг салдстаһинь алдг улс түдл уга өөрхн хотдын әмтиг хураҗ авад, Улан Цергт күрхәр келҗәлә. Тедниг күцхәр Церн адһв.

«Хөөчин хәәртә Моднас» дөң сурҗ ирсн залусан болн көвүдән хол һазрур йовулҗах күүкд улс, медәтнр теднә ардас тагчгар дахлдв. Күнд шавта, тергн деер ухан уга кевтх Чотн тедниг бас зовнюлв.

Эврә хотндан, гертән үлдҗ болшгог, тедн медҗәнә. Иим йовдлын хөөн, цаһачуд ирәд алчкхмн, тегәд гертәсн ууҗмд һарснь деер гиҗ шиидцхәв. Өдр болһн асхрҗах цус үзҗәх күүкд улс төвкнүнәр гертән бәәҗ чадхий? Юн болх? Эн әәмшгтә цаг кезә давхмб?

* * *

Арвн йисдгч зун җилин дундурар, хальмг олн-әмтнә мөңгәр тосхгдсн, Г-үзгин бәәдлтә хойр давхр гер Әәдрхн балһсна Облупинск талвң деер бәәнә. Хүвсхлин өмн, хальмг олн-әмтнә "Ах Зәкрәч эврә нөкднртәһән тер герт бәәдг билә, теегт улусин зәкрәчнр көдлдг билә.

Хальмг олн-әмтнә Ах зәкрәч хаана йосна элч болҗ тоолгддг, дәкәд Әәдрхнә гүврин дарукнь болҗ көдлдг бәәсмн. Тер үүлиг хүвсхлин өмн Криштафович дааҗасмн. 1918 җилин январь сард хальмг нойдуд Тундутов, Тюмень эднлә хамдан тер Әәдрхнәс көөгдсмн.

Хамхрад, эрсмүднь цоорад бәәсн герт, ода Хальмг ЦИК бәәнә. 1918 январь сард цаһачуд, хазгуд бослһ кехд, эн гер хамхрла.

1918 җилин така сард күч-көлсч Хальмг келн-әмтнә негдгч чуулһн болсмн. Терүнд Хальмг ЦИК-н ахлачд, урднь олн-әмтнә багш болад көдлҗ йовсн Чапчан Арш суңһгдсмн. Ода, арвн йисдгч җилин бар сарин өдрмүдлә, Хальмг ЦИК-н ахлач бүкл хонгин эргцд гилтә, амрлһн угаһар көдлнә.

Аһшас болн Яңхлас, Шин балһснас (Енатаевск) болн Әәдрхнәс хальмг теегүр йовулгдсн улан цергчнр цаһачудыг цухраҗ көөв. Цаһачудас сулдсн, эс гиҗ сулдҗах олн-әмтн дунд цәәлһврин көдлмш кехин төләд, Улан Цергин часть болһныг дахулҗ, эврә улсан, бүкл багмуд эс гиҗ багмуд (отрядмуд) йовулхар Хальмг ЦИК зүткдг билә. Теднәс зөвәр ик хүвнь Улан Церг дәврлһ кехәс урд хальмг теегүр йовулгддг бәәсмн.

Сурһуль-эрдм уга, харңһу хальмгудыг цаһачудын үлмәд орулшгоһар, олн-әмтн дунд цәәлһврин көдлмш кехин төлә тедниг түрүләд йовулдг билә.

ЦИК-н ахлачин өрә герин хойрдгч давхрт, у болн киитн хорад бәәлә. Бар сарин киитн өдрмүдлә, тер хорад нег үлү киитн болҗав. Тер өдр хамгин түрүнд эццн цогц-махмудта, хар боокс күлттә, аңгин арсн махлата, чашк болн нага зүүсн, шулун-шудрмг авцта күн ЦИК-н ахлачин өрәүр орҗ ирв. Терүг ирснд, Чапчан Арш йир икәр байрлв.

— Үр Джалыков, мендвт! Таниг ирснд байрлҗанав. Үдин хөөн ирх гиһәд күләҗәләв, — гиҗ ахлач терүнлә мендлв.

— Үрвр авчкад, би сөөннь дуусн йовув. Адһх кергтәг медүв, — гиҗ Яндһа-Мацгин улусин зууна толһач Джалыков хәрү өгв.

— Йир сән! Кедү күн, мөрн таднд бәәнә? Хот-хол күрхий?

— Ода деерән 160 күн хурв. Хойр дәәчин тоод дундулад һурвн мөрн бәәнә. Мөрдт өгх хот чигн бәәнә. Хот-хоолыг зууран, хаалһдан олҗ авхвидн.

— Сән. Ода талдан нег төр бәәнә. Яндһа-Мацгин цуг әәмгүдт күрәд, цаһачудын арур (тылур) йовулҗ харңһу әмтн дунд цәәлһврин көдлмш кеҗ чадх, бодлһин (политическ) медрлтә улс кергтә, эрдм-сурһуль уга, харңһу хальмгуд цаһачудын үлмәд орад, тедниг дахад йовҗ одвзго гиһәд, бидн саглҗанавидн. Хүүвин йосна төрмүдин, Ленинә дуудврин чинрин тускар олн-әмтнд цәәлһҗ өгх төр тәвгдҗәнә. Танд юуһинь келхүв, та эврән медҗәнәт, — гиҗ Арш келәд, Джалыковур хәләв.

— Үр Чапчаев, эн төритн медҗәнәв. Таниг Москвад йовхд, үр Киров манур ирәд һарла. Эн тана келснә тускар, Киров чигн келлә. Болв цаһачудын арур (тылур) йовулх әмт белдәд угавидн, цол болад уга. Улусин олн зүсн әәмгәс зулҗ ирсн олн улс бәәнә. Тедн Хүүвин йосна төлә әмәнчнь әрвлшго улс.

— Тиим болхла, теднлә күүндтн, шулун цаһачудын арур (тылур) әмт йовулҗ үзтн. Адһх кергтә, юңгад гихлә, даруһас Улан Церг дәврлһән эклхмн.

Тедн хойр күүндәд сууҗасн цагла, баахн нурһта, бас цергә хувцта, боокс һоста залу адһсн орҗ ирв. Терүнә барун бийднь маузер унҗад бәәнә.

— А... үр Джалыков ирчквт, — гиҗ Хальмг ЦИК-н дәәни комиссар Маслов келәд, Джалыковин хаҗудк сандлд одад суув.

— Үр Чапчаев, фронтын штабас ирсн цергә күн танур орхар сурҗана, — гиҗ җисәтә (дежурн) үүд секәд келв.

— Орулчктн, — гичкәд, Чапчаев гиичиг тосхар босв. Терүг дахад Маслов, Джалыков эдн бас босцхав.

Девл, дулан махла болн баальнг өмссн, теглг нурһта, һуч һарсн наста күн орҗ ирв.

— Вадим! Альдас һарч ирвч? — гиҗ ЦИК-н ахлач байрлв.

— Эврән үзҗәнәч, Арш! — болад хойр үр теврлдҗ мендлв.

— Харһад бәәввидн! — гиҗ Арш байрлад, Джалыков Маслов хойрла гиичиг таньлдулв.

— Чини тускар би эднд келләв. Дәәни комиссар одахн Москваһас ирв. Хальмг мөрчнрин әңгс бүрдәлһнә туск төрәр Хүвсхүл дәәчин хүүвүр (Реввоенсовет) одла. Алексей, ахрар мана гиичд келҗ өг, — гиҗ ахлач сурв.

— Мана сурсн тоотыг Хүвсхүл дәәчин хүүв нурһлҗ күцәв. 10 миңһн күүтә Хальмг мөрчнрин дивизь бүрдәх төр бидн тәвләвидн. Мана сүв-селвгиг Хүвсхүл дәәчин хүүв таасв, кергтә зер-зев өгх болв, зуг мөрдәр теткҗ чадшговидн гиҗ келв. Дивизин толһачд Ока Городовиковиг тәвтн гиҗ бидн сурлавидн. Терүг манур һарһшго болв, — гиҗ Маслов келв.

— Чик. Городовиков ода Буденна Мөрн Цергт дивизь толһалҗ (командлҗ) йовна, — гиҗ Семиколенов хәрүднь келв. Воронежин болн Касторина төлә болсн дәәллдәнд, терүнә толһалҗ йовсн дивизь зөрмгәрн ончрв. Мөрн Цергин нег дәврлһнә (ударн) чидлнь ода Городовиковин дивизь болҗ һарчана. Городовиков — зөрмг, тоомсрта толһач. Негхн җилин эргцд, эскадрона толһачас дивизин толһачд күн болһн күрч өөдлҗ чадшго! Би тана келвриг зогсачкув. Ода танас гемән сурҗанав, цааранднь келтн, — гиҗ Семиколенов сурв.

— Тегәд, Хальмг церг бүрдәх даалһвр — Харти Кануковд өггдв. Тертн ода Шартуд бәәнә. Ода деерән мөрчнрин хойр бух (полк) бүрдәгдв. Дәәчнрт бәәх гермүд олҗ өггдв, бригадмуд толһалх улс темдглгдв. Бухст (полкст) кергтә зер-зев чигн авгдв. Хальмг ЦИК-н гешүн (член) үр Амр-Санан нанла хамдан, бас Москваһур одла. Хаһлгдад уга нань чигн төрмүд бәәнә. Тер учрар Амр-Санан тенд үлдв, — гиҗ Маслов келврән төгсәв.

— Сән. Тер даалһвриг Харти Бадиевич күцәҗ чадх гиҗ би ицҗәнәв. Хомутниковин толһалҗах мана негдгч хүвсхлин бух (полк) зөрмгәр дәәллдҗ йовна гиҗ би байртаһар келҗ чадҗанав. Тиим дәәч бух бүрдәсн таднд ик ханлт өргтн гиҗ, Х-гч әәрмин Хүвсхүл дәәчин хүүв нанд даалһв.

Нег үлү Шапшукова Нарма гидг хальмг күүкд күн йир зөргтәһәр дәәллдҗ, цаһачудыг күүчҗ йовна, — гиҗ Семиколенов келв.

— Иим байрта зәңгс авч ирснд, үр Семиколенов, бидн танд ханҗанавидн. Ода хаһлгдх ик төрмүд мана өмн бәәнә, — гиҗ Чапчаев темдглв.

— Өмн үзгин фронтын бодлһин әңг (политотдел) тер төрәр намаг таднур йовулв, — гиҗ Семиколенов келәд, хавтхасн иткл цаас һарһад, Аршт өгв.

— Үүрм ирв гиһәд байрлҗанав, чи нам ахлачд суңһгдҗ кевтәмбч, — гиҗ Чапчан Арш инәмсклв.

— Церн ода альд йовна? — гиҗ Семиколенов сурв.

— Тертн Яңхлын өөр эврә багарн (отрядарн) цаһачудыг күүчҗ йовна. Ик зәргтә залу!

— Хәрг, өнчн көвүн, мадна орчулач, аштнь тиим зөргтә залу болх гиҗ арвн һурвдгч җилд бидн санҗасн болхий?

— Хүвсхл иим шулуһар болх гиҗ бидн тиигхд санҗалу? — гиҗ Чапчаев байртаһар инәв.

— Арш, бидн медҗәләвидн, кесгнь бас медҗәлә. Ленин хүвсхлиг белдҗәсмн.

* * *

Арвн йисдгч җилин чилгчәр, теегин хаалһст зер-зевән, ацата тергдән хаяд, Яңхлын өөрәс, цаһачуд адһҗ зулв. Тер селәнә өөрнь зөвәр ик чидлән геесн, Әәдрхнә 1-ч хазг бух зулҗах цаһана цергин арднь йовҗ, сөрглдҗ улачудла дәәллдв. Болв теднд зеллсн фронт уга билә, зуг онц селәдт болн хальмг хотдудт догшн киитнәс әәһәд хонсн цагтан, ардаснь күцәд ирсн улан цергчнрлә сөрглдҗ ноолддг бәәсмн.

Цаһачудыг көөҗ йовсн Улан Цергин әңгс сөөһәр кедг туршулыг (разведкиг) чаңһав.

Нохашкин Цернә һардҗ йовсн һучн күүтә, туршулын взвод (разведвзвод) бүрүллә Шар-Даван хальмг хот темцәд һарв. Тер хотнд нег баг цаһачуд бәәнә гиҗ, өдрәрнь туршул (разведк) темдгллә.

«Кемр Шар-Даван хотнд цөн цаһачуд бәәхлә, тедниг күүчҗ уга кетн, кемр әрлсн болхла, цааранднь бичә йовтн, мана цергин һоллгч чидл иртл, терүнд күләтн,» — гиҗ бухин толһач Цернд закв.

* * *

...Нохашкин Церн давсн намрин чилгчәр, хотнасн авч һарсн әмтнтәһән цаһачудын харулчнрт үзгдлго, Яңхл селәнә зүн үзгтнь күрч зогсла. Тергн деер күләтә кевтх Такаг болн наадк хойр хазгиг яахин туск сүв-селвг авлцхар, эврә багтан йовсн медәтнриг Церн хурав. Бууһин хундгар Такаг цокҗ, унһасн Лабсан теднлә хамдан сул йовна. Хазг болҗ церглдг болвчн, әәмшгтә цагла йовдл үзүлсн төләднь, хотна әмтн Лабсанд итклә, бийсләнь әдл санан-седклтә күн гиҗ тоолла. Тавн өвгн Цернүр ирәд күүндв. Эдниг хаһад алчкхмн гиҗ Церн келхлә, өвгд бурушав. Хотна улс ю келхмб? Тедниг улачудт күргәд яахмб?

«Мадна болн мана өрк-бүлмүдин җирһл — чини һарт,— гиҗ өвгд Цернд келцхәв. — Чи насарн баһ болвчн, бидн чамаг иткәд дахҗ йовнавидн. Эн өршәңгү уга дәәнд ямр олн күүнә цусн асхрхв? Мана теегт залу улс үлдҗәхш. Залу улс уга болхла, җирһл цааранднь яһҗ делгрхмб? Тер учрар эн һурвниг алхмн биш, әмд үлдәхмн, герүрнь йовулчкхмн». Кемр эдниг эс тәвхлә, Церниг дахҗ йовх улс цуһар тарад, хәрх бәәдлтәһәр өвгд келцхәв..

«Ода яһдмб? Хотна һурвн күүһинь алчкхла, өвгд дурго болх бәәдлтә. Эдн тарҗ одхла, би һанцарн үлдхүв. Эн һурвиг көөһәд йовулчкад, наадксинь Улан Цергт күргнәв», — гиҗ Церн шиидв.

— Хальмгуд, ахнр-дүүнр, намаг бичә алтн, әмд үлдәтн, тадна сурситн күцәнәв, ю болвчн кенәв,— гиҗ Така, күләһинь тәәлхлә, негл безгтә күн метәр, чичрҗ уульҗ сурв.

— Бидн ода чамаг сулдхад тәвҗәнәвидн. Чини өздң, өршәңгү уга авц-бәрцәс иштә кесг олн күн зовлң үзҗәнә, нульмсан асхҗана. Чотн өвгнә цус асхвч. Хөөннь кениг болвчн чи даҗрад, өөлүлсн зәңг соңсхларн, бидн чамаг бәрҗ авхвидн! — гиҗ Церн Такад келв. Амн үгинь авад, тер һурвиг тәвчкв.

Яңхл селәг харслһнд орлцҗасн һурвна кесн нег хүвән геесн, хальмг эскадронла Цернә баг (отряд) ниилв. Өвгд болн бичкдүд тетклһни багт орв, хот-хол зөөлһнд болн келһнд, боднцг цеврлһнд болн нань чигн көдлмш күцәлһнд дөң болдг болв. Тер эскадрон нурһлҗ, туршул келһнә, эс гиҗ цергин талдан әңгслә хамдан генткн дәврҗ, хортыг күүчдг үүлдвр күцәдг билә. Зунын эклцәс авн церглҗ йовсн Шорвла Церн тенд харһв. Аһшин 1-ч бухин хальмг дивизионас үлдсн дәәчнриг талдан әңгсүр орулхла, Шорв тер эскадронд туссн бәәҗ.

Цернә баг (отряд) эн эскадронла нииләд, нег сар давсна хөөн Цернд туршулын взвод (разведвзвод) даалһгдв. Толһачас сурад, Цернә взводур Шорв һарч ирв, терүнд әңгснь даалһгдв. Шорв Церниг дахҗ ирсн эцкләһән харһв. Зуг Иҗлин телтр бәәсн эцкләһән тер хая-хаяд үзлцдг билә. Эцкнь өөрнь бәәсн учрар Шорв омгта болв. Тегәд чигн Шорв зәргтә дәәч болсн деерән, сән гидг толһачнрин негнд тоолгдна.

Церн дәәни үүлдврмүдин тускар ухалҗ, взводын өмн йовна. Йир киитн. Хатурсн цасн мөрдин турунд шухтнна, мөрдин урлмуд, улан цергчнрин башлгуд, шарфс киитнәс цаңтад йовна.

Теднә өмн нуурин хулсн харлв, хол биш Шар-Даван хотн бәәх зөвтә. Генткн Шорв взводас тасрҗ һарад, Цернүр өөрдҗ ирв.

— Церн, энүнд Кермнә эк-эцкнь бәәдмн. Кермн эн хотнд бәәдг болвзго? — гиҗ негл тер үгмүдинь тег соңсчкн гиҗәх метәр, Шорв шимлдҗ келв.

— Терчнь Талтахна төрлә күүкн гиҗ соңслав. Талтахнд тавн зун өрк, кесг хотн бәәдмн гидг. Зуг Кермн Шар-Даван хотнд бәәнә гиҗ медҗәсн уга биләв. Кермнә герәр орад чигн һарий. Тадна хүрмиг энүнд кеҗ чигн болҗана, — гиҗ Церн инәмсклв.

— Болх болшго үгмүд бичә келәд бәәһич! Гер авна гидг йир нәрн төр. Тиигчкәд, тиим сәәхн күүкн нанд иршго, — гиҗ Шорв келв.

— Сәәхн гинчи? Күүкиг үзәд угав гиҗ нанд келҗәлч.

— Кермниг чи үзләч. Кермн сәәхн гиҗ нанд чи келләч. Би чамаг иткҗәнәв.

— Шорв, үр минь! Күүнә келсәр, күүкнә сәәхнинь келҗ болдви? Нанд таасгдсн күүкн чамд таасгдлго чигн бәәхмн. «Дурнд — нүдн уга».

Шорв тагчг йовв, тоолвр тоолҗ йовх бәәдлтә.

— Күүкд улс болвас биш, хамгин сәәхн тоотнь чамд таасгддгиг меднәв. Кермн нанд таасгдх, зуг би терүнд таасгдшгоһан меднәв, — гиҗ Шорв һурниҗ келв.

— Чи бичә һурни, терүнд эрк биш таасгдхч, — болҗ Церн үүрән әәтрүлв.

— Тиим болхла, үг бәәнү. Кермн сән күүкн болх зөвтә. Юңгад гихлә, Бергәс му күүкнд әрк зөөшго. Тер доһлң донамин үгд эс орснь, күүкнә зөргтә бәәдлиг иләр медүлҗәнә, — гиҗ Шорв келв.

— Кермн чамла әдл зөргтә күүкн.

— Церн, Такаг сулдхсн тадна хаҗһр йовдл, терчнь тагчг бәәшго, дәкәд чигн кесг му үүлдвр татх.

— Тедниг әмд тәвәд көөчкснә хөөн би чигн тиигҗ санад йовлав. Кемр би тедниг эс сулдхсн болхла, көгшд намаг иткшго, мини үг соңслго хәрәд йовҗ одх билә. Шорв, уралан хәләһич, бидн хотнд өөрдҗ йовх бәәдлтәвидн. Мана өмн баран харлад бәәнә. Болһаһад хәләх кергтә, — гиҗ Церн келәд, взводт зогсх докъя өгв.

Шар-Даван хотнур өөрдсән тедн медв. Болв терүнд үзсн тоотнь улан цергчнрин зүрк шарклулв.

Өцклдүр цаһачудын цергин һуч һар салдсмуд Шар-Даван хотнур ирәд, әмтиг тонад, хамг өлг-эдинь булаҗ авад, хотнд хончкад, өрүн эрт йовҗ оч. Тедн йовҗ одсна хөөн, һурвн хальмг, нег орс офицер дөрвн салдс дахулҗ ирҗ. Һурвн хальмгин негнь Така, орс офицернь Борис Жидков болҗ һарв.

— Цаһачуд тончкад йовҗ одв гиҗ әмтн келхлә, Борис Жидков Така хойр, әмтиг итклго, хамг өлг-эдән тедн бултулчкв, — гиҗ санад, хотна улсиг даранднь цокна. Тер цоклһиг дааҗ чадлго, нег өвгн ормдан өңгрҗ. Күүкнь альд бәәхиг эс келҗ өгхлә, Кермнә эцкиг Борис Жидков пистулар хаһад алчкҗ. Кермн альд бәәхинь хотна улсин негнәснь асхн шидр медәд авчкад Така күүкнә экүр ирҗ.

— Кемр тана күүкн эврә сән дурар намаг дахҗ эс йовхла, би терүг хаҗ алнав, —гиҗ Така зовлңдан даргдҗах күүкд күүнд келҗ.

Иим һашута келвриг Церн Шорв хойр соңсв, Кермнд әрк орулсн көвүн ирсинь медчкәд күүкд күн өвдглҗ сууһад, Шорвин һосинь теврҗ уульв.

— Шорв, хәәмнь, тер хар тамас Кермниг сулдхҗ авад, тер һанцхн күүким нааран авч ирич! Зовлңд даргдсн зүрким һазр деер хәләсн һанцхн күүкн бүләлх...

Шорв чашкан суһлҗ авад, Кермнә экд үзүлҗәһәд, хурц иринь үмсәд, келв: «Эк, таниг өөлүлсн әмтиг би бәрҗ авхув. Кермниг сулдхад, авч ирхүв, бат үгән өгчәнәв!»

Тиигәд келчкәд, Шорв гертәс һарв, Церн терүнә ардас дахв.

— Чи, Церн, цааранднь йовх зөв угач, заквриг күцәх кергтә. Тер анднриг хәәһәд олнав, һанцарн теднд чидлм зөвлх, — гиҗ мөслҗ келв.

— Шорв, дегд икәр бичә халурх, —гиҗ үүрән тогтнулв. — Энүнд бәәсн әәмшгтә цуг үүлдврмүд Такан андн йовдл.

Бидн үлү цус асххар седсн уга биләвидн, тедн мана цусиг ямр икәр асхҗана? Хортыг хармнхмн биш, тедн догшн засгла харһх зөвтә.

— Тегәд би йовхув?

— Эврәннь әңгсән авад йовх зөв чамд өгчәнәв. Әмтнә келәр болхла, тедн нәәмн күн, тадн арвнт. Тенд талдан цергүд уга болхла, тана чидл теднд зөвлх. Тедн санамр бәәдг болх, тадн генткн дәвртн. Дәкәд киитн бас тана нөкд. Һучн градус киитнд һаза харулч зогсхн уга. Болв тенд олн күүтә талдан әңг бәәхлә, бичә дәәлддтн, нанд зәңг өгтн. Би взводан дахулад ирнәв. Медвчи? — гиҗ Церн келчкәд, неквртәһәр закв. — Зәңг өгх үгән нанд өг!

— Улан цергчин бат үгән өгчәнәв! — гиҗ Шорв андһарлв.

— Мөрдин туруг кенчрәр орачкад йовтн. Хотнд өөрдҗ йовад, мөрдәсн буутн. Медмҗән угаһар селәнүр өөрдәд одтн. Чамд юуһинь цәәлһхв, келхд, йир сагар йовтн, бичә адһтн. Дәкәд нег сурвр бәәнә. Талдан күүнәс сурхн уга биләв, зуг чамд келҗәнәв. Тер Борис Жидковиг бичә алтн, әмдәр авч иртн. Би энүнд терүнә җирһлинь эс харсч чадхла, Яңхлур йовулчкнав. Тенд Борисин зарһинь кеһәд суулһх, алхн уга, яһв чигн би терүнлә элгн-садн күмб. Нег му юмн болхла, Нина өөлх. Би Нинад дегд дуртав, — гиҗ Церн саглулв.

Шорвин һардсн бичкн баг (отряд) удл уга нуурин хулста захинь бәрәд, нарн суух үзг хәләһәд, һарад йовв. Цернлә хамдан Шар-Даван хотнд үлдсн дәәчнр бийән сагар бәрҗ хонв. Тиим чинртә бәәдлд, цаг йир уданар давна. Арвн мүч (минут) болһнд, Церн часан хәләһәд бәәнә. Цаг өрәл часас давв, взводын толһач улмар үүмсн бәәдл һарад ирв. «Тер хотн күртл һурвн дууна. Шорвин баг (отряд) терүнд күрчксн боллта. Болв төрүц ә-чимән һархш. Яһсн болхв? Дәәллдән угаһар тедниг бәрәд авчксн болхий» — гиҗ Церн ухална.

Зуг һурвн час давсн хөн, Шорвин баг (отряд) нег күүһәрн һарутсн хәрү ирв. Борис Жидковиг, Такаг болн талдан хойр хазг әмдәр, кел бәрәд авч ирцхәв. Хойр хазг зулҗ одсн, хойрнь зулхар седәд, хагдсн болҗ һарв.

Дәәнд һару һардг. Тер бийнь улан цергчнр бийән гемшәһәд бәәв. Тенд иим йовдл болсмн. Хотнас кесг зун метрт, хулсн заагт нег күүг мөрдин өөр үлдәчкәд, наадкснь йовһар хотнур ирсмн.

Захин герүр ирәд сурхла, энүнәс хойр гер һатц орс офицер болн доһлң хальмг хонҗана, тедниг хойр хазг манҗана, дәкәд хойр гер һатц наадк цаһачуднь бәәнә, асхар көзр наадҗала гиҗ бавһр сахлта, герин эзн өвгн Шорвд келв.

«Сөөннь өрәллә намаг хазгуд серүләд, нег банк кероси авад, маниг дах гиҗ закв. Мана хотнд нань кероситә күн уга. Би әмтнд кероси хулдад, өрк-бүлән теҗәдг биләв. Ода бәәсн цуг керосиг цаһачуд авч одв, нам эврән күргҗ өгүв. Тегәд чигн теднә тускар би меднәв», — гиҗ өвгн келв.

Орс офицер, Така эдн хонҗасн герүр, өөрән хойр кү дахулад, Шорв бийнь одв. Һаза харулчнр үзгдхш. Герт шам шатчах бәәдлтә, Шорв болн дәкәд нег улан цергч үүднә хойр талнь, наадкнь терзин өөр зогсцхав. һазак үүднә цань, сиинцд харулч бәәдг болвзго гиҗ тедн саглв. «Яһснь сән болх? Щурд орад хахмб аль күләхмб?»— гиһәд Шорв ухалҗасн цагла, үүдн хард-хурд гиҗ секгдәд, нөөрмү харулч һарад ирв. Көл-һаран невчк тинилһхәр, тер һарч ирсн бәәдлтә. Гетҗәсн Шорв бууһин хундгар терүнә гиҗгәрнь цокад оркхла, хазг ә һарлго өмәрән унв. Наадк улан цергчнр терүг һазрт күрглго, хойр таласнь сүүвдәд, үүднәс заагрҗ һарад, һазр деер кевтүлчкв. Шорв өөрдҗ ирәд, бууһин җидәр өрчәрнь нег шаачкад, ода лавта үксн болх гиҗ тоолв.

Негән һаза үүдн хоорнд үлдәчкәд, наадк хойрнь синнцүр орв. Хулс түлчксн гер йир халун. Маштг бичкн ширән ард, дотр киилг-шалврта, бор согту орс офицер әрк ууҗ, мах идҗ сууна. Орн деер баахн хальмг күүкд күн үүднүр хәләһәд, хальмг залу күн үүднүр нурһан өгәд сууцхана.

— Зогстн! Һаран өргтн! — гиҗ Шорв хәәкрчкәд, урднь үгцсн кевәрн орс офицерүр өөрдв.

Эрст өлгәтә бәәсн маузер тал орс офицер һаран суңһв, болн Шорвин бууһин җиднь орсин нооста өрчднь күрәд одхла, офицер һаран өргв.

Орн деер суусн хальмг күүкд күүнә ард суусн талдан нег хазгиг сәәнәр оньһлго, гергнәннь ард суух герин эзн залу гиҗ медәд, Шорвин өөрк улан цергч невчк үүмәд, үнтә цаган гееһәд, әмнәсн хаһцв. Күүкд күүнә ард суусн хазг орн деерәс һәрәдҗ бууһад, улан цергчин өрчәрнь утхар шааҗ унһачкад, һарад зулхар седв. Болв һазаһас орҗ йовх талдан улан цергчиг үзчкәд, арһан бархларн, тер хазг бас һаран өргв.

Үүрнь шавтад үкҗ йовхиг үзчкәд, һазаһас орҗ ирсн улан цергч дегд уурлад: «Кишго ноха»! — гиҗ хәәкрәд, бууһин хундгар Такаг цокад унһачкв. Тедн дарунь Такаг, офицериг, хазгиг таг кеһәд күлчкв. Шорвин

Арвтын (отделеня) нег дәәчнь тиигҗ алгдв.

