1 А с т а в к — Баһ Дөрвдә нутга һардачнр бәәх селән (ставкин улус).

— Юн гидг үг келҗәхмт? — гиһәд, Сәәхлә залуһурн шовһр хурц хәләцән төвлв. — Мана деермдн бурхн бәәнәлм, терүнәс саглх билтә! Эцкәсн хольҗад, гемтә эк дү хойран ээм деерән ачад үлдсн өнчн көвүг хар гөрәр бузрдадви? Яһсн хату зүрктә күмбтә? — гиһәд, Сәәхлә уульв.

Цаһан седклтә Сарң босад, геедрсн кетчиг кевс заагт, герин терм үкүг хоорнд хәәһәд, сахняд бәәв. Такан зүркн тогляд, һәрәдәд, бииләд бәәв... Ага, сән болв! Ода Церниг нанас үлү тоолдгитн хәләй. Хөөт экиннь уульлһн энүнд йир икәр таасгдв. «Энүнәс авн хоорндан керлдәд, эцк энүг көөһәд хәрүлчкхинь сән бәәҗ. Тер цагт би эцктәһән хоюрн үлдхлә, эн улсиг яһҗ бәрх бәәсн. Эн «гергн» даңгин хоорнднь орад, эцкиг эвләд авчкна», — гиҗ, Така араһан зууҗ Сәәхләд дотран уурлҗана...

— Така, шулун болдгар Лиҗиг авад ир!— гиҗ, Бергәс келчкәд, нурһан ардан үүрчкәд, гер дотраһур йовдңнад бәәнә. Икәр уурлад, үүмсн цагтан эн даңгин иигҗ йовдңнна.

— Кедү мөңгн тер кетчтн билә, икәр уурлад бәәх?— гиҗ Сәәхлә арһан бархларн сурв.

— Мөңгнә олн, цөөкнь керг уга! Мөңгн уга хоосн кетч чигн болг! Мини герәс хулха кедг кен бәәхмб! —гиҗ, Бергәс һаньдглҗ хәәкрв. Тер геедрсн кетчиг дахад, эврәннь тоомср-геедрснлә әдл Бергәс бәәнә.

— Нег цөөкн мөңгнә төлә дала шууга һарһад керг уга гиҗ санҗанав. Дәкәд Церн лавта авсн угаһинь альдас меднәт? Кемрҗән тер ууһрмуд йосндан терүнд белг өгсн болхла яһнта?

— Бд мөңг хәәҗәхшив. Эврәннь тоомсран хәәҗәнәв. Эндр кетчинь хулхалҗ авад, маңһдур бийинчнь гиҗгәр өгәд, гертәсчнь көөх чигн цаг харһх! Бергәс тиим ичкевттә юм нууҗ чадшго! — гиһәд буслад ирв.

Дигтә тер цаглань, бухин күзүнлә әдл бөдүн күзүтә, тос түрксн мет, гилвкәд бәәдг күрң чирәтә, һахан нүдн мет уутьхн нүдтә Лиҗ орҗ ирәд, үүднә өөр зогсв.

— Одак шулмиг гиҗгәрнь өгәд нааран авад ир! — гиҗ, Бергәсин өгсн заквр тернь эс медхлә. — Одак Нохашкин шулм көвүг авад ир! — гиҗ давтв.

Удлго ардаснь хойр күүһәр түлкүлсн, хүүрә хулсн мет, нәрхн болн уйн Церн герин тал дунд зогсв. Аң бәрәд авч ирсн шург, барг нохас кевтә, байрлсн Лиҗ Така хойр ардаснь зогсчксн, эзнәннь түкрлһ күләҗәнә.

...«Ямаран аврлт уга хөв чамд заясмб, бичкн көвүн. Кезә чини зовлң чилхмб? Болв би көвүг дөөглүлхшив»,— гиһәд, Сәәхлә бас бийән белдәд авчкв.

— Нааран ирәд зогс, өөрдәд, — гиҗ, Бергәс хурһарн бийиннь өмн заав. Церн өөрдәд, һар күрх һазрт өмннь зогсхлань, Бергәс түүнд закв: — Нүдән чирмлго, һоодан мини нүд хәләлч! — Церн Бергәсәс икәр әәдг болвчн, арһ уга терүнә һалзу нохан нүднә өңгтә, улаһад, бүлтиҗ одсн нүднүр хәләцән чирмлго зөрүлв.

— Хәләһит, энүг! Ямаран әәмшг угаһинь. Нүдәрн намаг, арһта болхла, ивтрәһәд цольгх саната! Иим күн ю болвчн һарһхмн! Нә, ода нуулго, мел һооднь кел, мөңгн альд бәәнә?

— Аакд өгчкләв, герт бәәнә.

— Сән. Тернь арвн һурвн арслң. Наадк мөңгнь болн мини орс иньгин белглсн часинь кетчтәһинь альд бултулвч? — гиһәд, Бергәс шүрүтәһәр көвүнә зүн халхарнь ташад оркв, Церн дәәвлсн бийнь, унсн уга.

Цернә зүркнь чолун мет хатурҗ, одв: юн мөңгнә, ямаран часин болн кетчин тускар үг сурҗахинь эн медҗ чадлго бәәв. Болв иим цагт һарч ирдг белн нульмсна бийнь көвүнә нүднәс һархш.

— Мини кетч яһлач, кел!

— Ямаран кетч, би медҗәхшив.

— Мана ик герт күн уга цагт, чи һанцарн кедү дәкҗ орлач? — гиһәд, Бергәс сурвран цааранднь сольвлад бәәв.

— Уга?. Така, чи эн көвүн мана герт орсиг үзлч? — гиҗ Бергәс көвүнәсн сурв.

— Үзлә.

— А, би мартчкҗв. Тер орсмуд ирснә маңһдур асхнднь, тана һанзд һал тәвхәр, хойр дәкҗ герт орлав, — гиҗ Церн келв.

— Ямаран мартмха! Нуухар седв, кишго ноха! — гиһәд, Бергәс көвүнә цохар әрә нудрман күргсн болла, Церн, хадурла харһсн хулсн мет, нуһрад доран унв.

— Кемрҗән һартн җахшнад, цокх кү хәәҗәхлә, намаг цоктн! — гиһәд Сәәхлә, Церн залу хойриннь хоорнд зогсчкв. Терүнә нег мөслҗ хәләсн хәләц, шатҗах түүмр мет, Бергәсин омгиг хуухлв.

Һазр деер бәәсн юмнас Бергәсин әәдг негхн юмнь— Сәәхлән эн хәләц. Тегәд эврәннь буслҗах ууртан, тер эврән цалм хайҗ тогтнулх зөвтә болв.

— Кемрҗән әмтнә келнәс әәшго болхла, бурхнас әәх билү.

Би хөвдән, эврәннь үрн-саднас әәҗәнәв. Килнц. Бөөснд утх һарһснла әдл юм һарһҗанат, — гиҗ, Сәәхлә һазрт кевтсн Церниг сүүвдҗ босхн, келв.

— Лиҗ, Така гертнь күргчктн, — гиҗ Бергәс, цуцрсн бәәдлтәһәр баран өмнк ширдг деер сун йовҗ келв.

— Лиҗ, Така терүг хурһарн көндәдг болвзат! Би эврән Ерниг гертнь күргчкнәв, — гиҗ Сәәхлә тедниг дахад һарв.

— Бийнь хаалһан олҗ чадшго биш! Бас һәәвһә харсач! — гиҗ Лиҗ келв.

Удлго цуһар, Бергәсәс бишңкнь гертәс һарч одхла, Бергәс дәкн термин толһад өлгәтә бәәсн бортхта әрк авад ормдан суув.

Сәәхлә Нохашкин җолмд зөвәр удан бәәһәд, Булһна зовлң хувацад хамдан ууляд, терүнә седклинь невчк тогтнулчкад, хәрҗ одсна ард, зөвәр болад теднә җолмур Лиҗ Така хойр ирв. Хаҗуднь Цернә экнь ууляд, тедниг хараһад бәәтлнь, тер хойр Цернәс сурлһ авад, «хулха кесән герчләд келчк, тиигхлә Бергәс гемичнь тәвҗ өгнәв гиҗ келлә» гиһәд шахцхав.

— Нанд худл келәд арһ уга. Юңгад гихлә, орсмуд мөңг өгчәхд Лабсан Шорв хойр эврәннь нүдәр үзлә, мини өөр бәәлә, — гиҗ Церн келв.

— Нә, тер чини келҗәсн үнн болхла, бидн чамаг көндәхшвидн, хәрҗ ирхч. Ода тер хойрур одхмн, — гиһәд тер хойр Церниг мекәр дахулад һарв.

Һурвн көвүг хотна захд авч һарад, Лиҗ Така хойр үктлнь гүвдв. Ик цогцта, көөнү махта, әәмтхә Лабсаниг гүвдәд, «үзсн угав» гиҗ келүләд авчкв. Зуг уйн болн чидл тату, сохрҗ йовх чигә, улан нүдтә Шорва экн келсн үгән сольсн уга, «үзләв» гиҗ келәд бәәв.

— Чини сохр нүдн ю үзх билә! — гиһәд, Така шүрүһәр цокад терүг унһав.

Церн Шорва хойр өр цәәхин өмн, нег-негән дөңнсн, әрә гиҗ гертән ирв.

Тер өрүн нарн һархас урд, үснь арвасн, хувц-хунрнь үмггдсн, уульн гиҗ хойр нүднь улаһад одсн Цернә эк, Булһн, Бергәсин ик герүр көл нүцкн гүүҗ ирв. Шидр залуһасн хольҗад, кесг хонгин туршарт ухан уга гемтә бәәсн күүкинь деерәс бурхн багшин илгәсн, цаһан саната орс көвүд ирәд, әрә көл деернь тәвснә хөөн, әрә арвн хойр күрсн өркән өндәлһхәр бәәх көвүһинь бөдүн күзүһән үзүләд, гүвдәд алн алдхла ямаран эк тагчг бәәх?

— Кемр деернь мини әмнд күрхәр бәәхлә, ав намаг! — гиһәд, Булһн киилгиннь захас татхлань, товчнь тасрад, унҗ одв.

— Зуг мини ор һанцхн көвүһим бичә көндә!— гиһәд, терүнә дуунд гертәс һарч ирсн Бергәсүр дәврв.

— Чи адрҗ йовнчи? Би чамаг бәрүләд күлчкхв! — гиҗ, Бергәс һалзурҗ йовх нүд үзчкәд, хооран цухрв.

— Чини эс кех юмн уга! Күүнд өр өвддг зүркн, юмиг гүүнәр тоолдг хол ухан, күүнд цаһа сандг седкл чамд уга! — гиһәд, Булһна хойр нүднь һал асад, йосн һалзурсн ноха мет дәврәд, дәкн эврәннь киилгиннь захас шүүрәд оркхла, киилгин шавшҗасн захин шуурха улм шуурад, хар берзин зах ирзәһәд, хатҗ одсн хурняста сәрсн мет, көкнь үзгдв. Эврәннь Чонс арвна зөвәр бийәсн ах наста өвгдәс эцкнь ах бәәсн төләд, Бергәс ясар цуһараһаснь ахлдг билә. Булһна залу Нохашк болхла, Бергәсәс холд дү наста билә. Тер төләд Бергәс Булһнд ясна һал хадм бәәсмн. Хальмг күүкд күн хадмин неринь келәд толһа-көлән үзүлҗ чи гиҗ дәврсиг Бергәс шинкән үзҗәнә. «Урднь кен-ахан күндлдг, номһн-җөөлн Булһн эрүл болхла иим ичкевтә болн килнцтә йовдл һарһхн уга билә», — гиҗ Бергәс әәв.

— Нарн һарлһн деер эн харалан эс зогсахлачнь, би чамаг алнав, — гиһәд, Бергәс хәрү герүрн гүүһәд орв.

Гертәс Сәәхлә гүүҗ һарч ирәд, салврсн үстә, шуурха хувцта, ухаһан геесн нүдтә Булһниг теврәд авчкв.

— Хәәмнь, Юлһн минь! Ода шинхн медв. Сөөнәһә танаһас һархмн биш бәәҗ. Мини гем. Тер хойриг һаза, намаг һархиг гетҗәнә болһсн угав. Би яһад болвчн, тер хойр андныг засгла харһулнав. Залуһан үгдән орулхв. Церниг эврән одҗ хәләнәв. Буйн болх, зуг мини төлә, нарн һарч йовх цагт харал бичә тәв. Чамас сургчм тер! — гиһәд, Сәәхлә Булһниг эвлв.

Генткн Булһнд санан орад, Сәәхлән келҗәх үг оньһв. Нарн һарч йовхла, эс гиҗ нарн сууҗ йовхла кү харахла, тер харал күрәд, ик му үүллә харһх зөвтә гиҗ, ик кезәнәс авн хальмгуд иткдг билә. Тегәд эн цагла харал тәвх биш, модьрун үг келчквчн килнцд тоолгддг бәәсмн. Кемрҗән икәр хордсн күн келнә үзүртнь кө түркчкәд нарн һарлһнла, эс гиҗ нарн суулһнла харал тәвхлә, тер харал күүнд күрлго бәәдмн биш гиҗ келдг билә. Тер учрар Бергәс Сәәхлә хойр йир икәр Булһнас әәв. Көвүһән әрә әмтә гертән мөлкәд орҗ ирхләнь, Булһна ухань һарч одв. Тер кевтән яһсн-кегсән медлго, эн нааран гүүҗ ирснь тер. Кемрҗән Бергәс урдк кевтән бийинь әәлһәд» өмнәснь модьрун йовдл һарһсн болхла, Булһн ямаранчн ашаснь әәлго, өмнәснь дәврх билә, зуг Сәәхлән тосн мет җөөлн үг, энүнә зүркинь җөөлрүлҗ, бийән бәрҗ, Булһн герән арһул темцв.

Эврәннь халун амн деер һарһсн уурин адыг эн медҗ, хадм күүнә өмнәс дәврҗ келсндән бийән гемшәв.

Кемрҗән түрү-зүдүд даргдад, дөч күрсн насндан далта эмгнә дүрс һарсн аврлт уга хөв-кишг даран-даранднь зовлң деернь ача бәәтл, дал-нурһинь бөгдиҗ одсн, чидл тату Булһн бийдән күч-күрәд, һарһсн эндүһән хәрү татҗ авхла, ода бийнь оркрсн бухиг өврәсн авчаһад мошкад унһаҗ чадх чидлтә, хундраг деегүр гүүҗ җирһҗәх, хөв-кишг хойрнь дегәд икдәд, халурхҗах Бергәс бийән бәрх биш, улм өшәркҗ ямаран ик цааҗла эк-көвүн хойриг харһулхан медҗ чадад бәәв. «Бийиннь өмнәс босч, бүкл хотна нүднд цаг биш цагла, гертм ирҗ харадг, хальмг уңг-тохмин заясн йос мартад, хадм күүнүр дәврдг белвсн гергн болн нохан кичг болсн бичкн көвүн, мини гертәс мөңгтә кетч хулхалсн элмрт эн мана хотнд биш, бүкл Шорвин кецд өврмҗ болх засгла харһулсв!» — гиһәд, Бергәс гер дотран бийән бәрҗ чадад йовдңнад бәәв.

Нарн зөвәр өөдән һарчксн цагла, Булһн шинәс Бергәсинүр ирв. Урдк ирлһәрн болхла төсүн-номһар, Бергәслә керүл-цүүгән угаһар сәәнәр күүндҗ көвүндән му нер хальдалго, хар гөрәснь мөлтлхәр ирв.

— Би танд келхәр ирв, һанцхн көвүнәннь төлә ямаранчн тамин зовлң дааҗ чадхв. Зул өргәд, бурхн багшин, эс гиҗ Зуңквин гегәнә өмн сууһад, мини көвүн күүнә юм көндәшго гиһәд андһар тәвәд мөргҗ өгнәв. Көвүн гем һарһсн болхла намаг засглг! — гиһәд, Булһн үүднә өөр чөклҗ сууһад, намчлсн һаран маңна тустан бәрв. — Кемр, кемр тер андһар баһд тоолҗахлатн, хулһн чигн хуурулад андһар тәвҗ өгнәв! Ямаранчн шүүврт орултн, зуг көвүһим му нернәснь һарһтн! —гиһәд, Булһн уульв. Аш сүүлднь Булһн бийән бәрҗ чадсн уга.

Эн эк көвүн хойриг ямаран ик цааҗла харһулҗ өшәһән авсн деерән, эн хотна улст өврмҗ урһаҗ, сүрдәлһсв гиҗ санҗасн Бергәс байрлад, Булһна келсн үгиг хавлад авчкв. Түрүн авгтан Бергәс цуһараһаснь әәмшгтә: хулһн хуурлһнла эдниг харһулхар седҗәлә. Дәкәд эн дотран санв: «Кемрҗән көвүн цевр болхла, терүг худлар харлсн күүнә нүдн бүлтрхлә яахв? Зеткр болад эврәм нүдн бүлтрхлә яахв?».

Хальмг кезән-кезәнәс нааран хулха кеһәд, худл келсн күн, кесн үүлән, келсн үгән гөрдәд бәәхләнь, хулһн хуурдг бәәҗ. Хулха кеҗ гиһәд шахҗасн күн, кемр цевр болхла, хулһн бәрҗ авад, хүүрә хәәсн дор һал түлчкәд, әмд хулһныг хәәснд хайдг бәәҗ.

Халҗах хәәсн дотраһур хулһн гүүһә бәәҗ: хәәсн улаһад ирхлә, түрүн болҗ нүднь мөлтрдг бәәҗ. Хәәснә хаҗуд тер андһар тәвҗәх күн зул өргчкәд мөргх зөвтә. «Эн күүнәс би хулха кесн болхла, эн хулһнын нүдн мет мини нүдн бүлтртхә. Кемр худл болад, хар гөрәр намаг шахҗахла, тер күүнә эврәннь нүдн бүлтртхә. О, хәәрхн, бурхн багшин-гегән минь!» — гиһәд һурв бурхнд мөргәд оркхла, гемтәннь нүдн бүлтрх зөвтә гиҗ келдг. Кенә нүдн бүлтрхинь кен медхви? Тер учрар эн андһар әвр ховрар кегддг бәәҗ. Нам тиигҗ кеҗәсн зәңг әмтн соңсхас биш, тиим андһар тәвсн улс эн эргнд уга. Тер төләд Бергәс хулһн хуурлһна андһарас зулв. Кемрҗән бурхн багшин гегәнд зул өргәд мөргхлә, энүнд әәмшг уга. Зуг терүнә хөөн әмтн нанас әәһәд, Бергәс ю һарһхаснчнь әәшго гиҗ саглх». Тиим шиидвр авчкад энүнә седкл тогтнв.

— Кемрҗән чи тиим зөргтә, бурхн багшин гегәнәс чигн әәшго болхла, би буру гиҗәхш... — гиһәд, Бергәс Булһниг әәлһхәр седв. Болв тернь нег мөслчксн бәәҗ, Булһна чирәд нег чигн бульчңнь көндрсн уга.

— Би буру гиҗәхшив. Көвүһән хар гөрәс цеврдхҗ, сәәни орнд төрсн эцкиннь нер бузрдлго: «Тәәһәшн өңгрхлә харачнь хамхрҗ, һанцхн көвүнь неринь бузрдҗана», — гиҗ Булһн ивтлҗ келв.

— Болҗана. Сән. Нә, тегәд кен андһар өгхмб? — Чийи аль көвүн чиний? — гиҗ Бергәс сурв.

— Көвүн ода бийнь баһ наста. Дәкәд икәр гүвдүлчксндән гемтә, ухан уга бәәнә. Би эврән Шаҗна өмн тәвдг йосарнь андһаран өгнәв.

— Нә, сән. Би бас зөв өгчәнәв. Үдин хөөн зул өргх тосан өгүлчк. Йосарнь болхла, андһар тәвҗәх күн, эврәннь тосан авч ирәд, зул өргүлх зөвтә. Би тос хармнҗахшв, зуг йоснь тиим. Күүкд күүнә үснь — ут, ухань — ахр гиҗ келдмн. Эврән сан, тоол. Бурхн багшин өмнәс, эврәннь ахр ухаһан медүллго бәәхмн болвзач? «Олн гиҗ әәхн угав, өнчн гиҗ өр өвдхн угав», — гиҗ эрлг номын хаана келдг үгәс меднчи? Өңгәр бурхна засгла харһад яһнач! Тер гем һарһснднь көвүһичинь цокҗ, терүнд дала юн болв? Малян шарх — эдгдг, келнә шарх—эдгдго гиҗ келдмн. Тер нег цөөкн мөңгнь хар һазрт орг! Тәвҗ өгчәнәв. Бичкн көвүн җилвнь күрәд авчксн чигн болх. Таднас ю авхув. Яһвчн төрл-төрсн улсвидн. Хәрн сәәнәр шүүһәд ухал, ода бийнь ора биш. Әмтн соңсчкхла, хәрү татхд, җаңһрта болх, — гиҗ Бергәс, Булһнд «санань зовҗ» селвг өгв.

— Тиигҗ өр өвдәд тәвҗ өгсн хәәрн нанд керго. Ик баһ уга, икр өрәсн уга әмтн үзг, соңсг! Мөргҗ өгнәв. Цевр юмн кезәдчнь будгддмн биш. Үдин хөөн ирнәв, — гиһәд, Булһн келчкәд,һарч одв.

Көвүн өрүнәк кевтән махмуднь халун һал болсн түңшәд кевтнә, Булһн үдин хөөн Бергәсинүр һарч йовҗаһад, көвүндән буслһсн ус зәәләд өгчәһәд сурв:

— Церн, аакдан нуулго келчк. Чамд лавта тер орсмуд мөңг өглү?

Көвүһән худл келшго; хулха кешго, цевринь Булһн сән меднә. Тер бийнь кен медхв, дала мөңг үзчкәд, бичкн зүркнь тесч чадлго чигн үүл һарһчксн, яһҗ медхв гиһәд, Булһн олн күүнә һарт орн гиҗ киртҗ одсн цаасн мөңг бәрҗәһәд, көвүнәсн сурв.

Церн түңшн йовҗ тоха деерән өндәһәд, экүрн зөрлцҗ хәләчкәд:

— Аак, чи бас намаг иткҗәхшийчи? Чамаг эс иткхлә, тегәд кен иткхмби? — көвүн толһаһан дер деерән унһачкад, уульв.

Эн келсн үгәрн көвүнәннь зүркинь өвдкәҗ, седклинь бертәҗәхән Булһн медв, болв көвүнә келсн үг энүнд улм чидл немҗ, седклинь уудхҗ байрлулв. «Күүнә мөңг лавта көндәҗ уга. Ода болхла, Бергәсин герт биш, Дунд Хурлын ик өргәд, нам Түвд орҗ Зууһин алтн дееврт одад болвчн мөргҗ өгнәв, Мини көвүн цевр, хар гөрлә харһулсн элмрмүд эврән хар тамд орхт! Булһн Бәргәсинд одад, зул өргхәр йовҗахан көвүндән келсн уга. Терүнә хамринь күңшү дөрүләд ю кехв?» — гиһәд, Булһн дотран чееҗләрн күүндәд йовна.

Эврәннь җолмас һарад ирхләнь, Бергәсин ик герин һаза бүкл хотна улс цуглрсн, нирглдәд бәәнә, Булһниг һарч ирсинь үзчкәд, цуһар нааран хәләлдв.