Орн деер суусн баахн күүкн күн — Кермн бәәҗ. Дегд икәр әәхләрн Кермн ю чигн келҗ чадлго, кесгтән уульв.

Наадк улан цергчнр, эврә халхасн һару угаһар, нег чигн бууһин ду һарһлго, һурвн хазг салдсиг бәрәд авч ирв. Цаһачудын наадк хазгудынь хәәцхәв, зуг теднь олдсн уга. Улан цергчнр ирснә тускар, хотна хальмгуд бас медчкв. Хотна әмтн улачудас чигн әәдг бәәсмн. Юңгад гихлә, цаһачуд зулхин өмн өргнд, хальмг нойн Тундутовин болн Баяновин — хальмг хазг засгин — элчнр Улан Церг ирхләрн тадниг цугтнь хаһад алчкх, эс гиҗ керчәд алх гиҗ, хотна улсиг әәлһсн бәәҗ. Болв хотна әмтиг көндәлго, әәх йовдл үзүлл уга, улан цергчнр һарад йовхла, тедниг үдшәһәд, хотна әмтн цуһар хурад ирв. Зуг гиич күүкиг, Кермниг, юңгад улачуд авад йовҗахмб гиҗ, хотна улс алмацв. Асхн гертәсн көөгдсн медәтә күүкд күн — Кермнә бергн бас герүрн гүүҗ ирәд, ач күүкән харсч авхар шиидв.

— Эгч, та манас бичә әәтн. Кермниг яһад болвчн олҗ авад, гертнь күргх үгән экднь өгләв. Экнь гертән Кермниг күләҗәнә, — гиҗ Шорв цәәлһв.

Болв тер күүкд күн Шорвин келсиг иткҗәхш.

— Ода альд үнн, альд худл бәәхнь медгдҗәхш,—гиһәд Кермнә бергн уульв. Тер күүкд күн келсн үгинь оньгтан авлго бәәхиг медчкәд, Шорв арһан барад, күүкнүр өөрдв.

— Кермн, чи Церниг эс меднч? — гиҗ Шорв сурв. Хальмг теегт Церн гидг нертә улс дала. Зовлңта күүкд улс тер нериг төртән авлго бәәв.

— Бергәс-Чонса хотнд Така чамаг күлчкәд, пшкә гертән бәрҗәхт сулдхсн Нохашкин Церниг эс меднч?— гиҗ Шорв сурвран давтв. Тиим үгмүд соцсчкад, Кермн төгәлңдән хәләв:

— Церн альд бәәнә?

— Церн — мана толһач, ода маниг тенд, тана хотнд күләҗәнә, — гиҗ Шорв келв.

Күүкн дәкәд чигн итксн бәәдл һарсн уга, щинәс экләд уульв. Алгдсн улан цергч ачгдсн түрүн цан ормасн көндрәд һархла, бәрәнә улс ачсн цанмуд бас ардаснь дахлдв. Кермнә суусн цан чигн ормасн көндрв. Цанмудын хәврһд мөртә улан цергчнр йовна. Эдн — мана улс бәәҗ, цаһачудыг бәрҗ авхас биш, маднас ю чигн авсн уга, эдн Кермнд әәмшг үзүлхн уга гиҗ хотна улс келәд, күүкнә бергинь үгдән орулв...

— Нохашкин Церн мана хотнд бәәнә гиҗ, та худл келҗәнәт, — гиҗ хаалһин өрәлднь күрчксн хөөн, Кермн келв.

— Чамд үнәр келҗәнәв гиһәд, би андһар өгнәв. Кемр би худл келҗәхлә, өрүн һарх шарһ нар, эврә эцк-экән үзлго однав, оньдин дөрвн цагт гергн чигн, күүкд чигн уга һанцар йовнав. Һазр деер болн теңгрт бәәх цуг бурхд намаг цокҗ алг, — гиҗ Шорв андһар өгв.

— Цуг бурхд теңгр деер бәәдмн,— гичкәд Кермн инәв.

— Терчнь худл үг. Цаһан седклтә улс — һазр деер бәәнә. Бурхд гисн — тернь мөн. Цернлә әдл улс.

— Церн мана хотнас ю хәәҗ йовхмб?

— Цаһан хазгудас болн кадетнрәс бидн хальмг теегиг сулдхҗ йовнавидн. Мана цергин ик чидлмүд күцәд ирхиг, бидн Шар-Даванд күләҗәнәвидн, — гиҗ Шорв цәәлһв. Цааранднь тедн тагчг йовв.

— Тана нерн кемб? — гиҗ генткн Кермн сурв.

— Шорв.

— Альдасвт?

— Бергәс-Чонса күмб.

— Би ода эн цан деерәс бууһад, зулҗ әрлнәв. Та намаг хатн! — гиҗ келәд, күүкн буру хандад одв.

— Яһад уурлҗахмт?

— Яһад гихлә, та нанар наад бәрҗ йовнат. Мини күргм ода әмд уга.

— Яһад уга болҗахмб?

— Терүг улачуд хаһад алчкла.

—Танд кен тиигҗ келв? Шорв гиснтн — бив!

— Нанар бичә зог кетн. Танас эрҗәнәв. Тер Шорв— бичкн нурһта, орсла әдл шовһр хамрта, заарг чирәтә көвүн гиҗ соңслав.

Бийиннь тускар тиигҗ келхлә, Шорв тесч эс чадад инәв, нег күн намаг зөрц муурулад, Кермнд келҗ гиҗ дотран тоолв.

— Шорв гидг күн бив гиҗ ода танд яһҗ иткүлхүв,— гиҗ Шорв түңшв.

— Та сән күнт! — Кермн көвүнүр хәләв.

— Ханҗанав. Та намаг кенинь даруһас медхт.

— Яһҗ намаг иткүлнәт?

— Нохашкин Цернд иткхийт?

— Би нег дәкҗ терүг үзләв, болв Цернд иткхүв, — гиҗ күүкн келхлә, Шорвин седклнь төвкнв. «Намаг сән гиҗ бийнь келв, тиигхлә эн күүкн һолшго бәәдлтә. Болв ямаран ик зовлң бийинь күләҗәхиг Кермн медҗәхш. Иим һашута цаглань би һәргләд, эс болх үгмүд келәд йовнав»,— гиҗ Шорв бийән гемшәһәд, тагчг болв, күүкнлә күүнддгән уурв.

— Үг келдгән юңгад уурвт? Таниг Шорв гиһәд, эс итксндм өөлҗәнт, аль түрү бәәдлд туссн күүкәр наад бәрчкәд тагчг болвт? — гиҗ Кермн сурв.

— Кермн, ю келҗәхмч? Чамла харһхар би кесгәс нааран күсл кеһәв. Эн сө чини экүр ирхлә, шулун болдгар йовад, күүким сулдхҗ ас гиҗ сурхла, бидн эн хотнур ирләвидн.

— Тегәд, та йосндан Шорв мөнвт? Танла харһх цаг ода ирсн болҗану? Така тана тускар йир мууһар келлә, тер бийнь би итксн уга биләв. Такала һацад, таниг ямаран болвчн, танд одх андһар өгләв. Така насм туршарт ардасм бичә дахтха гиҗәләв, — Кермн иигҗ келчкәд, бир тәвәд уульв.

Баг Шар-Даванд өөрдв. Эдниг күләҗәсн Церн тосад, довтлҗ ирв.

— Үр толһач, даалһвр күцәгдв, зуг нег дәәчән гееввидн, — гиҗ Шорв, келв. Тер йовдл цуһараднь һундл төрәв.

* * *

Нохашкин Церн йир икәр адһҗ йовна. Өрәл өдрин эргцд йовдг болвчн, хаалһин өрәлинь давҗ һарад уга. Өцклдүр, 1920 җилин туула сарин хөрн дөрвнд, эврә взводтаһан Церн церглх йовсн бух (полк) Манц һолас хол биш бәәсн Приютн селәнд күрәд, терүг сулдхв. Туула сарин арвн негнд цаһан хазгуд Садов болн Обильн хоорнд зогсад, сөрглдҗ дәәллдхәр седлә. Болв Улан Цергин дәврлһн дегд күчтә болад, цаһачуд зер-зевән, сумдан болн тергдән хаяд, ардан хәләлго, арвн һурвн хонгт зулв.

Приютн селәг сулдхчкад, улан цергчнр Манц һолыг һатлад һарв. Бухин (полкин) нүүрт Нохашкин Цернә взвод йовла. Церн даңгинд взводын өмн, барун һартан чашкан өргәд, мел белнәр йовдг билә. Манцин барун кәвәд цаһачудын нег пулемет тәвгдсн бәәҗ. Генткн тер пулемет хаһад, Цернә барун һарарнь тусхав. Болв, взводын толһач дәәллдән төгстл, взводан хайҗ һарсн уга. Цернә хөвәр хортна һурвн сумн һариннь бор махар орад һарч, яснднь, судцдтнь күрсмн уга. Шавинь боосн эмчнр терүг Аһшин лазаретүр йовулв.

Обильн селәнд әәрмин штаб зогсчала. Церн штабин машинд сууһад штабд күрв, цааранднь йовһар йовв. Аһшт күрсн урд, герүрн орад, гергән, Нинаг, болн нер өггдәд уга көвүһән үзхәр Церн шиидв. Кемр көвүн һархла Церн нер өгх, күүкн һархла—Нина нер өгх болҗ тедн урднь үгцмсн.

Цернә церглҗ йовсн бух Садов селәг сулдһхла, Церн Жидков күүтрәс ирсн нег күүкд күүнлә генткн харһла, чи көвүтә боллач, терчнь зурһан сард нерн уга бәәнә гиҗ, тер күүкд күн Цернд келлә. Нина келсн үгдән күрдгинь Церн меддг билә.

Гертән өөрдх дутман Церн гергнәннь ах Борисин тускар ухалад йовв.

* * *

Тер өрүн Шорвин әңгснь Шар-Даван хотнур өөрдәд ирҗ йовхла, Церн тедниг тосад, довтлҗ ирлә.

— Яһад иим удан бәәвт? Цуһар әмд йовнт! — гиҗ Церн хальмг келәр сурхла, цан деер күләтә кевтсн Борис Жидков терүнә дууг таньчкад, нег улан цергчәс сурв:

— Эн кемб?

— Чи кевт, бичә ду һарад йов! Мана толһач ирв. Чамд, цаһан офицерт, цаһан цасн дер болхмн, — гиҗ хальмг улан цергч му орс келәр офицерт келв.

— Үр, тер хәәкрсн кемб? Терүнә неринь меддвч? — гиҗ Борис толһаһан өндәлһҗ шинәс сурв. «Кемр эн Церн болхла, кемр эднә толһачнь Церн болхла, намаг алхн уга, би әмд үлдхүв. Церн Нинад дурта. Дурта гергнәннь ахиг алхий?» — гиҗ Борис ухалв.

— Тер кемб? — гиҗ Жидков дәкәд ээрв.

— Чи һәргтә күн болвзгоч? —гиҗ улан цергч эврә модн келәр офицерт уурлв.

Урднь үүнә мөрч бәәсн, күүтрин сән көвүд дундас шүүҗ авад одсн һәргтә дү күүкнәннь залу Нохашкин Церн ода эн улан цергчнрин толһач болсиг Борис медв.

Энд-тенд Церн заавр өгәд йовсиг Борис соңсв, үкләс Церн татҗ авх гиҗ ицв. Зут терүнд яһҗ зәңг өгхв? — гиҗ Борис ухалв.

Бәрәнә улсиг шавр герүр көөһәд орулчкв, теднүр күн өөрдҗ ирҗәхш. Өөрнь йовсн улс сурврмуд өгхлә, Борис теднлә күүндлго бәәв. «Нам Церн хамгин ик ахлачнь биш чигн болг, тер бийнь намаг сулдһх нег эв-арһ олх. Кемр һәргтә эс болхла, эрк биш хадм ахан сулдхҗ авх. Церн Нинад дурта. Нина Цернд дурта»,— гих ухан Борисин толһаг бурһудна.

— Офицерин зергәс, бидн шавр герин эрсиг цоолҗ һарад зулхмн, — гиҗ Така генткн шимлдв.

— Һәрг! Тедн унтҗ кевтнә болһнч? — гиҗ Борис уурлв. Борис йириндән Такаг һәргтә күүнд тоолдг билә.

Болв иим күнд йовдлд, дү күргтәһән харһсндан Борис байрлҗана. «Церн мөрч бәәхд, талдан офицермүдлә әдләр, би дегд икәр Церниг зардго биләв. Кесг олн җилд мана өрк-бүлд эн бәәв, ташр мини дү күүкнә залунь. Тер учрар мана өрк-бүлд, тер тоод нанд чигн, Церн ханх зөвтә», — гиҗ ухалҗатлнь, үүдн һатц йовҗах күүнә ә соңсгдв.

— Эй, Нохашкин Церниг дуудад авад иртн,— гиҗ Борис хәәкрв. Кемр өрүндән талдан церг күрч ирхлә, Борист, дөңгән күргҗ чадлго чигн бәәхмн. Адһх кергтә!

— Юн хәәкрәд бәәнч? — гиҗ харулч ммли һатцас чаңһар сурв.

— Эврә толһач Нохашкин Цернд Борис Жидков дуудҗана гиһәд келтн, —гиҗ Борис бәәсн чидлән һарһҗ хәәкрв.

Үүдн һатц әмтн арһул күүндснь соңсгдна, зуг үүдиг тедн тәәлҗәхш. Така шавр герин эрс дораһар экләд нүк малтв.

Борисин җирһлин болн үклин туск төр хаһлна гисн Цернд йир күнд болв. Бәрәнд бәргдсн цаһачудын офицерин хүвинь Церн йилһҗ хаһлх зөвтә болв. Нег учр-утх олад, Борисиг тәвәд көөчкҗ чигн, хаһад алчкҗ чигн болхмн. Церн Борисиг хаҗ алхин тускар ухалҗахмн уга. Хөөннь Нина, терүнә эцкин болн экин чирәг яһҗ хәләхмб? Энүг һарһҗ тәвхин төлә бас онц учр-утх олх кергтә. Талдан цергүд иртл, Церн эн баахн гарнизона толһач. Әмт алҗ-булсн өршәңгү уга йовдл һарһсн күүг яһҗ хәәрлхмб? Хөөннь наснаннь туршарт бийән гемшәһәд йовх кергтә. Тер учрар Церн Борисиг Яңхл балһснур йовулх бат шиидвр авв, тенд зарһинь кеһәд зөв-буруһинь йилһтхә. Борисиг бийүрн дуудҗ авад, Церн эврә шиидврән терүнд келхәр седв. «Кемр сулдхҗ тәвшгоһар бәәхлә, бийүрн дуудҗ авад, харһад чигн керг уга», — гиҗ негт Церн санв. Борис болхла, Церн дуудҗ авад, бийләнь күүндх гиҗ күләҗәнә. Эннь әәлһнә темдг бәәсмн. Һанцхн чик шиидвр авув гиҗ Церн ухалв. Зуг Борислә яһҗ бийән бәрхмб?

Харулд зогсчасн улан цергч Борисиг тууһад авч ирәд, Цернә өөр герт үлдәчкәд, һарч одв. Эднә күүндвриг үлү герч бичә соңстха гиҗ, Церн шиидлә.

— Церн. менд! — гиҗ Борис байрлсн бәәдлтәһәр күргнүрн өөрдәд, һаран өгв.

— Мендвт, Борис Николаевич! — гиҗ Церн хадм ахин һариг атхҗ мендлв.

— Чамла харһсндан байрлҗанав. Чи ик ахлач болҗич, — гиҗ Борис инәмскләд, Цернә өөр одад суув. — Чини көвүд зөргтә улс бәәҗ, мадниг дарунь бәрҗ авв. Тер доһлң һәргәс көлтә бидн бәргдввидн. Би согту биләв.

— Энүнд байрлх юмн уга! — гиҗ Церн келв.

— Байрллго яахм билә! Бидн яһвчн элгн-садн улсвидн. Күнд цаг учрхла, элгн-садн нег-негндән дөң болх зөвтә. Чамд көвүн өсчәхиг чи соңслч? Көвүнчнь зуг чамаг дураҗ, зуг нүднь — Нинан. Чини көвүнә нүдн мини нүд дураҗ гиҗ экм келнә. «Көвүм зуг эцкән дуратха, нань кенигчн бичә дуратха», гиҗ Нина келв, — гиҗ Борис инәмсклв.

Һурнисн бәәдлтә Цернә нүднь көвүнәннь туск зәңг соңсчкад герлтәд одв. Церн эн саамдан өөрнь әңгин хортн суухиг, нег цагт элгн-садан мартад, эврә әмән харсад, довтлҗ одсн күн бәәхиг мартв.

— Ямаран нер өгвт? — гиҗ Церн сурв.

— Нерн өггдәд уга. Мини эцк эн бичкн зеедән йир дурта. Көвүндән нер өг гиһәд, тедн келсн бийнь, Нина нер өгхш, чамаг күләҗәнә. Тадн урднь тиигҗ үгцсн бәәҗлмт.

— Нина бийнь ямаран бәәнә? — гиҗ Церн байртаһар сурв.

— Нина тер кевтән, урдк альвн, бийән медмг, олмһа авц-бәрцән хаяд уга. Чамаг күләһәд сууна.

Сән зәңг авч ирсн Борис Цернд улм өөрхн болҗ медгдв. Борисин зүс-зүрин эврә гергнәннь болн һарлцсн көвүнәннь зүс-зүркнлә әдл болҗ Цернд тоолгдв. Зуг талдан халхарн чик ухата, сән сана-седклтә Церн өөрнь әңгин хортн суухиг мартх зөв уга. «Элгн-садн болҗ тоолгдҗах, нег күүнд бәәдг цусарн өөрхн бәәдлиг терүнә харшта, му седклтә бәәдләс яһҗ йилһхмб. Күүнә хар болн цаһан санан-седклинь йилһдг меҗә альд бәәдв?»— гиҗ Церн зовньв.

Генткн эр така хәәкрхлә, өр цәәхдән өөрдҗ йовхиг Церн медв.

— Борис Николаевич, ода өр цәәҗ йовна. Сән зәңг авч ирсндтн икәр танд ханҗанав, болв бидн күүндх зөвтәвидн, — гиҗ Церн эклв.

— Чини бәәдлиг би медҗәнәв, Церн. Кемр чи намаг сулдхад тәвчкхлә, чамаг гемшәхмн. Бидн хоорндан элгн-садн улсиг эдн цуһар меднә. Чамаг ик засгла харһулхмн.

Ямаран чигн әәрмд бат диг-даран бәәх зөвтә. Тиим бат диг-даран уга болхла, терчнь әәрм болҗ чаддмн биш. Зулх эв-арһ нанд учра. Харулчиг нег тал дууд, тер цагт би зулнав, — гиҗ Борис сүв-селвг өгв.

— Борис Николаевич, би таниг Яңхл тал йовулхар седҗәнәв. Тана һарһсн үүлдврмүдиг тенд хәләһәд, негн деернь һарһҗ йилһтхә. Ода дәәнә цаг, болв таниг әмдәр күргх заквр өгнәв. Нань тана төлә, ю чигн кеҗ чадшгов, Борис Николаевич, — гиҗ Церн келчкәд, гиигнәр кииһән авв, амнаснь һарч өглго бәәсн күнд үгмүдиг келчксндән, невчк төвкнв.

— Чи, Церн, шоглҗанчи? Яңхлур йовулна гисн, алчкснла әдл!— гиҗ Борис, Церн тиим шиидвр авх гиҗ итклго, алңтрв.

— Таниг халго чигн бәәх, цөн җилд түүрмд сууһад, цеврдәд һарч ирхт, — гиҗ Церн келв.

— Чи нанар наад бәрҗәнч? — гиҗ Борис күүнә дууһар хәәкрв.

— Би танар зог кеҗәхшв. Төрүц гем уга күүг та энүнд хаҗ алвт, дәкәд кедү тиим йовдл һарһвт? Өршәңгү уга үүлдврмүд үзүлсн төләдән, засгла харһх зөвтәт...

— Тер өвгн чини элгн-садн күн болвзго? — гиҗ Борис сурв.

— Элгн-садн биш, болв тертн — күн. Төрүц гем уга кү алх зөв танд уга билә! — гиҗ Церн хәрү өгв.

— Күүнә өвгнә төлә, хадм ахан алхар бәәнчи! Мини дү күүкн Нинад, мини эк-эцкдм ю келхмч, теднүр ямаран чирәһәр хәләхмч? — гиҗ Борис Цернә өвдкүртә орминь зааҗ келв.

— Ямр буру-бусхл, хаҗһр үүлдвр һарһлат, тер-тоотытн цугтнь нуулго би теднд күргҗ бичнәв, — гиҗ Церн төвкнүнәр келчкәд, харулчиг дуудв. — Эн офицериг авч һартн, Борис Николаевич, менд йовтн! — Церн босв.

Бийән сулдхад тәвчкх гиҗ, Жидков өда күртл ицҗәлә, болв Церн харулчиг дуудад оркхла, Борис дор ормдан өсрәд одв: «Кемр би әмд үлдхлә, кишго элмр, чамас яһад болвчн өшәһән авхув! Нинаг чигн, көвүһән чигн үзхн угач!» — гиҗ Борис һарч йовад келв.

Жидковиг авч һарсна хөөн, Церн үүмҗ, шавр гер дотраһар нааран-цааран йовдңнв. «Би хаҗһр шиидвр авсн болвзгов? Нинад, түүнә эк-эцкднь ю келхүв? Борист зулҗ чадх эв-арһ учрахмн болвзго?» — гиҗ негт алмацв. —Зулад һарчкад, Такала әдл, хөөннь кедү күүнә әмнд күрх? Уга. Мини шиидвр мел чик, — гиҗ Церн товчлв. Өр йосндан цәәһәд ирв.

* * *

...Церн эврә герүрн өөрдх дутман, улмар үүмәд йовна. «Нина яһҗ. намаг тосна? Яһҗ Нина байрлна? Зурһан сарта көвүм ода инәдг боллта?..»

Сө ора болдг болвчн, эздүдин герт шам шатҗана. Церн шурд гиһәд, урднь Нината хамдан бәәсн герин өрәһин үүднүр өөрдәд ирв. Тернь оньслата Нина көвүтәһән эк-эцкиннь герт бәәдг болҗана гиҗ, Церн ухалв, зуг тиигән орхар седҗәхш: Церн Наум өвгн өрк-бүләрн бәәсн герин өрәлүр өөрдәд ирв. Шамын герл үзгдхш, үүднь сул бәәҗ. Үүд секхлә, гүүнә үснә үнр һарв. Дуунян орн деер сууһад, Нина көвүндән көк көкүлҗәсиг Церн үзв, үүдн тал нурһан өгәд, өөрнь нег күн сууна.

— Мендвт! — гиҗ Церн мендләд, үүднә өөр зогсад, махлаһан авв.

— Эңкр Сиреньчик! —гиҗ Нина босад, көвүһән орн деер тәвчкәд, Цернүр гүүҗ ирәд, залуһан үмсв.

Көкнәснь салһхла, көвүн уульв, терүг Дуня бергн авад саатулв.

— Хәәмнь, әмд ирвчи? Һаран яһад боовч! — гиҗ Нина уульв, Церниг үмсәд бәәнә.

— Бичкн шав авув.

Нина генткн залуһан үмсдгән уурад, гүүнәр саналдчкад келв: «Сиреньчик, шулун болдгар йов! Чи энүнд бәәх зөв угач. Эндр асхн Борис эврә үүрмүдтәһән ирв. Чамаг тер хаҗ алхар бәәнә», — гиҗ Нина келәд, дәкнәс уульв. — Борис нанд уурлв. Би Борислә керлдүв. Церн намаг халһнур йовулв гинә. Тер үнний? Болв би Борисиг итксн угав. Чини деер ик ахлачнр бәәнәлм! Чи кениг болвчн, халһнур йовулшгоч. Би чамаг меднәв, Сиреньчик, үнний? — гиһәд Нина, уульн бәәҗ кесг дав( в.

— Би Борисиг халһнур биш, зуг Яңхл тал йовуллав. Тенд терүнә кесн геминь йилһәд, зарһинь кехмн билә, — гиҗ Церн хәрү өгв.

— Болв чи терүг халһнур йовулсн уга болхч, чини деер ик ахлачнр бәәнәлм, тедн чамд заксн болх. Тиим эсий? — гиҗ Нина залуһурн шахлдҗ сурв.

— Уга, Нина. Тиигхд мини деер нань ахлач уга билә. Цуг шиидвриг би эврән авлав, — гиҗ Церн келхлә, негл халхарнь ташсн метәр, Нина залуһасн зааград одв.— Мини һарлцсн ахин зарһинь кеһәд, хаҗ алтха гиҗ, чи эврән шиидлч? Мини ахиг халһнур йовулчкад, нанла яһҗ бәәхәр бәәхмч? Би иим күүнлә хамдан бәәҗв, чамд дурн-седклән өгәд, йовҗв! — гиҗ Нина сөөлңкә дууһар келәд, негл дурта залунь, көвүнәннь эцкнь, эс зогсчах метәр, уурта нүдәр хәләһәд, экрәд уульв.

Терзмүдт көшг уга билә. Дуня бергн босад шам шатачкв. Эздүдин гертәс һарсн нег күн Наумин хорад әмтн бәәнә гиһәд, цааран зәңг өгчкхлә, удл уга Борис, Така болн дәкәд нег таньдго көвүн, Наумин хораһур гүүлдәд орҗ ирв.

— Ах, кишго андн! Би чамд ю келләв? Ода харһад бәәввидн. Чамас өшәһән авх цаг ирв. Би Такад йир икәр ханҗанав. Така мини әмим харсч авв. Тер хотна шавр герт суусн цагтан, зулх нүк малтла, зуг күццднь малтҗ чадсн уга. Болв мана кишг бәәһәд, Яңхлур туугдҗ йовад, зууран зулҗ һарввидн. Тиигәд, әмд үлдүв. Чини һарчн яһв? Баһар шавтҗич! Болв тер хаҗһрин бидн чиклнәвидн, —гиҗ Борис келәд пистулан һарһад авв.

Тер кемлә Николай Павлович орҗ ирәд, көвүнәннь һартас пистулинь булаһад авчкв.

— Зер-зөвәр болх болшго һазрт наадҗ болшго, — гиҗ Николай Павлович келәд, көвүһән хәврһшән авч һарад, шимлдв. — Көвүм минь, ода оңдан цаг ирв. Маңһдур әмтн медхләрн, юн гиҗ келхмб? Тедн эн йовдлыг таасшго. Энүг кеерәгшән авч һартн. Тенд тадниг күн үзшго... салдс йовҗ йовад, альд болвчн үкдмн... — Николай Павлович һарад йовҗ одв.

— Көвүд, энүг күләд, тергн деер ачтн! — гиҗ Борис закв.

Негл догшн нохас аңгур дәврҗәх метәр, Така өөрк көвүтәһән хоюрн шавта Церниг күлв, шавта һаринь өвдкәҗ мошкв.

Цернд уурлсн Нина тагчг зогсчана. «Гергнәннь һарлцсн ахинь яһҗ халһнд йовулсмб? Нег күүг Борис алсн чигн болг, дәәнд олн күн үкнә. Цернлә юн болсн болхв? Энүг дән өршәңгү уга күүнд хүврүлсн болхий?» — гиҗ Нина дотран тоолҗ зогсчана. Церниг теегүр авад йовтн гиҗ, эцкнь Борист келхлә, Нинан зүркнь өвдәд одв. Эдн Церниг алчкхар бәәдг болхий? Хойр көвүн Цернүр дәврәд, шавта һаринь мошкҗ хамхлад күлхлә, Нина тесч чадлго, залуһан харсв.

— Шавта һаринь бичә көндәтн! Тадн күн бишвтә?— болад Нина Такан һарас татад ноолдв. Өөрнь зогсчасн Борис дү күүкән шүүрч авад, орндгур түлкҗ унһав.

Күләтә Церниг тедн күлмҗүр (күлмҗүр (подвалур)) чирәд авч одв. Нина ууляд үлдв. Нег халхарнь авад хәләхлә, харсч болшго, геминь тәвҗ өгч болшго, му үүлдвр дурта залум һарһв гиҗ Нина санв. Хойрдгч халхарнь болхла, бийиннь дурта Церн, көвүнәннь эцк Нинад харм болв.

«Кеер йовсн салдс юунла болвчн харһдмн», — гиҗ эцкнь һарч йовад келсн үгмүд тодлгдв. Теегәр йовҗ йовсн салдс үкв, эс гиҗ алгдв гисн үг тег эргәд йовна. Эцкин келсиг Нина тиигҗ медв. Хүүвин йосн хәрү ирчкв. Эцкнь шин йоснас әәнә. Һазр өгтн гиһәд, угатьнр хәәкрлдҗәнә.