Бүкл хотн хурсн, дәкәд тедн цуһар оньган өгч, теднә зәрмнь, ик зунь энүнд өр өвдҗ, Бергәсиг му келҗәхинь эн меднә. «Кенз күүкдтә, белвсн гергнә андһар авад юуһан кехмби? Яһсн өршәңгү уга зүрктә Бергәсви?» гиҗ цуһар гишң тоолҗана, зуг нег цөөкн күүкд улс, нульмсан арчн бәәҗ, эврәннь санаһан иләртнь келҗәнә. Әмтнә ухаг эн алдл уга медв. Болв эн улст Бергәсин хаша дотр бәәх туһлмуд мет, өмнәснь үг келдг күн уга. Кен медхви, мини эн зөргтә йовдл, бурхн багш медәд, Бергәсин сүринь шантрулад, эн улсин омгинь немәд чигн оркх! — гиһәд санхла Булһнд чидл немгдәд одв.

Бергәсин гериг бүсләд, багшад зогсчксн улс, Булһниг, өөрдәд ирхлә, хооран цухрад, хө тоолсн цагтан нег хөн багтҗ һарм дүңгә нәрхн орм үлдәһәд, хойр талаһурнь шитм тәвдглә әдл, зә һарһв.

Тер нәрхн хаалһар Булһн йовад герин үүднд ирхлә, нег күн һартнь хустг атхулҗ өгв. Герт орҗ ирхлә, өркнь, иргвчнь, туурһнь цуг хаалһата, хар сө мет харңһу. Булһн хустг шатахар седчкәд чичрсн һарарн кесгнь хуһлҗ хая бәәҗ, хойраг негдүләд, хустгин харар зорхлань, герл орв. Бийиннь мел өмн, маштг модн ширә деер алтн мет гилвксн, бурхн багшин зес дүр үзв. Зогслго зальврҗ мөргәд, һартк ааһта уснасн аман зәәләд, һурв нульмчкад, хурһарн бурхн багш тал һурв дәкҗ ус цавдчкад бурхн багшин хойр талнь белн өргчксн зулд һал орулв. Дәкн авдр деер нег зул, дәкәд зәмләд суусн бурхн багшин өвдгин өмнк тәвцдк зулд бас һал орулв. Ода бурхн багшин хойр талнь болн, деернь болн, дорд бийднь дөрвн зулд герл өгчкәд, бурхн багш тал хәләһәд оркв: «Ю хәәҗ нааран ирвч? Чини көвүнчнь тер килнцд бас орлцла!» — гиһәд, алтн бурхн багш әрә аман көндәһәд, санань зовсн бәәдләр Булһниг хөрсн болад одв.

— Уга, уга! О, бурхн багш минь, намаг итк, мини көвүн күүнә юмнд һар күрсн уга. Тиим килнц һарһшго гиһәд би танд андһаран өгхәр ирв. Худл. Хар гөр! О, хәәрхн, бурхн багш минь, тана хәәрнд бидн күртәд йовавидн! Тана өгсн хөв-кишгиг, тана өгсн зовлң-җирһлиг — цуг дааһад йовавидн. Мини нәәмн үрим авлат, тертн бас тана зәрлг, тана хәәрлһ авалим бас авч одвт, бас зальврад бәәнәвидн. Бичкн күүкндм үкх күнд гем өгвт. Тернь бас тана хәәрләр зовлң эдлх зөвтә бәәҗв. Зуг һазр деер һанцхн хәләсн ор һанц көвүһим юңгад зоваһад бәәнәт? Бурхн багш минь! Әмтнә зовлң-җирһл хойриг үздг эн герлтә хойр нүднтн үзхший, зүркнтн медхший?

— Әмтнә үлү үздг ховдг седкләс, күүнд күрдг хурц нүднә хәләцәс, хату зүрктә хар ухата улсас, — дөрв көлдәд унҗ одв, — бурхн багш минь, о хәәрхн! Би иткҗәнәв, та эврән үзҗәнәт, мини көвүн күүнә зөөрт үлү үзҗ һар күрсн уга, кезәдчнь һар күршго, тана номиг эвдҗ улан залата хальмгиннь нер һуташго. Мини танас сургчм: көвүнәм неринь цеврдҗ, хар санани седкләр ирсн хар гөриг авч хайтн. Тер авч ирсн арвн һурвн арслңгиг, оңдан шаҗн-номд зальврдг болвчн, гилән седклтә, өр өвч хойр ууһр көвүн өглә. Тер хойр гилән седклтә көвүд эрүл-менд йовтха, мөңкинд һарарн әмтнд дөң өгч, бүлән нүдәрн хәләх болг. Олн җил-насн теднд өгхитн эрҗәнәв! Эн герин эзнә мөңг мини көвүн авсн уга билә. Эн герин эзн мел хар гөрәр көвүһим будад дими нер өгчәнә. Бийәсн дор бәәхән дөөгләд, «худгт унсн хулдд хулһн аҗрһ болад» бәәдг улсиг цааҗлад, килнцинь һартнь бәрүлхитн эрҗәнәв! — гиһәд, Булһн дегәд икәр үүмн әәчкәд, ухаһан гееһәд ирв.

— Ямаран учрар андһар тәвхәр ирсән кел! — гиҗ ардаснь Лиҗ келхлә, Булһн бурхн багш бийүрнь үг келҗәнә болһв.

— О, о! Орчлңгин заям болсн, бурхн багш минь! Би танд зүркндән хурсн тоотан келхәр ирләв. Цеврдҗ тана хәәрнд күртхәр ирләв. Эврәннь төлә биш, эн томан уга хойр үрнәннь төлә! Гемим тәвҗ өгтн, буйн болх! Андһаран эклҗ тәвҗәнәв танд. Мини көвүн күүнә мөңг хулхалҗ авсн уга билә. Кемрҗән би худлар андһар тәвҗәхлә, эн ормдм, килнцим ачулад танур йовулад орктн! Һал тамурчн, усн тамурчн тәвтн! — гиһәд, Булһна чидлнь чиләд, ухаһан алдад, түргүр унҗ одв.

Энүнә келсн үг, секәтә ишкә герин үүдәр һазак улст соңсгдв. Өөрхн бәәсн улснь дарукстан келәд, дамҗа йовҗ цуһараднь соңсгдв, медгдв.

Булһн ухаһан алдад, түргүр унҗ одхла, герин һазак әмтн әәһән таслад тагчг болв. Нам энд-тенд ниссн түрңгин ә соңсгдна. Түрүн авгтан әәһәд тагчг болҗ одсн улс генткн нәәхләд одв: «Иим шулуһар бурхн багш хәәрләд орксн болхий?» — гисн тоолвр күн болһнд, нег әмсхлин дунд орв. Зуг эдн тер тоолвран кенд чигн келхәсн сеҗв.

— Булһн өндәһәд босчана! — гисн байрта зәңг, әмтн заагур хурлзад һарад ирв. Тер улс йосн үнн седкләсн байрлад, нег-негән теврлдәд, бүкл адуһар күн болһнд белг өгчксн мет, байрта бәәцхәнә. Теднә байрлдг учрнь ил — бурхн багшт эс шүтх күн уга — тегәд гемтәһинь цааҗлх, цааҗлх күнь — Бергәс, юңгад гихлә, Церн мөңг эс хулхалҗ авсинь әмтн цуһар иткҗәнә.

Булһн арһул босад, нурһарн хооран цухрв, юңгад гихлә, бурхн багшт, хаҗуднь зул таввлта бәәхлә, күн нурһан үзүлҗ һарх зөв уга. Цухра йовҗ, Булһн үүднд тулад зогсчкад: — О, бурхн багш минь! Килнц бәәхлә тәвҗ ас, — гиһәд намчлад мөргв. Дигтә эн цагла, герин хойр талас иргвч туурһ хойриг күн секчкв. Нег бийәснь орад, наадк хәврһәрнь һарчах салькнд үләгдәд, бурхн багшин хойр талк зул бөкҗ одв. Деерк дорк хойр зулнь эс бөксн бийнь, өркнь хаалһата, үүдинь әмтн бөглчксн гер харңһутрҗ одв. — О, хәәрхн! Би... Би.. — гиһәд, Булһн хойр талан нәәхлҗәһәд, түргүр унҗ одв.

Әмтнә келсн үгәр болхла, килнцнь күцсн күн худлахар андһар тәвхлә, бурхн багш цухлтад, хаҗудк зулан һарарн чимкәд бөкүлчкәд, тер күүнә сүмсинь тер ормаснь тамур йовулдыҗ.

Давхр үләсн салькнд бөксн зул үзн, тер хамг Булһна седклд орад, дегәд икәр зовчксн махмуд-цогцнь диилгдәд, терүнә толһаннь экнднь диинрв.

Ухаһан алдад унҗ одсн Булһниг хойр залу өргәд, гертәс һарч ирхлә, әмтнәс салу тедүкнд тергн деер суусн Бергәс босад, һарарн тергн тал заав. Теднь Булһниг арһул тергнә ярндг деер кевтүлв.

— Кецин усн — һууһан темцдг, кесн гем — эзән темцдг гиҗ Бергәс келв. — Бурхнла бичә наад гиҗ би Булһнд келләв. Эврән бийнь гемтә. Күүнә үг соңсх кергтә, — гиҗ Бергәсин келсн үг цуг әмтн соңсв. Тер үгнь, үүлн уга теңгрәс һал цәклсн мет, әмтнә толһа деегүр тачкнад, догшн салькнд нәәхлсн цаһан өвсн мет, тедниг нәәхлүләд холд довтлҗ йовх мөрнә турун мет, таңнаһинь ташулв. Бергәсин келсн үг эн улст, үзүринь уснд норһсн аратьнгар бийсинь шавдснла әдл болв. Тергн деер кевтсн Булһна өөр нег цөөкн күүкд улс үлдв, әмтн теегин хамхул мет, дөрвн үзгтән тарад һарцхав.

Кимр мет цәәҗ одсн чирәтә Сәәхләд бичкн көвүнь Сарң өөрдҗ ирәд, уульн бәәҗ үг келв.

— Үнәр келҗәнчи? — гиһәд, экнь ормаһад одв.

— Би эврән өцклдүр Така арһс татҗ авчкад, хәрү ормднь тәвҗәсинь үзләв, — гиҗ, көвүн ууляд шугшн бәәҗ келв.

Сәәхлә үкн-гүүхәрн, тедүкн овалһата бәәх арһснур ирв. Терүг дахад Сарң болн һурвн күүкд улс бас ирв. Сарңгин зааҗ өгсн ормас Сәәхлә шулун-шулуһар арһсд татҗ авад өөрән хаяд бәәнә, дәкәд һарарн шурһулад тер ормаснь хар кетч авад ирв.

— Бәртн! Эн бүкл күүнә әмнд күрсн кетчән автн! — гиһәд, Сәәхлә гертәс һарч ирсн залудан кетчинь шивәд өгв.

— Альд бултуллач! — гиҗ, Бергәс ухаһан гееҗ хәәкрв.

— Би бултулсн угав. Тана эңкр көвүнтн Така эн— ик гүрм татхар бултулсн болх. Та көвүнәннь һарһсн аальд байрлтн, зуг эн улсин чирә яһҗ хәләхмт? — гиһәд, Сәәхлә залуһиннь хойр халхарнь ташсн мет, хорлҗ күнд үгмүдиг чееҗднь хадулҗ келв.

— Геедрсн кетчнь арһсн заагт бәәҗ! Геедрсн кетчнь!.. — гиһәд бичкн көвүд, күүкд улс дөрвн үзгтән хәәкрәд гүүлдв. Кесгнь гертән күрсн, зәрмнь гертән күрәд уга улс, тиим соньн зәңг соңсчкад, хәрү гүүлдәд аашцхана.

Дигтә тер цагла Така ардк герин бичкн өмнк зелүр саалһхар унһдурн ирсн гүүдин негинь бәрҗ авад, зәәдңгәр унад, өмн үзг хәләһәд довтлҗ зулв.

— Така альд бәәнә? Ю хәәҗ тер мини кетч бултулсмб? Лиҗ, альд бәәнәч? Шулуһар көөлдәд бәрҗ ав, нааран чирҗ ир!—гиҗ, Бергәс дүүдән заквр өгв.

—Така зулҗ одв. Эннь зуг эклҗәх йовдл, удлго энүнәс даву юм танд үзүлх! Кенә гемви? Тана! Терүнд та кү меклх, өршәңгү уга-йовдл һарһх, ховдг седкл, әмтнд деерлкх хамгиг зааҗ өгнәт. Тер хамгнь, кезә нег цагт хәрү бийәртн ирҗ һарх! — гиһәд, Сәәхлә залудан даран-даранднь келҗәнә. Сәәхлә үүмәд невчк үгән давхцулад, тер бийнь тегшәр, товчтаһар келсн болхла, Бергәс зүркнднь үүдсн уур ичр хойрасн көлтә, чирәнь чичм улан болад, хойр һарнь, өрчнь чичрәд, гергнәннь өгсн хар булһар кетчиг дотрк мөңгтәһинь шуулад, нәәҗинь өгүлсн частаһинь ик холд шивчкв. Негчн күн тер кетчиг һазрас өргҗ авсн уга.

Шинәс хурҗ ирсн әмтн Бергәсиг бүсләд авчкв. Тер бүслвр улм шахлдад өөрдәд ирв.

— Яһад намаг бүсләд авчквта? Намаг яахар бәәнәтә? — гиһәд, Бергәс сөөлңкә дууһар хәәкрв. Амндан ус авчксн мет әмтн тагчг-дүлә. Тедн заагт негчн күүкд күн уга, теднь салу Булһна кевтсн тергиг бүсләд авчкҗ. Эдн заагт хотндан тоомсрта буурл өвгд, идр наста залус, күргн көвүд!

Бергәс доран эргәд хәләв. «Адгтан эдн үг келхн яһна!» — гиҗ теднә нүддәс сүрдв. Уутьхн, у, хар, шар, бор, цевр, трахомта нүддүд ивтләд хаһлх бәәдлтә. Эн нүдн дотр бәәх һалынь! Арһта болхла Бергәсиг шарад, хуухлх хорта.

— Нә, цоктн намаг, көл доран ишктн, мини цус уутн! — гиһәд, Бергәс бүшмүдән, киилгән, деерк шалвран тәәләд доран хайчкад, дотр цаһан бөс шалвртаһан үлдв. Бүсләд авчксн әмтнә нүдн улм шилвкәд, шатад ирв. Цусн асхрхнь лавта! Дигтә эн цагла, тер күүкд улс заагт бәәсн Сәәхлә, аҗрһан чонмудас харсч йовх гүн кевтә, захднь бәәсн әмтиг ирәд, тедн заагур орҗ ирәд, нүцкн Бергәсиг халхлад зогсчкв.

— Залус, көвүд, көгшәс! Намаг соңстн. Эндр нег күүнә әм һарһснь баһдад, дәкәд нег күүг әмнәснь хольҗулхар бәәнтә! Тадн цуһар төрл-төрсн, элгн-садн улслмт! Һәргтә көвүнә ховд орад, һарһсн гемән эврән эн күүнтн эдлх. Бичә дәкәд цус асхҗ, килнц һарһтн! — гиһәд, Сәәхлә цуһараһинь эрҗ сурв.

Әмтн невчк бәәҗәһәд, арһул тарлдад, герән темцәд һарцхав. Удлго Бергәс Сәәхлә хойрхн тер ормднь үлдв. «Кемр Сәәхлә эднә хоорнд-эс орсн болхла, дәкәд нег цусн асхрх бәәсн болхий?» — гиһәд хөөннь сурхла, негчн күн нег иҗл хәрү өгч чадхш, «Тер халун уурин нилчәр Бергәсиг дорнь мөчәрнь салһчкхчн бәәсн. Юм келлго, уурнь невчк тәәлрхлә, тер кевтән тарх чигн бәәсн. Кен медхв? Болв тер өдрәс авн Чонс арвна залус Бергәсин чидл медв. Эдниг неҗәдәр Бергәс диилҗәнә, болв цуһар иигәд, бүсләд авчкхла, терүнә чидл күршго», — гиҗ теднә кесгтнь тиим ухан орв.

Үнәртнь келхд, тер цагт эдн цуһар ниилҗ, Бергәсиг төмр бүсәр хавчҗ чаддг арһ уга билә, ни-негн уга бәәсмн.

* * *

Чонс арвн намрин чилгчәр зуслңгин һазрин идгнь чиләд, эврәннь үвлзңгүр нүүҗ ирлә. Малын идр сән болхла, үвлин түрүн сар күртл зуслң деерән бәәдг билә. Болв эн җил төгәлңдән эргәд хур орад бәәхәс биш, эднә зуслң деер негчн хур орсн уга. Кесг җиләс нааран эн үвлзңд малын иим сән идг һарад уга билә. Хальмг улс хавр ирхлә, малын идгәр нүүһәд һарч одсн бийнь, үвлзх һазран хая-хаяднь йовад хәләдг авъяста. Тегәд Чонсахн хавра эндәс нүүҗ һарчкад, кесг дәкҗ нааран ирҗ хәләҗ. Хаврин дундурар, намрин эклцәр, зунын эклцәр эн һазрар, суулһар асхсн мет, делгү ик хур орла. Тегәд намрин эклцәр энд, нам мал идшүлдг һазрт күүнә көкцә өвсн урһв. Зуслңд малын идг чиләд, хотна ик зунь, нааран нүүҗ ирхәр седв. Болв хотна тоомсрта өвгд цуглрҗ хург кеһәд, эднә зуслңд арвн дууна һазрт, нег бичкн сала-сартг һазрт му биш идг бәәнә. Терүгән идәд чиләчкәд, үвлзңгүрн нүүх болҗ шиидлә.

Үвлзңгин идг ода бийнь дор орад уга, тегәд нуурин эргндк шарлҗта шуура өвстә һазриг эдн, ик киитн шуурһн болтл, таңсглҗ хадһлад бәәлә. Болв. Цаһан сар эклтл, долахн хонг үлдв, үвл ода бийнь йосндан болад уга. Хая нег орсн җөөлн цасн, дарунь хәәлҗ одна. Намрин ик хурт өөдән һарсн үвлзң эргндк буурлда, шарлҗн болн зултрһн күүнә өвцүнд күрхмн.

Чонс арвна ик хол өвкнр, Үзг-Манин ах-дү һурвн, экн авгтан Манцин кецин Ик Чонсас Дунд Хурлд һарч ирхдән, аля-азд нертә, идтә-чидлтә залус, альхн деерклә әдл ил, тег һазрт малын үвлзлһнд тааста, Шорвин һолын амнд үвлзңгән кеҗ, үвлднь ик шуурһн-боран болхла, малан көөһәд орулчкхла, нам мөртә күн үзгдшго нигт хулста бәәртә.

Хулсн заагт ишкә герән бәрәд авчкхла, нам модн гер дотр бәәснлә әдл салькн ивтршго тогтун. Ода шишлң бәәршҗәх хотнас хулста һолын көвә күртл. күсдундур дууна һазрт, долан шавр гер бәәнә.

Хаҗуднь һуч һар ишкә гермүд, гер болһн төгәлңдән, мөртә күүнәс өндр хулсар шахад кесн, ик хашаста. Асхнднь хаша дотрнь мал орулна, тал дунднь бәәх ишкә гериг салькн-шуурһнас эн хаша бас халхлна. Долан шавр гер дунд Нохашк әмд бәәхдән кеҗ авсн, дөрвн терзтә, зөвәр у гер билә. Герин эзн бәәх цагт үвлин ут сөөг ахрдулхар, хотна залу улс, бичкн күүкдән дахулад нааран ирдг билә. Асхн эднә кесн хотла харһҗ ирснь теднлә хамдан хот ууна, оратҗ ирснднь Булһн босад, асхн болһн цә чандг билә. Үсн бәәхлә җомба, үсн уга болхла, шар тосар, эс гиҗ өөкн сүүләр хуурад җөөлн хар цә чандг билә. Болв тер улст хамгин таасгддгнь — һуйр. Булһна болһсн һуйр кел-ам суһлм чигә әмтәхн болдг. Һуйр хотна улст ховр, зуг Нохашкихн мөңкинд һуйрта бәәдмн. Теңгәс нүүҗ ирснәннь хөөн, намр болһн хәрү байн хазг күүтр орад, Нохашк бүкл тергн һуйр ачҗ ирдг билә.

Болв Нохашкин герт һанцхн терүнә өр өвч седклин төлә әмтн хурҗала гиҗ келхлә — хаҗһр болх. Булһна зандрсн җомба әмтәлсн һуйр хойрас талдан бас соньн юмн. Нохашкин чееҗ дүүрң, үвлин асхн болһн, келсн бийнь чилдго тууль, түүк эн әмтиг нааран хурадг билә. Ода әмтн эн герт хурдган уурад хойрдгч үвлнь болв. Кемрҗән күн ирхләрн кергәр ирх, эс гиҗ гемтә Булһнд дөң-нөкд болхар, тиигчкәд икнкнь күүкд улс ирцхәдг билә.

Булһна цогциг авч һарад дигтә тав хонв. Терүнәс авн эн гер оңһаһад, мел күн угала әдл үлдв.

Тер зеткртә зунд Бергәсин герин үүднд харһцад унсн кевтән, Булһн хойр сарин туршарт ухан-сегән уга бәәв. Дәкәд сергҗ ухан орхла, барун көл-һарнь әмн уга болв. Хаврин дулан орхла, Булһн тайгар йовдг болв. Хойр үрнднь тернь чигн бурхна дала хәәрлһн. Давсн җилә хавр эдн әмт дахҗ зустгур нүүсн уга. Һанцхн өркәрн үвлзң деерән үлдлә. Чотн хотна өвгд цуглулҗ күүндәд, эдниг үвлзң деернь үлдәх болҗ шиидв. Олна шиидвр угаһар үвлзң деер күн үлдх зөв уга. Орс көвүдин өгсн мөңгәр, Чотн эднд кеелтә һунҗ, хойр хө хулдҗ авч өглә. Хавраһа тер һунҗнь туһлад, дала сән идгт, гес теҗәх үс өгдг болв.

Әмтн зустгт һарсна хөөн Сәәхлә кесг дәкҗ махн, тосан авсн Булһнур золһҗ ирв, һурв-дөрв Чотн ирв. Чотн тер өдр гертән уга бәәсндән ик гидгәр һундв, тер өрүн гиич орс көвүд хәрхәс урд, җаңһрчиг күргәд, Ик Бухс орсн кевтән, дөрв хонад хәрҗ ирлә. Намрин чилгчәр хотн хәрү нүүҗ ирхлә, Булһн дәкн дор орад, гемнь һазр авб. Үвлин дуусн кевтәд, ода тавн хонг хооран, түрүн гемнснәсн авн күсдундур җил давад, өңгрв. Төрл-Төрснь цуһар дөң болад Булһниг оршадг болвчн, эн үрдинь хальмг насар зул өргхд арвн дөрв әрә күрсн Церн йис күрсн Нүүдлә хойриг яахмб? Кен эднлә оралдхмб? Кен эдниг кү кехмб? —гиҗ хотна тоомсрта төрл-төрсн өвгдүд күүндҗәсн цагт, асхн бүрүлин гегән тасрхин алднд, дорд үзг талас нег мөртә күн Нохашкин герин һаза ирҗ буув.

Церн дигтә тер кемд бешин амнд сууһад хулсар һал түлҗәлә, герин барун булңд зул улң-улң гинә, үкүг деер шил уга нифтин (керосинә) шам шатҗана.

— Менд тиньгр бәәцхәнт? — гиҗ мендләд нег күн үүднәс деегшән һарч йовна.

— Нарм! — гиһәд Нүүдлә орн деерәс һәрәдҗ бууһад, үүд темцв. Һал түлҗәсн Церн шатҗасн хулсан өмәрән һулмтур түлкчкәд, барун ханцнаннь үзүрәр нүдән арчв.