Эзнә гер дор бәәх күлмҗин (подвалын) үүдн герин ар өнцгтнь билә. Церниг күлмҗүр (подвалур) түлкәд орулчкад, Борис терүнд ик оньс тәвб. Нина уульсн гүүҗ ирәд, күлмҗин (подвалын) үүдинь тәәләд, орхар седв. Ахнь дү күүкән түлкәд, күлмҗин (подвалын) үүднәс һарһхла, Нина бәәсн чидлән һарһад, Борисин чирәһәр цокв, ахиннь хамрас цусн һооҗв.

Борис йириндән бичкн цагтан цуснас икәр әәдг билә, тер авъясан ода чигн хаяд уга. Нинаг гертнь орулчктн гиҗ, Борис үүрмүдтән закв. Теднь Нинан һаринь мошкад, герүрнь авч ирв.

Киитн усар чирәһән уһачкад, Борис теднүр ирв.

— Һарлцсн ахичн халһнур йовулсн күүг чи харсчанач. Негл нохаг алҗах метәр, Церниг алчкад, би чамаг Такад өгнәв. Такан гергнь бол, — гиҗ Борис дү күүкнүрн хәәкрв.

— Намаг кенд өгхәр бәәнәч? Би сүкәр чавчад, тадна толһасиг хамднь өсргхүв! — гиҗ Нина келәд, бешин өөр бәәсн сүк авхар гүүв. Болв тедн Нинаг бәрәд, хойр һаринь альчурарнь арднь бооһад, орндг деер хайчкв.

Көвүдиг һарһчкад, Борис дүүһиннь өөр үлдәд, әәлһҗ келв:

— Чини залуг авад, бидн өрүндән йовхвидн. Кемр чи хальмг уга бәәҗ чадшго болхла, би тер доһлң хальмгиг чамур ода илгәнәв, терүнлә чи унтхмч. Чини хальмг намаг халһнур йовулла, Така мини җирһлиг харсч авв. Көлнь доһлң болвчн, Така итклтә залу.

Хойр һарнь арднь боолһата болдг болвчн, Нина ахурн дәврв. Нинаг түлкәд орндг деернь унһачкад, Борис һарч одв, хоран үүдинь һазаһаснь оньслчкв. Нина уульҗ чигн, хәәкрҗ чигн бәәхш. Хойр һаран сулдхҗ авхар зүткв. Болв шин сатин альчур йир бат, татх дутм һартнь шигдәд йовна.

Бешин ард бәәсн сүк көләрн татад, бийүрн өөрдхҗ авад, иринь деегшән кечкәд, альчуриг зүлгә бәәтл, тернь керчгдв. Нина һаран сулдхад авчкв. Үүднь оньслата, һарч болшго. Уульнц тал һардг терзиг суһлҗ болшго, юңгад гихлә, тедн үзчкхмн. Тәрән (огород) талк терзиг Нина суһлв.

Саахна һарнь боолһата кевтсн цагтан Церниг сулдхҗ авх зураг Нина темдглҗ авла.

Эк-эцкнь дөң болшгог Нина меднә. Теднә дөң угаһар, эврәннь чидләр Церниг сулдхх кергтә гиҗ Нина шиидв.

Күлмҗин (подвалын) үүднүр Нина болһаһад хәләв. Үүднә өөгүр харулч йовад бәәнә. Наум Дуня хойр Церниг эврәннь көвүнлә әдл сандгиг, Борис меддг билә. Тедн Церниг һарһад тәвчкх гиҗ саглад, Борис харулч тәвсн болҗана.

Харулчиг тер күлмҗин (подвалын) үүднә өөрәс яһҗ һарһҗ авхмб? Болв харулч зогсчасн ормасн көндршго. Яахмб? Борис үүрмүдтәһән унҗ ирсн мөрдәс негинь Нина арһул көтләд, боодгт күрәд, нег уласнас уйчкв. Нина хәрү ирәд, катгт немр кеһәд оралсн саран сүрлд (соломд) хустгар һал өгчкв. Хагсу сүрл (солом) пард, гиһәд шатв. Нина төмр чичүр авад, хәрү уласдын өөр ирҗ зогсад, саран ора яһҗ шатҗахиг хәләв. Түүмр шатҗахиг үзчкәд, әмтн терүг унтрахар гертәс һарад гүүлдв. Харулч чигн түүмрүр гүүв.

Нина адһҗ ирәд, күлмҗин (подвалын) үүднд бәәсн оньсиг чичүрәр хамхлад, Церниг сулдхад, уласнас уята бәәсн мөрнүр авч ирв.

— Шулуһар йов! — гиҗ Нина үмсн бәәҗ, Церниг адһав.

— Нина, һазр деер чи бәәснд, чи намаг медснд, би икәр ханҗанав. Даруһас бидн шинәс харһхвидн, — гиҗ Церн келәд, мөрн деерәс сурв. —Мини көвүн ямаран?

— Мел чамаг дураҗ — гичкәд Нина, гейүрҗ инәмсклв.— Көвүндән кен гидг нер өгхмб?

— Чотн.

— Ямаран? Би тиим нериг келҗ чадшгов.

— Төр уга. Эңкр иньгм, дасхич. Талдан чигн кесг медрл бидн хамдан дасч авхвидн, — гиҗ келчкәд, Церн довтлад йовҗ одв...

* * *

Дөш мет гилгр, дөрвн үзгәсн хаац уга, догшн салькнд зөөглдсн, дегәд еңсг сәәхн нертә бичкн селән кесг олн җилдән, өргн тег дундан өнчн үрн мет бәәлә. Тер селәнә нернь — Чилгр. Тиим ке-һольшг нер кен кезә өгсинь меддг күн уга. Тер селән хальмгин тууҗд, эврәннь нернләрн әдл чилгр орм үлдәсинь эндр цуһар меднәвидн.

1920 җилин така сарин эклц. Эн кемд хальмг теегт һаң, ик халун болад, усн ширгәд, өвснь өгрҗ шарлад, һазрин көрсн зу күрсн көгшн өвгнә чирәд хүврнә. Зуг энҗл үвләр ик цасн орад, хаврин туршарт болсн зуни түрүн сард бүргсн дөсүн хур орсн учрар, зо деер чигн күүнә шилв цокҗ урһсн, нигт ноһан өвстә.

Иим сәәхн цагла, хальмг теегин тал дунд бәәдг Чилгр селәнд, цуг хальмгин тууҗд оргч негдгч чуулһн секгдхмн гиһәд, Әәдрхнә медрлд бәәдг әәмгүдәс, Теңгин һолын көвәһәс, Урал болн Кума һолын кецәс, Оренбургин теегәс олн-әмтнә элчнр ирв.

Яһсн төләдән эн селән тиим күндтә болн даалһврта зөв авсмб? Нань тиим ик селән хальмгт уга бәәсмб, аль ке сәәхн нернь таасгдсн болхв? Эн селәг шүүҗ авдг учрнь иим бәәсмн: кесг зун җилин туршар күзүндән хойр давхр ярм зүүһәд, ээҗ-аавин өгсн келн-амн бәәвчн эврәннь зовлңгин, эврәннь тату хөвән, эврәннь түрү-зүдүһән күргҗ келдг зөв уга бәәсн эгл хар яста хальмгт әрүн йосн һартнь өггдв. Тегәд тер тату-тартган, дуту-дундан кенәсчнь нуулго келх ик өргн зөв өгсн учрар, үзг-үзгүр һазрас хурҗ ирсн харчудын элчнр күүндврт орлцхт эвтә болтха гиһәд, теегин цутхлңд тер хург кегдсмн.

Хург кехин төлә бүрдәсн зөвллин (комиссин) тер шиидвр чик болҗ һарв. Һурвн зун тәвн төләлгчнр (делегатнр) мандатта болн зун һар күн селвгч зөвтә эн хургт орлцхар ирв.

Шаврар нухад кесн уутьхн терзтә, һазрла наалдсн дөч шаху гермүд дунд орс чонҗ баячуд болн кувцнр бәәдг модн гермүд ик өргәс болҗ медгднә. Эн хальмг селәнд орс чонҗ ю кеҗәхмб? Эн селәг бүсләд, бүүрлсн хальмг хотдудас угатя болн өнчн хальмгудыг бийүрн өөрдхәд, хаана йосна һарһҗ өгсн мөңгәр мекләд, авлад тедн дунд христианск шаҗ тархадг бәәсмн. Тернь Әрәсәд бәәсн цуг келн-әмтни нег бурхнд мөргүлхәр седсн хаана йосн бәәсмн. Баһ келн-әмтнд кирс зүүлһәд, эврәннь келинь, сойлынь мартулҗ мухла кехәр һарһсн һол йоста бәәсмн.

Чилгр селәнә дорд бийд, көк ноһата һазрт, хургт орҗ суух, кесг зун күн багтх, харһа ората ик модн павильон бәәнә. Терүнә төгәлңднь хургт ирсн төләлгчнр (делегатнр) дотрнь бәәҗәх, улус болһнас цуглулҗ авч ирсн, җирн ишкә гер бәәнә. Түрүн авгтан хургт ирх төләлгчнрин (делегатнрин) тооһар, гер болһнд тавн-зурһан күн бәәх гиҗ зөвлл сансмн. Болв һурвн зун күүнә ормд тавн зун күн ирсн уршгар, гер болһнд йисәд-арвад күн бәәв. Нег тиим герт Нохашкин Церн, Нарм, Гаха, Манҗин Боова, Очра Санҗ, Шалан Җергә болн теднлә хамдан Бухс әәмгин дөрвн залу бәәцхәв. Күн болһн салу дер-девскртә билә. Эн герт асхнднь негт цуглрад ирҗ хонхас биш өдртнь күн ховрар бәәнә. Төләлгчнр хот уудг һазрнь онц. Хургт ирсн төләлгч (делегат) болһнд хальмг цә болн эд-таврар белг өгв. Болв цуһараһаснь соньн болҗ теднд ик өврмҗ болснь — олн зүсн һазрас ирсн әмтнлә харһҗ күүндх.

Хальмг күн эврәннь заң-бәәрәрн болхла, оңдан теегт өсч боссн, нүүдг келн-әмтнлә әдл, күүнлә харһҗ күүндхдән ик дурта. Терүг медхд амр: тер цагт хальмгин ик зунь, дегтр-соньн умшдго суңһуг-бичгин залһлдан уга, эврәннь хоорндк болн оңдан һазрас авх медрлән, зуг һанцхн нүүрцҗ харһад күүндсн күүндврәс меддг бәәсмн. Дәкәд цуг хальмгин чуулһна түрүн төләлгчнрин (делегатнрин) ик зунь үрднь гертәсн холд һардго, тиим чинртә төр хаһллһнд ордго, угатя болн ялч улс мөн. Тер учрас көлтә, хург деер келгдсн йосн гүн ухата шиидврин бийнь, завсрин цагт нег күүнә шоглад келсн үг чигн, эднд мел чинртә төр болҗ, амрдг гертән асхнд ирхләрн, оочасн көөсн һартл хоорндан зүтклддг билә.

Така сарин тавнд асхн нәәмн часла эндрәк хургин сүүрнь чилв. Цуг хальмгин негдгч чуулһн эклснәс авн дөрвн өдр болв. Урдк өдрмүдт хург асхн арвн час давтл болдг бәәсн болхла, эндр асхн эрт төгсв. Тер учрар Нарм, Церн, Гаха һурвн асхн хотан уучкад, амрдг герүрн күрч ирцхәв..

— Церн, саахна кенлә орсар күүндәд йоввч? — гиҗ Гаха хувцан тәәлҗәсн Цернәс сурв.

— Та таньхн угат. Мини хадм эцклә әдл Николай Павлович гидг нертә, — болҗ Церн инәв. — Оренбургас ирсн хальмг.

— Би теднлә өцклдүр харһад күүндхәр седхлә, теднә хальмгар келснь сәәнәр медгдхш, — гиҗ Гаха тосч келв.

— Көөркс, орсмуд заагт бәәһә бәәҗ, келән гееҗл, — гиҗ Нарм сана зовв. —Зуг хальмг чирәнь кевтән үлдхәс биш, хувц-хунр күртлән орс.

— Тертн үнн. Кесг зун җил олн хальмгасн онц бәәһәд кирс зүүһәд, орс цергт цергләд йовхла, яах билә, — гиҗ Церн бас теднд санань зовҗ келв. — Зуг ода манар нүүҗ ирәд, цуг хальмгуд хамдан бәәх, — тер ик байр.

Дәкәд Күмән болн Теңгин хальмгуд манла бас негдхмн гиҗ эс келви? Тедн хама багтхмб?— гиҗ Нарм зовньв.

— Багтх. Чини көдлдг Оңкра Бегәль, Хембә зәәсң ахтан һазр яахмб? — гиҗ Гаха терүг бәрв. — Хальмг теегт кедү тиим Бегәль, Хембә бәәх? — Тедн тиигәд күүндә бәәтл, һазаһас цергә хувцта күн орҗ ирәд, үүдн хоорнд зогсв.

Нурһан үүдн тал өгәд суусн Церн, ардан эргҗ хәләһәд, орҗ, ирсн күүг үзчкәд, байрлв:

— Шорв, альдас, кезә ирвчи? — Церн суусн ормасн босад, Шорвиг теврв. Манц һол деер Церн шав авад һарснас нааран эн хойр харһад уга билә. Шорв эндр өдр күртл дәәнә ик һалд йовсинь Церн сән меддг билә. Юңгад гихлә, дәәнә һалд зурһан сард йовлһн төвкнүн цагин, кесг җиллә дүңцүлҗ болхмн.

— Чамаг әрә гиҗ олҗ авув, — Шорв сул ормд ширдг деер чөклҗ суув.

— Хургт төләлгч (делегат) болҗ ирлчи? Урднь яһад эс үзгдвч? — гиҗ Церн сурв.

— Арһулдҗа, невчк кииһән авсв. Цуһараһинь келҗ өгнәв, — Шорв сүүвдән йовсн цаһан кенчрт цуглата дөрвлҗн юм Цернә һарт бәрүлв. — Энүг манад күргәд өгчк. Манд бас танла, төләлгчлә (делегатла) әдл белг өгв. Энүнд нег хальмг цә, арвн аршм эд йовна, — гиҗ Шорв келв.

Цуг хальмгин негдгч хургт ирсн төләлгчнрт (делегатнрт) бас тиим белг Хальмг ЦИК-ин нерн деерәс өглә.

— Намаг нааран ирснд, чи алң болҗах бәәдлтәч. Би чамаг шавтсна хөөн хальмг бухд (полкт) тусв. Сарпулин гүврнә нег селәнд мана бух ода деерән зогсчана. Маниг хәрү иртл оңдан һазрурчн йовҗ одх. Юңгад гихлә, өдр болһн гишң ноһан, эс гиҗ цаһан деермчлә ноолднавидн. Тегәд маниг хургт бәәх таанриг болн эн селәг деермчәс харсулхар авч ирлә, гиҗ Шорв келв.

— Тегәд тавн хонгт нааран ирлго, ю кеһәд бәәвч? — гиҗ Церн керлдв.

— Чамаг энд бәәхичн медсн угав. Кедү әмтн ирсн бәәнә! Дәкәд тадн өдртнь тер хургт суунат, асхнднь герүрн ирәд амрнат. Бидн өдр сө уга селә бүсләд, тадна әм хәрүлҗәнәвидн. Өцклдүр эн белг манд лавкас өгхлә, хургт ирсн улсин буулһавр (списк) авад хәләхлә — чини нерн бәәҗ. Эндр харулд зогсх цагм давхла, хойр часар сулдад, чамур ирүв, — гиҗ Шорв цәәлһв.— Чамаг олҗ автлан өрәл часан геевв.

— Ирсндчнь байрлҗанав, — гиһәд Церн һазаһас Нармин авч ирсн донҗгта цәәг күн болһна өмн бәәсн агч ааһст кев. — Цә у, Шорва.

Цуһар ааһта цәәһән авад ууцхав.

— Би Арш Чапчаевиг хойр дәкҗ үзәд мендлүв. Зуг намаг таньсн бәәдл һарсн уга. Эс гиҗ мини тускар келх билә, — гиҗ Шорв келв.

— Чамаг юн таньх билә. Мана эк өңгрхд тер ирснәс нааран, зурһан җил давҗ одв. Тиигхд чи бичкн көвүн бәәсн болхла, ода эврән йоста залу болҗч, — гиҗ Церн инәв.

— О, би чамас сурхан мартҗанав. Ниначн ямаран бәәнә? Көвүндән нер өгвчи? — гиҗ тернь соньмсв.

— Нина сән бәәнә. Би тедниг өргәһүр нүүлһәд авчклав. Көвүндән Чотн гиҗ нер өгүв, — болҗ Церн марзаҗ инәв.

— Чотн? Тиим нер өгснчнь йир сән болҗ. Чи көдлҗәнч?

— Чини өмн Шорвинск улусин зууна цергин толһач сууна, — гиҗ Церн дөөглҗ, һаран цохдан бәрв. — Зуг зун гихәс биш, тооһарн һучхн күнвидн. Бидн бас, танла әдл олн зүсн, мана һазрар дәврсн, цокгдсн цаһачудын цергин багмудла дәәлднәвидн. Чамаг цергәс бууҗ ирхлә, бас бийүрн авнав, — гиҗ Церн келв.

— Терүгән хөөннь кел. Түрүләд цергәс буух кергтә,— гиҗ тернь үүрән хөрв.

Чини келсн чик. Нә. үнәртнь кел, Кермнәс зәңг бәәнү?

— Хәрнь чамас зәңг соңсхар бәәхлә, хәрү бийәсм сурдмч? — гиҗ Шорв уурлв. — Кесг бичг бичсн бийнь хәрү ирхш. Намаг керглҗәдго чигн болх,— гиҗ Шорв хөвәсн цөкрсн күүнә бәәдлтә суув.

— Шорва, ю келҗәх күмбч? Кермнд эврән бичдг арһ угалм. Шар-Даван хотнд бичг меддг негчн күн уга биз. Тиим болхла, хальмг күүкн эврән бичг умшх, бичх кү хәәһәд хотдуд эргҗ йовсиг альд үзләч? Хаврин эклцәр Цаһан Нур орҗ йовад, зууран Шар-Даванар дәврәд, Кермнлә харһлав. Чамаг ирхиг күләҗәнә, — гиҗ Церн үүртән келв.

— Намаг бичә зовтха гиһәд эс келҗәнчи?

— Худл келҗәхлә, һә болсв! Кермнәс үлүһәр, экнь чамаг күләҗәнә, йир сән эмгн,— гиҗ Церн келхлә, Шорв үүрән иткәд доран тавшад биилв.

Тер хоорнд һазаһас Шалан Җергә, Очра Санҗ, дәкәд таньдго хойр залу орҗ ирцхәв. Терүнлә Шорвиг Церн таньлдулв.

— Залус, мини сурҗ һарсн цагм чилҗ одв, — гиһәд Шорва, хавтхасн цаһан мөңгн час һарһад, деерк бүркәсинь секҗ хәләв.

— О, энтн цаһан мөңгн частаҗ, —гиҗ тагчг суусн Нарм өврв. Тер цагт, эгл салдс цаһан мөңгн час зүүнә гисн, ик өврмҗтә юмн билә.

— Хөн сард уулын белд, модн заагт бәәсн маначин һанц герт сө бидн ирҗ буухла, үүднә ард кевтсн маначнь әәхләрн, бууһарн деегшән нег хачкад һарад гүүв.

Бидн ардаснь көөлдҗ йовад хәрү ирхлә, гер дотр негчн күн уга, зуг цаһана офицермүдин хувцн энд-тенд тарад кевтнә. Тер герт деермчин һардач дөрвн офицер бәәсинь. хөөннь медвидн. Тедн бууһин ду соңсн, хувцан өмсхдән адһад, дотр хувцтаһан, секәтә ардк терзәр һарад зулсн бәәҗ. Зуг бу-селмән авхан мартсмн уга. Терүнә хөөн арв хонад, тедниг мана бухин, оңдан улан цергчнр бәрҗ авла. Бидн болхла, дөрвн цаһан мөңгн час, теднә үлдәсн хувцнас олҗ авлавидн, — гиҗ Шорв цәәлһв.

— Эн хург чиләд, тадн хәрү бухсурн (полкурн) йовхт. Тер цагт, долан хонгин сулдхвр авад, Кермнүр одад һар. Кемрҗән зөв өгхлә, Кермниг авч хәрәд, гертән үлдәчк. Чамаг хәрү иртл күләх, — гиҗ Церн үүртән селвг өгв.

— Ю келҗәхмч? Хүрм угаһар тер намаг дахҗ өгнү?— гиҗ тернь маһдлв.

— Дахад чигн бәәх. Цаг йир нәрн. Маңһдур нег көвүн әрк авч ирхлә, экнь хотынь эдлчкхлә яһнач? Бийән эс дахҗ өгхлә, зәңг орулчкад йовад од! — гиҗ Церн селвг өгв. Хаҗудк улснь, Гахаһас бишңкнь, Шорвиг эс сән таньдгтан, эднә күүндврт орлцҗахш.

—Иим ик сүртә, бүкл хальмг келн-әмтн, эврәннь хөв-җирһлин төлә иим ик туста шиидвр авчах цагт, негхн күүкнә төлә юн дала күүндвр һарһад бәәнәт? —гиҗ одахн орҗ ирсн, зөвәр халмһа бәәдлтә Җергә келв. Шорваг дахад һархар йовсн Церн хәрү эргәд:

— Та, Җергә, ю келҗәхмт? Эн бүкл хальмг келн-әмтнә нерн деерәс ирсн тавн зун күн ик төр күцәһәд, олн-әмтнә сә хәәҗәнә эсий? Дәкәд эн Шорв эдн маниг төвкнүн көдлтхә, амртха гиһәд өдр һө уга манад бәәхләрн. кенә төлә әмән әрвллго йовна? Мини төлә, тана төлә, энүнә бийиннь төлә. Бидн цуһар негдәд, тер тана келҗәсн хальмг келн-әмтн эсий? Тегәд аш сүүлднь мана, күн болһна эрүл-менд харсад, күн болһна хөв-кишгин төлә, эн шин йосна төлә ноолдаг һартан бәрхәр бидн эс зүткҗәнү? — Церн һаран саҗчкад, Шорвиг дахад һарч одв.

Церн хәрү ирхлә, өр цәәтл эдн саахнда күүндсн төрин тускар, эндрәк хург деер авсн сән шиидврин тускар, өр цәәтл күүндцхәв.

Чапчан Аршин эндр келсн илдкл (доклад), цуһараднь икәр таасгдв. Нсгдгч цуг хальмгин Хүүвмүдин хург долан хонгт болв. Тиигәд Хальмгин тууҗд ирәд уга чинртә шиидвр тогтаҗ, Чилгр селәнәс ик байрта тавн зун элчнр тарҗ, Хүүвин йос батлхар хәрв.

* * *

1921 җил. Зуни дунд сарла Арш Чапчаев Москва балһснд ирлә. Эн җилин февраль сард Хальмг таңһчин намын (партин) баһ хурл (конференц) болла. Тер баһ хурлд (конференцд) РКП (б) Хальмг Таңһчин зөвллин негдгч сегләтрт Чапчан Арш нег дууһар суңһгдла. Тер цагт Хальмг ЦИК-н ахлачин ям зүүҗәх Арш, бийинь Таңһчин зөвллин негдгч сегләтрт суңһх гиҗ санҗасн уга билә. Тегәд түүнә сурвриг соңслго, Таңһчин зөвллин негдгч сегләтрт суңһчкхла, Арш деегшән ЦК РКП (б) бичг бичв. Урднь намын көдлмшт көдлҗәсн дамшлт уга төләдән, тер көдлмшәс сулдхгдад, Хальмг ЦИК-н ахлачд үлдәһәд, ормднь өөдән онлта марксистск медрлтә кү илгәтхә гиҗ сурсмн. Тер учрар тавн хонг хооран энүг намын ЦК Москваһур дуудулсмн. «ЦК тана бичг авад, сәәнәр хәләһәд, тана сурсн сурврин күцәх болҗ тевчх шиидвр авб. Тегәд, эн тавн күүнә негинь Хальмг Таңһчин зөвллүр илгәхәр седҗәнәвидн», — гиҗ терүнд келсмн. Тер тавн күн дунд Аршин таньдг нег нерн бәәнә. Иван Романович Марбуш-Степанов кирс зүүсн маңһд келнә күн урднь хаана йосна цагт, Чапчан Аршла хамдан Хазн балһснд сурч йовла. Тегәд тедн дундас Арш Марбуш-Степановиг зааҗ келв. Хальмг ЦИК-н ахлач Чапчан Аршин келсн үг, ЦК РКП (б) тоомсрта билә, тегәд терүнлә хамдан Әәдрх орх болҗ Арш үгцлә. Зуг эн хойр хонгт Аршин одх һазр, кех көдлмш дала. һучад шаху җил хооран, 1892 җилд, болснла әдл ик-һаң эн җил хальмг теегт ирв. Бүкл үвл цасн уга болв, хавр зун хойрт негчн хур орсн уга. Тер учрар тәрән биш, малын хамр хатхдг өвсн һазрт үлдсн уга. Ода зунын дундурар әмтнә мал эцәд үкәд чилҗәнә. Тиим цагин ик аюл болҗахинь медәд, нааран, Москваһур, ирхиннь өмн, өлсчәх болн харһнҗах улсин то авхла, найн һар төрлһн (процент) әмтн харһнҗах болҗ һарв. Тер учрар Арш Москван наркомаст болн заллтс эргв. Харһнҗах улст дөң күргх Цугәрәсән цутхлң зөвлл (комиссь) һарч. Тер зөвлл (комиссь) Хальмг ЦИК-н эрлһ хәләһәд, 84 миңһн пуд буудя, 25 миңһн пуд боднцг, 51 миңһн пуд мах нань хот-хол һарһҗ өгв. Тиим дөң авсн Арш ик байрта нааран ирсн цаасан темдглүлхәр намын ЦК-н герүр орҗ йовад, өмнәснь һарч йовсн Вадимлә харһв.

— О, Вадим Петрович, ямаран кергәр нааран ирвч? — гиҗ Арш кесгәс нааран үзәд уга үүрән байрлҗ теврв.

— Намаг эндрәс авн Москван күн гиһәд темдгләд авчк, — гиһәд Вадим үүртән шоглҗ хәрү өгв.

— Зуг чамаг Дундазин халун салькн нааран көөһәд авч эс ирви?

— Яһад москвич болҗахмбч? Би чамаг әәрмд йовна гиҗ соңслав, — гичкәд Арш, үүриннь өгх хәрү күләл уга, немҗ келв: — Чи тааһад медвч. Дундазин салькн бүкл үвлин дуусн, хавр, зунднь үләһәд, хагсу һаң өгсн учрар нааран би көөгдҗ ирүв.

— Тавн хонг хооран би әәрмд бәәһә биләв. Нег дәәнә дуңһран бодлһин әңгд көдлҗәләв. Шидр нааран дуудулҗ, Москваһур көдлмшт авчана. Ода сүл күүндх күүнләнь харһад һарч ирүв, — гиҗ Семиколенов цәәлһв.

— Чамаг угаһар Москвад әмтн дала. Кемр манахнур ирсн болхла! — гиҗ Арш урмднь хәрсн дууһар келв. — Манд күн болһн алтнас үнтә. Би чамаг әәрмәс бууҗ ирсичн медсн угав. — Арш яһҗ намын таңһчин негдгч сегләтрин көдлмшәс сулдсан, ормдан Марбуш-Степановиг тиигән одхд зөв авсна тускар келв.

— Би Хальмг таңһч орх биләв. Зуг негдгч сегләтрәр биш нам ямаранчн көдлмшт зөв өгх биләв! — гиҗ Вадим келв.

— Яһад негдгч сегләтрт эс орҗахмч?

— Тиим даалһврта намын көдлмшт урднь көдлҗ үзәд угав, — гиҗ Вадим хәрү өгв.

— Кемр хүвсхлин өмн намын зергләнд бәәсн, нүүвчин тоомсрта көдлмшт йовсн чи эс чадхла, тегәд кен чадхмб? —гиҗ Арш үүртән өөлсн бәәдлтәһәр келв:—Бидн онлта медрлтә көдләчнр уга болад үкҗәхлә, Москвад үлдхәр седдгчн хаҗһр.

— Намаг дурта балһснур йовултн, зуг Москвад үлдхшв, — гиҗ би ЦК-д келүв. Тер бийнь, Москвад кергтәч гиһәд энд үлдәв.

— Кемр Хальмг таңһчур көдлмшт илгәхлә, йовх билч? — гиҗ Арш сурв.

— Дун угаһар одх биләв, зуг ода оратҗ одв. Адг-ядхдан өцклдүр харһсн болхла, тер төриг хаһлҗ болхмн билә.

— Тиим болхла, марһий? — гиһәд Арш, үүрүрн барун һаран суңһв. — Би чамаг ЦК-с сурад авч чадхв.

— Марһад ю кехв? Кемр чи ЦК-с зөв авад, намаг тәвхлә, Хальмг таңһчур одсндан байрлх биләв. Хуучн үүрмүдтәһән хамдан көдлх, — гиҗ Вадим келв.

Вадим бәәх герин хайг авад, Арш ик байрта ЦК-н герүр орҗ ирв. Зуг Вадим Семиколеновин оратҗ одв гиҗ келсн үнн болҗ һарв. Болвчн Арш хооран хөрл уга, өдртән кергән таслҗ чадлго, зуг маңһдуртнь Семиколеновиг Хальмг таңһчур көдлмшт һарһх зөв авб.

Шин көдлмшт кү батлчксн шиидвриг цуцад, тер күүг оңдан көдлмшт темдглнә гисн — йир җаңһрта юмн. Болв Чапчан Арш РКП (б) ЦК-н сегләтрт күртл одад, уга-яду, сойлын төрәрн ард хоцрҗ йовх Хальмг таңһчд, тиим хүвсхлин. өмн намын зергләнд йовсн, хальмг бәәдл-җирһл сән меддг күн кергтә гиһәд, күн болһнд хавшад-тавшад келә йовҗ, Семиколеновиг Хальмгур һарһулх шиидвр авб.

«Намын Таңһчин зөвллин кесг әңгсин ахлачин орм сул, дәкәд Хальмг ЦИК-Д бас сул орм бәәнә», — гиҗ Арш намын ЦК-д келлә. Эврә һазрт ирәд, Семиколеновиг альд, ямаран көдлмшт орулхиг намын Таңһчин зөвллин зөвчән деер хаһлгдхмн билә.

Арш Вадим хойриг Аһш деер машин күләҗәсн бәәҗ, кермәр Әәдрхн күртл кесг хонгт йовх кергтә. Тегәд тедн икәр адһҗ йовсн төләдән, Аһшур автомаши авхулсмн. Әәдрхн деер эдн зөвәр ора, арвн негн час асхар ирв.

Маңһдур өрүнднь Арш Вадим хойр Облупинск талвң (площадь) деер бәәсн герүр ирв. Эн герт Хальмг ЦИК болн энҗл шин бүрдсн РКП (б) Хальмг Таңһчин зөвлл бас билә. Арш хойр үүл дааҗасн төләдән. эврәннь Хальмг ЦИК-н ахлачин өрәд (кабинетд) көдләд, Таңһчин зөвллин зөвчәнә сүүр (заседань) кех болвчн, ууһарнь эн өрәдән(кабинетдән) көдлдг билә. Тегәд эндр өрүн нәәмн часла Вадимта хоюрн эврәннь өрәд (кабинетдән) ирчкәд, Таңһчин зөвллин зөвчәнә гешүд болн ЦИК-н президиумин көдләчнр иртхә гиҗ закв. Тер улс орҗ ирхлә, түрүләд Хүүвин засг өлн-түрү улст нерәдҗ, Хальмг таңһчд һарһҗ өгсн дөңгин тускар келҗ өгв. Дарунь Москва балһснд ямаран керг-төр күцәсән теднд цәәлһҗ өгв.

Хүүвин засгин өгчәх тиим өргн болн ик дөң соңсад цуһар йир икәр байрлв.

— Хальмг таңһчин, зөвллин даалһврта сегләтрт Марбуш-Степановиг суңһтха гиҗ РКП (б) ЦК селвг өгчәнә, — гиҗ Арш аш сүүлднь зәңглв.

Урднь тер улс ирхд, зуг Вадимин неринь келәд таньлдулсн болхла, Москваһас ямаран кевәр авч ирсән эднд Арш келҗ өгв.

— Вадим Петровичд зөв көдлмш манд дала, зуг эн төриг асхндан зөвчән деер хаһлый, — гиһәд, Арш күүндврән төгскв.

Әмтн һарч одсна хөөн маштг, лиглһр цогцта, сүрллә (соломла) әдл шар чиигтә үснь маңнаднь наалдҗ одсн күн, почтар ирсн цаасд ик хавцанд (папкд) авч ирәд, Аршин өмн тәвчкәд, һархар седв.

— Энүнд, бачм йилһх цаасн бәәнү? Цуһараһинь хәләдг цол уга, — гиҗ Арш келв.

— Миниһәр болхла, эн цаасдуд бачм, — гиһәд залу, хәрү эргәд, дала цаасд загас һурвн цаас авч өгв.

— А-а, эннь медгдҗәнә, нанд Москвад келлә, — гиһәд, Арш нег цаасинь хавцанд хәрү дүрчкв. Хойрдгч цаасинь бас хәләҗәһәд, толһаһан зәәләд, өмнән тәвчкв. Һурвдгч цааснь кесг давхринь үзчкәд, келв: — О, эннь дегәд ик бәәҗ. — Хаҗудан тәвхәр седҗ йовад, Арш цаасиг хәрү нүднүрн өөрдхв: — Арһулдҗа, энчнь Шорвинск улусас... Кениг партяснь һарһчкҗ? Нохашкин Церниг? Юунас көлтә?—Арш Чапчаевич ормасн босн хәрү суув.

— Церниг? — гиһәд, Вадим Петрович бас босч ирв.

— Партяс яһад һарһснь тер тогтмҗд бичәтә бәәнә. Дәкәд тендәс өцклдүр үр Рокчинский ирлә. Тер тодрхаһар келҗ өгх, — гиҗ одак пписр келв.

— Шулун болдгар. Оля Лиджиевичиг нааран дуудтн, — гиҗ Чапчаев бичәчд (пиисрт) закв, бичәчиг (пиисриг) һархла. Арш келв: — Энүнд юн бәәдг болхв? Хамдан умший, Вадим.

Вадим Петрович өөрнь ирҗ зогсв. Удлго үүд секәд, маштг нурһта, төгрг шар чирәтә залу орҗ ирв. Тернь Шорвинск улусур командировкд одад өцклдүр ирсн күн.

Нохашкин Церн 1920 җилин эклцәс авн Шорвинск улусиг цаһачудас сулдһсна хөөн энд-тенд тасрад үлдсн цаһан цергин үлдләс, нутгин һардгч учреҗденьс, тенд көдлдг болн бәәдг улс харсхин төлә бүрдәсн хөрн мөртә күүтә, баг (отряд) толһалла. Дәкәд Хальмг теегт энд-тендәс ирсн деермчнр (бандитнр), әмтнд амр өглго бәәхлә, Цернә һардҗасн взводын әмтн немгдәд зун күн болв. Терүнә толһачд Церн батлгдв. Җил үлү Нохашкин Церн кесг деермчлә теегәр көөлдв, һурвн баг деермчиг (бандыг), энүнә баг (отряд) күүчв. Эврәннь цергчнрән чигн эн геев. Хөрн негдгч җилин эклцәр улусин намын бүрдәц бүрдәһәд, урднь уездын күцәгч зөвллин (уисполкомин) ахлач бәәсн Кандуев Каруг нутгин коммунистнр улусин зөвллин (улускомин) даалһврта сегләтрт суңһла. Тегәд терүнә ормд, хойр сар хооран, Чапчан Аршин селвгәр, Шорвинск улусин күцәгч зөвллин ахлачд Нохашкин Церн суңһгдла. Болв Кандуев эврәннь ормд нег хотнд хамдан өссн, өдгә цагт уикин нег әңгинь һардҗасн Даһна Дорҗиг тәвхәр икәр зүтклә. Зуг коммунистнр болн элчнр терүнә үгәр боллго, Нохашкин Церниг суңһла.

Чапчаев түрүн Москвад харһхдан терүнә тускар Вадимд келлә. Церн тиим шулуһар өсәд, әмтнд тоомсрта болснд Вадим икәр байрлҗала. Хөөннь — иим һашута зәңг.

— Оля Лиджиевич, нуулго мел үннднь тер Шорвинск улуст болсн гүрмин тускар манд кел. Уга, эн цааснд бичәтә бәәсәр биш, эврәннь үзсн-медсән һооднь кел!— гиҗ Арш Чапчаевич Оляһас сурв.

Хальмг таңһчин ЦИК-н һардачнр әәмгүд орад ирсн цагтан эврәннь үзсн, медсн хамган иләр келҗ өгх шиидвр Хальмг ЦИК-ин президиум урднь һарһла.

Шорвин улуст иим йовдл болсмн: Энҗл хөн сарин чилгчәр Салын һол талас нәәмн мөртә күн хальмгин һазрин захар орҗ ирәд, хальмг хотдудын мал көөҗ авад, нег әәмгин заллт (парвлян) бәәсн гериг шатачкад йовҗ одцхаҗ. Тер нәәмн күүнә негнь, офицерск хувцта, зуг погон уга. Хаҗудкснь, терүгән зәрм һарзтнь «зерг капитан», зәрм селәнднь «зерг полковник» гиҗ келдг болҗ һарв.

Улусин сотня өрәлнь көөлдсн бийнь тедниг бәрҗ чадлго бәәв. Тер хоорнд теднә һардач офицернь — Борис Жидков болҗ һарв. Кеер таньдг күн тедниг үзсн бәәҗ. Борис бийнь нам нерән нуухарчн седсмн уга, зуг эврәннь деермчән «Ноһан Әәрм» гиҗ нерәдсн болҗ һарв.

Терүг соңссн Церн, тиигхд улусин күцәгч зөвллин ахлач бәәсн, дөч күрсн наста, хүвсхлин өмн нутг һардҗасн асрачин амдач болн бичәч (пииср) йовсн, хүвсхлин хөөн бичг-тамһ меддг улс ховр болсн учрар, Хүүвин көдлмшт бәәһәд, хөрдгч җилд намд (партьд) орсн Кандуев Каруһур ирәд, тер «Ноһан Әәрмлә» бүкл сотнярн көөлдх зөв сурла. Болв күцәгч зөвллин ахлач бүкл сотнярн йовх. тер дотр Церн бийнь һардх зөв өгсн уга. Аш сүүлднь, Цернә сурвр даву болад, түүнлә багтҗ зөв өглә. Тавн хонгт хәәһәд, теднә йовсн һазриг бәәрн улсас медчкәд, һарсн мөрәрнь мөрдә йовҗ. нег ик салад бәәсн нәәмн мөртә кү үзәд өөрнь арвхн мөртә цергчнртә Нохашкпн Церн теднлә дәәллдхәр седв. Наадк салдсмуднь өөрхнд уга билә.

Арвад-арвадар салад, үзг-үзгәрн тедн тарад, «Ноһан Әәрм» деермч хәәлә. Өөдм деерәс тедниг үзн, Церн «дәврхмн» гисн темдг наадкстан өгәд, бийнь түрүн болҗ довтлад, дорагшан салаһур орв. Болв тиим кесг дәврлһ үзсн Борис Жидков һурвн күүһән, нег пулеметан сала дотр үлдәчкәд, бийснь-дөрвн үзгтән тарад довтлв. Түрүн болҗ, Цернә хәврһд йовсн хойр күүг пулеметын сумн тусв. Һанцхн Церн ардаснь күцҗ ирсн бас нег цергчтә, пулеметчикүр довтлҗ ирәд, чавчхар седхлә, тернь үкҗ одсн бәәҗ.

Хойр хәврһәрнь дәврҗ йовсн мана цергчнр терүг пулеметыннь лентән сольх хоорнднь төвәр хаһад алсн бәәҗ. Пулемет сумлҗ өгдг деермчнь эртәр бас сумнла харһсн бәәҗ. Эдниг сана автл, зулҗ һарсн, амрчксн мөртә улс теднәс хара тасрад йовҗ одв. Эднь өдрин дуусн йовад мөрдән зовачксн болад, тедниг күцҗ чадсн уга. Тиигәд Церн тер дәәнд эврәннь хойр күүһән гееһәд, хойр деермчнриг алв. Маңһдур өрүнднь босад, дәкн шинәс көөлдв. Болв тер зулад һарсн зурһан мөртә деермч (банд), мел уснд чивсн мет, зәңг-зә уга одв. Тегәд Салын һол һатлад, Теңгин медрлә һазрт одҗ одсн бәәдлтә. Дәкн тавн хонгин туршарт Церн эврәннь сотньтаһан тег шүүрдҗ йовад, хоосн хәрҗ ирв.

Терүнә хөөн Әәдрхнәс Хальмг ЦИК-н ахлач болн намын Таңһчин зөвллин Хальмг таңһчин даалһврта сегләтрин ям дааҗасн Чапчан Арш улусин намын баһ хурлын хөөн улусин күцәгч зөвллин хург деер Нохашкин Церниг ахлач орулхмн гиҗ селвг өглә. Тер хургт ахлач шиидгдсн Церн һурвн сар күцц көдләд уга билә.

Дигтә тер цагла, улусин меҗән барун өмн үзгднь дәкн Жидков Борисин һардврта арвн хойр деермчнр һарч ирәд, өргәһәс почт авч йовсн нег кү алад, тергн деерк күүкнднь күч үзүлсн болҗ һарв. Тер зәңг ирхлә, намын улусин зөвллин (улускомин) бачм зөвчән болв.

Намын улусин зөвллин (улускомин) негдгч сегләтр Кандуев Кару, хург секәд, иигҗ келв:

— Эндр мана хургт Нохашкин Цернә туслң төр тәвгдҗәнә. Церн өнчәр өсәд, байнд заргдад, хөөннь иргнә (гражданск) дәәнд орлцад, Хүүвин йосн батрхд ик дөң кесинь меднәвидн. Зуг сүл цагт Церн көрңгтин (капиталистическ) хаалһар дорагшан дөшҗ йовна. Энүнә сүл цагт һарһсн йовдлынь авад хәләхлә, мана намын ик цевр нер бузрдаҗана. Тегәд тиим үүл һарһсн күн, мана намын зергләнд бәәҗ чадхмб, аль угай гиҗ хург деер күүндхәр бәәнәвидн.

Зөвчәнә (бюрон) гешүдәс негхн күн бурушаҗ үг келхәс биш, наадкснь сегләтрин тәвҗәх төрлә зөвчлҗ, хургин диг-дараныг батлв. Хургт негхн төр тәвгдлә.

— Эн төр яһсн бачмар тәвгдҗәхмб? — гиҗ тер зөвчәнә (бюрон) нег гешүн (член) сурла.

— Ода тер төр тәвҗ эс чиклхлә, хөөнь чиклҗ болшго ик эндү һарһчкхвидн. Тер төләд адһх кергтә, — гиҗ Кару цәәлһв. — Эн төр таслхмн гиснтн һаран өргтн, — Кандуев эврән һаран өргв. Зөвчәнә (бюрон) гешүдин ик зунь дахад һаран өргв.

Тер төрәр Кандуев Кару эврән үг келх болв.

— Үүрмүд, эн төр эклҗ келхәс урд Цернәс сурх һурвн сурвр бәәнә. Жидков Борислә тиигхд ноолдҗ йовхдан эврән нүүрцҗ харһлч аль күүһәр дамҗулҗ күүндлч?

— Би терүг үзснчнь угав, күн нанд түүнә тускар келснчнь уга билә, — гиҗ Церн хәрү өгв.

— Нууһад керг уга. Тиим болхла, тер деермч генткн яһад һазр дор орҗ одва? Тавн хонгт хәәсн бийнь юңгад эс олдва?

— Би яһҗ медхүв? Арвн әңгд хувагдад, хотн, селән болһниг шүүрдләвидн. Өмәрән Элстәс давад, хооран Аһшт күрәд хәәсн бийнь — олдсн уга, — гиҗ Церн цәәлһв.

— Тер кемд Жидковин өркәс танад кен ирлә?—гиҗ Кару сурв.

— Маниг деермчлә көөлдҗ йовхд, Нинан эгчнь ирсн бәәҗ, би үзсн угав, — гиҗ Церн келв...

— Үүрмүд, Нохашкин Церниг һурвн сар хооран күцәгч зөвллин ахлачд орулхм гиҗ мана күндтә Арш Чапчаевич селвг өгхд, би зөвшәрсн уга биләв. Тиигхд би «эрт» гиҗ келләв. Тер «эрт» гисн үгән ода цәәлһҗ өгхәр бәәнәв, — гиҗ Кару Кандуев цааранднь келв. — Би тиигхд «эрт» гиҗ келхләрн энүнә һанцхн баһ насна тускар сансн угав, мини «эрт» гиҗ келсн үг, Нохашкин Церниг бидн сән шинҗләд угавидн. Ямаран күүһинь медх кергтә гиҗ санлав, — гиһәд, сегләтр өмнән бәәсн күңктә (стаканта) ус уув. — Тер хөн сард «Ноһан деермчлә» болсн дәәнд, әмән өгсн мана хойр цергч эндр күртл мана зүркнд, — Кандуев хавтхасн альчур һарһад нүдән арчв. — Эндр өдр күртл би алң болнав. Цернә хойр тал йовсн цергчнрт пулеметын сумн тусхла, тал дунд йовсн Церн сумла эс харһҗ. Юңгад?

— Дәәнд түүнәс даву йовдл һарна. Зәрмдән арднь йовсн улснь сумнла харһхла, өмнк улстнь сумн тусхш,— гиҗ зөвчәнә гешүн, зөвәр медәтә күн келв.

— Чини келҗәсн үнн чигн болх. Зуг зерглдәд йовсн һурвн күүнәс дундктнь пулеметын сумн эс туссн — ик сонҗлта, —гиҗ сегләтр батлҗ келв..

— Та эврән дәәнд йовлт? — гиҗ Церн тесч чадад сурв.

— Церн, чи маниг үгән чиләтл тагчг сууҗа. Би дәәнд эс орсн бийнь, дәәнә тускар чамас татуһар медхшв. Тегәд Церн тер ноолданас менд үлддг учрнь, тер «Ноһан деермчин» ахлач энүнә гергнә ах, цаһан әәрмин офицер, һазадын орнур һарч одсн эк-эцктә, мана Хүүвин йосна һалзу хортн, Жидков Борис бәәсмн, — гиҗ келв.

— Та хаҗһр келҗәнәт. Жидковин эк-эцкнь һазадын орнур һарсмн биш, Улан Цергәс зулҗ йовад, хаалһдан өңгрсмн, — гиҗ Церн сегләтриг чиклв.

— Йир сән, Церн! Мел терүнәнчнь тускар келхәр бәәләв. Нохашкин Церн, Жидковин өрк-бүлин кесн тоотынь биш, кеһәд уга —теднә зүркнд үүдҗәх ухаг, теднә элгн-садн болсн учрар, сән меднә гиҗ, би келхәр бәәнәв, — КаруҺин дун чаңһрад ирв. — Үүрмүд, тадн Цернә келсн үг соңсвт? Тер өдр, хүвсхлин харсач хойр улан цергч олн-әмтнә төлә цогцан өгәд, цусан асхад йовхла, тедниг алсн цаһан офицерин дү күүкнә күргн Нохашкин Цернәд хара ирв болһнт? Урднь бүкл җилин туршт юңгад эс тедн Цернәд ирдг бәәсмб? Тегәд, Цернд садн-элгнь гиич ирсн болн Цернә хадм ах Жидков Борисин геедрлһн хойриг авад хәләхлә йир ик соньҗта болҗ танд медгднү? Миниһәр болхнь, тер йовдлмуд залһата. Тиигхд Церн хәәсн бәәдл һарһад, уга һазрарнь довтлчкад хоосн хәрү ирдг учрнь — ода медгдҗәнә. Тер өздңгүдиг бәрҗ авлго, Церниг бичә хәрҗ ир гиҗ эврән заклав. Зуг мини келсн үгиг, эврәннь намын даалһвран күцәсн уга. Нохашкин Цернә һарһсн йовдлас көлтә бидн дәкәд нег хүүвин күүһән гееввидн, терүнә наснь күцәд уга күүкнә нер һуталһвидн. Тер учрас көлтә, миниһәр болхла, Нохашкин Церниг намын зергләнд үлдәҗ болшго. Маңһдур Церн эврәннь элгнә төлә ю һарһхинь кен меднә? — гиҗ келәд, Кару көлсән арчҗ суув.

— Мана зөвчәнә гешүд эн төриг намын кевәр хаһлх гиҗ ицҗәнәв. Зуг тадн цуһар медх зөвтәт, — гиһәд Кару сун сууҗ келв. —Бидн Церниг эндр партясн һарһхларн терүг бальчгт хайҗана гиҗ бичә сантн, бидн Церниг хәрн улм гүн бальчгт бичә булхҗ үктхә гиһәд, һаран өргҗәнәвидн. Церн насарн ода бийнь баһ, оңдан көдлмшт орад, бийән сәәнәр бәрәд, һольшгар бәәхлә, ясрад, сән күн болхнь лавта. Цуһар эн күүндврт орлцх гиҗ санҗанав. Кснд сурвр бәәнә? — гиҗ Карусурв.

Негчн күн ду һарсн уга, зөвчәнә гешүд ик зунь толһаһан өкәлһәд тагчг болв. Зөвчәнә гешүдин ик зунь медәтә, җирһлин хаалһд харһдг түрү-зүдү меддг улс. Түрүн авгтан Церниг улусин күцәгч комптетин ахлачд суңһхд эднә кесгнь терүнд иткҗәсн уга билә. Наснь ода бийнь баһ, тиим тоомсрта көдлмш яһҗ дааҗ чадхмб? — гиҗ санҗала. Үнәртнь келхд, теднә кен чигн тер көдлмшт орхларн ю эклҗ кехән медшго бәәсмн, юңгад гихлә, урднь хальмг күн тиим ик даалһвр күцәҗәсмн биш.

Болв эн баахн көвүн күцц һурвн сар көдллго, урднь кегдллго бәәсн кесг төрмүдиг көндәҗ, чидлән әрвллго көдлҗәхинь эдн цуһар үзҗ, кесгнь шамдһа көвүнд байрлҗала. Зуг ода Кандуев Карун келсн үгд иткх угаһан эднә кесгнь олҗ авад уга.

Церн бийнь тер төр эндрәк хургт тәвхлә, алң болв. Кемр эдн сән үүрмүд болхла, урднь энүнәс юңгад эс сурв? — гиһәд, дотран эднд һундн, зовад бәәв.

— Церн эврән келтхә, — гиҗ прокурор келв.

— Эндр мини туск төр эн хургт тәвснднь алң болҗанав. Үр Кандуевин келсн үг цугтан гишң хаҗһр. Жидков Борис мини гергнә ах гиснь — үнн. Нань негчн чик үг сегләтр келсн уга. Жидков Борис мини элгн болвчн, мини әңгин болн бийинм өшәтн. Юңгад гихлә, хөрдгч җилд намаг алхар седлә. Зуг гергм харсч авад, сөөннь бийднь орһҗ зулх арһ өглә. Терүнәс нааран би Жидков Борисла харһад угав. Намаг деермчнрлә көөлдҗ йовхд манад Нинан эгч, Борисин дү күүкн күргтәһән гиичд, намаг ирхәс урд ирәд, хәрҗ одсн билә. Хөөннь мини гергн тедн ирсиг нанд келлә. Нань сегләтрин келсн үгд нег чигн үнн уга. Дәкҗ нанд келдг үг уга, — гиһәд Церн суув.

— Цернәс үг сурх күн бәәнү? — гиҗ Кару сурв.

— Нанд нег сурвр бәәнә, — гиҗ прокурор келв. — Та тер деермчлә харһсн өдртән гертән ирлт, аль угайт?

— Тер деермчлә бәрлдәд дәәллдснә хөөн, тав хонад хәрҗ ирләв, — гиҗ Церн келв.

Тер тавн хонгин дуусн эврәннь сотнясн салсн уга билт? — гиҗ прокурор дәкнәс сурв.

— Нанла хамдан йовсн улсас сурхла, келҗ өгх. Би теднәс нег чигн агчмд салсн уга биләв.

— Прокурор, та хаҗһр сурвр өгчәнәт. Өдр-сөөһин аңхуна, нег-хойр часар теднәс суһрад үлдсиг кен оньһх билә, — гиҗ Кандуев келв.

— Үр Кандуев, тана келсн үг — харт бәрлһн, манд болхла, итклтә илдклһн кергтә, —гиҗ прокурор келв.

— Танд, прокурор, ямаран итклһн кергтәһинь би медҗәхшив. Манд болхла: Церн Жидковд бултх арһ өгснь ямана хошңгас ил. Нә, кел, Даһна Дорҗ,—гиһәд, Кару булңд суусн җиртхр нүдтә, җимгр амта, сарсасн ик чиктә залуһур хәләв.

— Дигтә тер Унһна салад дән болсн өдр, Нохашкин Цернә герт мөрн тергн ирәд зогсв. Би хаҗуһарнь йовҗ йовад тотхад зогсув. Теднә күүндврин авцаһар болхла, гиич ирсн гергнь, Цернә гергнә эгч болҗ һарв.

Хаҗудкнь терүнә залу болҗ һарв. Тедн хоорндан күүндсн үгнь нанд күццдән соңсгдсн уга, зуг мини тодлҗ авсмн: «Борис келлә»,—гиһәд гиич гергн уульхла, Нина бас уульв. Хәләһә бәәтлм, гиичнрнь удан боллго, асхн шидр тедн хәрҗ одв. Мини санаһар болхла, кемр Жидков Борис Цернлә негн эс болхла, тедн яһад «Борис келлә» гиһәд келчкәд, уульлдад одва? Дәкәд Церн Нинадан йир дуртаһинь әмтн цуһар меднә. «Ахим бичә ал», — гиһәд Нина тегәд сурхла, Церн терүнә үг соңслго бәәшго. Эгч дү хойр күүндәд авчксн хөөн, Цернд зәңг өгхд дала җаңҺр уга. Тер асхн Цернә баг (отряд) Жидков күүтрәс хөрн дууна һазрт бәәсн Орваҗин хотнд хонсинь, амрар илдкҗ болхмн, — гиҗ келәд Даһна Дорҗ суув.

Даһна Дорҗин хөөн прокурор, улусин зөвллин (улускомин) эрүл-мендин һардач көгшн эмч Коноплев эдн күүг өңгәр, хар гөрәр харлад керг уга, сәәнәр негн деернь һарһчкад, эн төриг йилһхмн, — гиҗ келцхәв. Теднә дару босч келсн һурвн күн Церниг намын зергләнәс һарһхмн гиҗ Карула зөвшәрв.

— Үнтә үүрмүд, Нохашкин Церн нам Жидков Борислә эс харһснчнь болг, нам зулхднь эс дөң болснчнь болг! — гиһәд Кандуев хаҗуһаснь орлцв. —Гергнәннь эцкнь, экнь, ахнь — цуһар мана хүвсхлин өмнәс боссн улс. Тедниг Хүүвин йоснд харшлтан бичә күргтхә гиһәд, Нохашкин Церн ямаран буцлт кесмб? Тедниг харта йовдласнь гетлгхин төлә коммунист Нохашкин Церн манд ямаран тус күргхмб? — гиһәд нанас болн танас сурхла, манд келдг үг уга. Тегәд тиим күн мана намын зергләнд бәәҗ чадхий? Уга! Зуг намын ичрән геесн күн Церниг татх! — гиҗ Кандуев келв. — Йосн коммунист болхла, Нохашкин Церн хүвсхлин өмнәс боссн көрңгтн (капиталист) күүнә күүкиг кезәнә хәрүлчкх билә. Тиим өздң эцктә болн ахта, хорта моһала әдл гергнлә йоста коммунист күн унтх бәәсмби? — гиһәд Даһна Дорҗ келчкәд, йирин уутьхн нүдән аньчкад гишң, инәмсклв.— Нохашкин Церн тиим гергнлә унтх биш, күүкд һарһва!

Церн Даһна Дорҗас нег күн һатц суула.

— Мини гергнә тускар юн гиҗ келвч? — гиһәд Церн, Дорҗин өмн, барун һаран ардан бәрәд зогсв.

— Чи... чи яһҗ... җанач? — гиһәд Дорҗ хооран цухрв. — Хәләтн энүгән, бийнь шалһсн күүнүр дәврҗ йовна!

— Мин-ми-мини ге-гергнә тускар ю келвчн? — Цернә чирәнь цәәҗ одв.

— Нохашкиев, зогстн! Эс гиҗ милиц дуудулнав! — гиһәд Кандуев босв.

— Хорта моһа гиләв, — Дорҗ Кандуевин ду соңсчкад, зөргшәд одв.

— Мә, эннь — Нинан төлә! — гиһәд Церн Дорҗин зүн халхарнь ташад авв.

— Эннь мини үрдин төлә! — Церн солһа һарарн Дорҗиг барун халхарнь ташчкад һархар седв. Болв тер хоорнд әмтн бослдад, һарһсн уга.

— Нохашкин Церн, ормдан суутн! — гиһәд уурнь күрәд, нүднь улаҗ одсн Кару хәәкрхлә, Церн әмтин ардк сандлд суучкад, хург чилтл ормасн көндрсн уга.

Түрүн авгтан тер халхар ташлһн бийднь бас күртх гиһәд, әәҗәсн Кандуев, Цернә уурнь тәәлрәд, номһрад суухла, дунь цеңнҗ, өөдән һарад, чаңһрад одв. — Нохашкин Церн мел оңдан үүл эс һарһсн болвчн, эн мана үзсн бәәдләс көлтә намын зергләнд бәәҗ чадхий? — гиһәд тер сурв.