Экнь өңгрдг болвчн, Церн күүнд үзүлҗ нульмсан һарһсн уга. Зуг асхн орндан орчкад, дерән ивтрәд нортл уульдг билә. Өдрәр һаза мал ахулад, хотынь өгәд, усла йөвтл үвлин ахр өдр чилнә. Асхн хоюрн гертән үлдсн цагт йир эвго болна. Асхн болһн Цернә үүрнь Шорва ирҗ эднәд хонна, дәкәд Бергәсин көвүн Сарң ирнә.

«Ода деерән мадниг әмтн хәләҗәнә. Цааранднь яахмб? Күн болһн эврә өрк-бүлтә, эврә зовлң-җирһлтә. Хотна әмтн эдниг харһнулҗ алшго, хоорндан нииләд дөң болх. Зуг яһҗ әмтнд даңгин ацан болхв», — гиһәд, Церн ик зовлңта суусн цагла, Нарм орҗ ирв.

Нарм бийнь Налтахна әәмгин күн, эднә эк, Булһна эгчәс һарсн көвүн. Цусна элг хәәхлә, Нармас өөрхн садн-элгн эн хойрт уга. Тегәд Нармиг икәр эс таньдг болвчн, экиннь келәр эн хойр байртаһар тосв. Эдн Нармиг негх үзлә. Ниднәһә хотн зустгурн нүүһәд, эдниг гемтә эктәһинь үвлзң деернь үлдәчкәд йовҗ одсн цагт, Нарм ирҗ, тавн хонгт наһц эгчиннь өөр бәәлә.

Нарм зөвәр өндр нурһта, шүрүн, нигт хар үснь шиимргдәд, атхрлҗ одчкад, нәрхн шүдтә сам дааҗ чадлго, шүднь энүнә үсн заагт хуһрад үлддг билә. Утулң, негчн хурнясн уга шар чирә, хар чи мет гилвксн хойр нүднь оньдинд тиньгр инәмсклсн йовдг билә.

Нарм ода һучн йистә бийнь, һазаһас хәләхлә һучнас даву нас өгч болшго.

— Нә, Нүүдлә, Церн, сәәхн иньгүдм, бөлнр минь, — гиһәд, Нарм бийинь теврчкәд уульҗасн Нүүдләг зүн һарарн иләд, барун һарарн нульмсан үзүлшгоһар бешин үүднд өкәсн Цернә толһаг бийдән шахв.

— Церн, чи арвн дөрвтә залуч. Нүүдлә. арвта күүкнч. Хоюрн бичкн бишт. Тиигхлә сууһад, цааранднь яһҗ бәәхән күүндхмн. Бичә зовтн. Би тана бөлтн бәәнәв. Церн, хәәсндчнь хот буслад бәәдмб? Нааран һарһ, гесн өлсч йовна, — гиһәд, Нарм эн хойр бичкниг әәтрүләд, бийләрн авч ирсн даальңгин амна боодһа тәәләд, хулдын келкәтә тоһш Нүүдлән күзүнд өлгчкәд, дәкәд бас тиим келкә тоһш Цернд бәрүлҗ өгв.

— Тоһш күзүнднь өлгхәс гиҗгтә күүкн болҗч. Би ирснәс нааран нег җил күцц болад уга, тер хоорнд тадн ямаран өсчт, — гиһәд бөлнь эдниг буульв.

Баһ наснас сәәхн юмн делгү юмн уга. Минь ода бор гер дотран богзиһәд суусн ах-дү хойр, эн Нармиг орҗ ирәд седклинь невчк тогтнулхла, мел маңна деернь нар урһасн мет байрлв. Харһсн күн болһн бийднь өр өвдәд, «көөркс, яһҗ бәәхмт?» — гиһәд сурлһнд Церн хальшрад, ода шин күн ирх болһнд саакан эклх гиҗ санад, дотр бийнь киитрәд одна. Тер улс энүнд хар санан угаһар келҗәхинь Церн меднә, болв дегәд икәр бийдән дорацулҗ, мел арһ тасрснд бийән тоолхар седхш. «Эк-эцкиг теңгр-бурхн авдг болвчн, эн улсла әдл гесән теҗәһәд, дү күүкән асрҗ чадхв», — гисн саната бәәнә. Зуг кедү зовлң-түрү өмнк хаалһднь харһхинь көвүн медҗәхш. Саак баһ насни уршг.

Ода һазр деер хәләсн цусна садн, бөлнь Нарм орҗ ирхлә, тер бас әмтнлә әдл, өр өвдсн үг келх гиһәд әәҗәлә, болв терүнә сарул дун, өөдән үгмүд соңсад эн байрлад одв.

— Бөләшк, би мах чанҗанав. Эндр Сәәхлә хөөнә нег көл авч ирҗ өглә, — гиҗ, Церн адһад, буслҗасн хәәстә хотын бүркәс авчкв. Хөөнә махна үнр каңкнад, хамрар орв.

— Таниг ирхиг медсн кевтә, бүкл хальмг хөөнә көлин өрәлиг чанчклав, — гиҗ Церн келв.

— Намаг эс ирсн болхла, үлдсн махан яах биләт? — гиҗ Нарм сурв.

— О, манд ямаранчн мах барад идчкх күн бәәнә, — гиһәд, Церн инәхлә, Нүүдлә бас инәв. Эн хойрин экнь өңгрәд тав хонв, терүнәс нааран түрүн болҗ инәҗәснь эн. Саак баһ насна уршг!

— Терчнь кемб! Нойн, зәәсң улс кевтә, нохаһан хөөнә махар асрдг болвзат? — гиҗ Нарм наадлв.

— Уга. Мана ноха ясндан цадна. Мини нег үр бәәнә. Нернь — Шорва. Наснь нанла цацу, нурһнь зөвәр баһ, тер бийнь чимгн дал хойриг барад идчкнә,— гиһәд Церн инәв. — Йир сән көвүн. Ода ирхләнь үзхт. Асхн болһн нанла ирҗ унтна.

— Бөләшк, чи альк Шорваһинь медҗәнч? — гиһәд, Нүүдлә хаҗуһас үгд орлцв. (Экнь әмд бәәхд Нармиг ирхд Нүүдлә хаҗуһас үгд орлцла. Хойр бөл, нег-негән чи гиҗ келхмн. Насна заагнь керг уга. Бөл улс ах-дү хойр орхнь эңкр болдмн. Наадад «бөл бөөснә чигә умшан хуваҗ иддмн», — гиҗ үлгүрт орҗану гиҗ Цернд келлә. Болв, Церн энүг чи гиҗ чадсн уга. Хоорндаснь шамдһа Нүүдлә орлцад би чамаг чи гинәв гисмн. Терүнәс нааран энүг Нүүдлә чи гидг болла).

— Одак җалҗһр улан нүдтә Шорва. Намаг эдгәсн Вадим докторт тер эцктәһән одад, бүкл сардан өөрнь бәәһәд, нүдән эдгәһәд ирлә, — гиҗ Нүүдлә цәәлһв. — Ода нүднь улахш, зуг уутьхн.

— Авчатн энүгән! Чини нүдн бас уутьхнлм! —гиҗ, Нарм нүдәрнь хатхҗ наадлв.

— Мини нүдн улан биш билә, — гиҗ тернь келв.

Тер хоорнд Церн нег ик тавгт каңкнсн үнртә махан һарһад, барана өмн бәәсн ширдгин өөр тәвчкв. Нарм Нүүдләһәр һар деерән ус келгүләд, үүднә өөрк шуһуд бәәсн суулһд һаран уһачкад, хавтхасн ик цаһан альчур һарһад арчв. Церн һарад, Нармин мөрнә эмәлинь авад, герин булңд чигәнә суулһин өөр тәвчкәд, мөринь катг дотр, үкриннь хаҗуд уйчкв.

Тер хамгинь үзсн Нарм йир икәр байрлв. Бөдүн, герин эзн залу кевтә, негчн үг келлго, һаза-дота уга ахулад йовснь таасгдв. «Болв, ода бийнь наснь уйн. Эдниг һанцараһинь үлдәҗ болшго», — гиҗ дотран эн тоолв.

Эдниг сууһад махан идҗәхлә үүдн секгдәд, һартан күрң ширтә нисг бәрсн Сәәхлә орад ирв.

— Мендвт. Нүүдлә, үс авч ирүв. Нег савд кеҗ ав, — гиһәд, Сәәхлә зүн бийд үс кех сул сав хәәв. Нохашкин үкр зул сарла дүүрч одла. Сәәхлә түрүн орҗ ирәд, эн хойрла нег хәр күн сууһад хот идҗәхинь биш, кен бәәхинь оньһсн уга.

Гертән хотан кеҗәһәд һарч ирсндән адһад, нам улң-улң гисн герлд тер күүг таньсн уга. Булһн өңгрснә хөөн эднд баран болхар көгшн өвгд болн залус эс гиҗ ардан баһ ахута эмгд, зәрмдән нам хойр күн чигн ирҗ хондг билә.

— Мендвт, Сәәхлә! Сууһад мана хот эдлтн, — гиһәд, Нарм харңһу булңгас келхлә, цааран үс тәвхәр йовсн Сәәхлә тер саван, өрчдән шахчкад, һазрт тәвлчн уга хәрү бослчн уга, дор ормдан зөвәрт йовһн суув. Кезәнә мартгдад хуурсн дун генткн соңсгдхла, Сәәхлә яһҗ бийән бәрхән медҗ чадлго бәәҗәһәд, ормасн босад эргәд, хәрү өгв: — Ханҗанав, мана герин эзн хотан уухар күләҗәнә.

— Мах эс эдлвчн, шөл амстн, — гиһәд, Нарм дәкн сурв.

— Яһсн шудрмг залу болсмнч, Нарм! Гер авсн болвзач? — гиҗ, Сәәхлә инәмскләд, терүг мааҗв. Гер угаһинь урднь соңса бәәлә.

— Эндүрҗәнәт. Нанд ирдг гергн эн һазр деер угаһинь эврән меднәт, — гиҗ, Нарм һашута дууһар келв.

— Нә, болҗана. Бичкн күүкдин өөр, хөр шаху җил келх үгән, этүдәр келәд бәәхмн биш. Менд бәәтн, — гиҗ келчкәд, Сәәхлә эргәд һархар седв.

— Адг ядхдан Налтахнд таньдг улсин тускар сурх билтә, Сәәхлә, — гиҗ Нарм келв.

— Нарм, чамаг бийдән зөв ухата күн гиҗ сандг биләв. Һанзин толһан дүңгә бичкн, өнчн күүкдин герт кезәнә давсн кергиг көндәһәд бәәхмн биш. Дәкәд чамла күүндх седкл нанд уга. Дуулх дууһан кезәнә дуулчклав, келх үгән кезәнә келчкләв. Хәрү давтх гиҗ бичә сан!— гиһәд, Сәәхлә авч ирсн үсән Нүүдлән бәрҗәсн чәнигт. кечкәд, хәрү эргәд үүднд күрчкәд, инәмскләд келв: — Дәкәд удан чамла күүндәд бәәхлә, мини герин эзн хойраһимвидн амрахн уга. Намаг хәәрләд чигн оркх, чамаг амр тәвхн уга. Хәрнь, болһа! — Сәәхлә эргәд һарч йовна.

— Сәәхлә, арһулдҗа, зогсча! — гиһәд, Нарм ормасн өсрҗ босн, һарч йовсн Сәәхлән ханцас татад зогсав. Үүднә эрк алхад нег көлән һаза һарһчксн Сәәхлә хәрү эргәд сурв: — Юн чамд кергтә?

— Нанд мел юн чигн кергтә биш. Зуг чамд... Танд нег цөөкн үг келхәр седләв, — гиһәд, Нарм адһҗ үгән давхцулад, негт чи, — гиҗ келәд, негт та, — гиҗ келәд бәәнә.

— Би танла кедү җиләс нааран харһад угав, нам дәкҗ харһх угаһан медҗәхшв. Тегәд танд келхәр бәәхм, тана залу Бергәс кү алдг күн! Негхн биш кесг кү алсн күн, — гичкәд. Нарм тагчг болҗ одв.

— Тиим үг би соңсхар бәәхшв. Эн күүкд өнчрснд би бас гемтәв. Болҗ! — гиһәд, Сәәхлә һархар седхлә, тагчг болҗ одсн Нарм терүнә һарас чаңһар татв.

— Эндр күртл чееҗдән хадһлад йовав, цааранднь тагчг бәәҗ чадш угав. Бергәс, тана аваль Хембә зәәсңгиг бас алла! Ода терүг би алхар ирүв, — гиҗ шогас талдан үг келҗ чаддго, Нарм хәәкрв. Терүнә һарас алдрад:

— Худл! Бергәсиг худлар будхар бәәнәч! —гиһәд, Сәәхлә келчкәд, гүүһәд һарч одв. Нарм болхла, кесг җиләс нааран дотран хадһлад йовсн үгән келҗ чееҗнь төвкнв, цааранднь Сәәхләг бәрдг керг уга билә. Хәрү сууһад хотан ууҗахлань нег хатмл көвүн, һазаһас орҗ ирәд, хәр күн бәәхинь үзчкәд, үүднә өөр тулад зогсв.

— Шорва, деегшән һар. Эн мана бөл. Би чамд эс келлү? Таниг зустгур нүүснә хөөн ирлә, — гиһәд, Церн үүрдән цәәлһв.

— Энүг мана бөл авч ирлә, мә, — гиһәд, Нүүдлә көвүнд дөрвн тоһш өгв.

— Шорва сән нерн. Бүкл һолын нерн. Нә, таньлдый, би бас Шорв һол деер бәәдв. Зуг мини нерн — Нарм. Манла сууһад мах ид, — гиҗ гиич көвүг үрв.

Шорвиг өөдән һарлһнла, герин үүдн делггдҗ секгдәд, моһлцг цаһан ууриг дахад, ик девлтә күүнә нурһн түрүләд орҗ ирв.

— О, Оңһаш ирҗ йовна, — гиһәд, Нүүдлә байрлад одв. Намрин чилгчәр хотн зустгасн нүүҗ ирснәс авн, Булһн дора орхла, асхн болһн эмгд болн өвгд ирҗ баран болад хондг билә. Ирсн улс гемтә Булһнла невчк ду һарчаһад, тернь тогтнад унтҗ одхла, баран болҗах улс бас сүркрәд унтҗ оддмн. Зуг Оңһаш, күн терүнә үг соңсв, эс соңсв, өр цәәтл һанцарн үг келәд суудмн. Тегәд экнь өңгрснә хөөн Оңһаш өвгн ирхлә, эднд сән болдг билә. Оңдан улс ирхләрн эднлә күүндшго, унтҗ одх, Оңһаш -болхла, сөөннь дуусн бешин амнд хулс түләд, тәмкән татн бәәҗ үг келәд суухла, эдн зөвүрән мартдг билә.

— Тиньгр бәәнт? — гиһәд, Оңһаш күүнлә өдрт арв харһвчн сурдг авъяста билә.

— Бәәнә, бәәнә. Өөдән һартн, манад холас гиич ирсн бәәнә, — гиҗ, байрта Нүүдлә адһҗ зәңглв.

Тер хоорнд Оңһаш деерк ик девлән тәәләд, чигәнә суулһ деер хайчкад, кесг һазртнь халаста хуучн ахр девлән бас тәәләд, деер тәвчкәд, арвһр нооста ханцн уга җиләтк тәәлв. Дәкәд бешин амнд сууһад ул татчксн хуучн баальнг, цааднь бәәсн ишкә өөмс, дотраснь утцн өөмс һарһад бешт теегәд хагсачкад, көлдән кенчр өөмстә үлдв. Үвл зун уга, олн зүсн хувц давхрлад өмсдгтнь Оңһаш Цернәснь талдан Хавстн гидг нер бас энүнд әмтн өглә.

— Нә, гиичтн альдас ирлә? Кемби? — гиҗ Оңһаш һаран һалд көлчән йовҗ сурв.

Нарм цөөкн үгәр кенән цәәлһв.

—А, сәәни орнд һарг, Булһна зе көвүн, эн күүкдин бөлнь. Сән, сән. Хәәмнь, чамас талдан кен эднд ирх билә? Би чини эцкиг таньдг биләв. Басл цаһан седклтә күн билә, сәәнь орнд төрг. Авһнра зе болдмн, — тер келҗ йовх үгән чиләһәд уга йовҗ, — намаг һархд эк-эцкм Эрнҗән гидг нер өгч. Хөөннь, намаг дегәд ик юм медәд, тер медсән әмтнд келәд бәәхлә, үлү үзәд, күүнәс һардг киилә әдл үг келнә. Оңһаш болг гиҗ нер өгч. Дәкәд хөөннь көгшрәд, цогцан дулалад олн давхр хувц өмсхлә, Хавстн гидг нер өгч, Нохан аль чигн гидг нер өгиг. Әәҗәхшив. Зуг нанд тер оңдан келнә улсин эдлдг хотын нер өгхәр, Оңһаш гиҗ келснь дөтү-өөрхн. Яһвчн эврә дотрас һарчах ки. Тегәд намаг Оңһаш гихлә, цуһар таньна. Налтахна зәәсң Хембәлә бидн кезәнә йир сән-сәәхн йовлавидн. Аһш балһснд Хембә зәәсң бидн хойр йовхла, эн мана ода бәәсн нойна эцкнь — Дәәвр нойн маниг бәрҗ авад, мөрн угаһар гүүдг актамиль тергнд суулһад, ик кесг давхр камазинд дахулҗ ирәд, манд көләс авн толһа күртл мел шин хувц өмскв. Цааранднь йовад, нег кесг давхр герт авч ирв. Нернь — алтн эрстрән. Шар алтн тасмта шалврта, алтар хордасн хувцта инираль маниг үүдн хоорнд тосад, мини сүүһәс авад, үстә кевс зә угаһар делгчксн герүр орулв. Намаг бичә сүүвдтн, өөртн нойн зәәсң хойр йовна гиһәд зааһад, толһаһарн докъя өгәд йовсн бийнь тәвҗ өгхш. «Та, коспадун, әвр һольшг күн бәәҗт. Таниг бидн меднәвидн», — гиһәд нег өрәд бәәсн дала хот тәвчксн ширән өөр суулһв. По-о-о! Тер ширә деер бәәх хотынь! Әркнь болхла... Кесг зүсн парнцуз һазрт кегдсн әмтәхн әркс, зуг уучкхла, толһа эргдг. Тедн намаг теднәс йилһәд, күндләд йовдг учрнь, Дәәвд нойна көвүн, хәәрхн, ода бәәсн мана нойниг болһҗ. Юңгад гихлә, мана өмссн хувцн әдл, хар яста күн тиим хувц өмсшгоһинь меднә.

Дәкәд бийтн, баһ цагтан чирә-зүсәрн йир сәәхн биләв. Насн баһ цаг. Тер эрстрәнә эзн гергтәһән, күүктәһән манла сууһад хот уув. Күүкнь — шовһр шар күүкн. Мел нанур хәләһәд, нүдән авхш, намаг хәләһәд оркхла, нүдән чирмәд оркна. Терүгинь үзсн мана нойн нанур дораһур чирмәд бәәнә: — Мана күн авад од! — гиҗ намаг көөрүлҗ өгчәнә. Би тиигхт йир ичг биләв. Кемр тер кевтән тер орс күүкнлә таньлдад гер авсн болхла, ода би Аһшин ик кувц болсн чигн бәәх билә. Хөв уга күүнә хоолд, хөөнә махн чик оршго. Терүнә хөөн эн эмгән авад, кедү зовлң эдлв! — гиһәд Оңһаш һанздан һал орулв.

— Нә, тер зооглңгас һарад цааранднь яһвта? Мана зәәсң яһва? — гиҗ Нарм сурв.

— А-а! Тана зәәсң Дәәвд нойн бидн һурвн тер олн зүсн парнцуз, гурзин, немш ик холд бәәдг келн-улсин әрк-чаһр уучкад, хойрдгч давхрин кирлцән деер һарч ирхлә, дорамвидн Иҗлин усн көкрәд бәәнә. Би тиигхт күчр зөргтә биләв. Шин хувцан тәәлҗ хайчкад, дорагшан һәрәдәд орҗанав. Тиигхт би күчр гидгәр, заһснла әдл, усчдг биләв. Бүкл частан усна йоралд суучкад, одаксиг әәлһхәр һарчахшв. Одак эрстрәнә эзнә күүкн ууляд гүүһәд бәәҗ. Тер эргнд бәәсн улс бас намаг хәәһәд уснд булхҗ. Нохан цох, олҗ чадх билә тедн! Би замгар бийән хучад авчкад. усн дор кевтнәв. Дәкәд әмтн дегәд икәр хәәкрлдәд, гүүлдәд бәәсиг соңсчкад һарч ирүв. Одак орс күүкн, уульн гиҗ усн-цасн болҗ. Намаг мел теврәд үмсәд бәәнә. Дәкәд, аш сүүлднь, би эцкәснь ичәд, дораһур хәләхлә, эцкнь танд уурлх биш, нам инәһәд, мини далар цокад: «Та, Җаңһрла әдл күн бәәҗт», — гиҗәнә. Дәкәд тана Хембә зәәсң бас уснд орв. Тер, нанла әдл, юн тиим удан дорнь бәәҗ чадх билә. Худл келхшв, сән усчдг бәәҗ. Иҗлин цаадк көвәднь усчад күрчкәд, амрлго хәрү усчад күрч ирв, — гиҗ Оңһаш келв.

— Та эндүрҗәнәт. Мана зәәсң усчҗ чаддмн биш, — гиҗ Нарм келв.

— Яһад эс усчҗахмб? Эврән нүдәрн үзсн күн чамд келҗәнә, — гиһәд, Оңһаш уурлв.

— Би эврән терүндтн кесг җил адуч болн җолач йовлав, — гиҗ Нарм зүткв. — Сән усчдг бәәсн болхла тер яһад уснд чивҗ одв?

— По-о-о! Терчнь оңдан үг. Деерәс авх эзнь ирхләрн, уснд орулну, һалд шатану, терүнә дурнь.

Тоосн бүргсн һазрт бүдрәдчнь үкҗ, оддмн, — гиҗ Оңһаш келв.

Оңһашин үгд саатулгдад Церн, Шорва, Нүүдлә эдн орндан орн унтҗ одв.

Түрүн авгтан өвгнә келсн үг иткҗәсн Нарм, сүл талнь, ик зууһинь өвгнә билгәс бүрдҗәхинь медәд, соньмсдган уурад, ут хаалһд даңдсн махмуд-цогц зовад, амрхар седв. Зуг күн үг келә бәәтл, унтхд эвго болад, Нарм бийән бәрҗ кевтнә.

Хаҗуднь келсн үгинь соңсад, дөгәҗ өгәд бәәхлә, Оңһаш өр цәәтл келсн бийнь муурч зогсшго. Үгән келн бәәҗ, хүүрә хулсиг хуһлад бешт дүрәд бәәнә. Сөөннь өрәл давсн чигә цагт, бийнь күн эс соңсчахинь медәд, чигәнә суулһ деерәс ахр девлән татҗ авад, ик девлән доран делгәд, Оңһаш бешин амнд тоһшлад унтҗ одв.

Өрүнднь Оңһаш цуһараһаснь эрт босад хәрҗ одв, дарунь Нарм босад, мөрән услад, хот тәвҗ өгчкәд, әмтәхн нөөрәр унтҗ кевтх күүкд көндәшгоһар, арһул беш түлҗ цә чанв. Сөөннь дуусн Оңһашин түлсн бийнь хулсна һалнь унтрм цацу, дулань чилнә. Бичкдүд босхла дулан болтха гиһәд, Нарм һал түләд сууна. Дәкәд күүкд серхлә, хамдан цәәһән ууһад, ааһ-саван хураһад бослһнла, һаза мөрн тергн ирәд зогссиг, Нарм соңсв.