— Уга, уга!!! — гиһәд хойр күн келв. Даһна Дорҗин чирәнь улаҗ одсн, бас толһаһан өкәлһәд сууна.

Нохашкин Церниг намын зергләнәс һарһхмн гиһәд, зөвчәнә гешүд нег дууһар һаран өргв.

— Та, прокурор, Нохашкин Церниг хург дунд, мана чирәд әср йовдл һарһснднь, цааҗла харһултн, — гиҗ Кандуев келв.

— Тиигхлә, Даһна Дорҗиг бас кү дорацулҗ үг келснднь, цааҗла харһулҗ болхмн, — гиҗ прокурор хәрү өгв.

— Укомин даалһвр күцәх кергтә, — гиҗ сегләтр прокурорур шүрүлкв.

Маңһдур өрүнднь улусин күцәгч зөвллин ахлачин ормиг, хойр халхарн ташулсн Даһна Дорҗ эзлв. Энүнә тускар Чапчан Арш, Семиколенов Вадим хойрт Оля Рокчинский келҗ өгв.

— Зөвчәнә (бюрон) гешүдлә цуһаралань күүндчкәд, улусин сотня улан цергчнрлә болн взводын толһачнрла күүндв. Нанас урд, улусин һардачнрас теднлә негчн күн күүндсмн уга бәәҗ. Тер тавн хонгт Церн эврәннь цергәс нег мүчд (минутд) чигн эс салҗ. Тер учрар, Кандуевин түрүн гемшәлһн хаҗһр болҗ һарв, хар гөрәр зөвәр Церниг бурушаҗана. Зуг тер хургт Церн халурхад, ууран бәрәд Даһановиг эс ташсн болхла, мел гем уга бәәҗ, — гиһәд Рокчинский цәәлһв.

— Чи юн гиҗ санҗанач? — гиһәд Вадим Петрович Чапчаевас сурв.

— Күүнд үлү үздг, хол ухан уга Кандуевиг тер ормд орулсн мини эндү. Болв тиим ичкевттә йовдл терүг һарһх гиҗ медсн угав, — гиҗ Арш Чапчаевич зовньв.

— Би бас Церн тиим күнд үүл һарһх гисиг иткҗәхшв. Зуг кү ташдгнь хаҗһр, — гиһәд Вадим хора дотраһур йовдңнв.

— Хаҗһр гинчи? Чини гергиг тиигҗ келсн болхла, яах биләч? — гиҗ Арш сурв.

— Кү ташад, бийән иткүлҗ болхий?

— Оңдан селм уга болхла яһнач?

— Чи эврәннь көдләчнртән тиим уха заадг болвзач? — гиҗ Вадим наадлв.

— Шоган невчк ахрдый. Цааранднь яахм гиҗәнәч?— болҗ Арш сүв-селвг сурв.

— Нанд даалһ. Би тиигән одад негн деернь һарһнав. Зуг нанд бас нег кү өг, — гиҗ Вадим келв.

— Ханҗанав, Вадим. Эврән йовад, дорнь негн деернь һарһ. Рокчинскиг дахул, урднь одсн күүнлә көдлхд амр болх. Зуг Кандуевиг тер көдлмшт үлдәҗ болшго. Кемр Олян келсн үг үнн болхла, кениг терүнә ормд үлдәснь сән болх? — гиһәд Арш Чапчаев бас өрә дотраһар йовдңнв.

Асхнднь намын таңһчин зөвллин зөвчән, Семиколенов Рокчинский хойриг Шорвин үлусур йовулад, тер төриг үнн деернь һарһх шиидвр һарһв. Теднә ардас тав хонад Чапчан Арш ирх болв. Семиколеновин туслң көдлмшин, тускар, тендәс ирсн цагтнь йилһх болҗ зөвчән бас шиидвр авб.

* * *

Намын улускомин зөвчәнә (бюрон) хург деер бийән тиигҗ догшар болн өөдән авцтаһар бәрхд Кандун Каруд амр биш бәәсмн. Юңгад гихлә Нохашкин Церн угатя болн өнчн көвүн, иргнә (гражданск) дәәнд орлцад, цусан асхад, әмән әрвллго йовсинь зөвчәнә гешүд цуг меднә. Тиим күүг намас (партяс) һарһхд түрү үзгдлго бәәшго. «Кемр терүг көндәлго ормднь үлдәсн цагт, хойр-һурвн җиләс мини ормд чигн орхар седх. Чапчан Арш эн Цернд йир дурта», — гиҗ Кару ухалв. Тер учрас Цернлә ноолдхд энүнә җирһлин дамшлтнь болн хутхурч, хойр чирәтә заңнь дөң болв.

Тең талас ирсн деермчин һардач Жидков Борислә Церн күүндвртә эс бәәсинь Кару сән меднә. Бийднь эс таасгдсн Цернә әмнд күрхин төлә, Кандун Кару Цернә багдт йовсн улан цергч болһнла онцлҗ күүндвр кеһәд, терүнә альд, кенлә, ямаран цагла йовсинь цуһараһинь медҗ авсмн.

Цернә баг (отряд) дунд толһачдан дурго улс чигн йовсмн. Тегәд күн болһнла харһҗ күүндәд, альд болн кезә хотан уусн, хонсн хотн болн амрсн һазр күртлнь йилһҗ медәд, багасн (отрядасн) Церн нег част чигн салҗ эс һарсинь илдкҗ авад, деернь Церн ямаранчн халун, әәмшгтә ноолданас әәлго әмтин түрүн халхднь дәәллдсн улсла йовсн күртлнь йилһҗ медсмн. Нам Цернәс бийәснь өдр болһн, час болһн яһҗ, кенлә хамдан йовсинь сурсн болхла. эн Карун илдкснлә әдл тодрхаһар тер даран-даранднь келҗ чадшго бәәсмн. Хәрнь Церн әмән әрвллго, әәмшгиг диилҗ ноолдлһн Каруд таасгдсмн биш. Дәкәд Церн тер деермчлә ноолдхдан Карун зәрм үгинь соңслго, эврәннь сансарн, бәәсн күчән һарһад йовснь бас терүнд таасгдсн уга.

Улусин зөвллин (улускомин) зөвчәнә болн улусин зөвллин (улускомин) күцәгч зөвллин (исполкомин) зәрм сүүрднь Церн Карун келсн үг дахлго, эврәннь ухаһан келәд зүтклдәд бәәдг болв. Сүл цагт зөвчәнә болн күцәгч зөвллин (исполкомин) кесг гешүднь Цернә үгд орлцҗ, терүнә келсиг дахад, Карун заавриг эвдәд ирцхәв.

...Кандун Карун эцкнь нойн чигн биш, зәәсң чигн биш бәәсмн, болв эврәннь әәмг-нутгтан нертә бәәдг учрнь Аһш (Царицын) — Сарпуль (Ставрополь) хаалһд, нег тәвн дуунаднь йовдг почт бәрдг бәәсмн. Эн хаалһар йовсн байн кувцнрт болн шаңһа конторт үүл даадг улст зуһудад; теднә шавхрт күртчкәд, хаҗудк харчудтан деегүрлкәд, Әәдрхнә багшин семинарийд бәәсн көвүһән магтад, сурһулян чиләһәд ирхләрн нутгин ахлач болхмн гиҗ согтсн цагтан Карун эцкнь көөрдг билә.

«Терүгәр ахлач тәвхий, тернь үнн болхий?» — гиҗ терүнлә әрк ууҗасн согту залус алңтрдг бәәсмн. Юңгад гихлә, Әәдрхнә гүвр нутгин ахлачд орс кү тәвдг бәәсмн. 1771 җил Увш хан хальмгин ик зууһинь көтләд Зүнһар орсна хөөн, хальмгиг Әәдрхнә гүвр һарддг болснас авн негчн хальмг күүһәр ахлач тәвәд уга бәәсмн.

Әәдрхнә сурһулян чиләһәд, Кару хәрҗ ирәд нутгин ставкд орс ахлачин амдач болн терүнә бичәч (пииср) болҗ орсмн. «Түрүн авгтан көдлмш ик тоомсрта биш болҗ медгдхмн, зуг сәәнәр ухаһан гүүлгәд көдлхлә бийдән олзтаһар бәәҗ болхмн, — гиҗ Карун эцкнь келдг билә. — Бийәсн ах үүлд бәәх улсла болн цаһан яста улсла харһхларн толһаһан цорхалго невчк һудылһад, теднә келсн үгинь үкәд чигн күцәһәд, бүрлзсн хойр нүднчнь байрлсн мет инәмскләд, келсн үгчн номһн болн төв, күцәсн кергчн түргн болн шудрмг болх зөвтә, — гиҗ бас келдг бәәсмн.

— Үкрчнр болн адучнр, үүдн хоорнд суудг күүкд улс болн теегин харчуд ирхлә, толһаһан өөдән өргәд, нүднә хәләцән бүлүдсн утхин ир мет хурцлдулад, хаҗуһарнь эс медсн болад һарад бәәх кергтә. Хаҗуһин күүнд нег чиңнүр тус күргхләрн бүкл пуд аца авсн бәәдл һарһ! Нег деншг үлдәсн ормасн хөөтнднь арслң мөңг һарһҗ авдг дасх кергтә...».

Күүнә уха меддг болснас авн эцкиннь бәәдл-җирһл, терүнә эв-дов үзәд йовсн Каруд эн келсн үгмүднь элсн деер орсн хур мет нег чигн умш үрлго Карун зүркнд ивтрәд орад бәәв. Тер цагт бичг-тамһ меддг күн хальмг дунд йир ховр бәәсмн. Тегәд эрлһ ахлачур бичх, бийинь даҗрсн болн малан геесн улс цаас бичүлхәр седхләрн цуһар Кандун Карун көлд мөргҗ ирдг билә. Кару йир эвтә көвүн болҗ һарв. Тер цаасдыг сурҗ ирсн күүнд бичҗ өгх биш, кемр бәрцинь икәр өгсн күүнә тускар орс ахлачд нег үлү болн тааста үг келәд, некҗәх күүнә сурвр күцхд дөңгән күргҗ чаддг болв. Кергән болн некврән күцәсн күн ханлтан өргсн деерән, ирг эс гиҗ бүрү көтләд күрч ирдмн. Зәрмнь нам эмәлтә мөр цулвураснь көтлҗ ирәд, Карун герин һаза уйчкад йовҗ оддмн.

Теегт һалв салькн эс көдлдг җил уга. Болв догшнас догшн, әәмшгтәһәс әәмшгтә һалв дөчн-тәвн җил болад нег көдлнә. Нег тиим һалв көдләд орксн цагт: дөрвн һасар батлсн ишкә гериг авч шивәд, харач, терминь хустг мет авч шивҗ тараһад, овалсн өвсн, һаза бәәсн тергн күртл ормаснь авч шивәд шивкр үлдәхш. «Орсн боран гиидг, көдлсн һалв тогтндг» гиҗ келнә һал тогтнхла хотна әмтн хурад нег-негндән дөң болад, һалв авч ирсн һаруг агчмин зуур хәрү босхчкна.

Зәрмдән иим йовдл бас һарна: асхрад орсн хурин хөөн һазр эврәд акхла, нег бичкн цувг усн тег керчәд арһул гүүнә. Дәкәд нег хур орхла одак цувг невчк гүүнрәд, невчк түргәр гүүнә. Дәкәд медмҗ угаһар җилмүд нег-негән көөлдәд давна, одак мана урднь үзсн әрә медгдм цувг уудад болн гүүнрәд сала-сартгт хүврнә. Тиигәд өцклдүрәк бичкн әрә медгдм цувг нам йовһн биш мөртә күүнә бийднь һоодан һатлҗ һархд харш болна. Түүшлҗ әрвҗго болзгин туршарт нутгин бичәч (пииср) Кандун Кару отг-нутгин бәәдл-җирһлд керчгдҗ шигдв.

Олн-әмтнә Хүүвмүд хальмг хотдудар, намрин асхад орсн хурин хөөн урһсн теңгрин ки мет нигтәр һарв.

Тер шин бүрдҗәх олн-әмтнә Хүүвмүдт ирсн цаас умшх, эврәннь хәрүһән бичҗ өгч чадх улс кергтә. Альдас тедниг авхмб, кемр хальмг теегт бәәсн улс кезән-кезәнәс нааран харңһу бәәсн болхла?

Шин бүрдсн улускомин исполкомд Кандуна Карула әдл кү олхд ховр бәәсмн. Карун эцкиг байна тоод орулҗ болшго, урднь хаана цагт почт бәрҗәсн болхла ода бас почтан бәрә бәәнә. Кезәнә почт угаһар хальмг бәәҗ чадх бәәсн болхла, ода почт угаһар бәәҗ чадшго. Тегәд Карун эцк урдк кевтән эн йоснд кергтә күн болҗ һарв. Канду кесг җилдән почтин өртң һартан бәрсн бийнь отг-нутгин харчудт җигшх юм һарһсн уга. Зуг әрк уусн цагтан деегүрлхәд, көвүһән бууляд көөрхәс биш, терүнәс даву му юм әмтнд үзүлсн уга. Көвүнә тускар юуһинь келхүв? Эврәннь үрн-садан му болтха гих саната эк-эцк бәәхий? «Хөн — сүүлиннь төлә, күн — үрнәннь төлә» — гиһәд мана өвкнрин келсн үг буру болхий? Уга. Мел чик.

Шин тогтсн улусин күцәгч зөвллд (исполкомд), Кандуна Кару урднь нутгин ахлачд көдлҗәсәрн болхла, улм давуһар: өрүн өрлә ирҗ ширә һатц суусн кевтән, асхн бүрүлин гегән тасртл көдлдмн. Урднь цааснла оралдҗ көдләд уга улс дунд, Кару үзмҗ болв. Терүг наадк улст үлгүр кедмн. Дәкәд Карун бичсн бичгнь ке болн цевр болдмн,

Әәдрхн тал таңһчин һардачнр тәвсн цаасиг Кандун Каруһас талдан күн бичҗ чаддмн биш. Намын (партин) улусин зөвллин (улускомин) цаасна диг-даранд эн бас орлцх зөвтә болв. Зуг намын гешүнд (членд) эс бәәх күн намын улусин зөвллин төрт яһҗ орлцхмб? Тиим күүндвр һардачнр дунд һарв. Мел дигтә тер кемднь Кару намын гешүнд орх эрлһ орулҗ өгв. Энүнә эрлһ бурушах зөв бәәсмби? Уга. Намын уставар болхла энүг эс иткдг зөв уга билә. Кандуна Кару намын гешүнд орулгдв. Эврәннь кесн көдлмшәрн урдкасн давуһар көдлҗ, ямаран чигн эндү йовдл һарһсинь, күн медсмн биш.

Тер кемд улусин һардачнриг йир түргәр сольдг билә: зәрминь өөдлүләд таңһчур авцхав, зәрмнь Москва, Әәдрх болн Шарту орад сурһульд одцхав. Зуг нег цөөкн күн көдлмшән дааҗ чадлго, көөгдәд һарв. Болв саак Кару ормдан: нам нег ормас оңдан ормур өөдән неҗәд девсңгәр һарад йовна.

Нег дәкҗ улусин күцәгч зөвллин ахлачин даалһвр цаг зууринәр Кандун Каруд өгсмн. Терүнә хөөн җил болад энүг намын улусин зөвллин сегләтр суңһв. Кезәнә терүнә эцкин көөрәд келсн үг күцв гиҗ келҗ болхмн. Кандун Кару эврәннь нутгин ахлачнь болв.

Түрүн авгтан Кандун Кару невчкн зуур көшҗ одв — иим ик үүл даачкад, терүгән алдлго бәрдгин арһ хәәх кергтә! Яһҗ эмнг мөрнә сәәрәс шувтрҗ унлго тордгин арһ хәәхмби?

Терүнә түлкүрнь альдв? Хойр көлтә күн биш, дөрвн көлтә мөрнә бийнь бүдрдг. Унхар седхләрн түшҗ торхин арһ хәәх кергтә. Тер түшгнь альд? Тиигхлә итклтә көдләчнр, седкл медх иньгүд кергтә. Терүг эс медх күн уга болх. Бийдән түшг болх күүнд, олна ик хәәснәс өөктә мах тәвҗ өгв чигн килнц болхн уга... Кесгләнь Кару түрүн өдрәс авн нег-негнәннь седкл медлцҗ амн үгән авлцв, зәрмнь тиим өөрхн иньгүд эс болв чигн энүнә тергнә төгәднь мод дерслҗ тәвдго билә, келсн үгднь хәрүцдго бәәсмн. Зуг һанцхн Нохашкин Церн энүнә өмн төлһаһан өкәлһсн уга! «Тиим күүнәс харшлт күләх кергтә. Кезә болв чигн бүдүн күзүһән үзүллго бәәшго», — гиҗ Кандун Кару санв. Кемрҗән Церниг өөрдәд болһамҗтаһар шинҗлхлә яһдмби? Эн бийнь тиим батар эмәл деерән суудг болхий? Кемр терүнә мөрнь бүдрхлә, эмәл деерән торҗ чадхий?

Урднь ялч йовсн күүнд дала ик медрлин ацан бәәдг болхий? Ликбез болн красноармейск девсңгүд? Иргнә дәәнд негхн җил орлцсн... Таңһчин ахлачнр дунд тиим бат түшг уга болх бәәдлтә. Кемр ухаһан гүүлгәд хәләхлә: мел үнн үгәрн, һо седкләрн торҗ йовх бәәдлтә! Тиим түшг уга улс әрә үләсн салькнас унҗ одхмн. Хаҗудан хәләлго мел һоодан йовдг күн әрвҗго дегә өгхлә, бүдрәд унсн хөөн босч чаддмн биш. Эн төрт болхла, нам дала мек чигн керг уга: эврәннь гергнә дүүг—деермчин һардачиг бәрҗ авлго зөрц тәвәд көөчксн. Тиим күүг намд (партьд) бәрх биш, зарһла харһулх кергтә. Зуг невчк харм болна. Ода яахув, җирһлин хаалһ кевтән ноолдан гиҗ Кару санла.

* * *

Үнәртнь келхлә, Жидков Борис тер өдр Унһн Төөрәчәс һарч зулад, Ялмтын һолын гүн салаһар гүүһәд зулҗ ядсмн. Ардаснь көөлдҗ йовсн Цернә багас (отрядас) тасрад һарсан медчкәд хойр хонад Бергәсин Таката хоюрн эцкиннь бәәсн күүтрт ирҗ, хувцан болн мөрдән соляд, невчк амрчаһад теднә эс күләҗәсн һазртнь дәкн нег дәврлһ кехәр шиидвр Борис авсмн.

Цөөкн җил хооран өлг-эдәр болн өдмг-һуйрар битхрәд бәәдг аавин модн гернь ода өнчрәд, оңһрха терзнь сохр күүнә нүдн мет оңһаһад бәәнә. Чолунла әдл хатурҗ одсн Борисин зүркн «чим-чим», гиһәд хатхлад одв. Нүд байрлулдг альмна болн кедмнә моддуд халун гемин хөөн үснь унсн күн мет халцха болн хагсу ацмудан сарсалһад тагчг зогсчана. Ик модн герин ард, дәәнә өмн Наум өвгн эмгтәһән болн җолач Церн бәәсн бичкн герт Борисин дү күүкнь күргтәһән бәәлә.

Борисиг терзәрн үзсн бийнь, Зина дегәд икәр әәчкәд үүдән тәәлҗ өглго бәәв. Борисин тускар кедү әәмшгтә зәнг күүтрт ирдг билә. Кедү дәкҗ күүтр эргәд, болн эднә гер эргәд, Борисиг гетҗәх улан цергчнриг, Зина сөөднь үздг бәәсн болхв. Ахан ирхинь Зина күләҗәлә, тер бийнь Борисиг үзн эн йир икәр әәчкв.

Борисин уурнь буслҗ дәкн терзинь цокв. Талдан цаг бәәсн болхла Борис бууһарн деегшән хаһад эдниг серүлх билә. Зуг ода болшго, ик шууга татад керг уга. Зина кирлцән деерән һарч ирәд, ахиннь киитн өрмгт нөөрнь сергәд уга нүдән шахҗ шугшҗ уульв.

— Юн бәәгәд бәәнәчи? — гиҗ уурлсн Борис сурв. — Аль намаг таньсн угайчи. Һаза сарин сарул — өдрлә әдл.

Тер кевтән Зина нег чигн үг келлго, ахдан харңһу чулана үүд тәәләд, күцц эс хаагдсн үүднә заагар герл һарчасн тал көтләд авч ирв.

— Шулун болдгар идх-уух хот белд! — гиҗ келчкәд, герт нань күн угаһинь медчкәд; хәрү һазаран һарч ирәд, тенд үлдсн Такаг «эн үүднәс бичә холд од, маниг гетҗәдг чигн болх» гив.

— Хот белн болхла, би чамаг дуудулчксв. Дү күүкн һанцарн гертән бәәх бәәдлтә, — гиҗ Такад Борис келчкәд, хәрү орҗ йовхла тернь: — Дү күүкм залута гиҗ, та эврән келлтә, — гив.

— Залута гергн болһна герин эзнь гертән хондг цаг биш. Баг (отряд) заагт чигн йовх, хүүвин көдлмшт чигн бәәх. Кен медхв. Ода орад, сурсв. Цол болад уга.

Герт орҗ ирәд дү күүкндән тер келв.

— Шаман унтрачк, сөөнь өрәллә герлтә бәәхлә әмтн шинҗлх. Үлү күүнд медүләд керг уга. Нанд чигн, чамд чигн тусан күргшго.

Тиигҗ келәд, Борис дү күүкән түрүн болҗ шилтҗ хәләв, тернь безг гем ирсн күн кевтә, хавҗңнад чичрәд бәәнә.

— Юн болҗ одва? Яһвчи?

— Даарчанав! — гиһәд, Зина ямана булар гүрсн шаалярн ээмән хучв. Шинхн орнасн босчкад даарчанав, — эврән өргнь хавҗңнад, шүднь харһад бәәнә, тер бийнь нег үг сурхар седв: — Чи һанцарн ирвчи? Папа болн мама яһла?

— Терүгинь хөөннь келсв... Залучнь яһла? Зина әәсн бәәдлтәһәр, ээмән холькад:

— Терүгәр юуһан кенәчи?

— Тиигхлә энд бәәдг болҗана, нанд келхәр седҗәхн угач? — гиҗ Борис бодв. — Кенә төлә иигәд чичрҗәдг болхв гиһәд санад бәәнәв. Аль намаг бәрүлҗ өгхәр, Хүүвин йосан хәәһәд гүүҗ одсн болвза терчнь, дү күүкн? Нохашкин Цернтә хоюрн намаг гетҗәдг болвза?

— Болшго үг бичә кел! — гиһәд, дү күүкнь ахан хөрв— Тана нег-негән аллһн мини Сергейин керг биш!.. Ода манд кедг керг дала...

— Намаг гертән орҗ ирснд байрлҗах бәәдл угач? — гиҗ Борис генткн дү күүкнәннь келсн үг иткҗ, санамрдв.

— Бичә тиим үг кел! Һарлцсн ахдан эс байрлдг кен бәәх билә? Хувцан тәәл, халун цә бәәнә... Аль гертән бәәхәр ирвчи?

Кесг әәмшгтә төмрмүд дүүҗлсн хувцан Борис эрт тәәлхнь сән бәәҗ гиҗ, Зина дотран санв. Борис Тең болн Ховң һолмуд көөһәд, бүрдсн деермчлә йовдг чигн, гисн зәңг Зина соңсла. Дәкәд нег сар хооран Борис танад ирнү угай гиҗ нег милиц Зинаһас сурла. Жидков күүтрт бас тиим зервк зәңг һарч ирлә. Кемр Борис әмд йовхла, нуувчинәр болв чигн гертән ирх билә. Мини герт ирлго кенәһүр одх билә тер? Нинан герт тер ишкҗ орхн уга гиҗ Зина сандг билә.

Хөрдгч җилин эклцәр Борис герүрн дәврҗ ирхдән алтн погонта, шухтнад бәәдг боокс һоста, мел шин хувцта билә. Терүг үзсн Зина йир икәр бахтла. Ода болхла, сөөнь өрәллә бальчг-шаврт будгдсн хуучн хувцта, энд-тендән әәмшгтәһәр ормаҗ хәләһәд арһул терз цокхлань Зина әәһәд, залуһан бултулчкад, үүдән тәәлхәр һарла.

— Кемр чини залучн улачудла толһаһан эс хольвҗахла би көндәхшүв гиҗ амн үгән өгчәнәв, — гиһәд, Борис дү күүкән санамрдулхар келв. — Нинала харһхларн келчк: терүнә залунь кеер харһхла әминь авлго бәәхн угав, һарм чичрхн уга! Тиигхд әмд үлдәсндән бийән ода бийнь гемшәнәв!

Тиим әәмшгтә күүндвр цааранднь соңсшгоһар Зина ааһ-саван җиннүләд хот кехәр белдв. Һахан өөкн, тосн, өндгн болн нань чигн хот-хол Зинан гертнь бәәсмн.

Эврәннь үнтә хувц-хунран болн нань чигн юман Николай Павлович герәсн зөвәр ууҗмд бәәсн боодгин өөр хойр уласна хоорнд, Зинад үзүлҗәһәд булчкла. Тиигхд улачудас көөгдәд цухрҗ йовх негдгч Әәдрхнә хазг дивизин эскадронта Борис эк-эцкән дахулхар дәврҗ ирсмн. Николай Павлович бийләрн үнтә гисн хувц-хунран болн алтн-мөңгән авч һарсмн. Зуг кесг миңһн салдсмуд йовх церг дунд үнтә тоот өлг-эдән, алтн-мөңгән кевтнь авч йовҗ болшго.

Тегәд зәрминь эврәннь күүтрин өөр эцкнь бултулснь, Зинад ода йир кергтә болсмн. Зуг тедниг әмтнә чирәд үзүлҗ хулдҗ болшго, тегәд Зина залутаһан кесг дәкҗ Аһш орад, бийдән болмарн эдлвр һарһҗ авч чадсмн. Тер хувцан һарһҗ авад хулдх болһнднь Зинан зүркнь өвдәд оддмн: эк-эцк ода альд түрҗ-зүдҗ йовдг болхви? Тедниг чирәцҗ үзх цаг ирхмн болхви? Зуг теднә ормд, хулхач кевтә бултңһуһар сөөнь өрәллә Борис орҗ ирв. Ямаран зәңг авч ирв эн? — гисн тоолвр Зинад орв.

Таава деер шиигәд хәәлҗәсн һахан өөкнә үнр Борисин шүлс зальгулҗ, гесн өлссинь медүлв: — Зинуль, өөрхнд белн үсн угай? Гесм өлссн болад бәәнә, — гив.

— Үсн бәәнә, — гиҗ Зина ахнь күүндврән сольснд байрлад келв. — Зуг өндгн шаргдтл невчк күләҗ үзхнчи.

— Уга, гесм йир икәр өлсчәнә. Түрүләд үсәр зәңг өгчхмн, — гиҗ өлн Борис келв.

Зина инәмскләд, чулан тал һарад бүкл буһш үс авч ирв. Невчк деернь өрм көшсн, асхн саасн үсиг Борис нег кииһәр гишң уучкв.

— Үсн бас бәәнә! А, яһлав, өдмг өгхән мартчкҗв, — гиһәд, Зина бешин ардас нег бүкл өдмг авч ирв. Борис утх угаһар тер өдмгиг хуһлад амндан дүрв:

Өлн чон кевтә өдмг хазад амндан авчкн, сән җаҗллго, әрә амндан мальмлзулҗаһад зальгҗах ахан хәләҗ Зина хотан кеһә йовҗ ормав.

— Би чамд дөң болсв, — гиһәд, Борис невчк гесндән өлг өгчкәд, бешин цө үүдинь секәд, хүүрә арһс беш дотр хайхар седв.

Генткн Зина көнҗлиннь көл талнь үмгәд хайчксн орн талаһурн хәләв. Дәкәд терүнә нүднә хәләцнь, Борисин үүдинь секчксн бешин һалын герл тусч гилвкҗәсн харңһу терзүр тусв.

— Боря, гер эргәд нег күн йовҗ одв! — гиһәд, әәсн бәәдлтәһәр Зина келв.

— Би чамд келсн угай: терчнь мини нөкд. Һаза намаг манҗана. Кениг иткхв? Ода һарлцсн эгч-дүүһән иткҗ болшго. Тер Нинан залунь намаг алхар, эн тег кедәд өдр-сө уга көөлдҗ йовна. Чини залу бас ямаран ухатаһинь кен медхви?

— Тер нөкдтән үс күргҗ өг, — гиһәд, Зина терүнә эвго үгмүд соңсшгоһар келв— Бас чамла әдл өлсч йовх.

— Тегад яахмби? — гиһәд Борис, теднә өлн йовлһнднь Зина гемтә мет уурлв.

— Хойр өдр-сө сала-сартг болһныг кедәд, амндан нег умш хот уга йовавидн...