Вадим Семиколенов, Чапчан Арш эдниг ирхлә, Церн Нүүдлә хойр негл өөрхн ах-дүүһән ирсн мет байрлв.

Сурһулин багш Чапчан Аршин тускар Нарм урднь әмтнәс соңсч йовла, зуг чирәцҗ харһад уга билә. Эн орсин тускар Булһн әмд бәәхдән бас келҗ өглә. Эдн нег-негнләрн таньлдад, дәкн цә чанад болхин хоорнд күүндвр кев.

— Би эн хойрин бөл болдв, эгч-дү хойрас һарсн. Тегәд экнь өңгрсн зәңгинь соңсчкад, бийүрн авхар ирүв. Һанцарн бәәхәс эдн одачн бичкн. Бәәх гер белн. Эдниг нүүлһҗ авад, хамдан бәәхвидн. «Күн өнчндән үкдго, ноха өлндән үкдго», — гиҗ Нарм теднд келв.

— Тана бүл кедү күмб? — гиҗ Арш сурв.

— Би һанцарн бәәдв. Эк-эцкм кезәнә өңгрлә. Хувц-хунр уһах, хот-хол кех болхла, ямаранчн күүкд күүнәс ард үлдшго эрдмтә, — гиҗ, Нарм келхләрн көөрхин авъясар келсн уга, зуг «белвсн залу өнчн күүкд авчкад яһҗ асрхмб» гиҗ әмтн санх гиһәд, хөрглсн уршгар келв.

— Вадим Петрович бидн хойр оңдан седклтә ирләвидн, — гиҗ багш тер үүртәһән хоорндан хәләлдчкәд келв. — Нүүдлә сән орс келтә, йир билгтә күүкн. Тегәд Әәдрхнүр пансионатд йовулад сурһуль сурһах седләвидн. Сурһулян төгсәһәд эмч эс гиҗ багш болҗ чадх.

— О, йир сән. Би дядь Вадимлә әдл эмч болнав. Би эмч бәәсн болхла, аакан эдгәһәд авчкх биләв, — гиһәд күүкн хаҗуһаснь орлцхла, тер герт бәәсн улсин өр өвдв. Аршин келсн үгиг сәәнәр оньһҗ соңсчкад, Нарм дотран шиидв: «Күүкн невчк өсхләрн, нанд гер ахулхд дөң болх билә, зуг нанла удан бәәшго, зурһан-долан җиләс мордҗ одх. Нүүдләг сурһульд йовултха».

— Церн, яахмб? — гиҗ Нарм сурв.

— Церн ода ик көвүн. Эврән таасгдсн һазрурн одг. Танла йовхла, бурушаҗахшвидн. Зуг танахнд одҗ ю кехмб? Үкр хәрүлхий, хө хәрүлхий? — гиҗ Арш экләд келхләнь, Нармин уурнь күрв.

— Хальмг болснас авн мал хәрүләд, гесән теҗәһәд бәәһә юмн! Тадн тегәд Цернәр ю келгхәр бәәнәт? Бичәч (пииср) кехәр бәәнт? Церниг таднд өгш угав. Нанла хамдан йовх, — гиһәд, Нарм батлҗ шиидсән медүлв.

— Бидн терүнә сәәнинь хәәхәр седләвидн. Тана дурн. Бичәч (пииср) тәвхәр бәәхшвидн. Болв кен медхв? Сәәнәр ухалх кергтә, — гиҗ Арш келв.

— Мини эн өнчн хойр бөллә тана юн керг бәәнә? Өр өвдх седклтә болхла, Хальмг таңһчд өнчн-өвү бичкдүд дала. Захаснь авад дөңнцхәтн. Дәкәд тадн күүнә төрт орх юн әдвәхәт болҗанат? — гиһәд, Нарм дәкн шүрүһәр сурв.

Терүнә келсн үгиг Арш Вадимд орчулҗ өгв.

— Нә, эн төритн сәәнәр ухалад, нег шиидвр авхмн. Ода цә ууцхатн, — гиҗ, Нарм тогтнад шин ирсн хойр залуг дуудв.

Эдниг күүндә бәәтл, Нарм цә чанад, үсләд һарһчкв.

Тер хоорнд хәрин улс ирсн зәңг соңсчкад хотна улс хучад хайчкв, нам Нохашкин зөвәр у герт күн суудг зә күртсн уга. Икнкнь залус ирв, тедн заагт хойр күүкд күн. Булһниг гемтә бәәхд, Арш нааран хойр дәкҗ ирлә, Вадим Аршта нег ирлә. Тегәд эднә хөөн болсн зеткр йовдлыг сәәнәр эн хойр меднә. Эдниг ирх болһнд зергәс бачм керг олҗ авад, эднлә харһлго йовҗ одна. Харһдг болвчн эн хойр терүнд ю кехмб? Бергәс бас ямаран хәрү өгхмб? Харһҗ күүндлһн угаһар эднә санан нл медгдҗәнә.

Така тер өдр зулад һарсн кевтән Манцин кецд эврәннь наһцнртан күрч бәәршсн бәәдлтә. Нааран ирхләг эцкнь хара тәвшгоһинь медҗәнә. «Хальмг теегт кедү дүңгә күн сүрдх үүл нойдуд, зәәсңгүд болн баячуд Һарһдг билә? Тер бийнь, дарунь мартгдад хуурдмн. Эҗго теегт бәәх эн бичкн хотнд болсн Булһна үкл оңдан цагт, оңдан күүнлә харһсн болхла, нег цөөкн сарин туршарт мартгдад хуурх билә.

Эн үүл тер цагтан дегәд ик өвәрц үүл биш. Терүнәс авн күсдундур җил давсн бийнь, негчн күн мартҗ, Бергәсин гемиг тәвҗ өгхәр бәәхш. Тер зеткртә өдрәс авн төрл-төрснәннь ухан, Бергәсәс холҗад, тедн хоорнд хәәлшго зузан месн көрснлә әдл болв. Кемрҗән урднь Бергәст му кех биш, нег буру үг терүнә өмнәс келхләнь, эн улс түүг харсад захин күн нудрман атхад босх билә. Ода терүг харсх биш, нам терүнә өмнәс күн дәврхлә, ик зунь нөкд болхмн. Кемрҗән Бергәс тер һарһсн үүлән хәрү давтхар седхлә, эн улс бийинь хара тәвхнь берк.

— Күңкл ухата Бергәс ода деерән әмт көндәх юм һарһшго, — гиҗ, Арш дотран сансан, Вадимд келҗ өгв.

— Эңдән келхд, угатя улсин нүднь секгдҗәнә гиҗ келҗәнч? — гиҗ, Вадим Петрович үүрәсн сурв.

— Уга. Нүднь ода бийнь анята, седклнь ода бийнь харңһу. Зуг мөңкинд сохрар йовҗ болшгоһинь медҗәнә. Болв нүдән яһҗ секхән медҗәхш. Яһҗ орс болн оңдан орн-нутгин угатьнр эврәннь зөв авхин төлә, яһҗ даҗрлһнас сулдхин төлә ноолдҗ йовхин тускар эднд келҗ өгхлә сән болх билә.

— Чи кел, би орчулҗ өгнәв, — гиҗ Арш үүртән келв.

— Келҗ өгхт күнд биш, зуг эдн мини келсиг медх угаһинь, намаг иткх угаһинь кен медхв? — гиҗ Вадим маһдлв.

— Медх. Чамаг иткх, — гиҗ, Арш арһул келв.

Хальмг заңгин нег ик оньчнь: кү иткдг, һольшг болн цаһан седкл.

Вадим маһдлх зөвтә болвчн, эн герәр дүүрәд суусн улс дундас негчн күн энүнә өмнәс босч келсн үгинь күн бурушаҗ, даалһсн кергинь эс күцәх күн Бергәс — Чонс арвнд уга бәәсм. Вадим эн хотнд негх ирдг болвчн, эн эгл улсин седкл медлә. Мел нег деншг мөңгн угаһар Нүүдләг эдгәв, бәәсн мөңгән Цернд өгв, дәкәд сән дурар Шорвиг эцктәһинь хәләһәд, сохрҗ йовсн нүдинь эдгәв. Дәкәд Булһн гемтә бәәхд ирв. Нохашкин гер-бүлд элгн-садн биш, тер бийнь эврә цаһан седкләрн тусан күргҗ йовна. Кемрҗән тиим кү эс иткхлә, кениг иткхмб? Шатҗах улан һалд ортн гиһәд Вадимиг келвчн, эднтн терүнүр-орхасн әәшго. Зуг терүгинь Вадим эс медвчн, Аршин сурсн сурвр күцәхәр седв.

Түрүләд һазадын орн-нутгар, көдлмшчнр эврәннь бәәдлән ясрулхар ямаран босвр кеҗәхин тускар ахрар келчкәд, Әрәсәд ода эн сүл җилмүдәр ямаран сольлт болҗ йовхин тускар эн даран-даранднь тогтунар келв. Дахлцулад Арш хальмг келнд орчулад бәәнә.

Миңһн йисн зун тавдгч җилд орс көдлмшчнр, эврәннь эздүдин өмнәс ямаран ик дәврлһ кесн, дәкәд теднә бослһиг яһҗ хаана церг дарсна тускар бас келв. Шидр 1912 җилд, Сиврин Лена гидг һол деер алт хәәдг улс эзнәннь өмнәс үг келхләнь, церг дуудулад, бу-селм уга хоосн көдлмшчриг хаһад, кесгинь алсмн. Тана хальмг теегт тиим бослһн, ноолдлһн болад уга. Зуг тана баячуд, нойдуд, орс баячудас таниг давуһар мухлалҗана гиҗ кехлә эндү болшго. Үлгүр дала холд хәәһәд керг уга. Минь эн тана бичкн хотнд кен эзнь? Кенд мал-гер элвг? — гиҗ Вадим сурв.

— Кенә? Ямана сүүләс тернь ил — Бергәсин! — гиһәд, Оңһаш ормасн хәәкрв. — Мана бүкл хотна мал ниилүлсн бийнь, терүнә малын арвна кесн нег хүвд күршго, — гиҗ деернь немчкәд, босхар седв.

— Зогстн, танас күн үг сурҗахш, — гиһәд, әмтн Оңһашиг хөрәд зогсав.

— Яһад эс сурҗахмб? Нанас Дәәвд нойн селвг сурҗ йовсмн, — гиҗ, Оңһаш хаҗудк улсларн цүүглдв.

— Үзҗәнт? һанцхн күүнә мал, бүкл дөчн өркин малас кесг холван үлү болҗ һарчана. «Тер кенә зөөрв?»— гиҗ Вадимин келсиг Арш орчулв.

— Тернь бас ямана хошңгас ил — Бергәсин, — гиһәд, саак Оңһаш хәәкрв. Хаҗудк улснь уурлад, хоорндан ярҗңнад бәәв.

— Кенә күч-көлсәр, кенә күчн-чидләр Бергәс тер зөөрән зөөсмби? — гиһәд, Вадим әмтнә шууган тогтнхла сурв.

— О, хәәрхн! Бурхн багшин хәәрлһәр, — гиҗ, Оңһаш дәкн хавчгдҗ үгд орлцв.

— Бурхн багшин төр уга, — гиҗ, Арш Оңһашт цәәлһчкәд, тер әмтнәс сурв. — Бергәс малан альд идшүлнә? Олна малын идгт. Кен өдр сө уга малын ард дахҗ асрна? Харчуд.

— Бурхн багшин угаһар юмн болшго. Цовлһнд һарсн мана мал үкәд чилхлә, Бергәсин мал туру-бүтн ирнә, — гиҗ саак Оңһаш дәкн орлцв.

— Тиигхлә угатя улс цуг негдҗ авхларн байн, нойн, зәәсң улсиг үлмәдән орулҗ, йосан һартан авч, цуг әмтн тегш бәәх цаг хол биш, — гиҗ Вадим келв.

— Теңгр йозурта нойн, зәәсң улсиг көндәхмн биш. Килнц болх! — гиһәд, Оңһаш ормасн босад күрч ирв.

Тер өдр асхн ора болтл Вадим Арш хойр теднә кесг сурврт хәрү өгәд, эврән бийснь эднә урднь соңсад уга зәңг келв. Әмтн тарад һарсна хөөн, холас ирсн Нарм, Арш, Вадим эднлә Үлмҗин Гаха Ноха ах-дү хойр сүл күртлнь үлдв. Эн хойр ода хөрәд һарсн наста баахн залус. Ахнь — Гаха ниднә гер буулһсн, гер авад уга дүүтәһән хамдан бәәнә. Эднә эцкнь — Үлмҗ, дөч әрә һарсн залу Бергәсин аду хәрүлдг билә. Тавн җил хооран адунаснь шуурһнд хойр мөрн геедрхлә Бергәс дү Лиҗтәһән хоюрн терүг гүвдәд, нүд чичм шуурһнд кеерәгшән йовулла. Өдр сө уга кеер төөрәд йовҗ, терүнә мөрнь бүдрҗ унад, көлән хуһлад бийнь көлдәд үклә. Шуурһн гииснә хөөн геедрсн мөрд хотнурн эврән ирцхәв. Ах-дү хойр кесг җилд зовлң эдлҗ-эдлҗ, Иҗлин көвәд бәәсн Яңхл балһснд одад, тенд кермәс эд-тавр, мод, чолу, ю-бис буулһад, гесән теҗәһәд бәәҗәһәд, ниднә шинкән төрл-төрснүрн нүүҗ ирлә. Тегәд эн өнчн көвүн күүкн хойрин зовлңгиг эдн сәәнәр меднә.

— Тегәд мана эцк көлдәд үкснд, эднә эк әәһәд, сеҗәд үкснд кен бурута? — гиҗ, Гаха халурхҗ Вадим Арш хойрас сурв.

— Бергәсиг зарһ эс засглхла, бидн эврән алнавидн, — гиҗ, Ноха деернь немв.

— Тана эцк көлдснд, эднә эк өңгрснд кү цааҗлх йосн заканд уга. Кемрҗән Бергәс эврәннь һарарн алсн бочхла — оңдан төр. Закан тиим, — болҗ Вадим цәәлһв.

— Кемрҗән тадн Бергәсиг алхла, таниг бийситн киитн Сиврүр һар-көлдтн оньс зүүһәд, чөдрләд йовулчкх, Бергәсин ормд Такань, эс гиҗ дү Лиҗнь үлдх. Теднь Бергәсәс деер болх гиҗ санҗанчи? — гиҗ, Арш Гахаһас сурв.

— Уг-га! Б-б-бии, эн һ-һарарн а-алнав, — гиһәд, Ноха тетнәд босад ирв. —Э-э-эс аа-лл-хла, Бе-Бе-Бергәс эн улсиг цуһараһинь кү-күүчн гиҗәнә!

— Залус иигҗ болшго. Би танд урднь келләв. Олн-әмтн цуг нииләд, баячудыг, нойдудыг, хааг хөмәд уга кехлә, тегәд йосн угатя улсин һарт орх. Неҗәдәр босч, юм күцәҗ болшго! — гиҗ, Вадим дәкн эднд цәәлһҗ өгв.

Хол һазрин гиичин келсн үгмүд, өдрин дуусн әмтнә күүндәнд орлцлго суусн Нармд ик өврмҗ үүдәв.

* * *

Нармин эцк Архт Налтахна сүл зәәсң Хембәһәс зурһан насн ах билә. Залу күн идр нас күрәд, дөчн-тәвн хойрин хоорнд йовхла, зурһан долан насн дала ик заагта болҗ медгдхш. Болв арвн-арвн зурһан насн хоорндан йир йилһрнә.

Хембә зәәсңгиг арвн настаднь эцкнь Әәдрхн балһснд күргәд, сурһульд өгв. Көвүнәннь өөр арвн зурһата Архтиг бәәлһв. Сурһуль уга болвчн, Яңхл балһсн тал орсла йовсн Архт тер цагтан сән орс келтәд тоолгддг билә. Зәәсңгин көвүн дөрвн җилд Әәдрхн балһснд сурһуль сурв. Архт терүнә өөрнь эцкнь, экнь, ахнь болн иньгнь болад бәәв. Кедү зовх-түрх юмнас Архт энүг авч һарсн болхв.

Гертән ирәд дөрвн җил болад Архт гер авв. Хембә зәәсң эцкнь өңгрхлә, әәмгдән эзн болв. Зуг Архтин кесн тус Хембә үкн-үктлнь мартсн уга. Архтд мал өгәд, теднь өсәд өргҗтл, өгсн өрән некҗ хәрү авлго, зәәсң кедү җилдән күләдг билә. Кедү терүг хәләһәд, кедү дөңнәд йовдг болвчн Архт байн болҗ чадсн уга. Юңгад гихлә, әрк уудг, көзр нааддг билә. Зәрмдән хойр-һурвн өдр көзр наадхларн һазак мал-герән кевтнь шүүгдчкәд, дәкәд шинәс экләд төлҗдг бәәсмн. Эртәр һарсн үрн-саднь хора, әмтин сүл һарсн кенз көвүнь — Нарм торад үлдв. Эцкнь әркд шатад өңгрснә хөөн, Хембә Нармиг Баһ Дөрвдә нутгин хойр җилә сурһульд сурһҗ авад, бийән эргүлв. Түрүләд энүг эгл адучд орулв. «Йоста адучин көдлмш —зөрг, чидл, хурц нүд, эд-дов күүнд урһадмн. Баһ цагтан терүг дасчкхла — олзта юмн».

— Би баһ цагтан адуч болҗ эс көдлсндән ода бийнь һунднав. Тегәд ода аңһучлсн болад, тер алдчксн юмнасн -зууна нег хүвнь дасхар седнәв, — гиҗ түңшү ухата Хембә тиигхд Нармд келлә. Терүнә хөөннь энүнд аңһучлдг дасхв. Баһ цагтнь ямаран күнд хар көдлмш бәәнә, цуһараһинь келһүлдг билә. Хембән эмгнь, баахн цагтан сәәхн зүс-зүркәрн, цецн ухаһарн нер һарад бәәсн, торһуд отгин нег нертә зәәсңгин күүкн билә.

Эмгн-өвгн хойрин наснь ирәд, тохминнь нер дуудулх үрн эс һархла эднә эс одсн балһсн уга, эс үзүлсн эмч, бө-удһн уга. Тер бийнь теңгр эднд таалад зүркән девтәх үр өгсн уга. Тегәд эн хойр Нармиг бийдән өөрдхҗ, эврә үрнлә әдл тоолв. Сүл җилмүдт гер дотр болн һаза һарх эдлвр күртл энүгәр тоолулҗ, энүнд даалһдг билә. Тер хоорнд Нарм арвн дола, арвн нәәм күрәд ирхлә, Хембә эмгтәһән хоюрн энүнд хадмуд хәәхәр көглв.

«Теднә күүкнә тохмнь му, эднә күүкнә заңнь му...» — гиһәд эдн олҗ темдглсн тоотан һола бәәҗ, Хембә эзнәннь төркн тал Баһ-Цоохр орад, нег күүк таасад ирв.

Хаврин ноһана үсн элвҗхлә, түрүн сав әркинь авч одх болад Хембә күүкнә эцклә бооцҗ.

Дигтә тер кемд Нарм Дунд Хурл Налтахн хойр әәмгин хоорнд бәәсн Бөөрг гидг һазрт Хембән адуна эмнг мөрд йовсн һазрур ирлә. Нарм тер эмнг агтас хойр дөнн аҗрһ йилһҗ авад, Хембәһәр шинҗлүләд, сән тохмта болхла, чимкчкәд гер деер көлглхәр седлә.

Нарм өрүн эрт һарад, дөчн дуунад бәәсн Бөөргт үдлә ирв. Тенд үдин халунд агтс авч ирҗ услхмн билә. Зөвәр күләһәд орксн цагт худг тал нег мөр көөлдсн баахн көвүн довтлад аашна. Худгт күцц күрлго, алтн шарһ аҗрһиг күцҗ ирәд, цалм хаяд тусхав. Ут делтә маштг кер мөрн, дөрвн көлән элснд шааһад чикчкәд, барун хәврһәрн зогсч өгв.

Алтн шар аҗрһ бәәсн чидлән һарһад һәрәдн, маштг кер мөртә көвүг хамднь чирәд зөвәрт гүүчкәд, әмсхәд зогсв. Көвүн аҗрһин күзүнд хайҗ тусхасн хар килһсн арһмҗан дөрәчлҗ авчкад, үзүринь эмәлиннь бүүргт шахв. Аҗрһ нег әмсхлин зуур амрсн болчкад, дәкн инцхәһәд һәрәдв.

— Көвүн, цалман нааран өгчк энчнь алдрн гиҗәнә, — болад худгин өөр мөрн деер бәәсн Нарм терүнә цалмас шүүрв. Болв көвүн цалман өгчәхш, нам келсн үгднь хәрү ду һарсн уга. Тиигҗәтл көвүнә дөрән сур тасрад одв. Терүгинь үзсн Нарм мөрнәсн һәрәдҗ бун, цалмин дундурас атхв, аҗрһ урдк кевтән күгдләд, ар хойр көл деерән зогсад бәәв. Тер хоорнд көвүн мөрнәсн бууһад гүүҗ ирәд, Нармин һарас арһмҗин үзүр булалдв. Нармин уурнь күрв:

— Нә, тиим чидлтә болхла, ав эн цалмин үзүрән. Яһсн зууньрсн уурта көвүн бәәсмч! — гиһәд, Нарм цалман хайчкад, хооран цухрв.

Күчтә аҗрһ көвүг хамхул мет гиигнәр чирәд, худг эргәд гүүв. Көвүн цалмин үзүриг һуйдан хойр дәкҗ орачкад, үзүринь ар нурһндан бәрчкәд дөшәд йовна.

— Алдв, эн зүткмһә көвүн! Алдв! — гиһәд, Нарм хәәкрәд үлдв. Болв аҗрһ көвүг зөвәрт чирәд гүүҗәһәд зогсв.

Адуч улс кеер харһхларн, усч улсла әдл, нег-негндән дөң болх зөвтә. Тегәд Нарм көвүнә һацата заңд уурлсн болвчн, эврәннь мөрн деерән мордад, көвүнә кер мөриг бәрҗ авад, көтләд авч ирҗ, өгв.

— Көвүн, иим догшн аҗрһиг яһҗ көтлҗ хәрхмч? — гиҗ Нарм сурв.

— Яһад болвчн көтләд хәрхв, — гиҗ, көвүн күүкнә нәрхн дууһар хәрү өгв.

— Ах, тана седклд ханҗанав. Зуг бәрәд авсн хөөн, авч хәрхд амр, — гиһәд деернь немҗ келн, ууран тәвҗ өгв.

— Нернчнь кемб? Мини нерн — Нарм! — гиһәд, Нарм зөвәр ууҗмд һарчксн көвүнә ардас көөлдҗ хәәкрв.

— Мини нерн — Некән идән! — гиһәд, көвүн ардан келән үзүлчкәд, мөрән хатрулад йовад одв.

«Авчатн, одакасн! Күүкн күн бәәҗ кевтә. Көвүн болхла, келән үзүлхго билә. Күүкн болхла мөрн деер яһсн сәәхн сууна, дәкәд цалман негх хаяд мөрнә күзүнд тусхав! Тиим догшн мөриг, номһрулад авчкв!» — гиһәд дотран соньмсад зогсчахла, ардаснь ах адуч, һуч күрсн наста, нарн-салькнд шүүснь һарад хатҗ одсн модьрун күрң чирәтә залу ирв.

— Тер юн адуч көвүмб? — болҗ Нарм соньмсв.

— А-а, Сәәхләг һәәхҗәнчи, Нарм! — гиҗ тернь инәв.

— Альк, Сәәхләг, — гиҗ, Нарм алң болв.

— Тер алтн зеерд аҗрһ бәрҗ авад йовҗ одсн күүкнә нернь — Сәәхлә.

— Би терүгитн түрүн авгтан көвүн гиҗ медв. Йир шамдһа болчкад һавц — көвүн болхла чидх бәәҗ, — гиҗ Нарм келв.

— Күүкн болхла улм даву. Ке күүкнә хувцан өмсчкхләрн, мел негл нойна аһла әдл. Күчр цецн ухата, һартан үүлтә, күүнлә ээлтә, җөөлн зүрктә күүкн гиһәд нер һарна. Эн мана көвүд цуһар дурлчкад, бәәҗ чадлго алҗана. Кенлә чигн үг күүндхш. Чамла үг күүндви? — гиҗ адуч сурв.

— Цөөкн үг келвә, — гиһәд, Нарм хоомаһар хәрү өгв.

— Тиигхлә чи терүнд таасгдсн болҗанач, — гиҗ ах адуч инәв. Наадк адучнрнь худг деер, адуһан көөһәд авч ирв.

Нарм ах адучта шүүһәд баһ наста хойр сән аҗрһ бәрҗ авад, теднәс таасгдсн негинь гер деер үлдәв, наадкинь хәрү күргүлх болв. Тиигҗ Хембә закв. Тер аҗрһиг күргх улс дала, тер бийнь Нарм эврән күргәд һарв.

Юңгад гихлә, эн өдрмүдт Нармин седкләс тер күүкн һарч өгхш. Нарм эврәннь ухаһар, тиим зөргтә болн омгта герг хәәҗәхн уга: зөрг, омг залу күүнд ирлцәтә. Күүкд күн болхла, төвшүн, җөөлкн зүрктә, өр өвч седклтә, тиньгр заңта, чирә-зүснь ке сәәхн болх зөвтә, — гиҗ Нарм дотран санҗ йовна.

Нарм хойрдад Бөөргин худг деер ирхлә, цөн үгтә ах, адуч мусхлзад инәхәс биш, нань үг келсн уга. Нарм бийнь эклҗ үг сурхдан эмәһәд, өрәл өдртән бәәв.

— Кезә хәрхвч, Нарм? — гиҗ ах адуч, көвүн мошкрад, үг сурҗ чадлго бәәхинь медчкәд, эврән эклҗ селвг өгхәр седв.

— Медҗәхшв...

— Би чамаг хәрү ирхичнь медләв. Сәәхләг нег үзсн күн, хәрү ирлго бәәдмн биш. Зуг терүнлә харһҗ үг күүнднә гисн, теңгрин однд күрснәс җаңһрта, — гиҗ адуч келв.

— Иткҗәхшв. Зуг тер күүкн альд бәәдгинь келҗ өгтн. Би харһҗ чадхв, — гиҗ, Нарм нег мөслв.

— Дегәд өгтм седкл баһ күүнд зокдмн биш. Эн адунд чини эцкин нилчәр би ах адуч болҗ орлав. Зәәсңд чини эцк келәд, эн көдлмшт орулла. Тегәд чамд чик хаалһичинь зааҗ өгхәр бәәнәв.

Манахна көвүд чигн, теднәхнә көвүд чигн, Сәәхләд седклән өгцхәсн мөн. Зуг эндр күртл негчн көвүн терүнә седкл авлҗ чадсн уга. Кен медхв, тиигҗәһәд күүкн, эцкиннь зааҗ өгсн, захин көвүнд мордад йовҗ чигн одх. Мана хальмг күүкнә хөвнь тиим. Болв, залу күн — заңһсн талан, зандн модн — нәәхлсн талан. Нег мөслсн хөөн сансндан күрх кергтә. Тиим керг күцәхәр ирсн хөөн, негнднь һарһлго бичә хәр.

Һанцарн тиигән одхла, тер күүкнлә харһҗ күүнднә гисн күчр төр. Эн мана адучнр заагт нег баахн көвүн бәәнә, нернь — Пүрвә. Тер орс хотнд бәәдг һаһадан гиичд одхар кесгәс нааран нанас зөв сура. Би цол уга гиһәд, тәвәд угав. Терүнлә хамдан йовтн, — гиһәд, ах адуч селвг заав.

Маңһдур өрүнднь Нарм Пүрвә хойр Дунд Хурл әәмгин Орсуд арвна дорд өмн үзгәснь орҗ ирв. Нарн-салькнд өгрсн, күүнә альхн мет гилгр, хүүрә теегт баахн хотн үзгдв. Кезәнә нер һарч йовсн байн арвнас хөр шаху угатя өрк бор ишкә герт үлдҗ.

...Кесг җил хооран, Яңхлын уездин зәкрәч орс хальмг тег эргәд, Яңхлын медлд ордг әәмгүд болн хотдуд эргнә. Тер зәкрәч, әрк уулһнь дегәд икдсмб, аль авлһ авн гиҗ амштад, тернь баһдад, кесгинь бәрҗ гүвдәд, кесгинь засгла харһулнав гиһәд, әәлһәд йовна. Көдлмшән чиләһәд, хәрх цаг ирнә, әәмгтән арһта гисн хойр мөр татулад, баахн хальмг залуһар Яңхл тал күргүлнә. Зууран мөрднь үргәд, тергән көмрәд, гедргән унһана, җолачин ард суусн зәкрәчин толһа деегүрнь тергнә төгә дәврҗ һарад, дор ормдан үкнә.

Хальмг җолачиг зөрц зәкрәчиг алҗ гиһәд, арвн җиләр Сиврүр йовулна. Арднь нилх көвүтә баахн гергнь үлднә. Арвн җилин эргцд, һар-көлнь чөдртә бәрәнд бәәһәд, тер болзгнь чилхлә, дәкәд тавн җилд Сиврәс һардг зөв уга болад тендән сул бәәнә. Аш сүүлднь залу түүкә шар чирәтә, гилвксн алтн мет үстә, орс гергтә, терүнәсн хөмөстә көвүтә хәрҗ ирнә. Арвн тавн җилд күләсн хальмг, гергнь, арвн зурһата көвүнь терүг тосч авхар седнә. Болв әәмгин тоомсрта өвгд, хурлын номта багшнр эврән номан алдад, оңдан номта герг авснднь терүг хотнасн көөһәд, халцха, идг уга, әмтәхн усн һардго һазр таслҗ өгәд, һәәләд, һанцхн өркәрнь һарһчкна. Тер залу, орс гергтәһән, бичкн көвүтәһән шавр гер бәрҗ авад бәәҗәхләнь, цөөкн -җил болад хальмг гергн көвүн хойрнь деернь ирнә.

Арһ уга. Хойр гергндән, хойр көвүндән эврәннь дуран залу хуваҗ күртәх зөвтә болв. Хойр көвүнь өсхлә, хойраднь салу гер бәрҗ өгәд, өрк өндәлһәд, салу һарһчкв. Терүнәс авн шин тохм — Орсуд гиҗ Дунд Хурл әәмгт бүрдсмн. Хальмг көвүнәс һарсн үрдүднь теегин хальмг өңгтә, авц-бәрцтә. Орс, хальмг цусн орсн көвүнәс тавн күүкн, тавн көвүн төрсмн. Шовһр шар, хурц-хурдн тоолврта, көдлмшт дурта, күүнд ээлтә үрдүд һарсмн. Терүнәс нааран кемҗәнә уста теегин нуурт, киитн булгин ус орулсн мет, хойр цусн ниилҗ, Орсуд арвна тохмиг ясрулад хайчкв. Кедү җил терүнәс нааран болсинь ода күн медхш, тер Сиврүр туугдсн, эн тохм эклҗ бүрдәсн күүнә нерн эндр нам әмтнә чееҗд үлдсмн уга. Болв Орсуд арвна күүкд ода бийнь, хаврин тег кеерүлсн цецг мет баһчудын зүрк авлна. Теднә негнь — Сәәхлә бәәсмн.

...Терүнлә харһҗ үг күүндхд дегәд күчр гиҗ, ах адучин келсн мел чик бәәсмн. Кезән-кезәнәс авн хальмг улс күүкән таңсгар, деернь кир дусалго, цевр-цеерәр бәәлһдг бәәсмн.

Баһ цагтан экдән нөкд болад гер ахулһна күнд көдлмш кехәс биш, гиҗгтә күүкн болад ирхләнь, деед бийд салу ор ясч өгәд, хар көдлмшинь баһрулад, нәрн үүл дасхдг бәәсмн: олн зүсн торһн утцар зег хатхад, йосн зурач күн кевтә сәәхн әрә һарһдг, күүкн болһна хатхлһн әдл биш, һар ухан хойрнь оңдан болсн хөөн — хатхмрнь оңдан болдг. Кевс некх, ишкә ширх, хувц-хунр уйх. Эн хамг нәрн көдлмш кевтән хальмг күүкнә һарт ирдг бәәсмн. Күүкн күн хәрд һартлан, бийән цеврәр бәрх, һольшгар, ичгәр, тоомсртаһар бәрх зөвтә. Тиим күүкиг «теднә күүкн күнд толһата» күүкн гидг бәәсмн. Сәәхләг тиим күнд толһата күүкн гиҗ келхд хату бәәсмн. Юңгад гихлә, эн альвн-дольвн, тиньгр, хурц үгтә билә, зуг бийүрн негчн көвү өөрдхҗ наадулдмн биш. Өөрдхәр седсн көвүдт халта, чирәһинь улалһх үг келәд, урмдынь хооран цокдмн.

Нег үлү эн оңдан әәмгәс ирсн көвүдлә харһҗ үг күүндҗ чадшго бәәсмн. Тегәд эдн Пүрвән һаһанд ирхлә, хотна медәтнр дуудад гиичнрин авч ирсн хотар тоовр кев.

Тер асхнднь Пүрвән һаһанд ик нәр-наадн болв. Хәр һазрас ирсн хойр көвүг сергәҗ, эврәннь әәмг-алвтын нер һуташго санаһар, хотна баһчуд, бәәсн арһта хувцан өмсҗ кеерәд нәәрт ирҗ. Кееһә хувцн угань үүрмүдәсн сурҗ өмсч. Сәәхлә гертән уга бәәҗ. «Өңгәр ирҗвидн» — гиһәд, Нарм дотран зовҗала." Сәәхлә хаврин эклцәр түрүн болҗ нуурин көвәд ирҗ суусн цаһан хун мет, көлән цеб-цеб ишкәд, нәрхн болн ут хо цаһан күзүһән сенкәлһҗ деегшән суңһсн, ут болн махмуд-цогцлань ирлцсн ноһан торһн биизнь хормаһарнь сарсаҗ йовдлднь сальк татад орад ирв. Гер дотр бәәсн күүкд, көвүд цуһар, терүг орҗ ирхлә, чирәснь герлтәд, седкләрн байрлдад, Сәәхләд орм һарһад шуугад одцхав.

Терүг үзсн Нармин зүркн менрәд одв. Күүкд заагт орҗ одсн Сәәхлә, уснур шивсн чолун мет, халхлгдҗодв. Әмтн ниргәд нәәрән эклв. Хәрин гиич көвүдт би күртв. Нарм ик бичкнәсн авн нертә биич билә. Эврәннь зүркндән бүрдсн байр, баһ насни һал халтан эн хальмг бийд илдкҗ һарһв.

Мошкур болн мольҗур, чичрлһн болн ишкмдг бииһин өрмнь эн гиичин бийд орв.

Беркәс беркнь эн һазрт үзгдәд уга хәр көвүнә ке-сәәхн би, терүнә һо нурһн, һольшг бәрц, сәәхн зүсн, альвн-дольвн бәәдл Орсуд арвна күүкдин зүркиг менрүләд, улм цааранднь догдлулад оркв. Кезән-кезәнәс нааран күүкдиннь сәәхнәр, көвүдиннь аля-аздар нер һарч йовсн Орсуд арвна баһчудын сүрнь даргдад, тедн невчк номһрад одв.

— Сәәхлә, бос, Сәәхлә, биил! — гиһәд негнь халурхад хәәкрхлә, наадкснь дегц дууһар давтв. «Нә, ода танд үзүлсвидн», — гисн бәәдлтәһәр тедн омгшад одв. Дуд цаһан биизтә Сәәхлә, төвшүн төгрг нуурт генткн хулсн заагас һарч ирсн хун мет, һарч ирчкәд, домбрин айст, усна дольга дахад нәәхлсн хулсн мет нәәхләд бәәв.

«Минь одахн ноһан биизтә орҗ ирсн Сәәхлә кезәнь цаһан бииз өмсчкв. Яһсн сәәхн биилдг күүкмб?» — гиһәд, Нарм дотран санад сууна. Нармин хурдн, дәрвксн һал мет, халун биилә, эн Сәәхлән номһн болн һольшг бииг дүңцүлҗ болшго. Болв көвүн күүкнд дурлчкхла, терүнә ишкдл, өмссн хувцн цуһар таасгддг зөвтә. Тер хамгнь талдан күүнд дегәд сән биш чигн болх. Тегәд «дурни нүдн — сохр» гиҗ чик келгдсмн.. Сөөнь өрәл давад, гиичнрт болн нәәрт ирсн улст цә өгв». Түүнә дарунь дәкн нәр эклх зөвтә.

— Цаһан монда наадый!— гиһәд, Сәәхлән цегән дун әмтнә шууганас йилһрв.

— Цаһан монда наадый! — гиһәд, цуһар байрлҗ хәәкрлдв.

Баахн күүнә цусн халун уршгар, терүнә судцар дамҗад һар-көлин бульчңгудт дала чидл урһана. Тер чидлиг баһ күн дотран оньслҗ хадһлхд хату. Малас һарсн унһн, туһл, хурһн күртлән нег-негән көөлдәд, махмуднь зовтл гүүлднә. Терүнә хөөн теднд улм ик чидл урһна. Тер мет, баһ улс чигн дотрк чидлән һарһх зөвтә. Баһ цагт дотран бүрдсн, һалан невчк унтрахин кергт, келн-әмтн болһн олн зүсн наад бүрдәсмн.

Хальмгин нег тиим нааднь «цаһан монда» мөн. Хавртнь мал хагзлхла цоохр үкрин цаһан хәврһәснь ноос самлҗ авад, (дуд цаһан үкр хальмгт уга бәәсмн. Кемрҗән тиим туһл һархла, хурлд бәрәд ик гүрм кех кергтә. Юңгад гихлә, ик килнцтә) дотрнь бичкн модна тасрха чиинрдүлхин төлә тәвдг бәәсмн, эс гиҗ оңдан юмн, зуг төмр тәвх зөв уга, юңгад гихлә, харңһуд шивәд күүнә нүднлә харһулх гиһәд әәдг бәәсмн. Үкрин цаһан ноосиг халун уснд дүрәд норһчкад, тер моһлцг модн деер бүрәд һазрт цокҗ-цокҗ хагсачкхла, өдгә цагин резин мәәчглә әдл цаһан монда болдмн. Тегәд харңһу сөөд-кеер һарчкад, хойр әңгрәд зулх зөвтә. Күн күцәд ирхлә, тер мондаһан эврәннь әңгин күүнд өгч үзх кергтә. Зәрмдән хойр әңг ноолдад нег-негн деерән давхрлдад ундг.

Тер цагт чидлтә, эвтә, мектәнь «цаһан монда» булаҗ авад зулх. Тиигхлә цуһар терүнә ардас муурад унтлан көөлддг бәәсмн. Болв тер ноолдан, тер адта көөлдән болҗах цагт күүкнд дурлсн көвүн, тер «цаһан мондаг» көөлдсн болад дурлсн күүкән теврҗ бәрәд: «Чамд дуртав», эс гиҗ «чамур әрк илгәнәв», — гиһәд цөөкн үг келдг бәәсмн. Күүкн дурта болхла, зөрц икәр чишкҗ дөгәд, негчнь үг хәрү өгдго бәәсмн. Көвүнд тер хәрүнь седклинь теңгрт күргҗ, зүркинь цокулна. Терүнәс оңдан үмсх, базһх зөв терүнд уга, кемрҗән нег көвүн бийән бәрҗ чадлго, күүкнә халхарнь үмсәд оркхла, хөөннь күүкд тер көвүһән биш, оңдан күүнә нүд бүкл сардан хәләҗ чаддго. Терүнәс даву ичр уга бәәсмн. Тер цагт хальмг көвүд-күүкдин хөв-җирһлинь эк-эцкнь меддг билә. Эк-эцкин келсн үг гер авх көвүн мордх күүкн хойрт закан.

Сар уга, нүд чичм харңһу сө билә. Зөвәрт нег-негән көөлдәд, теднә ик зунь көшәд ирсн цагт, «цаһан монда» Сәәхлән һарт орв. Гиигн көлтә Сәәхлә, гөрәсн мет, теднәс тасрад, тег темцҗ гүүв. Эн дигиг Нарм күләҗәлә. Болв, Нарм бичкн цагтан дөгәд үүрмүдләрн урлдхларн, хөөннь борһшад адунд йовхдан көвүдлә кедү урлдснь бийнь теднәс ард үлддг билә. «Идл, чидм, чинр, чидл нанд заяч хәәрлҗ, зуг гүүдг хурдн көл яһад эс хәәрлсмб», — гиҗ эн заячдан һунддг билә. «Болв тер һундл — һундл биш, кемрҗән ода эн күүкиг күцх хурдн көл өгсн болхлачн, оңдан эрдм хәәрлһн нанд керг уга»,— гиҗ эн дотран зальврв. «Цаһан монда» биш, цаһан хувцта Сәәхлә, цаһан тоһрун мет, наадксасн зөвәр холд, көлнь һазрла харһсн угань медгдлго, халяд йовна. Зөвәр көөлдсн цагт, Нармин өмн йовсн улс неҗәд-неҗәдәр хоцрад ард үлдәд йовна.

— Сәәхләг күцхәр седдг мана санан! — гиҗ келн, нег көвүн унҗ одв.

Нармин өмн дәкн хойр көвүн йовна. Нармин седклд болхла гүүдл, уга, көлнь ормдан бәәсн болҗ медгднә. Тер бийнь хойрдгч көвүг күцәд ирхлә, тернь хамдан энүнлә ирсн адуч Пүрвә болҗ һарна. Амарн әрә кииһән авч Нарм закв:

— Пүрвә, зогс! Би Сәәхләг көөлдҗ йовнав!

— Чи зогс! һанцхн чамд Сәәхлә кергтәв! — гиҗ, Пүрвә әрә кииһән авад, әмсхҗ хәрү өгв.

Пүрвә яһад һаһаһурн одхар зүткәд бәәсинь эн минь ода ирҗ медв.

— Йир сән! Зуг кен терүг күцдгинь хәләй! —гиҗ, Нарм келн, энүнд заячнь арнзлын гүүдл өгсн мет, көлинь тушҗ йовсн чөдр алдрад, зөвәр өмн йовсн Пүрвәг күцәд, хаҗуһарнь давад һарч йовад, хортаһар келв:

— Бөөргин худгт бәәсн адучнрт менд кел!

Ардан даальңта давс хайсн мет күнд ацан унсиг тер соңсв, зуг чидлнь чилсн Пүрвә, хөвдән һундад унҗ йовхинь эн тааһад медв. Өмн бийднь ода, тавн алд арһмҗ күршго бәәрнд, ут көлтә, шовһр толһата көвүн гүүһәд, йовна. Талдан цагт тавн алдн һазр хол биш, йир өөрхн мөн, зуг урлданд кү көөлдҗ йовх саамд, энүнә чигә ууҗм бәәрн уга. Зуг урлданд ордг күн, тер заагин өөрхн-холыг меднә. Нарм урлданд кесгәс нааран ордго билә, болв көвүнд эн заагиг өөрдүлхд амр болҗ медгдв. Зөвәр гүүсн бийнь тер заг урдк кевтән болҗ медгдв. Өмнк көвүн урдк кевтән гиигәр гүүҗ йовна. Болв терүнә өмн, цаһан арнзл, цаһан санан цаһан сар мет герлтсн Сәәхлән дүр энүнд гүүдлинь холвандан чаңһаҗ өгв.

Өөрнь йовсн өргн ээмтә көвүн өөрдәд ирхлә, эн терүг таньчкв. Асхн нәр эклснәс авн эн көвүн Сәәхләһәс нүдән хөөһүллго бәәлә. «Нә, ямаран гөрәсичн медчкүв! Чи гөрәсн болхла, би теегин һәрдв! Теегин һәрдв!» — гиһәд, давтад келәд орксн Нармин көл улм шулудад одв.

Өмннь, өмннь тернь гүүҗ йовла, болв ода зерглдәд, әмсхлсн, көлсн һооҗсн, һу толһата көвүн! Генткн Нармд, эн һу толһата көвүн энүнә уңг-тохминь кудсн мет, ода күцҗ ирәд, бахлуринь базһад алх санан орв! «Уга, терүг давҗ һархшив! Түрүләд энүг бахлуринь таслчкад Сәәхләг күцнәв!» — гиҗ эн санн көвүнлә зерглҗ ирәд, хаҗугшан невчк кецәлдн ут күзүнәснь шүүрәд авхар седчкәд, өмнән йовсн «Цаһан дәркин гегәнүр» (эн дотран тиим нер Сәәхләд өглә) нүднәннь булңгар хәләһәд оркхлань: Сәәхлә, көк теңгрәс унҗсн давшурар давшад өөдән һарч йовх болҗ нүднднь харгдв.

«Энүнлә оралда бәәтл, Сәәхлә теңгрүр давшад әрлх!» — гиҗ, Нарм санн, улм адһв, болв көл һазрт күрч йовх угань медгдхш. Сәәхлә, цаһан хун мет, көлән һазрт күрглго нисәд йовна. Нармд бас ниссн болҗ медгдв, көлиннь чидл, чинр эн меддгән уурв. «Ода би чамаг теңгрүр тәвхшв, кемр тер давшурар деегшән һархар седхләчнь, би ардасчнь күцәд, альдас болвчн чамаг олхв», — гиһәд холд муурдг болвчн, Нармин зүркнь дуулад йовна. Дуулх учр дала: кесг көвүд-күүкдиг ардан хайсн, өмннь цаһан хун өөрхнд-өөрхнд йовна.

Давшурт терүг күртл күцн гиҗ йовна.

Генткн цаһан хун хойр җиврән хаҗудан хаяд һазр деер унҗ одв.

— «Цаһан монда» альд бәәнә — гиҗ Нарм, «хунын» хаҗуд унн сурв.

— Оошкан амарн һартл «цаһан монда» көөлдәд йовлта? — гиҗ, күүкн иим холд гүүсн күүнә бәәдл угаһар, арһул сурв.

— Уга, уга. Би чамаг көөлдҗ йовлав. Чи эндрәс авн мини «Цаһан дәркин гегәнч», мини бурхнч! — гиҗ, Нарм толһаһан күүкнүр өөрдхв.

— Бурхнла бийим бичә дүңцүл, килнц! Би чамла әдл, эгл күүкмб. Мини нерн — Сәәхлә! — гиһәд, күүкн келчкәд, көвүнә көлсн асхрсн чиигтә толһаг хойр һарарн бийүрн шахчкад, маңнаһаснь үмсв.

Генткн теңгр зааград, одак давшуран деегшән татҗ авад, хәрү теңгриг хаахла, Нармин маңна деернь нег ик халун дусал ирҗ туссн болҗ медгдв. «Уга, дусал биш, Сәәхлә чамаг үмсвә». — гиҗ нег дун дотраснь келнә.

«Уга, хальмг күүкн кениг эврән үмсҗ йовсинь соңслач? Дегәд икәр зовчкад, мини ухан будңһрҗана. Тегәд үнн, худлынь яһҗ медхмб? Күүкнәс терүг сурхд эвго!» — гиһәд, эн дотран зовҗаһад, халунар келв:

— Сәәхлә, Сәәхлә! Сәәхлә! Нань, нань нанд үг келдг арһ уга! Бурхн эс болхла, чи заячич! Ода намаг алнч, булнч — чини дурн! — Көвүнә кинь давхцад, әкрмдәд бәәв.