Така зурмна нүк малтад, бәрҗ авсн аңгарн хот кеһәд тер йовна... Би амндан күргҗ чадсн угав... Харһнад үкн алдв... Хойр сө дараһар нааран күүтрүр ирүвидн, зугкүүнлә харһад, өр цәәхлә, хәрү хоосн һарчаввидн. Маниг нааран ирх гиһәд Церн гетүлҗ кевтә. Экән. — гиһәд, Борис бузр үг келчкәд: — Нанла харһх тер! Һарм җахшнҗана... Өцклдүр кен танад хонва? — гиһәд генткн Борис сурв.

Зинан көлин әмнь тасрад, унҗ одн алдхларн сандл деер суув. Чирәнь хүврҗ одв.

— Мини залун үүрнь Цари... балһснас ирлә. Мана Сергейтә хоюрн нииләд хальмгудас мал хулдҗ авад, дәкәд балһснд көөҗ одад, әмдәр хулдна, эс гиҗ алад, махинь хулдхла, баршнь ик болна, — гив.

— Сән керг олҗ авч Сергей. Нинан күргнлә әдл милиц болсн гиҗ санҗалав, — гиҗ Борис дү күргән таасв.

— Гесән теҗәх кергтәлм, — гиҗ Зина байрлв. — Аль чамд таасгдхший?

— Гесән теҗәх кергтә, дәкәд тана кергтн күн үлү үзм керг! — гиҗ дәкн Борис таасв. — Мана хөөн Нинала харһлчи? Ямаран бәәх бәәдлтә? Залуларн сән бәәдиҗий?

— Нина эндәс нүүснәс авн эндр өдр күртл харһад угав. Хойр дәкҗ теднә селәһәр дәврәд, Сергейтә хоюрн Аһш орсн бийнь, дәврҗ одсн угав, — гиҗ Зина келв.

— Яһад? Нег эк-эцкәс һарсн эгч-дү хойр бәәнәлмтә. Керлдвтә? — гиҗ ахнь сурв.

— Ю келҗәхмчи? Үзәд угав гиҗ келүшв. Мана хаалһ негн биш. Мана күүтрин улс, базр, яарм болсн цагт тиигән одхларн Нинала харһдг чигн, кесгнь гертнь одсмн билә, — гиҗ Зина келв.

— Тегәд ямаран бәәдиҗ? — гиҗ Борис сурв.

— Дала сән бәәдл уга. Залунь ахлач, гернь хоосн. Нинаһас дәкәд күүкн һарч. Мана маман нер өгч гинә.

— Тиимий. Эк-эцкән мартад уга болҗана. Ода бийнь седклднь нег килһсн ухан бәәдг болҗана... — гиһәд, Борис невчк тагчг бәәҗәһәд. — Чини Сергейчн намаг эврәннь ханьд орулхмн болвза? — гиһәд, Борис дү күүкән чочаһад сурв.

— Ю келҗәхмчи! Бидн эврән күүнә ханьд орад, әрә гесән теҗәҗәнәвидн. Дәкәд Сергейлә әдл чи яһҗ арсм кехмчи? — гиһәд, Зина ахан холтхҗ инәмскләд, һахан өөкнд шарсн өндг шиигүләд ширә деер һарһад, ахиннь өмн тәвчкв.

— Нә, дү күүкн болҗана. Нанла наадн-шог кехәр бичә сед! — гиһәд, Борис шүрүһәр келв. — Ода Сергейчн альд бәәнә? Бичә нуухар сед. Сергейлә харһх керг бәәнә. Үнәртнь кел. Яһад тагчг болвчи?

— Терүгәр ю кенәчи? Эврәннь деермчдән орулхарий? — гиһәд, Зина чишкәд одв.

— Эн үгинчинь төлә толһаһичинь өсргхв! — гиһәд, Борис һартан бәрҗәсн серәһән өргәд босч ирв. — Деермч бишвидн! Эврәннь әмән болн сул бәәх цогцан эн йоснас харсчах улсвидн! — невчк уурнь тогтнад, бийән һартан авч, Борис хәрү суув. — Сергей альд бәәхинь шулуһар кел!

— Маниг бичә көндә, — гиһәд Зина уульв. — Мини залу чамд му юм һарһад уга. Чамаг кенд чигн хулдшго. Чи маниг әәлһҗәнәч!

— Ю келҗәх күмбчи? — гиһәд Борис дү күүкндән санань зовна— Күүндх керг бәәнә. Яахмби энчнь, андһар тәвхмби? — гиҗ келв.

— Кирсләд мөргҗ ас! — гиҗ Зина шамдв. Дегәд икәр үүмчкәд, шулун-шулуһар әмсхлв.

Терүнә үгинь дахсн болад Борис инәмсклн маңнаһан кирслхлә, Зина бас барун булңд бәәсн бурхнур хәләчкәд бийән кирслҗ мөргәд, гүүнәр саналдчкад:

— Нә, Сергей, нааран һарад үзгд... Борис һанцхн дү күүкән өнчрүлхәр седхий? Һанцхн гидг учрм бас бәәнә. Нинаг дү күүкнд тоолҗ болхий? Тиимий, Боря?

— Тиим. Нинаг ода би әрвлшго санатав. Тер хальмг залуһан хайтлнь, — гиһәд Борис терүнә үглә зөвшәрв.

Модн орндг дорас дотр өмсдг цаһан киилгтә, шалврта, сүрлин өңгтә үснь арваҗ одсн, дундынас маштг нурһта залу һарч ирәд, ширә деер тәвчксн, уурнь һарчах хот тус ирҗ зогсв.

Генткн Борис һочкнад инәв.

— Һәәвһә гидг нуувчнр бәәҗт! Әвртә бат, күн медшго ормд бултсмчи? Чамаг хәәҗ ирсн му ухата күн орн дор шаһаҗ хәләхн уга гиҗ медвчи! — гиһәд Борис улм инәв.

— Нань арһ уга билә, — гиҗ Зина инәв. — Чамаг хойрдад үүд цокхла, адһад орн дор орулчклав. Кемр үүдәр һархла тадн үзчкхмт. Тегәд яахви?

— Хаша тал һарсн терз яһла? — гиҗ Борис зааҗ өгв. — Нина тиигхд күүнә заавр угаһар эврән медәд, залуһан манас мөлтлҗ авлу!

Эх, тиигхд Церниг эс алдсн болхла, эндр иим түрү үзхн уга биләв!

Шалвриннь шуңһрцгт көлән орулҗ чадлго Сергей, адһхларн өрәсн көл деерән доһчв. Сергей толстовк бор киилгтә, у шуңһрцгта зузан хар цемгн шалврта, терм эрәтә бор картузта, эццн болн хавчңһу чирәтә залу Борисин өмн белн болҗ зогсв. Күргнә бәәдл, терүнә чирә-зүснь Борист җигшү күрв. «Цагнь ирхлә, царла зерглҗ һазр хаһлхч», — гиҗ келдг үнн бәәҗ. Би энүнә элгн-садн болсн хөөн хамдан нег ааһ-савас хот уухмн болҗана!» — гиҗ Борис дотран игзәрлв.

— Ода, иньг минь, цуһараһаснь әәх цаг ирв, — гиһәд, Сергей генткн татлдсн үгәр эклв. — Харңһу сөөһәр ирсн деермчәс әәх кергтә, һал цаһан өдрәр ирсн коммуна йоснас бас әәх кергтә. Терүнә хоорнднь эврәннь авсн авалясн әәх кергтә. Тегәд, яһҗ бәәтхә гинәт, күндтә Борис Николаевич? Өдгә цагт эн йосн манд, нэпманмудт; эднә келдгәр болхла мана нерн тиим нэпман гисн, эднә келәр болхла буржуй. Буржуй угаһар бийснь бәәҗ эс чадхларн нэп бүрдәҗ һарһсмн, — гиҗ Сергей күр дүүдән зовлңган келв.

Хувцан өмсәд һарч одсн Сергей, агчмин зуур нег ик шил эврән нерсн әрк авч ирв.

Хоюрн сууһад хошад күңк әрк уучкад, һахан өөкнд шарсн өндг идцхәв. Нэпин тускар Сергей кесг күн иткшго үг келәд, бурад бәәнә.

— Чини келсн үгәр шинҗлхинь, чини нэпман болна гисн, мини ханцар бууһин сум кеснлә әдл! — гиҗ невчк халҗ одсн Борис күргән дамбрлҗ келв.

Зинан чирәнь хүврәд уурнь күрв:

—Юңгад нүл уга кү дамбрлнач, Боря? — Болв дала әәмшгтә йовдл болх бәәдл угаһинь медсн Сергей күр дүүдән өөлсн уга. Борис амн, үгәр му келх биш, босад цокдг болв чигн Сергей ду һарч хәрүцшго билә, зуг эрт гертәсм һарч, уга болтха гиҗ, дотран зальврҗ сууна.

— Борис Николаевич! — гиһәд, Сергей зуһудсн бәәдл һарһад, — һаза бәәх тана үүриг нааран дуудҗ болхий? Геснь бас өлсчәх. Көөрк, һанцарн онцрхх.

Борис Сергейиг му нүдәр хәләв. Үүртн гиҗ келсн үгнь терүнд таасгдсн уга.

—Терүнә үүрнь Брянск модна чон. Цаг зууринәр арһ уга болад дахулҗ йовнав. Нә, орҗ ирг. Чи ормднь невчк зогсча. Кемрҗән гүүһәд йовҗ одхлачинь эс гиҗ алдад, кү нааран орулчкхла, мини дү күүкнә күргн гиҗ

хәләхн угав. Чини ормд нег иим му юмн Зинад олдх. Көөркс, мини дү күүкд басл күчтә күргд олҗ авсн бәәҗ! Нинань бас тер... — гиһәд Борисин амнь халад ирв. — Сергей, би үнн үг эс келҗәнү?

— Мел чик! — гиһәд, Сергей адһмтаһар хәрү өгв.

— Мини үг медсн болхла, энүг үзҗәнчи? — гиһәд, Борис шалврин хавтхас револьвер шүүрч авад, Сергейүр төвлв.

— Медҗәнәв, медҗәнәв! — гиһәд, Сергей келв.

— Нә, тер һазак доһлң чоныг нааран орул! Хәрнь гүүһәд йовҗ одхлачнь һазр дорас чигн, теңгр деерәс чигн олҗ авхв! Меднә? — гиҗ Борис келв.

— Меднә, меднә... — гиһәд, Сергей килнцәс холд одхар, адһҗ һазаран һарв.

Дарунь Така һазаһас орҗ ирәд, бу-селмән җиңнүләд үүднә өөр зогсв.

— Нааран ирҗ хот у. Мини дү күүкн маниг тооҗана, Таканоч. (Борис Такаг доһлң төләднь тиигҗ наадлдг билә). Түрүн авгтан Така тиим наадна үгднь хордад салу һархар седлә, зуг арһнь уга болад бурндгта темән мет, Борислә көтрлдәд йовань эн. Такан гесн өлсв чигн Борисәр болхла, арһта билә. Юңгад гихлә, хойр дәкҗ зурм нүкнәснь малтҗ авад болһҗ идлә.

Борис Така хойр хотан экләд идв. Агдан шилтә әркәс Борис хойр күңкд дүүргәд кечкв.

— Борис, дәкҗ әрк уухмн биш, — гиҗ Така хөрв. —Та ода бийнь согтҗ одсн бәәҗт. Удлго өр цәәх... Альдаран одхви?

Күн булаҗ авхар бәәхмн кевтә, чирктә әркән адһҗ, асхн-цальгрулн уучкад:

— Альдаран одхви? Чи ода күртл альдаран одхан медхшийчи? Би кезәнә меднәв. Чи бидн хойрин хаалһ негн! — гиһәд дәкн револьверән һарһад, аминь цохдан наачкад. — Мана хаалһ эн! — гиһәд шүдән тачкнулв.

Ширә һатц зәвәр холд суусн Така, барс кевтә һәрәдсн болла, Борисин һарт бәәсн револьвериг булаҗ авад хавтхлчкв. — Эт тибе ни ягрушк! Пуль пошолв галава паламать, мозг чужой дом стена марать будет. Сестра твоя лишн арбот! — гиһәд, Така өрәл-дөрвнә орс келәр Борисиг сурһҗана.

Борис уурлхларн босад, халдан һарх гиһәд, Зина ухан уга бәәлә, болв ахнь доһлң нөкдтән уурлх биш, шоглв:

— Э, ямаран философий келҗәнәч, Таканоч? Мини толһа чамд харм биш, зуг дү күүкнд үлү көдлмш өгх гиҗ әәҗәнәч? — гиһәд, Борис сөөлңкәһәр инәв.

Эн сүл хойр җилин туршарт бәәсн «нохан» җирһлд, эн хойр ю эс үзв? Кеер овалсн өвснә дунд үвлин киитнд хонх цаг харһдмн, зәрмдән чонын нүкнд чигн орад хонцхадг билә. Тиим ик зовлңта бәәдл харһхла, Борис әрк уучкад бийән кесг дәкҗ хахар седсмн. Адгтан дөрв дәкҗ урднь тер үкләснь, Така энүг мөлтлҗ авсмн. Түрүн авгтан ноолдад, бу-селмән булалддг билә, ода нам хәрүцдгән уурв. Юңгад гихлә, Такала әдл зөргтә, эвтә-довта болн нег мөслсн ухата күн энүнлә ода харһшгонь ил. Борис һәргтә күн биш, терүгинь сән медсн төләдән, ода бас дәврҗ ноолдсн уга.

Ик таавата хотыг нег бүкл өдмгтәг хойр залу идәд үлдәл уга чиләчкв. Агданд үлдсн әркинь Така шүүрч авад, хойр өвдг хоорндан хавчад авчкв.

— Таканоч, эвцлдий, — гиҗ Борис сурв.

— Эвцлдий, — гиҗ тернь хәрү өгв.

— Тиигхлә нег чирк әрк кеҗ ас!

— Уга. Маңһдур уухт. Эс гиҗ эн күүтрәс һарч чадхн угавидн, — гиҗ Така келв.

— Терчнь чик. Хавхд торад уга деерән эрт эндәс заагрх кергтә, — гиҗ Борис келв.

Дәкәд дү күүкнәннь сурврт орад, Борис эк-эцк хойриннь тускар келв. Зуг тер келврнь йир һашута бәәсмн...

* * *

Деникинә үлдл церг Аһшас болн Яңхлас Улан Цергин гүҗрмг нудрмд харһад өмн үзг темцәд һарч зулцхав. Тедниг дахад зулх зөвтәнь чигн болн эс зулх зөвтәнь чигн дахҗ гүүцхәв. Зулх зөвтәнь: нойдуд, зәәсңгүд, баячуд болн көрңгтнр нань чигн хаана сөөвңгүд. Зулх зөв угань — интеллигентнр, дегәд байн биш болн цаһачудын цәәлһәнд (агитацд) авлгдсн улс бәәсмн. Мөртә церг, мөрдәр чирсн товс, тергд, уульсн күүкд болн көгшдүд цуг нирглдәд, хаалһ болһиг дарҗ, халун зунар хот деер хурсн батхнс мет бигшҗ тег дүүргв.

Церниг алдад тәвчксн сөөнь бийднь берк адһмтаһар Николай Павлович эмгән суулһҗ авад, нег тергн багтмар өлг-эдән ачад Борисиг дахад күүтрән хаяд һарсмн.

Улан Цергт бәәх, хальмг залута Нинад һанцхн экнь зовҗ ууляд, бийән дахулхар седхәс биш, Борис болн Николай Павлович күүкнүрн нам хәләснчнь уга.

Церн зулсн хөөн Борис терүг үктлнь цокад бичкн герин ард хайчксинь Евдокия Ивановна сала дотр чирҗ авч ирҗ бултулад, бичкн көвүһинь күүтрин захд бәәсн нег өр өвч орс эмгнә герт үлдәлә.

Нүүвр көндрәд һархин өмн, экнь ууляд бәәхлә, Борист генткн санан орад әрә әмтә, герин ард хайсн Нинаг хәәһәд олҗ чадсн уга. Нинан геедрлһн болн мөрәр довтлҗ одсн Церн хойр эдниг адһав. Нам күүнә герт одсн Зинаһан күләлго, Така җолачта мөрн тергнә ард Николай Павловичиг эмгтәһинь авч һарҗ зулсмн. Николай Павлович цаһачуд цаг зууринд көөгдҗәнә, удлго хәрү герүрн ирхв гиҗ, йир икәр ицҗәлә.

Кемр Церн, тер зеткртә асхн эс ирсн болхла, Николай Павлович Борисиг дахҗ йовхн уга билә. Арһ уга, «кесн гем эзән темцдг, кецин усн һууһан темцдг». Кемр Борисиг хөрәд Церниг эс һундасн болхла, улачуд ю кех билә нанд, — гиҗ тер хаалһдан зовҗ йовна.

Сарпуль балһснас давчксн цагт, эскадрона толһач Жидков Борисиг бухин (полкин) толһач тәвәд, терүнд подполковник гидг ям өгв. Тер цагт ям түргн өгдг бәәсмн. Хар теңгсүр өөрдх дутм Борисин бухин салдсмуд цөөкрәд йовна. Тер бийнь, өдртнь зогсад улачудла дәәлдчкәд, сөөднь цухрад, Хар тенгс темцәд йовцхана. Борис эк-эцк хойран бухин обоз дахулад, хаҗуднь Така деер нег салдсар харулч кеҗ йовулла. Юңгад гихлә, асхн болһн гишң, тер цухрад зулҗ йовх улсиг орһҗ хәрхәр седсн салдсмуд, хаалһин эдлвр авхар тондг бәәсмн. Итклтә салдс болн Така бүкл взвод тоначнр ирв чигн өлг-эдән булагдшго бәәсмн. Тер тустан Борисин седкл санамр билә.

Новороссийскд өөрдҗ йовад бухс (полкс), дивизьмүд, обозмуд, нүүҗ йовх улс цуһар нег-негән деерән давхрлдҗ багшад, эк-захан гееһәд ирв. Дигтә эн кемд Борисин бухиг (полкиг) ардаснь шахҗ йовх улачудыг невчк тогтнултха гиһәд, ард позицд үлдәв. Бухин (полкин) обоз наадк цергчнрлә хавчлдад уралан йовҗ одв.

Тер сөөднь зулҗ йовх обозур тоначнр дәврлһ кев. Эврәннь өлг-эдән эс өгсн, Николай Павловичиг һалзурсн тоначнр хаһад алчкв. Така Борисин экиг үүрч авад, ардан теднлә халдн йовҗ зулв. Өр цәәхин өмн, өлг-эд уга көгшн эмг үүрсн Така нег бичкн күүтрүр ирҗ Борисиг күләв. Борисин бух улачудыг бәрҗ чадсн уга. Һурвдгч хонгтан Новороссийск балһсна захд экән Такатаг Борис олҗ авла.

Лидия Михайловна Жидкова, Борисин эк, насарн көгшн эмгн биш билә, энҗл шинхн тәвн нас күрсмн. Зуг зовлң уга, сән бәәдл-җирһлд бәәһәд дасчксн күүнд, эн сүл хойр җилин эргцд давхр-давхртан үзгдсн түрү-зүдү болн седкл хавчсн зовлң, терүнә әмнд күрв.

Урд һарсн үрнь, Борис дәәнд одлһн, терүнә дарук эңкр күүкнь Нина эк-эцкин седклднь эс таасгдсн ялч болн оңдан келн күүнд мордлһн, аш сүүлднь тер-малан хаяд, дәәнә көлд орад, әмт дахҗ зулсн төләдән авсн залуһасн хаһцад йовхларн терүнә зүркнь дааҗ чадсн уга. Николай Павловичиг чирәднь хаҗ алад, өлг-эдинь тоначнр булаҗ авсиг үзсн ормдан харһцад унсн кевтән, маңһдур өрүнднь нег һолын амнд кевтсән медҗ терүнд ухан орв. Әмән геесн эмгиг Така тавн-зурһан дууна һазрт үүрч зулла. Дәкәд әмтнә үүмәг олзлҗ, нег мөрн терг олҗ авад, терүндән эмгиг ачад, һурвдгч хонгтан Новороссийск балһсна өөр Борислә харһснь тер. Така һәргин уршгар әмн уга эмг, дәрвкҗ шатҗах дәәнә көлд чирәд йовсмн биш. Бийднь даалһҗ тәвсн эцкинь геедг болв чигн, экинь әмд авч һархла Борис намаг хайхн уга гиҗ Така санв. Кемр Борис уга болхла Така ямаран күн болхмби? Оңдан орна улсин келн биш орс кел меддго, арвад арслңга арвн хойр алтнас талдан зөөр уга. Така яһҗ гесән теҗәхмби? Борисиг дахад, терүнә һосинь болв чигн арчад, әмд үлдх кергтә. Тер арвад арслңга арвн хойр алтыг, һарч зулҗ йовад, Така эцкиннь түңгрцг дотрас хулхалҗ авла. Терүнәс давуһар эс авсндан Така йир һунддг билә. Икәр эс авдг уршгнь Такан гем биш бәәсмн, Бергәс алтан альд бултулсан Такад биш, Сәәхләд келдго бәәсмн. Зуг нег бачм кергәр Бергәс һарһҗ авад, түңгрцгтән хадһлҗасн алтынь Така хулхалҗ авсмн.

Лидия Михайловнад ухан орсн болв чигн, зүн хәврһинь сүүдр дәврчксн, чирәннь нег хәврһнь әмн уга, амнь коочиҗ одсн цагла Борис тедниг олҗ авла. Маңһдур өрүнднь экнь өңгрхлә, Борис Така хойр нег баахн күүтрин үкәрт оршав.

Өңгрхиннь өмн экнь көвүндән Такан өр өвч йовдлын тускар келҗ чадв. Кемр эн көвүн эс бәәсн болхла чамаһан үзҗ чадхн уга биләв гиҗ экнь келв.

Кемр эмгн өвгн хойр Борисиг иртл үкҗ одсн болхла, Такан келсн үгиг тер иткшго билә. Эк-эцкинь эс харсч авсн Така эврәннь әмнәс хөөһх бәәсмн. Ода болхла Така Борисин өөрхн иньгнь болв, юңгад гихлә терүнәс талдан иткмҗтә күн Борист уга болҗ һарв. Тегәд урднь Такала хамдан сууҗ хот уудго бәәсн болхла, ода нег ааһас хуваҗ уудг болв. Тер өдрәс авн Така Борисин төлә әмән әрвлшго болсмн. Телтр һарч зулҗах сүл һал керм (пароход) һарч йовад уга бәәтл эн хойр, бухин арһта гисн хойр мөрән унҗ зулв.

Зәнь¹ һатлҗ һазадын орнас хөв-кишг хәәдг арһ угаһан тедн медсмн. Түрүн авгтан эн хойр Ховң һол көөҗ улан цергчнрәс болн шин йоснас бултв.

Арвн хонгин туршарт эдн булта йовҗ, бийләрн әдл бултҗ йовсн долан күүнлә харһад, йисн залу ниилҗ нег деермч бүрдәв. Түрүн авгтан эдн геснә теҗәл кехәр хаалһар йовсн улсур эс гиҗ унтсн станицмүдүр дәврлһ кедг билә. Болв түрүн һурвн-дөрвн амрар, бийдән әәмшг угаһар тонлһн эднд ик омг өгв. Түрүн авгтан эдн эгл тоначнр бәәсн болхла, аш сүүлднь эднә һарһсн азд-аля дәврлһн бодлһин (политическ) зүс зүүцхәв. Шин бүрдҗәх Хүүвмүдүр дәврәд, теднә һардачнриг токардг болв.

Нег сарин эргцд Борисин деермчин тонь арвн тав күрв. Иим олн улс әмтнд үзгдлго йовҗ болшго. Ховң хальмг тег биш. Хальмг теегт сөөнь дуусн сән мөрдәр хаалһдан нег чигн күүнлә харһлго бүкл зун дуунад күрч болхмн. Ховңд болхла күүтр чилхлә станиц эклнә, нег бәәрнднь бәргдлго һархла, дарук селәнднь күүнд үзгдлго бәәҗ болшго. Нег дәкҗ бәәрн милицнр болн оңдан һазрас дуудулсн арвн цергчнрлә тедн нүүрцҗ цус асхсн ноолдан болв. Тер ноолданд Борис долан күүһән гееһәд, әрә гиҗ әмән авч һарв.

Терүнә хөөн Таката хоюрн хальмг тег орх болҗ шиидв. Эдниг һурвхн күн дахв. Тиигәд өдртнь модн заагт бултҗ амрад, сөөднь йова йовҗ хаврин түрүһәр тедн хальмг теегүр орҗ ирцхәв. Энд ирәд деермчин тонь хөрнд күрв.

Эҗго теегт ирәд амрхв гиҗ санҗасн Така болн Борис Шорвин нутгин ЧОН-ын багла (отрядла) харһҗ ик һарута үлдв. Тер багиг (отрядыг) Нохашкин Церн, Нинан күргн һардҗ йовхинь Борис дегәд сән медсмн. Зуг терүнә һарт харһхла әмд эс һархан сән меднә, болв кен кенә һарт харһхинь яһҗ медхүв? Урднь Шар-Даванд болн Жидков күүтрт Цернлә харһсан Борис мартад уга. Дү күргнәннь тускар ухалад оркхла, тер араһан зууһад оддмн.

¹ Зәнь — меҗә.

Тер намаг эс—гиҗ би терүг! Бурхн бәәдг болхла тер мини һарт харһх зөвтә! — гиҗ Борис сандг билә.

Цернә багла (отрядла) харһсна хөөн борис Така хоюрхн үлдв. Альдаран одхув? Одахн Така эцкүрн одад, Шанкуна Мокн эврә деермч бүрдәсн зәңг авч ирлә. Арһ уга, урднь мал хулхалад, Шорвин кециг догдлулҗ йовсн, сурһуль-эрдм биш, нам нег чигн орс үг меддго Шанкуна Мокна һарт орх шиидвр Борис болн Така авсмн.

...Өр цәәхин өмн Борис болн Така гесинь цадхсн болн бүлән деевр өгсн дү күүкнә гер хайҗ һарх зөвтә болв.

— Зина болн Сергей өдмг давс хойр хувалцсндтн ханҗанав... Дәәнә цагин йосар, дү күргн чамаг, халун герәсчнь хаһцулҗ бийән дахулхар седләв, зуг хальмг үлгүр эс меднчи, «хар буданд хать болшго, харңһу сөөд нөкд болшго», әәмтхә күн бәәдлтәч. Танаһар чигн болтха: дав деер туһл-бүрүһәрн арсман кетн, дәкәд совдепнр тана бийсинтн арсар бийдән кожанк куртк кеҗ өмсх...

Иигәд зәңг-зә уга бәәҗәһәд генткн орҗ ирсн гемим тәвҗ өгтн... Хамхул-шарлҗн кевтә сальк дахад нисч йовад орҗ ирүв. Мини зүркн медҗәх бәәдлтә: хөөннь иигҗ харһх угань маһдлта. Бидн хоюрн үлдвидн, дү күүкн!— гиһәд, Борисин хоолын дунь эгзңнәд, нүднь устад одв. — Нинаг дү күүкн гиҗ санҗахшив. Өцклдүр Така уга бәәсн болхла, Церн намаг әмд тәвхн уга билә.

— Така бийнь, ямаран чигн һалас мөлтрәд һарч чаддг арһта билә. Тиигхд бас тавн күүнлә ор һанцар халдад үлдчкәд, нег чигн сөрв уга зөвәр холд һарсн Борисиг күцҗ ирв. Тернь үнн бәәсмн: бүрүлин гегән тасрсн дару нурсн нег үвлзңгин өөр, Церн өөрән дөрвн күүтә, Борис Така хойриг бүслҗ чадв. Зуг тедниг меклҗ бууһин сумиг бийдән дуудҗ авад, Борист һарч зулх арһ Така өгсмн.

Зина нег чигн үг келлго, тәмкин болн буурлда шарлҗна үнр шиңгрсн ахиннь киилгтнь чирәһән наачкад, экрәд уульв. Иим әәмшгтә болн му нертә җирһлин хаалһ шүүҗ авсн ахдан ю келҗ чадхв тер.

...Шанкуна Мокна деермчин ханьд Жидков тавхн хонг бәәв. Цааранднь тедн заагт Борис бәәҗ чадшго бәәсмн. Юңгад гихлә Шанкуна Мокна деермч йосн эгл хулхачин йосар бәәцхәнә. Нег арвн хө көөҗ авч ирчкәд, терүгән чилтл җирһцхәнә. Геснь өлсәд ирхлә, дәкн мордҗ һарад нег күүнә үкр көөҗ авч ирәд алҗ иднә. Хаалһд харһсн күүг тонҗ авна. Ода, иим үүмәтә цагт, бийләрн ик мөңг авч йовдг кен бәәх билә. Нег мордад йовҗ одсн залунь, хаалһар йовсн күн бийән негҗүллго бәәхлә, терүгән алчкад, хавтхинь уудлхла, негхн арслң далн мөңгн хавтхднь йовсн болҗ һарв. Терүгәрн базр-бах кеһәд, нирглдәд бәәцхәнә. Шанкуна Мокн тиим йовдлыг бурушаҗахш. Тиим улсла цааранднь бәәҗ болхий? Борис эднәс салх шиидвр авла. Жидков бийнь кедү кү алсн болхв? Зуг арслң далн мөңгнә төлә тер кү алшго бәәсмн. Харм биш, зуг кү алхин төлә, ямаран учрар, ямаран күүг алҗахан медх зөвтә.