— Генн үг келҗәнәт! Деер иим сәәхн теңгр, дор иим сәәхн тег, хаҗуд иим сәәхн улс бәәһә бәәтл бийән алулхар седдг — юн күмбт? — гиҗ. күүкн шарҗңнсн цегән усн мет, цевр дууһарн инәв. Тер хоорнд Нармд ухань хәрү ирҗ, мел үнәр, Сәәхлән өөр, көк теңгр дор, көк ноһан деер чирә-чирәһән харһулад кевтхән медв.

— Намаг зовахар иим холд гүүҗ ирвч? — гиҗ, Нарм өндәһәд ардан хотн тал хәләчкәд сурв. Ардаснь күн некҗ аашхнь үзгдхш.

— Эмнг аҗрһиг цалмдад зогсадг эв-арһ нанд заяч өгсн болхла, эврәннь хөв-кишгән көөһәд күцдг көл танд заяч өгч. Нег халхарн болвчн, би танла дүңцх зөвтәлм. Тиим эсий? — гиҗ күүкн сурв.

— Тиим, — гиҗ Нарм зөвшәрв.

— Йир сән. Дәкәд тиим олн улсин өөр, би таниг яһҗ үмсх бәәсмб? — гиҗ, күүкн сурв. «Намаг лавта үмсснь үнн бәәҗ, би энүг бас нег үмсслчн», — гиҗ санад, көвүн күүкнә толһаг бийүрн өөрдхв.

— Дәкәд бийим көндәхлә, босад йовҗ одхв! — гиһәд, күүкн толһаһан терүнәс зулһв.

— Сән. Зуг нанд негхн үгәр хәрү ас! Би чамд дуртав. Чи нанд дуртавчи? — гиҗ, көвүн әкрмҗ күүкнәс сурв. Нарм урднь күүкн күүнлә нүдлцҗ кезәдчнь харһҗ күүндҗ үзәд уга билә.

— Яһсн амр сурвр! Кемрҗән үнн медхәр седхлә би эн сурврт хәрү өгчкләв, — гиҗ, күүкн келв.

— Кезә? Ямаран хәрү? — гиҗ, Нарм босв.

Күүкн кесгтән суув.

— Хальмг күүкн эврә сән дурар көвү үмссинь урднь соңслта? — гиҗ күүкн терүнәс сурв.

— Уга, — гиҗ Нарм арһул хәрү өгв.

— Тиигхлә мини үмслһнәс даву юн хәрү танд кергтә?

— О! О-о! Нанас оңдан байн күн эн һазр деер уга! Би нойнасчн, хаанасчн, цуһараһаснь байнв! — гиһәд, көвүн гилвксн оддуд хәләһәд мөргв. — Ханҗанав, эврәннь давшуран татҗ авсн теңгрт! Ханҗанав, таднд гилвксн оддуд! Ханҗанав, чамд, Сәәхлә! — гиһәд, Нарм һазр деер көлврәд шавр, өвс амарн шүүрәд идв.

— Нарм, бичә дөгтн! Таниг дөгҗәһәд хорта өвс идәд үкҗ одхла, би яахув? — гиҗ, күүкн инәҗ-наадлҗ келв.

— Уга, би үкхәр бәәхшв. Байрлсн керә — бәәгнә гиҗ келнә. Би эврән үкхәр седҗәхшв, зуг эн хаалһим керчәд һарсн күүг — алхасн әәшгов.

— Үлгүрнь, кениг!

— Үлгүрнь, эн сүл күртл чини ард йовсн көвүг. Нәәрт асхни дуусн чамас нүдән хөөһүлсн уга. Дәкәд намаг күцәд, давҗ һархла ямаран кишго нүдәр хәләсинь чи үзсн болхнч? Түрүн авгтан зөвәрт күцгдлго йовснднь терүнә нәрхн күзүһинь базһх дурм күрв, дәкәд мини нүднд теңгрәс чамд хайҗ өгсн давшур үзгдхлә, чамаг авад әрлх гиһәд адһхларн, терүг көндәлго хаҗуһарнь түүһәд һарч ирүв, намаг давад һарлһнла, түргүр унсн әәһинь соңсув, хәрү эргҗ хәләсн угав, — гиҗ, Нарм цәәлһв.

— Тер көвүн бурута биш. Маңһдур та нег күүкнд дурлчкад, хәрү эс өгхлә, яах биләт? Хойр җиләс нааран тер намаг тәвҗ өглго бәәнә. Тер Ламин арвна көвүн. Эк-эцкнь тенд бәәсн бийнь, арвн дууна һазрас үвл зун уга, асхн болһн нааран ирнә. Му көвүн биш. Мини эцк намаг терүнд өгхәр седсн, зуг би зөвән өгсн угав. Эцк бийнь терүг икәр таассн болхла, намаг шахад, өгчкх билә.

Арһ уга. Мана хальмг күүкнә хөвнь тиим, — гиҗ, күүкн саналдв. — Тиим хәрү авсн болвчн эндр күртл ардм дахна. Хойр җиләс нааран «цаһан монда» наадад угав. Тер көвүн бийим көөһәд күцхинь медләв, Нань нанла альд харһхв, көөрк, — гиҗ, Сәәхлә көвүнд сана зовҗана.

— Кемрҗән чамаг эцкчнь шахад, оңдан күүнд өгчкхлә яһначи? — гиҗ, көвүн номһн дууһар сурв.

— Өцклдүр күртл арһ уга, эцкиннь келсәр болх биләв. Эндрәс авн оңдан күнь — нойнчнь болг, би эцкиннь үгд оршгов! — гиҗ, күүкн батлҗ келв. — Таниг үзснәс авн мини тәвсн хөв гиһәд, батар шиидәд авчкв!

— Иим сәәхн айста ду соңсхв гиҗ санҗ йовсн угав! — гиҗ, Нарм өргмҗтәһәр келв.

— Тер манас хоцрад үлдсн улс мана тускар күүндҗәхмн. Маңһдур хотн дундаһур хов-зәңг гүүхмн. Болв би ховас әәҗәхшүв, —гиҗ күүкн деегшән оддуд хәләҗәһәд келв. — Келхд би эк-эцкнрин, өвкнрин йос эвдсн болҗ һархв... Ю-у, ичкевт, эн күүкн «цаһан монда» көөлдхләрн һанцарн кесгтән хәр көвүнлә йовад, кесг болҗ гиһәд күүкд улс нүд далд күүндх.

Тер сәәхн асхна хөөн, Нарм Орсуд арвнд дәкәд бас ирлә. Зуг өвкнрин цааснд эс бичгдсн йос һарарн әрчкхв гиҗ Сәәхлән келснәс эднә сансан күцәлһн ик дашката болв. Нармиг дәкәд ирхлә хотна негчн күн энүнлә күүндхәр седсн уга. Күүнәс үг сурхлань эс медсн, эс соңссн болад, давад һарч одна. Сәәхлән герт одх зөв уга бийнь, арһан барад тиигән ирв. Сәәхлә гертән уга, эцкнь терүнлә күүндлго һарч одв. Хәрәс ирсн күүг «сууҗ цә уутн» гидг һольшг хальмг йосн гисн энүнд тус болсн уга.

Налтахна күүкн, Пүрвән һаһа төркнәсн ирсн көвүнд нөкд болхар келв:

— Мана хальмг йоснд, күүкнд хүрм ачад, эврәннь герт авч иртлән күргн күүкн хойр харһх зөв уга. Та хойр болхла, нам күргн күүкн хойр чигн бишт. Та хойриг әмтн му келҗәнә. Эрт герүрн хәрхлә, чамд сән болх. Би тана хоорнд орҗ бийдән му нер авшгов, — «Сәәхләлә харһх дөң болтн»,— гиҗ көвүнә сурсн сурвринь Пүрвән һаһа хәрү цокв.

Болв сүл асхн Пүрвән һаһан герин һаза тергн деер унтҗ кевтсн Нармур Сәәхлә нег цөөкн әмсхүлин болзгт гүүҗ ирәд җөөлкн цаһан һарарн көвүнә шүрүн альх атхн келв: — Ода, сөөнь бийднь хәр. Эс гиҗ чамаг әмтн гүвдхәр бәәнә. Әрк авч ирх улсан шулун болдгар нааран илгә, — күүкн иигҗ келн, сөөһин харңһуд булхад уга болҗ одв.

Нарм босад, ардаснь көөлдв, зугар күцҗ чадсн уга. Хәрү ирәд, мөрән тохад, мордад һарчахлань, хотна ар захас тавн-зурһан баран Нармин кевтсн тергнүр аашна.

Нарм дор ормасн довтлад һарв. «Шулуһар әркән илгә!» — гиҗ, Сәәхлән келсн үгмүд энүнә толһад ке-сәәхн дуунд хүврв. Нарм Сәәхлән нер амлад, эврән хамгин әрүн үгмүд нәәрүләд, ду дуулад йовв.

* * *

Сүл тавн җилин туршарт Нарм Хембә зәәсңгин адуг, бод малыг болн хөөнә хошмудыг хама бәәрн үр һарһхинь, альк идгт буулһхинь, ямаран хошиг кезә нүүлһхиг, эврән-медҗ шииддг билә, Нармин наснь баһ болвчн Хембә терүг иткәд ямаранчн җаңһрта көдлмш даалһдг билә. Орсуд арв орх сана, Сәәхләлә яһҗ таньлдсан, ода сүл одхдан күүкнлә харһсан, көвүд түүг яһад гүвдхәр седсн хамгиг хамгин түрүн болҗ байртаһар Нарм Хембәд келәд, тер таасгдсн күүкнд әрк авч одх зөв сурв. Хембә эн зәңг соңсчкад, зөвәрт тагчг суув.

— Чини келәр сәәхн, ухата күүкн болх бәәдлтә. Чини хамриг күңшү дөргҗ, седвәричинь хәрү цокх санан уга. Болв чини седкл күцәҗ болшго хойр учр бәәнә. Негдгч учрнь болхла, би чамд урднь келләв. Мана эмгнә төрскнә нег әәмг-отгтан тоомсрта күүнә күүкнд келх болад күүндчкләв. Эндр-маңһдур әрк орулх санатав. Кемрҗән чини үгд орад, оңдан күүкнд әрк зөөхлә, тедн юн гихмб? Би теднә, хәр улсин, чирә яһҗ хәләхүв? Торһуд улс — өнр улс. Маңһдур тиим юмн болхла, дөрвд улсин цаһан яста зәәсңгүднь келсн үгдән эс күрчәхлә, хар яста улсас ю авхв гиҗ тедн санх, — болҗ Хембә келв.

— Уга, би Сәәхләһәс талдан күүкнд үг келхшв, — гиҗ, Нарм мошкрв.

— Невчк күлә. Би хойрдгч учринь келәд-угав, — гиһәд, Хембә орн деерәсн босад, һанзиннь һалыг ширә деер цокҗ унһав.

— Тернь юн учрви? — Нарм зәәсңгин нүд серж хәләв.

— Хойрдгч учрнь терүнәс даву. Чи урднь соңссн болхч. Арвн хойр җил хооран тер Бөөргин худгин төлә һурвн күн әмән өглә: мана хойр күн, теднә нег күн. Дөрвн хонгт ноолдад бидн тедниг бәәсн бүүрәснь көөҗ һарһлавидн.

Терүнәс нааран Бөөргин худг болн терүнә эргндк малын идг мана. Мана буру биш, теднә гем билә. Кесг җиләс авн көндәлго бәәсн мана малын сән идгт ирҗ зустад, худг малтад, модар шатлчкҗ. Тедн һурвн җилд мана һазр эзләд, мана худгин ус ууҗав, — гиҗ келәд, Хембә һанздан дәкнәс тәмк нерәд, һал орулв.

— Чини эцк, сәәнь орнд төрг, тиигхт нанд ик дөң болла. Архт әмт цуглулад, тедниг селмәр агсад, ик дәврлһ кеһәд, эврә һазрасн көөҗ һарһла. Терүнәс нааран мана нег чигн көвүн Орсуд арвна күүкнд келәд уга, манахна күүкн тиигән хәрд һарад уга юмн! Кемрҗән ода ирҗ, орсуд арвна күүкнд келхәр седхлә, түрүләд эвцлдх кергтә. Бөөргин худгиг хәрү теднд өгәд, теднә сән идлһтә һазр манд кезәдчнь күртшго. Тиигхлә чи ман хойриг мана Налтахна әәмг сә келхий? — гиҗ, өвгн көвүнүр хәләв.

— Бөөргин худгас ик болн сән уста худг хойрхн дуунад өөрнь мана һазрт бәәнәлм. Тер худгас аду усллго, цань холд бәәсн худгас аду яһад услҗахинь нанд медгдхш. Бөөргин худг угаһарчн манд усн күрхмн, — гиҗ Нарм алңтрсн дууһар келв.

— Ха, ха, ха! — гиһәд өвгн әрә шинкән буслҗах цә кевтә, дотран бигшәд инәв: — Би чамаг бөдүн залу болҗ гиһәд эврәннь эдл-ахуһан цугтнь даалһад бәәнәв. Чи болхла, тиим амр юм медхшч. Орсуд арвна зустлһна өөр әмтәхн уста негчн худг уга, цуһар һашун дамб. Удан тиигҗ, усн уга тедн бәәҗ чаддмн биш. Тиигхлә, эврәннь сән идгтә һазран манд өрәл дөрвнә үннәснь өгчкәд, цааран нүүҗ одх. Терүгинь арвн хойр җилд күләҗәнәв, ода икәрнь тәвхлә, хойр-һурвн җиләс тедн эн зустган хайх зөвтә. Би терүг күләҗәнәв! Тер цагт адуг хойр холван өскҗ болхмн. Чи болхла, өңгәр өгчкхмн гинәч! Өгч болшго, Нарм! — өвгн босч көвүнә ээм цокв:

Тер күүндврин хөөн Нармин хоолд хот ордган уурв. Безг гем ирсн күн мет чирәнь шарлад, урлнь көкрҗ одв.

Һурвдгч хонгтнь, Хембә зәәсң эмгтәһән хоюрн Дунд Хурлд күрч мөргхәр белдцхәв. Одахн Хембә зәәсң Аһш балһс орн, хәрүдтән Тергтн Авһнрин өөр бәәсн Баһ Дөрвдин нойн Церн-Дәәвдүр дәврәд һарла. Нойнла күүндх кергән күцәчкәд, Хембә хәрхәр белдҗәлә.

— Бааза багш Зууһин алтн дееврәс ирснәс нааран кедү дәкҗ Дунд Хурлд орлач? — гиҗ, нойн сурҗана.

— Нег дәкҗ. Ирсн дарунь, ик хурл болхд.

— Би тиигҗ сана биләв. Кемрҗән Дунд Хурла харчудла өшә көөсн болхла, Дунд Хурлын Бааза багш гемтәй? — гиҗ, нойн цухлтҗана.

—Уга! — гиҗ Хембә адһҗ хәрү өгв.

— Бааза багш Җиҗәтнә хөөн 135 җил болад, хальмгудас түрүн болҗ Зууһин алтн дееврт күрәд Дала ламд баралхсн күн. Терүнә оңдан, 103 боть һанҗур теднәс авч ирсн бәәнә. Тәв һарсн насндан, тиим ик хол һазр орад, Дала ламин һарас Лабсан, Шорва болн Бадм гидг шаҗна күндтә нер авч ирв. Мана бичкн Хальмгас биш, бүкл Европас күн күрч үзәд уга. Шаҗн-Ламин ном үүдәһәч Зуңквин гегәнә цогц хадһлгдҗах суврһн бәәх арвн хойр хурлта, холас герлтсн алтн-деевртә Дашийлхунбо гидг хурл — балһсна Панчин-ламд Бааза бас баралхсмн. Тегәд үр сарин негнд би Баазаһур одҗ һанҗур умшхар седләв, — гиҗ нойн келв.

— Нә, тиигхлә би бас тиигән ирҗ мөргнәв, — гиҗ Хембә зәәсң үгән өглә.

Тер йовх цагнь ода ирв. Дунд Хурл күртл тәвн дууна. Өдртән тергн деер тиим ут хаалһд йовхларн зовхан медәд, нег өдр өмн йовад, зууран хонад, адһм угаһар маңһдур өрүнднь Дунд Хурлд күрх болҗ Хембә шиидв.

Теегин шората хаалһар хойр чилм хар мөр зүүсн җөөлкн болтха гиһәд, хавсн болдар хаалһин цокврт нәәхлдг күм кечксн гиигн тергн, әрә болсн хаалһин цоканд әвклзәд, цогц-махмуд эсвго зовалго йовна. «Болв насн ирхлә ямаран чигн җөөлкн тергн деер суувчн күүнд ацан болдг бәәҗ. Нурһн өвднә, көл-һарин бульчңгуд шүрвсн татснла әдл чингднә. Урднь болхла, зун тәвн дуунад бәәсн Аһшт өдртән күрсн бийнь, цогц зовдго билә», — гиҗ, Хембә санв.

Хаҗудк, зөвәр насн дү эмгнь, бас дала амрч йовх бәәдл уга.

— Хембә, одак Нарм шидрәһә яһсн му дүрсн һарч одв? — гиҗ, эмгнь учринь медә бәәсн бийнь, зөрц күүндвр татҗ өвгнәсн сурв.

— Би чамд эс келлү? Күүкнд дурлчкҗ, — гиҗ, тернь хәрү. өгв.

— Ууһрмуд арвна күүкн болхла, сәәхн күүкнь лавта. Ода ууһрмудар дәврәд тер күүкинь хәләһәд һархмн болвза? — гиҗ, эмгн сана орулв.

— Чини төркнд би ю келхв?

— Терүгинь нанд даалһчктн, би теднлә яһҗ күүндхән меднәв.

— Хүрмин сүүрд әмтн әркд халхла, дәкнәс улан цусн асхрлдан һарх, терүгинь эс тоолнач? — гиҗ, зәәсң эмгән гемшәв.

— Цусн һархн уга. Бөөргин худгинь хәрү өгчктн. Кемр Бөөргин худг хәрү теднд өгчкхлә, бүкл Дунд Хурлын биш, Шорвин кецин ам бөглсн деерән, тана тускар әмтн сә келх, — гиҗ, Байчха келв.

— Генткн түүнд өр өвдх дурнчнь юңгад күрвә?

— Насн ирхлә өмнкән тооллго бәәҗ болшго. Хальмгт нернь туурсн Бааза багш тана тускар ю тоолҗахинь медҗәнт? Уга-яду улсиг уух ус өглго, хагсу хар теегт шахҗах күн шаҗн-номас юн дала хәәрлт күләнә гиҗәх.

— Эн хамган эврән бийәсн һарһад келҗәнч, аль зәңг соңсвчи? — гиҗ, зәәсң ормав.

— Бааза багшин орчд би чигн тиигҗ санх биләв, — гисн хәрү тернь өгв.

— Тиим ик цүүгәтәһәр, күүнә халун цус асхн-асхн, булаҗ авсн һазран, нег көвүнә төлә, хәрү өгхд харм, — гиҗ, Хембә келв.

— Һазр биш, худг гитн, — гиҗ Байчха чиклв.

— Худгин өөрк һазрнь яахмб?

— Худг күртл хойрхн зун алд һазр. Теднд һазр кергтә биш, эврәннь сән һазрнь бәәнә. Әмтәхн уста худг теднд кергтә, — гиҗ эмгн келв.

— Сәәнәр ухалх кергтә. Энчнь мөрнә дел деер күцәдг керг биш, — гиҗ, Хембә хооран заав.

— Дәкәд нойн сүүлд харһхдан танла ээлттәһәр күүндсн уга эс гиҗәлт?

— Бааза багшт ода күртл одлго бәәҗч гиһәд зөвәр цухл аңхнва.

— Зууһин алтн дееврт күрәд, Дала ламин әдст күртәд ирсн күн таралңд күрснлә әдл, хәәрхн! Зуңквин гегән минь! Дәкәд Бааза багш тенд, Зууд йовхд, энд бәәсн нойн икәр гемнәд тиигән зәңглхлә, Бааза багш, хәәрхн, Дала ламд келәд, хурл хураснас көлтә нойна зергәс эдгсн билә. Тиим ачта туста күүнә үгиг нойна зергәс соңслго бәәҗ чадхий? Тер һазр булалдсна хөөн, Бааза багш танур эврән эс ирлү? — гиҗ, эмгн Хембән үг йовуллго бәәв.

Арвн хойр җил хооран Орсуд арвнас бәәсн ор һанцхн худгинь булаҗ авхд, Бааза багш ирҗ Хембәд келлә:

«Та тавн зун өркән эзлсн, түрү-зүдүг тегшләд бәәдг ухата зәәсң тер уга-яду нег хотныг уудг усн уга үлдәдмт! Хәрү тер худгинь өгхләтн, тедн өрүн-асхнднь тана төлә зальврх».

Зуг тиигхт Бааза багш эврәннь әәмгтән тоомсрта болхас биш, эндрәклә әдл нернь туурсн уга билә. Хембән наснь баһ, тиигхт кенлә болвчн дүңцҗ чадхв, гиҗ сандг билә.

— Тер худгинь хәрү өгсн хөөн, тер нег ялч-өнчн көвүнә хүрмәр дамҗулҗ өглго, эврәннь цаһан седкләс өгснь ке болх, — гиҗ, Хембә келв.

— Миниһәр болхла — хаҗһр, — Байчха зөвәрт тагчг йовчкад, цәәлһв. — Учр кергтә. Учр угаһар күүнә худг чигн булаҗ болшго, тер мет, учр угаһар худгиг хәрү өңгәр өгч чигн болшго. Урднь хойр алвтыг өшәт кеһәд, күүнә улан цус асхад, худг булаҗ авхд, эврәннь һазран, эврәннь зөвән булалдснь үнн эс билү? Ода мел учр угаһар теднд хәрү худг өгхлә, тер зөвән гееҗәнәт, күндән гиигнәс өгчәнәт. Миниһәр болхла — тиим. Эврән медтн.

Дөч шаху җилд хамдан бәәһәд, эн хойр, эк-үрн мет, хоорндан иҗлдҗ одв. Ямаранчн төр күцәхләрн Хембә эмгнләрн селвлцлго бәәдмн биш. Иигәд хоюрн зергләд суучкад, адһм угаһар, чееҗдән бәәсән хоорндан күүндәд, хойраднь ирлцңгү шиидвр ирдмн. Иим ухата, цецн гергн харһснднь Хембә икәр олн бурхдт зальврдг билә. Зуг эднд теңгр үр заясн уга. Теңгрин хәәрлһнәс арһ уга, —гиҗ, Хембә эврәннь хөвдән цөкрәд хуурла.

Эмгнь бас иим олн җил бәәсн бийнь үр-сад һарһҗахшч гиҗ Хембә икәр бийднь уурлҗ, негчн келсинь соңсад уга. Зуг эмгн Хембәлә әдл бурхнд даалһҗахш, эврәннь күүкд күүнә зүркәр, үр эс һарһҗ чаддг бийдән һундҗана. Кемрҗән оңдан гергтә бәәсн болхла, Хембә ода герәрн дүүрң күүкдтә, ачнрта чигн бәәх бәәсн! Эн тоолвр эмгнә зүрк сүл җилмүдт эзлдг билә. «Энүг чиклх хаалһ бәәнү? Негхн хаалһ бәәнә! Зуг тер хаалһиг, эврә бийдән нуувчинәр хадһлад, сеҗәд, сөөһин зүүднд бийәсн көөһәд, нөөртән чишкҗ ууляд, өсрәд сердмн.

— Хембә, мини танас сургчм, Орсуд арвар дәврәд тенд хонад һарий. Маңһдур өрүн эрт һарад, хурл эклхлә, дигтә Дунд Хурлд күрхвидн, — гиҗ эмгн сурв.

Орсуд арвна хотнд һал үдин халунд эдн орҗ ирәд, Сәәхлән эцкин һаза көлгән зогсав. Гертәс эзн өвгн ирәд, эс күләсн гиичиг тосч авв.

Орсуд арвнд тасрха байн негчн күн уга билә. Арһта гиснь — дундын малта, тегәд угатя улснь хаҗудан хол биш байн Дооһахна арвнд аду, үкр, хө нәәмәдлҗ хәрүләд гесән теҗәдг билә. Сәәхлән эцк цуһараһаснь угатя тоод бәәдг билә. Угатя күүнә герт хәрин тоомсрта зәәсң ирҗ буухд йир эвго. Туслң эднәд эс ирҗ буухла, Сәәхләг үздг арһ эднд уга.

Юңгад гихлә, гиҗгтә күүкн хәрин күн ирсн герт одх зөв уга. «Эк уга күүкн, яһвчн гертән бәәх, цә чанҗ өгх», — гих ухата ирхләрн,— яһад туслң энд ирсән бас келх кергтә. «Хойр хальмг харһад күүндвәс элгн-садн болҗ оддг», — гиҗ, әмтн келнә. Тернь чик. Хол заагар болвчн элгнә нег салтвр олдлго бәәхш. Хембә бас долан үйән эргүләд хәәһә бәәҗ Сәәхлән эцклә невчк садн болҗ һарв.

— Бидн Дунд Хурлд күрч, Бааза багшт баралһхар һарлавидн. Өдртән күрхәс хаалһ хол, тегәд көлгән амраһад танахнд хонад һархар седләвидн, — гиҗ Хембә, Сәәхлә һанзднь тәмк нерҗ өгәд, цәәһән һазак зуухд чанхар һарсна хөөн, эцкднь келв.

— Йир сән, хонад гиич болтн, — гиҗ, герин эзн өвгн келв.

«Гиич кехлә, хө алх кергтә — хөн уга. Нег цөөкн яман бәәнә. Теднь ик көвүнәм аду хәрүлҗ йовх һазрт», — гиҗ өвгн, нег халхарн дотран зөвлҗ, зөв-учран санҗана. Талдан халхарнь, хәр зәәсң аһтаһан хоюрн ирҗ бууна гисн — хара йовдл биш гиҗ бас ухалҗана.

— Тегәд кенәд көлгән амрай гиһәд, эмгтәһән күүндә йовҗ, элгән олҗ аввидн, — болад, Хембә хоолан ясв. — Тана эцкин үй эгч мини төрл авһд йовла. Та мартад уга болхт?

— Уга боллго. Бичкн цагтан би эцктәһән хоюрн танахнд оддг биләв, — гиҗ өвгн келв. — Тегәд хуучн худнр болҗ һарчанавидн.

— Тиим. Ода цагин баһчуд элгн-садан таньх бәәдл уга, — гиҗ, Хембә тосч келв.

«Одак худг булаҗ авхдан тер садан мартлач!» — гиҗ, тер ноолданд хойр хавсан хуһлулсн өвгн дотран санв.

Эвтәкн ишкә герт энд-тендәснь эрдмтә һарар халас тәвҗ. Гер дотрнь цевр-цер, хәәсн-тулһнь кө уга, мел хот келго шинкән тәвҗ гихмн. Цөн болн угатя өлг-эднь тохнятаһар тевкрләд тәвгдҗ. Орн деер бәәсн көңҗл-дернь дигтә-дарата. «Эн хамгиг көгшн өвгн кесн уга, цуг Сәәхлән һарар кегдҗ»,— гиһәд, Байчха таасв. Сәәхлән чирә-зүснь, терүнә эвтә һарнь, йовсн йовдлнь, негл аһ күүнә; бәәдлтә. «Җигтә юмн, эн эҗго теегәс холд һарад уга күүкн иим цевр-цер, нойна аһин бәрц альдас дасчксн болхв?» — гиҗ, гиич эмгн санҗана.

Байчха нааран дәврҗ ирсн кергән күцәв. Болв ода торлго цааранднь һарч йовдг арһ уга, өрүн күртл бәәх кергтә. «Яһад эдн нааран ирв? Одак Сәәхләһүр ирдг адуч көвүнә тускар ирсн болхий?

Уга! Зәәсң аһтаһан хоюрн иим хол һазрт угатя адуч көвүнә төлә ирәд йовшго. Зәәсң бийнь үрн-садн угаһинь цуһар меднә», — гиһәд, эзн өвгн үүмәд бәәнә. «Нарм эдниг илгәсн», — гиһәд, Сәәхлә ухалчкад, йир тиньгр-байрта бәәв. Дәкәд цааранднь ухалад бәәхнь: «Нармин элчнр биш болх бәәдлтә»,—гиһәд, күүкн эднә ирсн учр-төр бас тәәлҗ чадлго бәәв.

Тер хоорнд: «Сәәхлән эцкин Налтахна зәәсң аһтаһан гиичд ирҗ»,—гиһәд хотна күүкд улс шимлдәд төр кев. Холас ирсн нертә хәр гиичин хамр күңшү дөрүлшгоһар, гер деер йовсн хөөдәс нег цаһан ирг һарһад, хотн-хоша эд-бод кев.

Асхн шидр хөөнә дотр белн болхла, хотна тоомсрта өвгд, идр наста залус ирв. Залу улсин күүндвр: һазрин идг, энҗләк урһц, Аһшин, Яңхлын яармд малын үн! Эн асхн дала үг эдн күүндв, зуг хәр зәәсң аһтаһан хоюрн ямаран кергәр Орсуд хотнд ирсиг, маңһдур өрүн-өрлә тедниг һарһад йовулсн бийнь, негчн күн медсн уга. Йоста ирсн кергнь, һанцхн Байчхан зүркнд оньста. Түлкүринь тәәләд, эврәннь кесг җил көдлчксн эләд бәәсн зүрктәһинь һарһад, тер ухаһан, эңкр Хембәдән бәрүлҗ өгхәр Байчха шиидв.

Хойр хар мөр зүүсн гиигн тергтә өрүн, альхн эрәнлә, Орсудас һарсн Хембә зәәсң Баһ-Ханин бөөргт һарч йовх шарһ нарнла урлдҗ ирв. Дунд-Хурлын үүлн өңгтә сәәхн хойр сүм эднә өмннь дүңгәһәд үзгдв. Тер хойр сүмиг арв шаху модн гер, һуч һар ишкә гер төгәләд, һурвн бүслвр күцәд бүүрлҗ. Эннь хурлын хувргуд бәәдг гермүд. Ардан түшгтә, арһта гисн гелңгүднь модн гериннь өөр, дуд цаһан ишкә гер өндәлһнә — терүнд отг-нутгасн ирсн харчуд бәәршүлнә. Шорвин кецин, нег зүсн теегәр тәвн, җирн, зун дууна ууҗм һазрт йовсн бийнь зуур нег чигн балһсн, нег чигн урһмл модн нүднә хуҗр хаңһаҗ үзгдхш. Тиигҗ йовад генткн өмнчнь дүрсәрн төгәлңдән кеерүлсн хойр сүм дүңгәҗ узгдхлә седкл заядар байсна.

Байчха өрүнә Орсуда хотнас зөвәр ууҗмд һарчкад, хаҗудк өвгнүрн шилтҗ хәләһәд сурв:

— Нә, нойхн ямаран болҗ медгдв?

Хембә, үрглҗ йовсн күн кевтә, нүдән бүрмсүләд тагчг сууна. Амрчксн хойр мөрн, зөвәр шүрүн хатрлар йовхла, тергнә шин кегдсн көг даңшата хаалһд цокгдад, деерк улсиг көвклзүлҗ саатулна.

— Тер күүкн танд таасгдсн угай? — гиҗ, Байчха хойрдад сурв.

— Чирә-зүснь сәәхн, көл-һарнь эвтә-довта, заң-бәәрнь чигн тиньгр, — гиһәд, Хембә зөвәр тагчг бәәҗәһәд хәрү өгв.

— Ухань чигн берк. Би зөвәртән күүндҗ чадув. Зәрмдән күүнә седклд уга сурвр өгәд дорацулад бәәвә. Көөрк, эк угаһар эҗго теегт өссн күүкнд тиим күнд толһа, цецн уха кен өгсн болхв? Бийиннь хөвнь!—гиҗ, Байчха үнн седкләсн күүкнә төлә байрлв.

— Хар ясн тохмта улст ховр нәрн янзта күүкн, — гиҗ, Хембә дәкн, зөвәр уха туңһаҗаһад келв.—Нам көвүтә бәәсн болхнь, күүкиг хар яста гиҗ хәләхн уга биләв, — Хембә хөв-кишгәсн цөкрсн дууһар келчкәд, бийән хөрв. «Байчхаг һундаһад оркув. Яһув көөрк, үрн-садн угадан бас нанас баһар зовхш», — гиҗ санад эмгнүрн хәләхлә, Байчхан чирәднь негчн судцн көндрсн уга, бәәдлнь урдк кевтән, тогтун.

— Бурхн багшин хәәрнәс давдг арһ кенд чигн уга, — гиһәд, Байчха шуукрв. —Кен медхв: «Теңгрин заяснас, заяһад угань ик» гидг.

«Ода ирҗ теңгр манд ю заях билә? Көөрк, эврәннь болн мини седкл саатулад, тиигҗ келҗәнә. Җир күрч йовх нанд, тәв һарсн эмгндм заяч кедү хәәрлхәр седдг болвчн — арһ уга. Хара зөңдән энүнә седкл бертәчкүв», — гиҗ, Хембә бийән гемшәв.

«Һучн долан җилд хамдан бәәсн бийнь Хембә мини седклд нег чигн кир дусхаҗ, заяч эс өгсн үрн-садна тускар келснго билә, ода сән-сәәхн күүк үзәд, эврәннь тәвсн хөвдән цөкрәд, иим һашута үг келҗәнә. Арһ уга, мини гем тәвҗ өгтн. Би эврәннь батар шиидсн ухаһарн гемән хәрүлҗ авх санатав. О хәәрхн, Окн теңгр минь, гемим тәвҗ хәәрлтн, мини сансн тоолврт дөңгән күргтн!» —гиһәд, Байчха дотран зальврад йовна.

Эн хойр тиигәд чееҗләрн гүвдлдә йовтл эднә мөрн тергн Дунд Хурлыг зөв эргәд, дорд бийд бәәсн Тавлда зурхачин ишкә герин ард ирәд зогсв. Тавлда зурхач эцкәрн Дунд Хурл яста болвчн, терүнә экнь Налтахна Хембә зәәсңгин үй эгчнь билә. Тегәд Аһш, эс гиҗ нутгин өргә орх болһндан Хембә зе гелңгиндән ирҗ буудмн.

Эдн ирҗ бууҗахд, һаза ус авч ирсн өрәсн темән тергнә өөр замин хойр-һурвн ялчнр болн һонирмүд үзгдв. Дәкәд гелңгүдин өргән һаза эвшәһәд, сунисн гецлмүд болн манҗрмуд үзгдв. Дәкәд ик күрдин өөрәс дүүҗләтә хоңх җиңнсн дун соңсгдхла, хувргуд адһҗ өргәһәсн һарч ирцхәв. Дигтә эн цагла Аһш талас өмәрән Сарпуль ордг хаалһар цаһан һурвн мөр зүүсн, деернь цаһан ишкәһәр бүрксн күүмтә гиигн, тергн гүүһәд аашна.

«Баһ Дөрвдә Дәәвд нойн залрҗ ирхмҗ гисн зәңг, өрәл сарин туршарт Дунд Хурлын әәмгәр әмт шуугулв. Хойр хонг өмнәснь мөртә, тергтә, йовһн улс хурлур ирцхәв. Кесг мөрнә турунь хар модн көшүртә тергдин төгә, кесг зун күүнә көлин орм, хурлын өмн бийд оньдинд көкрәд бәәдг хотхриг улан шаврт хүврәв. Баячудын үрн-садн олн зүсн эрәтә кенчрәр бийән цуглад кеерчксн, сохр-доһлң хамгнь көлән чирәд, тайган түшәд, нойна хәәрнд күртхәр ирцхәв.

Хурлд ирсн улсас нег зүсн зеерд мөртә хөрн баахн залуг, нойна залрҗ ирх хаалһар өмнәснь тосулад. Бичкн көл хаг тал йовулв. Хурлас зурһан дуунад бәәсн Бичкн көл хаг күртл, мөртә улсиг, күүнә дун хоорнднь соңсгдм заагтаһар зогсав.

Нарн зөвәр деегшән һарчксн цагт, хаалһд харул болҗ зогссн улсин түрү икнь:

— Нойн, залрҗ аашна! — гиһәд дарук күүндән, нойна терг үзн хәәкрв, тернь бас дарукдан хәәкрв. Тиигәд зәңгнь удл уга хурлд күрв.

Нег зүсн зеерд мөртә хөрн баахн залус һурвн цаһан мөр татсн нойна тергиг зөв эргҗ һурв довтлад, тавн мөртә күнь өмннь, тавн мөртә күн арднь, тавад мөртә күн хойр талнь һарч, нойна мөрн тергнлә урлдҗ, Дунд Хурлын өргә темцв.

Тедниг өөрдәд ирхин алднд, Хурлын ик өргән һаза, хойр ик бүрә, хойр баһ бүрә, дөрвн бүшкүр, хойр дүң, дөрвн цан, хойр ик кеңкрг, хойр баһ кеңкрг ке-сәәхн дууһар Дәәвд нойиг тосч доңһдв.

Хурлын һунзд, зурхач, гевгү болн нань чигн хувргуд кевтән нойиг тосч өргән һаза зогсв. Зуг һанцхн шар лавшг деернь, ээминь дарулсн улан оркмҗта Бааза багш ик өргә дотр ширә деер зәмләд суучксн, адһм угаһар шар эркән эргүләд нойиг тосв.

Дәәвд нойн орҗ ирн, Бааза багшин өмн өвдглҗ сун, һаран намчлҗ һурв дәкҗ мөргв. Бааза багш нойна толһаднь номар әдс өгчкәд, өөрән суулһв.

Тер хоорнд эврәннь орман эзлҗ хувргуд суув— Ом-мане-падме-хум! — гиһәд, медәтә һунзд ном эклв, терүг дахад наадкснь нег дууһар, хар яста хальмгудт биш, нам бийстнь сән медгддго түвд келәр умшв. Хөрн бүшкүрчнр болн кеңкргчнр нег айсар эклҗ татв. Һаза зогсчасн әмтн терүг соңсад, цуг сууҗ одцхав. Күн болһн эврәннь дотр бәәсн түрү-зүдүһән бурхн-шаҗндан болн Нойндан зальврҗ эрлһ кев.

— Уга, уга. Нанд биш, бурхнд, зууһин алтн дееврт орсн, эн Бааза багшт мөргтн! — гиҗ, нойн багшур заав.

Үдин өмн Дәәвд нойн, Бааза багш, Хембә, Байчха эдн ик сүмәс һарч ирхлә, хойр сүв, ик күрд хаацлад кесн харһа хашаг махла ундг зә угаһар, харчуд хурлыг бүсләд зогсч. Кирцәд хәләхлә, хойр зу һар күн бәәх бәәдлтә. Нойн зергин улан чирә үзҗ, Бааза багшин һартас әдс авхар бәәх саната улс, өмнән зогсчах улсурн нүрәд, нарн салькн хойрт өгрәд бәәсн нәрхн харһа хашаг күүчн алдад бәәнә.

— О хәәрхн, хурлын хаша хамхлҗ, ик килнц һарһнат! — гиҗ өмн зогсчасн кишгтә улсин хөрүд үг соңсад, ардкснь дарлцаһан невчк тогтнулцхав.

— Эн ик шаханас яһҗ менд һарий? — гиҗ, нойн инәмсклҗ өөркстән келв.

Бааза багш Зууһас ирснә хөөн, Манц, Тең, Сал һолмудын эргмд бәәдг Ик Дөрвдә болн бузавин нутга хальмгуд, Иҗл һолын болн Көк теңгсин көвәһәр бәәдг торһуд болн хошуд нутга хальмгуд, Дала ламин арша амсад, дала ик номта ирсн Бааза багшин хәәрнд күртҗ, шалтг-билтгәсн, килнц-зовлңгасн гетлхәр нааран хәрглдәд ирдг билә. Терүн деернь эндр Дәәвд нойн ирв гисн зәңг, өөрхн-хол уга харчудыг иим икәр хурав. Кемрҗән наадкснь иим олн улс шин үзҗәхлә, өдр болһн гишң Бааза багш өмнәснь тосад, секҗ өгсн хашан үүдәр баглрад, дүләнд орҗах улс мет, шахлдҗах әмтн заагур орхлань, теднь хооран цухрлдад, хоорндан нәрхн хаалһ һарһҗ өгв. Бааза багшла Дәәвд нойн зерглҗ, арднь Хембә Байчха хойр дахҗ —эдн әмтн һарһсн нәрхн хаалһар уралан һарв.

Кесг улсин әмсхл, соньсрхсн болн нексн, меңссн болн арһан барсн хәләц нег бийд эднә дотракиг ирвәтрүләд оркв. «Иим олн-әмтн дотран ю санҗадг болхв?» — гисн ухан эдн дөрвнә чееҗд орв.

Тер улс эдниг Бааза багшин гер күртл әмд хаац дотран, халун уурта хәәрхн хаалһар авч ирв.

— Та, Тавлда зурхачинәс Бааза багшт бәрх бәрц авч иртн, — гиҗ арһул Болха Хембәд келв.

Дәәвд нойн, Бааза багш, Байчха һурвн багшин серүн болн цевр герт орҗ ирв. Бүтү халун сүмәс һарч ирәд, зууран әмтнә шахлданд орҗ, кесг күүнә киид, чееҗнь хавчгдҗ йовсн нойн серүн герт орҗ ирәд, гиигнәр саналдҗ келв:

— О хәәрхн, седкл санамрдад одв. Дәкәд ард үлдсн зәәсңгиг угалҗ сурв: — Одак Хембә яһла?

— Хембә удлго ирх, зуг терүг иртл таднла күүндх нег эркн төр бәәнә,— гиҗ Байчха келн, үүдн хоорнд өвдглҗ сууһад, һаран намчлҗ зальврв.

— Өнчн-өвүднь чигн, өнр-байнднь чигн, ууҗман үзхднь нүдн болсн, өөркән соңсхднь чикн болсн, күңкл селвгән, цецн ухаһар отг-нутгиннь төлә, олн бурхдын төлә таңсглҗ хадһлсн, Дөрвд нутгин Дәәвд нойн танас болн арвн-арвад җил хооран татсн, аралҗна мөриг алдлго, һал моһа җилд, Һалдн-Церн Чҗе-Чҗетән күрсн, алтн дееврин дор бәәдг, әмтнә амрл әәлддг Дала ламин хәәрнд күртәд ирсн, күндтә багш хәәрхн! Кесг җилин туршарт келлго йова йовтл килнцд хүврсн мини гемиг, арһта болхла тәвҗ өгтн гиҗ, би танас сурҗанав. О, хәәрхн, бурхн багш минь! — гиһәд, һурв дәкҗ модн шалд маңнаһан күргҗ, әдс авв.

— Байчха, нааран өөрдҗ сууһад, адһлго келтн, — гиҗ, Бааза багш хәрәс ирсн зәәсңгин аһиг сурв. Хембә Зәәсңгин аһ цецн ухата, түргн селвгтә күүкд күүһинь багш урднь чигн меддг, билә.

— Ханҗанав, тана зергәс! Кемрҗән эврәннь һарһсн килнцән эн төрдән хәрүлдг болхла, долан хонгтан чигн сүүҗән сольлго, һазак үүднә өөр зальврх биләв.

— Ах нойн баав! Танас түрүләд нег үг сурҗ болхий? — гиһәд, Байчха Дәәвд нойнур хәләв.

— Хадм эгч күн, хама чигн, кезә чигн үг сурх биш, дурта үгән келҗ чадх зөвтә. Тиим эсий, Байчха?—гиҗ нойн зәв өгв.

Баһ Дөрвдә нойн Тундутов Дәәвдин аһ торһуд нутга, Баһ-Цоохрин зәәсң Оңкра Бегәлин дү бәәсмн, Байчха бас теднә төрл болдмн, баһ наста цагтан, Баһ Дөрвдә нойнд мордад уга цагтнь Байчха нойна аһла үүрлҗ наадҗ йовсмн.

— Кезәнә бураһар туум олн цаһан яста, нойн, зәәсң улс билә гиҗ, сәәнь орнд төрг, мини эцк келдг билә, — гиҗ Байчха дәкн келв.

— Ода ах нойн баав, келлтн: Баһ Дөрвд нутгт цевр цаһан ясн тохмта улс тоолхла, нам тана хойр һарин хурһнас үлү уга болх. Тиим эсий? -— гиҗ нойнас сурв.

— Тиим, — гиҗ, Дәәвд хәрү өгв.

— Цәвдрә әәмгин зәәсң үр-садн уга. Налдм әәмгин зәәсңд неринь дуудулх көвүн бәәнә гихүв? Хөр һарсн наста бийнь, дөнтә күүкдин ухан уга деерән, әкрмдәд әрә торсн гемтә. Дәкәд.., дәкәд Налтахна зәәсң Хембә бас эцкиннь нер дуудулх үрн-садн уга, — гиһәд, Байчха саналдв. — Тегәд ах нойн баав, ода нег тавн-арвн җилин эргцәс, цевр яста тохмин улсиг тоолхла, тана нег һарин хурһд күрхн уга, — гиҗ, Байчха арһул келв.

— Нә, нәәҗ цааранднь келтн, — гиҗ, нойн соньмсв.

— Цааранднь юуһинь келхүв? Терүнә тускар Баһ Дөрвдә нойна толһа эс өвдхлә, Баһ-Цоохра күүкнә толһа өвдшголм, — гиҗ, Байчха гүүнәр саналдв.

Тегәд эврә нойнаннь гемд туслх эм зааҗ өгч чадхвта, хадм эгч? — гиҗ, Дәәвд тер үгмүдинь улм нааднд хүврүлҗ сурв.

— Наадксиннь тускар медҗәхшв, зуг эврәннь гем эдгәх эм меднәв. Нутг-отг эрүл-дорул бәәхлә, нойна толһа бас серглң-дерглң бәәх зөвтә, — болҗ, Байчха хәрү өгв.

— О хәәрхн! Бурхн шаҗна залмҗ болсн, Богдын гегәнә аршанд күртсн, буйнта багш танас сургчм, —гиһәд, Байчха Бааза багшур эргҗ хәләв. — Долан җилин туршарт өрүн асхн хойрт, өвдгән җииһәд суух болһндан, олн бурхдтан зальврад ор һанцхн сурврм, үр заяхинь күләләв. Болв меңслһн чиләд, зүркм чолунд хүврв. Терүнә хөөн һучн җилин эргцд, лавта үрн-садн һаршгоһинь медсн бийм, бийән бийд тоолсн, белтк утхан селмд тоолсн төләдән эврәннь хөв-кишгән алдснь баһдад, хаҗудк күүнәннь хөв-кишгинь таслув. О хәәрхн, тер килнцим тәвҗ хәәрлтн, — гиһәд, Байчха һурв дәкҗ деед бийгшән гекҗ мөргв.

Дәәвд нойн чигн, Бааза багш чигн Байчхан келхәр бәәх үгин утхинь ода бийнь олҗ авад уга, күләһәд сууна.