Кемр тер күн эн йосна һардач, большевик болхла, нам хавтхднь деншг уга болв чигн алҗ болхмн гиҗ Жидков Шанкуновд келв. «Чи, хаана опицәр болад намаг сурһхар бәәнчи? Чини хаана йосн уга! Би чини үг соңсхар бәәхшив. Энд эс таасгдхла, нүдндм үзгдлго уга бол! Би чамаг дуудсн угав. Эврәнм ухан болх! —гиҗ Мокн терүг дамбрлв.

Тер асхнднь Борисин хавтхас эцкиннь белглсн цаһан мөңгн портсигар нег деермч хулхалҗ авчахлань Борис бәрҗ авад, Мокна чирәд терүг хаһад алчкад, тер сөөнь бийднь хошан баглад йовҗ одв.

Халун авгтан терүг дахад һарсн Така маңһдур өрүнднь хәрү Мокна көлд мөргҗ ирв.

Эн түрү-зүдү хаалһднь Борисиг кесг дәкҗ Така харсч авла. Терүнә төлә Така эврәннь әмән әрвлшго, берк итклтә бәәсмн. Тиим күүнәс салҗ һархд ик харм Борист болсмн. Зуг Жидков Тең һол көөһәд бүрдҗәх хазг цергчнрин деермчс зүстҗ бәргдхәсн әәһәд, эн йоснас зулад, цуглрҗах зәңг соңсла. Баг бәәх орс селәдәр болн станицәр орс болн хальмг йовхла сонҗл болх гиһәд Такаг хәрү йовулв. Тенд күрәд бийнь батрад авчкад, Такаг ирҗ авх болад, зуг ода деерән хәрү Мокнур од гиҗ үүртән тер селвг өгсмн.

.. Удлго Борис Тең һатц йовсн Маслакин «ноһан» деермчлә харһв. Урднь хаана цергт ик тоомсрта йовсн хазгуд Маслакиг дахсмн, эн Хүүвин йоснд тедн ик дурго бәәсмн. Тиим улс Борисин уханла ирлцҗ, терүнд икәр таас гдсмн.

Тавн зу шаху тоота Маслакин деермч Тең һол талас көөгдәд, хальмг теегт ирҗ бәәршлсмн. Хальмг теегт шинхн бүрдсн Хүүвмүд тедн тараҗ көөһәд, шин йосна һардачнриг болн активистнриг тедн хаҗ алад, цаг зууринәр, тиигхд Манцин улусин ставк бәәсн Элст селәг тедн дәәлҗ авсмн... 1921 җилин мөрн сарин 29 өдр тедн Элст деер һучн хойр коммунистнр болн комсомольинр хаҗ алсмн. Теднә дунд Манцин улусин исполкомин ахлач Будана Эренҗәниг болн намын улусин зөвллин даалһврта сегләтр, хүвсхлин өмн намын зергләнд йовсн Наумовиг бас тедн хаҗ алсмн. Негхн җилин эргцд угатя улсин төлә әмән әрвллго ноолдҗ йовсн нутгин хойр ахлачиг әмтн йир икәр таасдг бәәсмн. Дәәнә җилмүдт цусан геесн хальмг хотдудар тер зүркн ишкрсн му зәңг күрч кесгиннь седкл догдлулсмн. Деермчлә ноолда кех ЧОН-ын багдт орлцхар, тер өдрмүдт хамр дорнь хар ноосн урһад уга баахн көвүн болн буурл үстә өвгн чигн әәмгин күцәгч зөвллд ирдг бәәсмн.

Хальмг ЦИК-ин хург деер тер деермчлә ноолда кех таңһчин ЧОН-а баг (отряд) бүрдәгдәд, терүнә ахлачнь таңһчин дәәнә комиссар Алексей Григорьевич Маслов (Хөөчин Боза) шиидгдсмн.

Хальмг ЧОН-ын баг (отряд) хаврин хойр сарин болн зунын түрүн сарин туршарт Маслакин деермчлә дөрв дәкҗ шүрүтә кевәр ноолдв. Харһх болһндан тәвәд-җирәд күүһән деермч геедг билә. Сүл харһлһнд деермч кевтән гишң бәргдәд, зуг хөр шаху улс зулҗ һарв. Дәәнә көлд үксн улс заагас деермчин һардач Григорий Маслакин болн терүнә барун һар мет бәәсн Жидков Борисин цогцс таңһчин ЧОН-а баг (отряд) олҗ авсмн. Тиигҗ байн Жидков нер угаһар тохм тасрҗ, зөөсн зөөрән эдлҗ чадлго әмнәсн хөөһсмн.

* * *

Шорвинск уком намын даалһврта сегләтрин утулң болн нәрхн өрә. Командировкд йовад ирснә хөөн, өрүн ирҗ суусн кевтән асхн күртл һардг цол болхш. Үдләднь сегләтрин асрҗ өгсн хойр чирк орс цә, хүүрә сухаряр хот кеһәд бәәнә. Эндр бас тиим күнд көдлмштә өдр болв. Нег тиим төрин тускар догшн күүндвр кехәр намын Шорвинск укомин даалһврта сегләтр Вадим Петрович Семиколенов УИК-ин ахлач Нохашкин Церниг дуудулв.

Тер 1921 җилин зунар Вадим Петрович шишлң даалһврта Шорвин нутгт ирәд, тиигхд улусин зөвллин сегләтр бәәсн Кандуевин седвәрәр һарсн шиидврин чик, хаҗһринь дәкнәс шинҗлҗ хәләһәд күн болһнас сурад, улусин зөвллин зөвчән хаҗһр шиидвр авсинь йилһв. Дәкәд зөвчәнә зәрм гешүд сегләтрин аалинь илдкҗ келв. Нохашкин Церниг намаснь һарһх шиидвр авхмн, тадн намаг дөңнтн гиҗ тедниг бүкл хойр өдртән Кандуев шахад, «кемр мини үг эс даххла, та хойриг көдлмшәстн һарһнав» гиҗ әәлһсн илдкгдв. Кандуевин һарһсн дәкәд чигн кесг модьрун йовдлмудын тускар зөвллд (комиссьд) коммунистнр болн намд (партьд) эс бәәдг улс келв. Зөвлл (комиссь) ардаснь ирсн Чапчан Аршт эврәннь ашлвран келв. Намын улусин зөвллин пленум деер Кандуев Каруг нег дууһар көдлмшәснь һарһад, намын догшн засгла харһулв. Намын Шорвинск улусин зөвллин даалһврта сегләтрт Чапчан Аршин селвгәр Семиколенов Вадим Петрович суңһгдв. Нохашкин Церниг эврәннь туск төр хәләҗәх намын зөвчәнд, бийән бәрҗ чадлго, шүрүн йовдл һарһснднь, намын шоодврла харһулад, хуучн көдлмштнь, УИК-ин ахлачднь үлдәх шиидвр бас тер хург деер һарв.

Терүнәс нааран җил болҗ йовна. Цернтә хоюрн Вадим йир ик көдлмш кев. Көдлмш икәр кех дутм эндү бас икәр һарна. Юңгад гихлә, эдн урднь күн йовад уга, бүтү хаалһар йовна. Вадим бийнь хальмг келн-әмтнә заң-бәәр сән эс медсн учрар зәрмдән эндүһән медхләрн, кенәсчнь эмәлго, гемән сурдг билә. Церн болхла, эврә насни уршгар, тиим даалһврта көдлмшт эс көдлҗ йовсн учрар, шишлң медрл татуһин уршгар эндү һарһдг билә. Тер цагтнь Вадим Петрович даңгинд хаҗһринь чиклҗ, һо хаалһднь орулдг билә. Тер бийнь Вадим Петрович күцәгч зөвллин кех көдлмшт кезәдчнь орлцдго билә.

Кесг чинртә болн чинр уга, гүҗрмг болн нәрн төрмүд заагт, нег урднь харһад уга-төр, Церн эндр күцәх зөвтә болв. Асхн шидр, Дунд Хурлын Богла багш, хальмг кел меддг орс амдачта ирәд, Цернә һарһсн эндүһин тускар Вадим Петровичд келҗ, зөвән күргв. Эн хавр цуг хурлын гелңгүдт, харчудла әдл, теднд ордг мөңгнә оруһин кирцәһәр, мал-гериннь то-дигәр алв тәвгдлә. Тер алвиг зәрмнь цаглань өгч чадсн уга билә.

Дунд Хурлас тер алван дөрвн гелң цаглань өгч чадсмн уга. Терүнә тускар әәмгин ахлач УИК-ин ахлач Нохашкин Цернд келв. Тер зәңг авсн Церн, Дунд Хурлд багтаһан деермчлә көөлдҗ йовсн Шорвд заквр өгв. Гер дөрвн гелңгиг Шорвин улусин ставкур йовһар тууҗ авч иртхә гиҗ келүлв. Гелңгүдиг бәрҗ авад, Шорвин багин нег улан цергч, һаң халунла ставк күртл дөрвүләһинь авад һарв. Зууран һазрин дундурт, Ик көл хагт күрлго, нег гелңнь муурад эс йовҗ чадхла, маляһар цокҗ. Тер гелңнь хәрү хурлурн ирәд, хам-хошаһан цуглулҗ авад, харин ханьд һарч. Йос эвдсн эн йовдлын тускар Богла багш Улусин Зөвллин ахлачд зарһ бәрҗ ирв.

— Хурл-хувргт хүүвин йосн харшлх зөв уга. Кемр теднд модьрун йовдл үзүлсн күн, ямаранчн ик ям дааҗавчн хүүвин йосн догшн цааҗла харһх учрта гиҗ Пиитр балһснд бәәдг Хамб лам келлә, — гиҗ Богла багш Вадим Петровичд цәәлһв.

— Бурхн-шаҗнд шүтдг улсиг болн хурл-хувргиг йосн бишәр шахад, зака эвдсн күн, цааҗла харһх зөвтә. Нанд ирҗ келсндтн ханҗанав. Йос эвдсн Шорв, терүг түкрсн Церн хойр мана засглһнла харһх. Эврәннь шиидврин тускар бидн танд хөөннь зәңглхвидн, — гиҗ Вадим Петрович Богла багшт келв.

— Дәкәд нег үг келхәр седләв, — гиһәд ах багш тотхад зогсв. — Урднь Шорв деермчлә көөлдҗ йовад, бас нег ирәд, хурлд орхас өмн пистуляр деегшән хачкад орҗ ирлә. Терүнәс нааран «Хурлын ик ламнь — Церн, ик гевгүнь — Шорв» — гиһәд мана гецлмүд болн манҗрмуд келдг болв, — гиҗ ах багш зарһ бәрв.

Тедн һарсн хөөн Семиколенов кесгтән тер йовдлын тускар ухалв. Түрүн авгтан Церниг дуудулҗ күүндхәр седв. Цаг хәләхлә арвн час асхн болҗ одсн бәәҗ. Иим ора яһҗ дуудулхув? Дәкәд үдин өмн кесг әәмгәс ирсн һундл бичгин тускар ик гидг шүрүн күүндвр Вадим келһлә.

Улусин кесг селәдәр, урдк дәәнә коммунизмин цаг кевтә, олна төрт көлгн болн күүнә көлс олзлхларн шаң угаһар мел өңгәр кегддг бәәҗ. Терүнәс көлтә угатьнр болн дундын теҗәлтә улс Хүүвин йоснд һундл төрәд, дурго йовдл һарһад бәәсн зәңг дала ирнә. Терүг медә бәәсн бийнь, УИК болн терүнә ахлач харшлҗ эс чадҗ. Ода нэпин хаалһд орсна хөөн, тиим эндү һарһҗ болшго, олна көдлмшт олзлгдсн көлгнә болн күүнә көлснә шаңгинь өгх кергтә. Терүг цаглань эс күцәҗ чадсн УИК-ин ахлач Нохашкин Церниг шоодврла харһулхмн, —гиҗ зөвчән эндр шиидвр һарһла.

Хойр сар хооран, олн улст деерәс ирсн дөң, тетклһнә көдләчнр цаглань эс хуваҗ өгсн уршгар, һурвн күн һарутсн болҗ һарв. Терүг цаглань эс медсн саак ахлач Нохашкин Церн шоодврла харһла.

Тер хамгиг ода санчкад, Вадим бийән бас гемшәв. Баһ наста болн дамшлт уга Цернд даалһчкад, эврән тер хамг дуту-дундт оньган эс өгсндән, терүнлә әдл бурута.

«Эн кергиг хара үддәҗ болшго, бас неквртәһәр күүндҗ, хөөннь тиим йовдл һардгоһар кех кергтә», — гиҗ Вадим санчкад, эн төрәр Церниг маңһдур дуудулхар шиидв. Җиңнүр генткн җиңнв. Семиколенов трубк авб.

— Вадим Петрович! Та цуцрсн угавт? — гиҗ Церн җиңнүрәр соньмсв.

— Чамар болхла, би көгшн күн, цуцрлго яах билә! — гиҗ Вадим хәрү өгв.

— Нег сән санан бәәнә, танур ирҗ болхий?—гиҗ Церн зөвшәл сурв.

— Буру гиҗәхшв, — гиҗ сегләтр хәрү өгв.

Вадим Петрович Шорвд ирснәс нааран өдр болһн асхн арвн-арвн нег час күртл көдлдг билә. Терүнә диг-дараг Церн болн наадк улусин зөвллин болн уикин көдләчнр бас дахв.

Вадим Петрович одачн гер авад уга нег медәтә күүнә хуучн герт, улусин зөвлләс хол биш патьрлҗ бәәнә.

—Вадим Петрович, Нина таниг гиичд ирх гиҗ күләҗәнә, — болҗ Церн зәңглв.

— Иим ора юн болҗ одва? Намаг гертм Евдокия Ивановна күләҗәнә. Үдлә хәрхдм, ээзгә белднәв гилә, — гичкәд Вадим Петрович инәв.

— Нинаг бичә һундатн. Дәкәд, дәкәд.. һанцхн Нина болхла төр уга билә. Нүүдлә Шартуһас ирлә, — гиҗ Церн келв.

— Тиим болхла —оңдан үг. — Вадим Петрович байрлад одв. — Шуд юңгад эс келвч?

— Таниг сөрхәр седләв. Нина бичә кел гилә. Таньх угаһинь медхәр. Намаг эс келсн болхла, таньхн уга биләт. Нүүдлә йир өсч... Би эврән әрә танюв,— гиһәд Церн, дү күүкнь ирснд, байрлҗ омгшв.

— Чамаг шоодх керг билә. Ода седкличн эвдҗ болшго, маңһдур күүндхмн, — гиһәд Вадим Петрович һархар бийән белдв.

— Терүгән эс келхләтн һархшв, — Церн үүднә өөр бәәсн сандл деер суучкад көндрҗәхш. — Маңһдур күртл күләхин орчд, сән болв, му болв эндр медчкнәв.

— Эзнь эврән сурҗахла, арһ уга, — гиһәд Вадим Петрович, хурлын ах багшин келсн тоотыг Цернд соңсхв. — Тер хамг үнний?

— Үнн. Негчн үлү үг уга, — гиҗ Церн зөвшәрв.

— Тегәд мини дотрк ухаг маляһар цокҗ көөҗ, һарһҗ чадвч?

— Ю келҗәхмт? Күүнә уха көөҗ һарһҗ болшго, — гиҗ Церн хәрү өгв.

— Тиигхлә, кесг зун җилин туршарт, өвк, уңг-тохмнь зальврҗ шүтәд, седкл-ухаһинь эзләд, күүнә толһаднь шиңгрҗ одсн сүзгиг күчәр уурулҗ болхий? — гиҗ Вадим уурлв.

— Уга, би әмтнә сүзг көөҗәхшив, хурлын гелңгүд көөҗәнәв.

— Хурлын гелңгүд гиснчнь, харчудын ухаһар болхла, бурхна болн теднә хоорнд бәәх залһлда. Гелңгин номар дамдҗ, бурхна хәәрнд тедн күрх саната. Хурлыг уга кечкхлә, әмтнә ухан сольгдад, сүзглдгән хайх гиҗәнч?— гиҗ Семиколенов мөшкв.

— Э, тиим. Хурл уга болхла, тедн кендән мөргх билә!

— Хаҗһр тоолвр. Әмтнә зүркнд бәәсн сүзгиг маляһар чигн, пистулар чигн тохм таслхд күчр. Әмтн эврән бурхн-ном керг уга гиһәд, эврәннь сүзгддгән хайхла, мана диилвр тер мөн. Зуг терүн күртл одачн кесг арвад җил кергтә. Шорв та хойрла әдл гелңгүдиг малядад көөһәд бәәхлә, олн-әмтиг бийәсн үргәхвидн. Та хойр генн ухаһарн дөрвн гелң әәлһнәвидн гиһәд, бурхн-шаҗнд шүтдг кесг зун улс бийәсн холҗулад, Хүүвин йосна чинринь гөңгрүлҗт! Тиим, намын зааврас хаҗһр йовдл һарһсн та хойрин тускар, дәкн нег күүндвр зөвчән деер кех кергтә, — гиҗ Семиколенов Цернд төвшүнәр келв.

— Сурһуль-герл уга, харңһу хальмгуд күүкд һарһвчн — хурлур, күн үквчн — хурлур, күүкн мордвчн — хурлур, күн гемнвчн—хурлур одна. Тиим тоомсрта хурл бәәһә бәәтл, әмтн манур ирш угалм! — гиҗ Церн сөрҗ босв.

— Нам (Парть) чи ман хойриг нааран тәвхләрн, тер улсин иткл авлҗ тедн эврәннь ухан-седклән, эврәннь түрү-зүдүһән, эврәннь байран хурла гелңгүдлә, баячудла биш, манла хувацдгар, бидн теднә седклд иткл бүрдәтхә гиһәд йос өглә. Тер иткмҗ маляһар диилҗ болшго, эврәннь ухаһарн, цаһан седкләрн бидн тедниг хурад, сүзглдгинь уурулҗ, мана намд (партьд), Хүүвин йоснд сүзглдг сурһх зөвтәвидн, — гиҗ Вадим Петрович келв.

— Өлн-түрү цагтан манур ирнә. Одак өлсчәх улст ирсн дөң түгәҗәхд, өдр сө уга маниг амран гисн уга, — гиҗ Церн келв.

— Би тегәд чамд юуна тускар келҗәнәв? Үзҗәнч, өлн-түрү цагтан Бергәсүр болн Жидковур одлго, манур ирҗәнә. Йир сән темдг. Кемрҗән теднә хөв-кишгинь, бәәдл-җирһлинь ясрулх бурхн-шаҗн биш, һанцхн Хүүвин йосинь олн-әмтн эврәннь ухаһар медсн цагт, хурлур негчн күн одхн уга. Күн эс ирхлә, хурл-хуврг эврән тархнь лавта. Ода мана эркн төр бийән иткүлх, Хүүвин йосн— олн-әмтнә төлә бәәх йосинь, теднд медүлҗ, теднә нүдинь секҗ, зүркинь авлх! — Семиколенов Цернә өмн ирәд, «медгдвү?» гисн бәәдлтәһәр, көлән алцаһад зогсв.

— Шорва та хойриг зөвчән деер дәкнәс хәләхвидн. Терүн күртл нег эвтә цаг харһхла, тер ах багшас гемән суртн, — гиҗ Вадим Петрович келв.

— Хурлын багшас гемән суршгов.

— Тиигхлә бийдчнь му болх, хәрнь ухал, — гиҗ Семиколенов һаза һарчкад, Цернд келв. — Би герүрн орад һарнав.

— Ора болҗ одх, Нина керлдх, — болҗ Церн сана орулв.

— Гем уга. Чамаг оңдан герт одсн уга гиһәд би герч болсв. Күүнлә хочлхн угач, — гиһәд Вадим Петрович инәв.

— Чотнд яһҗ һар хоосн одхв? Гертм һурвн моһлцг шикр бәәхмн. Мини хөвәр Лидәд шикр иддг шүдн одачн уга болх. Терүг өстл мана хот-хоолын кемҗән немгдх.

— Һанцхн шикрин төлә танаһар дәврҗ йовхар, һоодан йовхмн. Шикр манад бәәнә, — гиҗ Церн адһв.

— Альдас танад шикр ирх билә? Чи нанла әдл норм авналмч, — гиҗ Семиколенов келв.

— Би яһвчн көрңгтнин күргн бәәнәлм, — гиҗ Церн инәв.

Вадим Петрович гертән эврәннь түлкүрәр тәәлҗ орад, һаза бийинь күләҗәсн Цернүр удан боллго һарч ирәд:

— Мана Евдокия Ивановна ора альдаран одсн болхв? — гиҗ Семиколенов алң болв.

— Дуня эгч манад бәәдг болх. Нина терүг дуудлго бәәшголм, — гиҗ Церн келв.

Дуня гиснь — урднь Жидковинд мөрч бәәсн Наум өвгнә гергнь. Хөрдгч җилд Наум өңгрәд, Церн өрк-бүлән нааран нүүлһҗ авхдан Дуня эгчиг бас авч ирлә. Дуня теднә герт, Нинан экләнь әдл, эзн-хозн болад бәәдг билә. Зуг ниднәһә Вадим Петрович нааран көдлмшт ирхлә, өрк-бүлин шиидврәр Евдокия Ивановна терүнә хотынь кеҗ, хувц-хунринь уһаҗ, һар-көл болхар тиигән һарла. Дуня эгч эврән тиим уха орулв. Өрк-бүл уга һанцхн залу яһҗ бәәхмб? — гиҗ келлә. Вадим Петрович Жидков күүтрт бәәх цагтнь, Наум өвгн гергтәһән хоюрн терүнд йир дурта, эврәннь үрнлә әдл сандг билә.

—А, хәәрхн! Эдниг төөрәд йовҗ одва гиҗ санҗалав, — гиһәд халун бешин өөр чирәнь улаһад, сәәхрҗ одсн Нина тедниг орҗ ирхлә, байртаһар тосв.

— Церн зүн хәврһшән гүүҗ йовхлань, әрә гиҗ зогсавв. Мадниг күләҗәдг болх, адһхмн гихлә, намаг соңсхш, — гиҗ Семиколенов шоглҗ инәв.

— Вадим Петрович, саак намар зооган кехәр бәәнә. Церниг хаҗугшан йовхла амрх биләв. Өдрин дуусн хотынь белдх кергтә. Көвүн күүкн хойран дахулад, күүкдин герт одҗ көдлх биләв, — гиҗ Нина инәв.

Нааран нүүҗ ирснәсн авн, Нина өнчн бичкн күүкд бәәдг шин секгдсн герт асрач болҗ көдлдг билә. Түрүн авгтан Нинад көдлмш таасгдсн уга, зуг көдлә бәәҗ теднлә иҗлдәд, өнчн-өвү күүкдт санань зовад, аш сүүлднь тендәс көөвчн һаршго болв. Зуг сар хооран күүкн һарсн уршгар ода гертән бәәнә. Седклднь тааста көдлмш, дурта залунь хаҗуднь бәәсн учрар Нина бийән ик хөвтәд тоолна.

— Чотн альд бәәнә? Нааран авһ Вадимүр ир! Мини хавтх шикрәр дүүрң, — гиҗ Семиколенов тер хоорнд дууһарн гер дүүргв.

Ачан һараснь көтлсн Нүүдлә, оңдан хораһас һарч ирәд, үүднә өөр зогсв. Белкүсәрн хойр тө нәрхн, намч эрәтә көк торһн бүшмүдиг көтрүлҗ деегшән өргчксн ке сәәхн өрчнь, ки авх болһнднь күвклзҗ, кеерүлҗ хадсн товчинь таслн алдад бәәнә. Чирә үздг гер мет герлтә, чиндр цаһан чирәтә, цаснас цаһан саңната, чииһәс хар нүдтә, Нүүдлә күүкн Вадимин өмн, гүрлһн угаһар ээм деерән хайсн чилм хар үснь, чирәһинь дахҗ унҗсн, зург мет зогсв. Нүд чичм харңһуд йовҗ йовхлань, генткн нарни толь цәс гисн мет, герлнь дегәд падрхла, Вадим хойр нүдән бүрилһв.

— Вадим Петрович, мендвт! — Чотна келсн ду соңсчкад, Вадим бийән һартан авч, хавтхасн һурвн моһлцг шикр һарһв. — Мә, Чотн. Эн шикрмүд чамаг гертән күләҗ-күләҗ, эврән нааран ирв. Би чамаг ир гиһәд өдр болһн дуудсн бийнь, ирҗәхн угач, — гиҗ Вадим хөкрлв.

— Танад шикр далай? — гиҗ Чотн сурв.

— Дала. Нег тергн, дәкәд авдр дүүрң. Хәрнь, маңһдур манаһур ир, — гиҗ Вадим бийән әәтрүлв.

— Би тана гер эврән олҗ чадшгов. Папад цол болхш, мама Лидаг теврнә, асрна, — гиҗ Чотн үнән келв.— Вадим Петрович, папад цол болхла, би ирнәв, бичә һундтн, — гиҗ Чотн келәд, цуһараһинь инәлһв. Эк-эцк хойран дураһад, Вадимиг «Петрович» гиҗ тер келнә.

— Нүүдлә, та, мел аһла әдл болҗт... Уга, мел хаана хатнла әдл болҗт, — гиҗ Вадим күүкнә җөөлн болн уг хурһта һар атхҗ мендлв.

«Би ямаран уха санҗасм энв? Эн арагнь күүкәр болхла, көгшн өвгн — ода һучн хойрта. Эн күүкн арвн нәәмн — арвн йисн наста болх!» Вадим Петрович Нүүдләг Әәдрхнд арвн йисдгч җилд үзлә. Терүнәс нааран һурвхн җил, эн күүкн иигҗ оңдарад, улм сәәхрҗ.

— Ширә белн, нааран, сууцхатн! — гиҗ Нина тедниг дуудв. — Нүүдлә, Вадим Петрович, таднд нег-негән хәләлдснтн болх! Вадим Петрович мана Нүүдләд дурлчкҗ кевтә! — гиҗ һольшг Нина шоглҗ келв. Семиколеновин чирәнь, чансн цаяха мет, улаҗ одв.

— Нина, ю келҗәх күмбч? Нүүдлә нанас хөрн насн дү болх, — гиҗ Вадим бийән харсв.

— Хөрн насн дү биш, Нүүдлә танас арвн дөрвн насн дү, — гиҗ Нина терүг чиклв.

— Нина, өңгәр хар гөрәр шахҗанач. Вадим Петрович намаг үкләс татҗ авсинь эврән меднәч.

Кемрҗән би эмч болх хаалһ шүүҗ авсн болхла, һанцхн Вадим Петровичиг дураҗ, үкләс кү татҗ авхар седсн седвәр билә, — гиҗ Нүүдлә ширә һатц, Вадим Петровичлә зерглдәд-суучкад, келв. — Тер тустан, Вадим Петрович, танд ханҗанав. Харһсн цагтан эн үгән келхәр, зүркндән хадһлад йовлав. — Нүүдлә Вадимин һаринь татҗ авад, ик альхинь атхв.

—Үүрмүд, үгән невчк ахрдтн. Евдокия Ивановна нааран ирҗ суутн! — гиҗ Церн үгин хоорнд орлцв.

— Чи хургт «үүрмүд» гиһәд хәәкрн гиҗ дасчкҗч. Бидн чамд ямаран үүрмүд болҗахмб? Гергнчнь, дү күүкнчнь, көвүнчнь бас үүрмүд болхмб? — гиҗ Нина тачкнҗ инәв. — Кермн, тер хотчн болҗаг, нааран ирҗ су, — гиһәд Нина дуудхла, кухняс Шорвин гергн Кермн һарч ирв.

— Шорв яһла? Кермн, би таниг яһад эс үзнәв! — гиҗ Вадим Петрович ормасн босч, Кермнә һар чаңһар атхв.

— Шорва яах билә? Саак деермчләрн көөлдҗ йовна. Гертән ирхләрн, гиичин күүнәһәр хотан ууҗ авад, хәрү мордад йовҗ одна, — гиҗ Кермн инәв. Эн уйн күүкд күн, энҗл март сарин нәәмн шинд, Вадим Петровичд ик өврмҗтә йовдл үзүллә.

Энҗл март сарин доланд өмн үзгәс ирсн нәәмн деермчлә Шорвин баг (отряд) бәрлдәд, иргнә (гражданск) дәәнлә негдгч Хальмг бухд (полкд) йовсн, ода улан багин зергләнд, деермчлә ноолдҗ йовсн Элдән Бадмд бууһин сумн тусч күндәр шавтав. Бадм асхн күртл ухан уга бәәҗәһәд өңгрҗ одв. Терүнә цогциг теегт бәәх хотнас өргәһүр авч ирәд, энд. оршахар УКОМ болн УИК шиидсмн.

Тер цогц авч ирх өрүн, эн нутгт түрүн болҗ, Шорвин улусин цутхлң селәнд, күүкд улсин сән өдр кех болҗ кесгәс нааран белдҗәсмн. Тер белдвр Шорвин гергн, комсомолк Кермн һардҗала. Өрүн күүкд улс герән ахулад, үкрән саачкад, сурһулин бор модн герин өөр цуглрв. Кермн, хаҗудан дөрвн баахн күүкд улс дахулсн, цуһар улан альчур толһадан боосн, тер герин кирлцән деер һарч ирв. Йисн часин алднд зу һар күүкд улс цуглрв. Эн төрт нег чигн залу кү орулхмн биш, күүкд улс бийснь хурган экләд, сән өдрән кетхә гиҗ урднь бооцсмн.

— Элдән Бадмин цогц үкәрүр авч йовна!—гиһәд ардас нег күүкд күн зәңглв.

— Эгчнр, ээҗнр, дүүнр! Һалзу деермчин сумнла, һурвн үртә Элдән Бадм харһад өңгрсиг тадн соңссн болхт.

Тегәд цогцинь энд авч ирҗ оршаҗана. Эн кевтән цуһар үкәр орхм! — гиҗ Кермн кирлцән деерәс келв.

Күүкд улс кевтән, сурһулин гермүдәс хол биш бәәсн хар толһа тал, нирглдәд шуугад һарв.

Элдән Бадмин цогциг экнь, гергнь болн һурвн бичкн күүкднь дахҗ ирҗ. Дәкәд Шорв дөрвн улан цергчтә, белн үкәрин амнд, улан кенчрәр бүркчксн яршгт бәәсн Бадмин цогциг, буулһчкв. Тергн деерәс сандл буулһад хаҗуднь тәвлһнлә, терүн деернь Кермн һарад зогсчкв.

— Ээҗнр, эгчнр, дүүнр! Эн өнчрсн һурвн үрдүдин чирәс эс үзҗәнт! Эцк угаһар эдн яһҗ бәәхмб? Дәкәд, һанцхн үрән геесн, зу күрсн эмгнә зүркн ода яһҗ цокҗах? Эн белвсрәд үлдсн һар деерән нуста һурвн үрән, зу күрсн ээҗән хәләһәд үлдсн, мана эгчин седкл ямаран болх? Энүг үзәд эс шарклсн зүрктә күүкд күн мадн дунд бәәхий? Тегәд эднд ирсн зовлңгиг яһҗ хувалций? Хөөннь иим зүркн ишкрх, цусн көрх йовдл үзгддгиг яһҗ уурай? Тер алач-махч деермчнрлә манд ноолддг чидл бәәнү? Уга. Теднәс яһҗ өшәһән авхмб? Манд теднә өмнәс зәрүлх селм бәәнү? Бәәнә! Тернь — харал! Мана, зун хөрн күүкд күүнә харал теднд эс күрхий? — гиҗ Кермн сурв.

— Күрх, күрх! — гилдәд күүкд улс нег дууһар терүг дөңнв.

— Нә эклий! — гиҗ Кермн, күүкд улсиг эргүлҗ хәләчкәд, келв, — Эн нуста һурвн үринь өнчрүләд үлдәсн...

— Эн нуста һурвн үринь өнчрүләд үлдәсн! — гиһәд зун хөрн күүкд күн нег-дууһар давтад хәәкрв.

— Зу күрәд, зуухдан бүдрсн ээҗиннь зүрк шаркрулсн! — гиһәд Кермниг келхлә, тедн бас нег дууһар давтв.

— Үсән хувалһад, үрән һарһад, насн-җилән өгсн авалинь белвсрүлсн алач-махч деермчнр, үрн-садан үзлго, гер бүлән үзлго, теңгр-бурхнд цокулҗ, төрл-төрсндән һәәлүлҗ, аврлт уга хорһлҗн сумн. әминь авч, чон-нохад цогцан чирүлҗ йовх болтн! — гиһәд, Кермниг келх болһнд, зун хөрн дун давтад бәәнә. Эврәннь меддг харалан цуһараһинь келчкәд, Кермн бууҗ одв. Болв терүнә хөөн, тег дарҗ, зун хөрн күүкд күүнә харал аһарар тарҗ нисв..

Кермниг экләд үг келҗәхд, Церн Вадим Петрович хойр мөрн тергәр үкәр деер ирәд, күүкд улсин ард зогсв. Кермнә келсн болһныг Церн Вадим Петровичд орчулҗ өгәд бәәв. Вадим Петрович хальмг кел му биш келдг дасла. Хаҗуднь күн уга болхла, көгшн өвгд-эмгдлә амдач угаһар эврән күүндҗ чадна. Болв иим «харал» түрүн болҗ соңсчаснь эн. Күүкд улс эврәннь бәәсн селмән эн харалд тәвҗәхинь эн медв.

Болв эн харал, хөөннь эднд медгдсн үзмҗ авч ирх гиҗ эн сансн уга.

Деермчин сумнла харһад әмән өгсн коммунист болн улан цергч Элдән Бадмин үкәр деер зун хөрн күүкд күүнә тәвсн харал тиим ик өврмҗ үзүлх гиҗ эн кезәдчнь медшго билә. Агчмин зуур тер харалын туск зәңг Шорвин кецәр нисв. Үй-үйәсн нааран, күүкд күүнә харалас әәһәд дасчксн теегин улст, даңһар зун хөрн күүкд күүнә харал ямаран догшн болх? Тер деермчт йовсн нәәмн күүнә гер-бүлд, элгн-саднд тер әәмшгтә, негчн хальмг урднь соңсад уга, зәңг бас күрв. Тер деермчин элгн-саднь, гер-бүлнь цуһар харалас әәхләрн, теднән зүстхә гиҗ эрв. Кемрҗән эврән ирҗ эс зүстхләтн, бидн ЧК-ад бәрүлнәвидн гиҗ элгн-саднь тедниг әәлһв. Дәкәд харалла харһҗ тохм тасрхар бәәхшвидн гиҗ келв. Тер харалын маңһдуртнь нег деермч мөрнәсн унад, көлән хуһлад, кесг хавсан хамхлҗ гисн зәңг ирв. Дола хонсна хөөн тер баг деермчәс һурвн күн улусин өргәд ирҗ зүств. Көлән хуһлсн негнь дәкҗ бултсн уга, гертән үлдв.

Күүкд улсин харал тиим ик үзмҗ үүдәх гиҗ Церн чигн, Вадим Петрович чигн, санҗасн уга билә. Олн-әмтн дунд бас ик күүндвр шатв.

Хаҗуһас, оңдан губернәс бултҗ ирсн Маскаленко, Букашевин, нань чигн деермч тарад ода арв һар күүтә Шанкуновин деермч үлдв. Эн деермч нудрм-байн улсла залһлдата болад, көөлдҗ йовх улан цергчнрин хонсн һазр, маңһдуртнь одх һазр күртл урдаснь медәд, теднд соңсхдг уршгар, ода деерән бәргдлго бәәв.

— Вадим Петрович, күүкд улс дәкн цуглулад, Кермнәр харал тәвүлхмн болвзго, — гиҗ Церн нег дәкҗ келв.

— Харал нег дәкҗ манд тусан күрглә. Ода тус уга. Тедниг чидләр дарх кергтә, — гиҗ Вадим хәрү өгв.

...Терүнәс нааран Кермниг үзх болһндан Вадим Петрович ик гидгәр күндлҗ, ээлтәһәр күүнддг билә.

Тер хоорнд, Цернә бәрҗәсн шилтә шампанскин бөглә, бу хасн мет, ә һарһад деегшән өсрв.

—О, иим сенр хот альдас олҗ авсмч? — гиҗ Вадим Петрович Цернәс сурв.

— Нүүдлән авч ирсн белг, — гиҗ Церн цәәлһв.

— Нанла нег девсңд сурдг күүкнә эцкнь, Шарту балһсна нег складын һардач. Тегәд намаг хәрҗәхинь медчкәд, тер күүкн асрҗ өглә, — гиҗ Нүүдлә келв. Әмтн экләд хот-хоолынь ууцхав. Нүүдлән авч ирсн шампанск чилхлә Нина, дәкн нег шил, зуг манахнд, Әрәсәд кегдсн чаһр авч ирҗ кев.

Әмтнә гесн цадад, умсн халад ирхин алднд, Вадим Петрович Нүүдлә хойрин хоорнд келх үг, күүндх төр дала болҗ һарв. Нүүдлә Шарту балһсна эмчллһнә күрәлңд (институтд) сурчана. Тер күрәлңд Вадим Петровичин таньдг кесг багштнр (профессормуд) бәәсн болҗ һарв. Эн хойрин күүндән дегәд утдад ирхлә, ду дуулхмн гиҗ Нина келв.

Эн суусн улс Вадим Петровичиг цуһар гишң кесгәс авн таньдг билә. Урднь нәр-нааднд чигн хамдан ордг билә. Зуг эндрклә әдл иим тиньгр шогч, олн зүсн наад-инәд татх үг келдгинь, кенчнь меддго билә. Эн асхн терүнә ормд, оңдан күн бәәсн болҗ медгдв.

Цернә герт, асхн орҗ ирснәс авн, зүркнднь нарн һарсн болҗ Вадим Петровичд медгдв. Терүнә учринь бийнь меднә. Зуг һуч һар җилд һазр деер бәәсн болвчн, иим седкл энүнд зүүгдәд уга билә.

Урднь Хазнд (Казаньд) Ик сурһульд сурчаһад, наһц эцкиннь үр, орс гелңгин герт эн ирдг билә. Теднә баһ күүкнлә эн таньлдад, хойраннь седкл ханьцн гиҗәсн цагла, Вадим түрүн болҗ оютнрин үүмәнд орад, хойр хонгт бәрәнд бәәлә. Терүнәннь тускар, гелңгин күүкн Таняд келлго бәәдг арһ уга билә. Келснә хөөн цөөк хонад ирхлә, күүкнә седкл сольгдҗ одсинь Вадим медлә. Хөөннь Улан Цергт йовад, бас күүкд улсла харһҗ йовла. Болв эндр Нүүдләлә харһснла әдл, седкл-ухань иигҗ өвклзҗ өвәрцсиг эн медәд уга. «Нүүдлә бичкн күүкн, мини үүрин наста күүкн биш, нанд ирлцш уга», — гиһәд, Вадим дотран бийән хөрәд бәәвчн, зүркнь соңсч өглго, күгдлҗ цокҗана.

* * *

Тер асхн, сөөнь өрәл давсн цагт, Церн Вадим Петрович хойр теднәһәс һарад Хагта орх зөвтә болв.

Тедниг нәәрләд-җирһә бәәтл, Дунд Хурла әәмгәс мөртә элч ирҗ, һашута зәңг соңсхв. Өцклдүр үдлә, Хагтан әәмгә ахлач Цеднә Сарң эврәннь бичәч (пииср) Бергәсин Сарңта хоюрн Шорвинск УИК-ин болн УКОМ намын некврәр Шанкуновин деермчин гер-бүл элгн-садна буулһавр (списк) кеҗәлә.

Урднь кесг җилд алач-махч йовдл һарһҗ йовсн Шанкунов Мокн хөрн негдгч җилин намрар, амн үгән өгәд, дәкҗ эвго йовдл һарһшго болад, зүстлә. Хүүвин йосн әминь харсх цаас һарһҗ өгәд, олна зергләнд бәәтхә гиҗ санла. Болв тер эврәннь өгсн үгән даасн уга. Дәкн цөөкн кү цуглулҗ авад, шинәс әмт дәәләд, даҗрад бәәв.

Тер өдр Хагтын хулсн заагт бүгҗәсн Шанкуновд, әәмгин Хүүвин ахлач Цеднә Сарң болн бичәч (пииср) Бергәсин Сарң хойр, орһдул һарсн улсин гер-мал бичҗ ставкур йовулҗадыҗ гисн зәңг ирв.

Бергәсин ик көвүн Така, урднь хаана цергт поручик йовсн Акуловин деермчт йовла. Зуг тер деермчиг улан баг (отряд) күүчснә хөөн Така хәрҗ ирәд, бултҗаһад Шанкуновин деермчлә негдәд, ик гүрм үзүлв. Тер зәңг соңссн Така, Шанкунов Мокнас зөв авад, хойр кү өөрән дахулад әәмгин Хүүвин һаза һал үдлә ирәд буув. Түүг үзсн Цеднә Сарң бичәчдән (пиисртән) келв:

— Сарң, тер буулһавран авад, ардк үүдәр һарад, нег һазрт бултулҗ орк, би тедниг энд бәрҗ үзсв, — Цернә Сарңгин тиигҗ келх учрнь, деермчнр урднь чигн әәмгин Хүүвин заллтд ирәд, әәлһәд, илдх тиизтә цаас һарһҗ «ас» гиһәд дөөглхәс биш, һар күрч кү көндәдго билә.

Әәмгин заллт бәәсн шавр гер хойр өрәтә билә. Тегәд ахлач пиисрән ардк үүдәрнь һарч, деермчт бәәх улсин гер-бүлин болн малын буулһавр, дәкәд әәмгин Хүүвин төгрг тииз бултултха гиҗ һарһла. Болв тер гер ардан үүдтәһинь меддг Така нег күүһәң өмнк үүднд зогсачкад, хаҗудк күүтәһән гүүхәрн гер эргәд, арднь ирхлә, бичәч (пииср) Сарң һарч аашна.

— А, дү минь, чамла харһх цаг ирнә гидг эн! — гиһәд, Така чон цокад унһадг маляһарн дүүһиннь толһаһарнь өгв, тернь цусан һооҗулад, негчн үг келлго доран унв. — Өөркчн үкәд уга болхла, таралңгин орнур йовулчк! — гиҗ Така ардан йовсн деермчт келчкәд, герүр адһҗ орв. Арднь йовсн күн цусан һооҗулад кевтсн бичәчиг (пиисриг) төвллһн угаһар, өөрхнәс хачкад, Такан ардас орҗ ирв.

— Экән көкмр! Бултлһнд бәәх улсин гер-бүл засглхар цаас чамаг бичҗәнә гиҗәлү? Шулун болдгар тер цаасдан һарһҗ ас! Төгрг тиизән бас нааран өг! — гиҗ Така, герүр орҗ ирсн ширә һатц суусн ахлачиг маляһар нурһарнь ораһад оркв.. Цеднә Сарңгин махмуднь өвдсн болвчн, тер негчн үг келсн уга.

— Һарһҗ ас! Тер цаасдан! — гиҗ Така дәкн хәәкрв. Такад, туслң бийднь, тер цаасн керг уга бәәсмн. Юңгад гихлә, терүнд гер-бүлләһән юнчнь залһлдан уга. «Эцк сүл авсн гергнәннь үг соңсад, баһ наста үрдүдән доталад, намаг һазалҗана» гиҗ эн Бергәст дурго болла. Сүл җилмүдт цаһачудын цергт, хөөннь олн зүсн деермчин ханьд йовхларн, күүнәс цус асхлһн, энүнд хулһн алснла әдл, дасгдҗ одв. Дәкәд Шанкунов Мокна деермчт ирснә хөөн эн теднд иткүлх зөрмг йовдл һарһад уга билә. Тегәд әәмгин Хүүвд кегдҗәх буулһавр болн тииз авч ирхд, эврән сән дурар һарла.

— Орһдулмудын гер-бүлин болн малын цаас ас! — гиҗ Така дәкн ахлачиг шахв.

— Ю келҗәхмч? Така? Орһҗах улсин гер-бүлин нер бичәд, би ю кех биләв! Эс иткхлә, эн бичәтә цаасд хәлә, — гиһәд Сарң, хаҗудан бәәсн бичкн модн авдрас кесг цаас һарһад ширә деер тәвчкв.

— Буҗии, буҗии!* энүнлә юуһинь күүндәд бәәнәч? — гиһәд Такан ард йовсн ик хар деермч, ахлачиг ширә цааһас татҗ авад, герин булңгур шивчкәд, модн авдр дотр бәәсн цаасдыг кевтнь, ширә бүрксн улан кенчр деер һарһҗ тәвб — Эн цаасдынь кевтнь авад йовхмн, тенд манахс кергтәһинь йилһҗ авх.

— Тиизтн альд бәәнә? — гиҗ Така герин булңд бәәсн ахлачас сурв. Тернь хәрү өгсн уга.

Кен нааран орсинь меддг хотна улс үүмлдәд, ахлачиг харсхин кергт, заллтын өөр хурад, һаза зогсчасн харулчд келв:

— Хәлә, Шорвин баг (отряд) эн мана хотныг буслҗ йовх бәәдлтә! — нег залу хотна захд бәәсн зо тал заав. Дигтә тер зооһин деегүр тоһруд нисәд, бууҗ йовна.

— Шорвин баг (отряд) аашна! — гиһәд һазак үүднә өөр харулд үлдәсн күн хәәкрв.

— Өөрк цаасдан авад һар! — гиҗ Така нөкд хар залудан закв. — Шулуһар тиизән ас! — Така ахлачин амнд пистулан шахв. — Шулуһар! — гиҗ тер дәкнәс хәәкрәд, ахлачиг хаһад унһачкад, хар залуһин ардас сидһлзн гүүҗ һарад, мөрн деерән мордв.

..Хагтан нур утдан арвн тавн дууна, өргндән нәәмн-йисн дууна билә. Ниднин, 1921 җил болсн ик һаңд болн урднь чигн кесг җил дараһар болад бәәсн хагсу җилмүдт үвләр цасн баһ болсн уршгар эн нуурин усн ширгәд, күүнә өвдгцә, икәрнь тәвхлә белкүсцә усн дунднь үлдлә. Төгәлңдән, көвә талнь нигт, мөртә күн дотрнь орҗ одсн бийнь бултҗ одх, өндр хулсн урһҗ. Тер хулсн дотр Шанкуна Мокна деермч арвн һар мөртә күн орҗ одсн бәәнә. Әмтнә келәр болхла, нуурин тал дунд нег бичкн арлд тедн бүгҗәнә.

Тер нуурин ар көвәд, үд давҗ одсн кемд, нег гиигн автомашин бәәнә, терүнә сүүдртнь хойр күн сууна, кабин дотрнь җолач сууна.

* буҗии! — хальмг күн бичкн күүкдән, хорха-моһаһар әәлһдмн

Машин эргнд, деерк урһмлнь өгрәд унҗ одсн, күрңтсн халцха һазрин көрсн зәрм һазрарн шуурч одҗ.

— Одаксин һарч ирх цаг болв. Гелңд юм кехн уга. Юңгад гихлә, алач-махч деермчнр болвчн, ода бийнь бурхн-шаҗна үлмәнәс һарад уга. Әмнәннь төлә эс болвчн, өрк-бүлиннь төлә гелңгиг көндәхн уга. Церн әәмшгтә! Терүг тәвхмн биш билә, — гиҗ Вадим Петрович зөвәр үүмсн бәәдлтәһәр келв.

Арш Чапчаевич негчн үг келлго, машинә сүүдрәс босад, тедүкн бәәсн хөн толһа темцәд һарв.

— Вадим Петрович, нааран өөрд, — гиһәд Чапчаев дорагшан өкәһәд зогсв. — Эн ноһана нерн — зултрһн,— Арш буурлда шарлҗна бәәдлтә өвсиг һарарн илн бәәҗ келв. — Буурлда шарлҗн, цаһан өвсн, хоһн, керсң күртлән тәгәлңдән өгрәд унҗ одсн бәәнә. Һанцхн зултрһн көкрәд үлдҗ! — гиһәд Арш инәмсклв.

— Энүгичн буурлда шарлҗн болһад бәәнәв, — Вадим Петрович тег дунд шавшад үлдсн ноһана бүчр таслҗ авад, үнршлҗ үзв.

— Буурлда... — гиһәд Арш нүдәрн эргндән хәләв. — Үзҗәнч, тер бәәнә. Бас өгрәд унҗ одв. Зуг һанцхн зултрһн мана теегт әәмшг уга, ямаранчн халун һаң, киитн зуд болсн бийнь, зултрһн мөңкинд көкрәд. бәәнә. Юңгад гихлә, зултрһна уңгнь дорагшан, хәврһшән салад, хойр-һурвн метр гүүнд түңглнә. Тер һазрин чиигәс күч авад, ямаранчн һаңд даргдхш, мөңкин дөрвн цагт көкрәд бәәнә, — гиҗ Арш ик бахмҗтаһар келчкәд, толһаһан өндәлһв: — Тер мет Нохашкин Цернә үндснь эврәннь олн-әмтнлә негн. Кедү догшн һалвас эн көвүн менд һарсинь, чи бидн хойр меднәвидн. Тиигхлә, энүнәс бас менд ирх гиҗ иций, — гиһәд Арш Чапчаевич хәрү машиһән темцв.

...Такаг йовад өрәл час давхла, Шорвин багин нег әңг хөр һар мөртә улс Хагт ирҗ буув. Деермчин сумнла харһад, дор ормдан әмнь һарсн, әәмгин Хүүвин ахлачин цогциг гертнь авч ирсн, хойр бичкн күүкднь болн теднә экнь ууляд-шууглдад бәәнә. Теднә өөр шавтсн толһаһан ик цаһан альчурар боочксн бичәч (пииср) Сарң теднә өөр бәәнә, дәкәд хотна эмгд, өвгд бас ирцхәв. Зах-зүх зәңг соңссн Шорв хотна көгшдлә ирҗ мендлчкәд, Сарңгиг хойр улан цергчәр туулһад, әәмгин Хүүв бәәсн, минь одахн күүнә цусн асхрсн герүр терүг күргүлв.

— Нә, әәмгин ахлач Цернә Сарңгиг ахтаһан хоюрн яһад алсан кел! — гиҗ Шорв ахлачин суудг сандл деер, гедәҗ суучкад, әәмгин Хүүвин бичәчәс (пиисрәс) сурв.

— Шорва, ю келҗәхмч? Тер ман хойрин хоорндк бәәдлиг, Церн та хойр меднәлмт! — гиҗ Бергәсин Сарң келв.

— Би Улан Цергин толһачв! Деермчлә залһлдата байна көвүн Улан Цергин толһачиг чи гих зөв уга! — гиһәд Шорва шүрүһәр келв. — Кемр Така та хойр ахлачиг эс алхла, тегәд кен терүг алва? — Шорва нагаһан герәснь авад, ширә деер өмнән тәвчкв. — Юн болсиг төрүц нуулго цугтнь кел, эс гиҗ цааҗин хамгин күндлә харһхч!

— Һә болсв, ахлачиг кен алсинь үзсн угав! Би ахлачта хоюрн тер үдлә Шанкуна Мокна деермчин үлмәд бәәсн улсин арднь үлдсн элгн-саднаннь болн мал-гериннь то диглҗ бичҗәләвидн, — гиҗ бичәч (пииср) цәәлһв.

— Тегәд Мокна деермчин ханьд кедү күн бәәнә болһҗаната? — Шорв Сарңгин нүднүр ширтҗ цольгв.

— Арвн хойр күн гиҗ ахлач тоолҗала. Э, дигтә тер буулһавр бичәд чиләҗ бәәтл, герин һаза һурвн мөртә күн рҗ буув.

— Сарң, каарч одвидн! Һаза Мокна деермч ирҗ йовна. Чи ардк үүдәр һарад, эн буулһавр тииз хойриг бултул, би тедниг невчк бәрҗ үзсв! — гиҗ ахлач нанд келлә. Намаг ардк үүдәр һарлһнла, өмнәсм ирҗ йовсн Така толһаһарм маляһар цокад оркв, би унҗ одув. Дәкәд бууһин ду соңсув.

— Тииз буулһавр хойрчн альд бәәнә?

— Эн бәәнә! — гиһәд бичәч (пииср) тииз болн дөрвлҗләд эвксн цаас хавтхасн һарһад Шорвад өгв.

— Нә, Така, ода альд бәәхинь кел! — гиҗ Шорв ширә деерәс нагаһан шүүрәд авчкв.

— Би яһҗ медхв. Намаг босхла тедн йовҗ одсн бәәҗ, — гиһәд Сарң, Шорв бийднь эс иткснд, һундл төрв.

— Кемр Така чамд дурго бәәсн болхла, ахлачиг алад, чамаг яһҗ әмд үлдәв? — гиҗ Шорв бичәчүр (пиисрүр) өөрдҗ ирв.

— Түүг нанд меддг арһ уга. Чи ик ахлач күн, эврән медх зәвтәч! — гиҗ Бергәсин отхн көвүн Шорвин өмнәс зөрҗ келв.

— А, чи намаг сурһхар седҗәнч? — гиһәд Шорв терүг нагана ишәр цокад оркхла, тернь унлго зогсв, болв толһан цаһан боодһа һатцас, цусн ивтрәд ирв. — Энүг авч одад, ардк катгт дүрчктн! Асхндан ставкур йовулчкхмн. Тенд одхларн энүнд келх үгмүд олдх! — гиҗ Шорв закхла, хойр улан цергч, Сарңгиг тууһад һарч одв.

Шорва улусин Ставкур зәңг күргҗ нег мөртә кү илгәв.

Зуг һоодан хулсна көвәһәр йовдг хаалһар, элчиг йовулхдан деермчнрәс әәһәд, хойр холван ууҗм, эргмҗтә хаалһар йовулв.

Маңһдур өрүнднь Хагтур Нохашкиев Семиколенов хойр нарнла урлдҗ ирв. Тедниг ирәд буулһнла, Дунд Хурлын ах багш Богла хойр ахлачд нег зәңг келв.

—Асхн намаг орндан орсна хөөн, Мокн мини өргәд эврән ирв, — гиһәд әәмцсн гелң келв. — «Эндр Така, манас зөвшәл угаһар, әәмгин Хүүвин ахлач алчкад, дала кергтә цаас авч ирҗ. Тиим хаҗһр йовдл һарһснднь, Такаг бәрәд күлчкәд, өөрнь хойр манач үлдәчкәд, һарч ирүв. Кемрҗән маңһдур аставкин орс ик ахлач Вадим эврән ирәд, маниг зүстхлә, бәрәнд авхшв гиҗ амн үгән эврән өгхләнь, бидн Такаг, тер авч ирсн цаастаһинь теднә һарт өгнәвидн» — гиҗ Мокн келв, тегәд намаг таднур йовулв, — Богла багш кииһән авчкад, немҗ медүлв. — Альд, кезә харһхан келҗ өглә.

Тер зәңг соңссн Вадим Петрович, Мокна келсн темдгәр теднә нааһас хулсн заагт орҗ, деермчнриг зүстхәр седв. Церн болхла, мел зөв өгсн уга. «Та яһвчн оңдан һазрас ирсн, оңдан келн күнт. Теднә кесгнь намаг таньна, тер төләд би орнав», — гиҗ Церн зүткв. Мокн Вадим Петровичлә эврән харһнав гиҗ дуудсн уршгар, Семиколенов одх болҗ шиидв.

Хурлын ах багш, Церн болн Вадим Петрович эдн, өрүн үдин алднд Мокна заасн һазрур, хулсна көвәд ирв. Вадим нәрхн ут модна үзүрт цаһан кенчр боочкад, хулснур орв.

Терүг хулсн заагт орад кесг болчксн цагт, Чапчан Арш гиигн машитә ирв. Хулсн дотр Вадим орҗ одсинь соңсчкад, Арш Чапчаевич, негл Церн гемтә кевтә, терүнд икәр уурлв.

— Нохан амнд орсн ясн бүтн һардви? Юңгад терүг тәввч? Терүг деермчнр алхла, чини бийинчнь толһа өсргнәв! — гиҗ Чапчаев Цернд цухл аңхрв. Тер нагаһан бел кеһәд, хулснур орв. — Эй, хей! — гиһәд Арш хәәкрв. Тер әәһинь соңсад Вадим Петрович хәрү ирв. Тедн хулснас һарад, машинә өөр суусн Богла Церн хойрур ирв.

— Селәнд үлдсн Шорвин багиг (отрядыг) нааран хулснур өөрдкхмн! — гиҗ Арш зүткв.

— Церг өөрдххмн биш, һар хоосар нааһаснь орхмн! — гиҗ Вадим Петрович келв.

— Церн хурлын ах багш хойриг хулсн дотр орулад, Мокниг иткүләд, терүг нааран көвәһүр авхмн, — гиҗ эдн шиидв.

Дунд Хурлын ах багш Богла барун һартан «Зуңквин гегәнә» шар зес мирд бәрсн, зүн һартан эркән эргүлсн, хаҗуднь Церн, ут уньна үзүрт цаһан кенчр боочксн терүгән хулсна толһаһас давулад өргчксн, нур тал орҗ одцхав. Тедн хулсн дотр орад, зөвәр цаг болв. Тиим удан болзгт теднәс зәңг-зә уга болсн уршгар Вадим Петрович Арш Чапчаевич хойр йир зовняд, одх һазр олҗ чадлго, үүмәд бәәцхәснь эн.

— Йир зеткртә йовдл һарһчквидн, — гиҗ Арш Чапчаевич аш сүүлднь бийән гемшәв.

— Мини зүркн йир төвшүн бәәнә. Тедн бүрн-бүтн ирх бәәдлтә, — гиҗ Вадим Петрович үүрән хөрв.

* * *