— Һундлта һучн җил... Хусрсн һучн җил... Ах нойн баав, тавн зун өрктә Налтахн әәмгин зәәсң уга үлдәхәр эс бәәхлә, Хембә эсвго көгшрәд уга деер, үрн-сад һарһҗ чадх күүкд кү буулһх зөв хәәрлтн. Зәәсң уга әәмг, нойн уга нутг, өнчн хурһн мет үлддгинь эс меднт? — гиҗ, Байчха, аш сүүлднь, һол утхинь медүлв.

Дәәвд нойн Бааза багш хойр Байчхан тер үгинь соңсад, соңссн тоотдан алмацад, Байчхад седклин гем ирсн болх гиҗ санад: «О хәәрхн, Зуңква минь!» — гиһәд, Бааза багш дотран зальврад, эркән улм шулу-шулуһар эргүлв. Дәәвд нойн болхла, юн гиҗ хәрү өгхән медҗ чадлго дотран зовлң эдлв.

— Тадн эн күүкд күүнд седклин гем ирсн бәәдлтә гиҗ лавта санҗанат. Би гемтә бишв, зуг седклм төвкнүн биш. Мини седклиг тадн эс медхлә кен медхмб? — гиҗ, Байчха келв.

— Дөч шаху җилд хамдан керүл-цүүгән уга, ни-негн бәәчкәд, та ода ирҗ эврән яахмта? Ю келҗәхмтә, Байчха! — гиҗ Дәәвд нойн дегәд үүмхләрн, ормасн босв.

— Мана шаҗин-ламин йоснд ирлцән уга йовдл һарһхла, харчуд юн гихв? — болҗ, Бааза багш төвшүн келв.

— Терүнә тускар би бас ухаллав. Хасгт, маңһдт бәәсн йосн, хальмгт уга гиҗ кен келсмб? Бурхн-шаҗна бичгт тиим йовдлыг бурушаҗах заавр чигн уга. Тегәд Хембә зәәсңгин тохм тасрад, Налтахна тавн зун өрк зәәсң уга үлдснь сән болх гиҗәнтә, ах нойн баав? — гиҗ, Байчха нойнас сурв.

— Сәәнәр ухалх кергтә. Иим төриг мөрнә дел деер таслҗ болшго, — гиҗ нойн хооран саав.

— Миниһәр болхла, шамдх кергтә. Юңгад гихлә, иргчдән Хембә җир орхмн. Хойрдвар болхла, Хембәг орҗ ирхәс урд, бидн негинь таслх зөвтәвидн. Кемрҗән нутган эзлсн нойн таңһчдан туурсн багш хойр эн төриг эс таслхла, кен энүнд орлцхмб, кен дөң болхмб? — гиҗ Байчха һашудҗ сурв.

— Мини түрүн өгсн сурврт, та, Байчха, хәрү өгсн угат, — гиҗ, нойн келв.

— Мини тускар бичә санаһан зовтн. Һучн долан җилд әәмгтән туста, нутгтан нертә зәәсңгин аһ йовлав. Нег күүкд күүнд биш, хойр күүкд күүнд күрх җирһл эдлв. Дәкәд хөөннь чигн хаҗуднь бәәһәд, тер орулҗ ирсн берин болн Хембән экиннь ормд сууһад, теднә кишгт күртвчн нанд болх. Зуг мини нег тачалм; күүнә тохм таслшго, бүкл әәмгиг зәәсң угаһар өнчрүлҗ үлдәшго седкл зүүләв, — гиҗ, Байчха келн, кесг җилин туршарт зүркндән хадһлҗ йовсн үгән келсндән байрлҗ, ээм деерәсн күнд аца авч хайснла әдл сулдад одв.

— Миниһәр болхинь Байчхан келсн үг чик. Бурхн-шаҗна халхар, бәәх һазрин йосна халхар болвчн, хойрдад герг авсн күүг бурушаҗах закан уга. Тер төләд зәәсңгин тохм таслшго болхла, Хембә хойрдад гер авсн дала хаҗһр уга, — гиҗ, нойн зәрлг болв.

Бааза багш тер үгднь кесгтән хәрү өгсн уга, зуг терүнә һарт хурлһҗ хурдар эргүлҗәсн эркнә бумбнь эркә нер уга хурһн хойрин заагт торад, зогсч одв.

— Шаҗн-ламд сүзглдг улан залата хальмгт эн төртн ирлцән уга, мел өвәрц йовдл. Заяни ачурар күртсн авалин седкл бертәһәд, ширдг сольна гисн, кү кеерүлх йовдл биш. Зуг оңдан халхарн болхла, ширгҗәх булгиг әмдрүлхин төлә, даңдҗах җирһлиг тегшлхин төлә эн үүлдвр күцәхлә, килнциг буйн диилх зөвтә гиҗ саннав, — болҗ, Бааза багш келв.

— Иим күңкл селвг өгсндтн йир икәр байрлҗанав. Үкн-үктлән зальврҗ, сүзглҗ йовнав. Зуг мини таднас сургчм: ода Хембә ирхлә, тадн эврән терүнлә күүндхитн эрҗәнәв. Иткмҗ, омг, зөрг болн ицлт терүнд үүдәх улс — та хойрт.

Эн үгмүд танд келәд бәәхлә, мини седкл төвкнүн гиҗ бичә сантн. Һучн җилин туршарт эн тоолвр, эн үгмүд мини чееҗ, мини зүрк эзләд йовла. Эн шиидвр амрарн нанд ирсн уга! — гиһәд, Байчха белиннь ирмәгәр нүдән арчҗахла, Хембә хойр даальң өмнән бәрсн һазаһас орҗ ирв.

Кедү җил хамдан Байчхала бәәдг болвчн, Байчхаг хәр улсин өөр нульмсан һарһҗасинь Хембә үзәд уга билә. Тегәд эн орҗ ирн үүмәд, эмгнүрн нүдән зөрүләд, гер дотр улс тал туслцҗ хәләв.

— Хембә, өөдән һарч суутн, — гиһәд, Бааза багш һарарн Дәәвд нойна дорд бийдк бәәр заачкад, өмнән бәәсн маштг ширә деерәс нег бичкн хоңх авад, арһул җиңнүлв. Ар бийдк өрәһәснь зөвәр һозһр нурһта, хумха цаһан чирәтә гецл һарч ирв. Багш негчн үг келсн уга, тер бийнь гецл багшин өмнк маштг модн ширә деер боорцг, болсн мах, җомба авч ирҗ тәвәд, нег шил коньяк, ут шииртә дөрвн цаһан мөңгн цөгц тәвчкәд, шилин бөгләһинь авад, цөгцмүд дүүргҗ кеһәд, түрүләд багшт дәкәд нойнд, зәәсңд аһтаднь һартнь бәрүләд өгв. Бааза багш зүн һариннь нер уга хурһ чиркд дүрәд деегшән цацчкад, цөгцән өмнән тәвчкв. Нойн зәәсң хойр амсад бас хәрү оркчкв.

— Холас ирсн хәәртә гиичнр, эн хотыг эдлв гиҗ гем уга. Нам даарад-көрсн цагт тусан күргдг хот. Бидн моңһлын һазрас сар үлү йовад Тангутын һазрт ирвидн. Зууран уул давшлһнд зовад, бийим царцад, гемнәд үкн алдв. Асхн нег баһ хотнд ирҗ хонад, дегәд икәр зовад бәәхләрн, агта җулан цә деер коньяк негдүлҗ ууһад кевтхләм, турглад көлсн һарад, дорак девскрим, деерк көнҗлм ивтрҗ норв. Өр цәәтл, хойр дәкҗ ор-дерән солюв. Өрүнднь босад хөөнә шиңгн шөл ууһад, хойр цугла «сурукц зан дзудҗик» эм ууһад, дәкәд цаһан тоснд давс хуурад элкндән тәвсн, зовлң тогтнад унтҗ очв. Хойр-һурвн час болад серхлә, цогцм гиигрәд, гемим авад шивснлә әдл болв, — гиһәд, Бааза багш Зууһин алтн деер орснаннь тускар келв,

— Тиим ут хаалһд, кедү күн харһсн болх. Ямаран келтә, ямаран номд сүзглдг улс харһва? — гиҗ, Хембә түрүн орҗ ирхдән Байчхаг уульсинь үзәд үүмчкәд, тагчг бәәсн, ода күүрт орлцв. («Дала төрин нульмсн биш болх бәәдлтә, ода чирәнь урдк кевтән», — гиҗ санад зәәсң санамрдв).

— Зууһин һазрт күртл зурһан зүүл әмтн харһна. Теднә келнь олн зүсн: китд, таңһд, байд, өөлт нань чигн олн келн улс.

Цуг мана ут хаалһин туршарт зуг шаҗн-ламд шүтдг улс харһв. Юңгад гихлә, мана хаалһч болҗ йовсн бурят улс, зөрц тер хаалһиг нег номд шүтдг улсар дәврүлҗ. Тернь чигн орта. Дала ламур одҗ йовхинь медхләрн, арһ-чидләрн тедн дөңгән күргнә. Тер улс кевтән гишң һольшг, цаһан седклтә, өгәнч улс. Болв тедн заагт буру ухатань чигн харһна. Таңһут гиһәд нег баг әмтн харһв. Теднд болхла, хулхач, аля-азд, цуһараһаснь икәр тонул кеһәд, әмт алад бәәсн күүһән эврәннь хошудан күрглго, теднә нойнь маниг тосч авад, герүрн авч ирәд гиичлүлв. Бийләһән авч йовсн бу-селмәсн, алтн-мөңгнәсн нойнд белг өгвидн. Хаҗуднь бәәсн харчуднь йир түрү-зүдү бәәцхәнә. Тегәд нойна өөрк харчудтнь цә, һуйрар белг өгвидн, — гиҗ Бааза багш келв.

Бааза багшин зуучлсна тускар Дәәвд нойн урднь кесг дәкҗ соңсла, дегәд эсвго оньгсн бәәдл уга, болв. Түрүн болҗ соңсчах Хембә зәәсңд, цааранднь соңсх дурнь йир икәр күрв. Тер хоорнд нойн, эврәннь келх үгән, Хембә орҗ ирсн учрар, күцц күргҗ чадсн уга.

Байчха йир ик зовлңта сууна. «Эн эврәннь келсн үгән Хембә эс медҗәхин тускар яһҗ нойнд келҗ үзсв», — гиҗ, Байчха зовҗана. «Эн цецн эмгн өвгндән бийнь келҗ чадад, манар дамҗулад, терүндән күргхәр бәәнә. Үнәртнь келхлә, йир чик шиидвр. Насан авсн эмгнд юн кергтә? Кемрҗән үрн-садн һарх баахн герг авхларн, деерәс бурхн үр чигн заях, кен медхв? Би терүнднь нөкд болх зөвтәв. Эмгн чик келв: кемр цаһан яста улсин тохм тасрхла, би, нойн, ю кехмб? Тегәд Хембәлә яһҗ күүндснь сән болх?».

Зууһин туск келвр Хембәд икәр таасгдсинь Бааза багш медв, зуг урднь кесг дәкҗ эн келвр соңссн нойн соньмсшго. «Ода тагчг бәәхләрн, зөрц мини келсн үгд харшлшгоһар хоорнднь оңдан үг орлцулҗахш, яһҗ оңдан күүндврт хүврәдг болхмб?» — гиҗ, багш төр кев.

— Хембә, би насарн танас дү болвчн, эврә бийсинтн төлә нег цөөкн үг келх зөвтәв, — гиһәд, Дәәвд нойн хоолан ясад, цааранднь ю келхән ухалҗ авчана. Цаг невчк утдулхар бүшмүдиннь хавтхасцаһан мөңгн хәәрцг һарһад, дотраснь папирос авад һал орулв. Дәәвд нойн гертән бәәвчн хаалһд йоввчн европейск костюмта бәәдг билә, зуг җилд хойр дәкҗ хурлд оч мөргүл кехләрн хальмг хувц өмсдг билә.

— Мана келх үгд ирлцән уга, ичр-һутр көндәх тоот чигн харһх. Тер үгмүд олзллдан угаһар мана күцәх төр дүүрч өгшго. Тиигхлә, мана күцәхәр бәәх төр иим болв:

мана Баһ Дөрвдә зәәсңгүд дундас би тана куңкл ухан, тана цаһан седкл, тана һавц селвг йилһҗ, цуһараһаснь доталдгиг та, Хембә, меддг болхт. «Хавсн сеертән түшг, сер хавсндан түшг» болад бидн эндр күртл йова биший. Тер учрар тана зовлң — мини зовлң, мини байр — тана байр. Зуг би нег учрар урднь ик гидгәр һащутҗалав, болв эндр нег уха сергәх санан орв. Танд, Хембә, үртә-садта суух седкл бәәнү? — гиҗ, нойн генткн сурв.

— Нойна зергс, ю келҗәхмт? Үрн-садна төлә альдаран эс одув, альк бурхнд эс мөргүв? Юуһинь келхүв, заяч буру ханьдсн хөөн, манд юн арһ бәәх билә, — гиҗ, Хембә хөвәсн цөкрсн дууһар келчкәд, деернь немв: — Ода терүнд туслдг эмч уга...

— Хөвәсн цөкрәд керг уга, — гиҗ, Дәәвд нойн дәкн эклв. — Нанла хамдан Цесаревич Николаин Московск лицей төгсәсн орс нойн Михайлковла одахн Аһшт харһв. Бийнь Москвад бәәдг, зуг Саратовин губерньд һурвн деревньтә нойн. Тендәс Аһшур кергәр ирсн бәәҗ. һучн җилд үрн-садн уга йовад, тавн җил хооран хойрдад герг авад, ода хойр көвү һарһсн йир ик байрта йовна, —гиһәд, нойн Хембәг шинҗлхәр зөрц үгән төгсәв.

— Нойна зерг, ю келҗәхмбт? Орс нойнла маниг дүңцүлхәр күн седдви? Байчха яахмб? Уга! Би тиим килнц һарһҗ чадшгов,— гиһәд, Хембә үүмәд, кинь давхцв.

— Хаҗһр тоолҗанат, Хембә. Нойн зергин келсн үг килнц биш, буйн, — гиһәд, Байчха хаҗуһаснь орлцв. — Кемрҗән кесг зун җиләс нааран, Зүн һарас нүүҗ ирснәс авн, эндр күртл нерән дуудулҗ йовсн, отг-нутгтан килмҗтә зәәсңгин тохм таслад, тавн зун өркиг өнчрүләд үлдәхлә — буйн болх гиҗ санҗанта! — Байчха эн үгмүдәрн күүндврин һалыг, падрулҗ шатав.

Нойна келсн үгд һундхар седҗәсн Хембә, хаҗуһаснь эврәннь эмгн орлцад, уханд оршго үг келхлә, алмацад, теднә үгд хәрү өгч чадлго бәәв. Цааранднь ямаран күүндвр болсинь күн соңссн уга, болв эдн онцрчкад асхн күртл күр кецхәв. Маңһдур өрүнднь гиичнр хәрцхәв.

* * *

Хәәрлт уга шарһ нарн, өрүн үдин кемд әрә күрсн бийнь, эврәннь хурц толярн өргн тег дунд геедрсн бичкн хальмг хотниг өгрәһәд, терүнд бәәсн әмтиг цуһараһинь гишң сүүдрмүдт көөһәд орулчкв. Зуг дорд бийәс хойрдгч герин эзн күүкд күн, удан унтсн болхви, аль үрн-садндан эс күч-күрч чадсмб — оратҗ одҗ. Гем-шалтгин уршгар чигн тиигсн болх: һар-көлнь наадк күүкд улсинәс хоцрад һазак ахуһан чиләһәд уга, гериннь өмн үкрә сүүрәр ташмр-арһс кеһәд йовна.

Гер дотрас генткн бичкн күүкд уульсн ә соңсгдхла, гергн ташмр ташлһнд будгдсн һаран уһалго, үүд -секчкәд, хәәкрв:

— Яһлав, яһлав! Ю һарһснтн энв! — Гер дотр төмр савин җиңнсн, күнд юмна нурҗ унсн дун һарад, чишкәд уульсн ә соңсгдв.

Кенә герт бичкн күүкд эс альвлна, кенә эк-эцк тедниг эс сурһна? Өргн теегт бәәсн, хөрн тавн өрк бичкн хотна бәәдл урдк җилмүдин; урдк өдрмүдин бәәдләс эндр өвәрц биш. Альвлсн үр-садан эк-эцкнь эврәннь чидл күрсәрн сурһад, теднь шууглдад бәәһә юмн. Тер учрар эднә шууглданд болн нирглдәнд хам-хоша бәәх улс оньган өгчәхш. Зуг һурвн гер һатцас, адһм угаһар эн гер темцәд Сәәхлә һарв. Кемрҗән күүкнәс бийәснь: Яһад эн гер чамаг сорнц болд кевтә бийүрн нааран ирүләд бәәнә?» — гиҗ сурхла, тер чик хәрү өгч чадшго билә. Эн герин эздүд, эн хотнд бәәсн наадк хөр хар өрк-бүллә әдл, Сәәхлән эцкин төрлмүд, Орсуд арвна улс. Урднь Сәәхлә кергтә цагтан эднәд хая нег ирхәс биш, зуг эн сүл өдрмүдлә әдл иим сав угаһар, өдрт кесг дәкҗ ирҗәсн уга билә. Нам түрүн хонад һарсн хөөн Сәәхләд эн герин дүңгә седклд таалмҗта гер хотнд уга болҗ медгднә.

Гер дотрк болн һазак ахуһан кечкәд, Сәәхлә дарунь нааран ирлго бәәҗ чадхш. Җигтә юмн! Нааран эн герүр ирхлә, Нармла харһснла әдл терүнә седкл төвкндг билә. Эн күүкнә седклиг хотна әмтн цуг меддг билә. Кемрҗән оңдан күүкн энүнлә әдл йовдл һарһсн болхла, ховин әвртә гидг теҗәл болх бәәсмн. Зуг Сәәхлә Орсуд арвна — ицл, байр, нерн болн ичр. Сәәхлә эвго йовдл һарһшгог эдн меднә, терүнд ицнә. Сәәхлән ирҗ йовх герин эзн бийнь Орсуда арвна күн, оңдан хотнд нег байна адуч болҗ көдлнә. Терүнә герин күнь — Налтахна әәмгин күүкн Хембә зәәсңгин адуч Пүрвән һаһа, дөч күрсн наста. дөрвн күүкдтә билә. Ик гиснь — арвн һурвта, баһ гиснь дөнтә. Экән ташмр кеһәд йовтл, күүкднь гер дотран бултлһ наачаһад, чигәтә архдын ард, модн бадьяд бәәсн ус асхчксн бәәҗ. Күүкд әәһәд уульхла, һазаһас орҗ ирсн экнь, хәврһәрн кевтсн хоосн бадья болн, герин шората шал деер асхрсн ус үзн, ухаһан алдв. Хагсу теегт, дөрвн дуунаһас авч ирсн усиг, нег зальгм юм дусалго, гер болһнд неҗәд суулһар хуваҗ өгхлә, ямаран үнтә эн болҗ һарх? Маңһдур күртл,

дәкн ус авч иртл, хот кедг арһ уга. Хотнд үлү уста күн бас уга. Хәәрн усн! — гиҗ экнь келәд үүднә өөр бәәсн девл-ширдг гүвддг бураг шүүрч авад күүкдән даран-даранднь гер дотраһар көөһәд харһсарн цокв.

Буран үзүр зурһан наста көвүнә толһаһар харһад цусн һолһалад һарв. Уурнь буслад, ухаһан алдсн гергнд сегән орад, көвүнәннь толһаһас һарсн цусиг альхарн халхлсн бийнь, цааһаснь һариннь сала заагур улан цусн һооҗад бәәхлә, улм икәр әәһәд, күүкд күүнә эврәннь ухан алдрад, унв. Дигтә эн кемд, Сәәхлә орҗ ирәд, көвүнә толһаг кесг давхр кенчрәр давхрлҗ ораһа бәәҗ цусинь невчк зогсав. Тер хоорнд экднь бас серл орв. Тер заагт хотнд зәңг тарад, гертән бәәсн медәтнр болн күүкд улс хурҗ ирв.

— Яһҗ? Юн болҗ? — гиһәд, шинәс ирснь урднь зогсчасн улсасн сурна.

— Күүкднь бәәсн усинь асхҗ! — гиҗ соңсснь, наадкстан хәрү өгв.

—А, а, көөркс! Маңһдур, нөкәдүр күртл усн уга яһҗ бәәхмб? — гиҗ, тедн санань зовна.

Зуг негхн суулһ усна төлә, үрнәннь толһа цоолдг яһсн аврлт уга седклтә күүкд күмб гиҗ нег чигн күн келсн уга. Юңгад гихлә, балһ усна йосн үнинь эн улс цуһар йир сән меднә. Тер хоорнд, көвүнә толһа боохларн эврәннь хувцан, һаран цуснд будсн Сәәхлә һаран уһахар герүр хәрҗ одв.

— Басл хәәрлтән уга зүркн! Балһ усна төлә көвүнәннь толһа цоолна гидг, сән йовдл биш, — гиҗ негхн өвгн келв.

— Кемрҗән хойр-һурвн хонгтан хот кедг биш, ам зәәлдг балһ усн уга болхла, дөрвн үрн яһҗ зовахинь меддвч? — гиҗ, Сәәхлән эцк тер өвгнд келв.

— Усна төлә ухаһан гееһәд керг уга. Кемрҗән көвүнә толһан зулала харһсн болхла яахмб? —гиҗ, тернь хәрү өгв.

— Усна төлә үрн-садан алтха гиҗәхшв, болв мана хотнд уснас үнтә юмн бәәнү? Уурнь күрәд ухаһан геесн күүкд күн ю болвчн һарһх, — гиҗ, нег эмгн төрт орлцв.

— Алтн угаһар эгл әмтн бәәһәд, дәкәд кесг зун җилд чигн бәәҗ чадхмн. Зуг усн уга, негчн күн һазр деер бәәҗ чадшго, — гиҗ, Сәәхлән эцк келв.

— Баав, би эврәннь усна өрәлинь авч ирв, — гиһәд, Сәәхлә хувцан сольҗ өмсәд, эцкиннь ээмәс ардаснь татҗ өрәл суулһ ус үзүлв.

— Нә, болдг үг. Гертнь күргҗ өг, көөркүст, — гиҗ, эцкнь күүкнләһән зөвшәрв.

Эн хотн шидрт, эднә эзлдг һазрт, әмтәхн уста худг, эс гиҗ күн ууҗм болм уста һол өөрхнд уга

Тегәд хөрн дууна һазрас темән тергәр авч ирсн усиг, аршан мет, бүлин тооһар хуваҗ өгнә. Олн бүлтәднь — хойр суулһ, цөн бүлтәднь — нег суулһ усн күртнә. Терүнәс өөрхнд, тавхн дууна һазрт, хәр әәмгә Хембә зәәсңгиг, нег баахн хотнд биш, бүкл хөрн иим хотна мал, күн угад күртх уста худг бәәнә. Зуг арвн хойр җиләс нааран Орсуд арвна хоосар шүлсән зальгхас биш, хоолан норһх шүлм ус тендәс авхш. Тер учрар хотна улст нег балһ уснас үнтә юмн уга.

«Эндр негхн суулһ усн бичкн күүкдин оньг уган уршгар асхрв, болв усн уга уршгар кедү нульмс эдн асхсн болхв? Кен эднд дөң болхмб? Яһсн нүдн уга теңгрви!»— гиҗ, Орсуд арвна кесгнь һашута уха туңһана.

— Бөөргин худг талас гиич аашна! — гиһәд, баглрсн улсин ардас, нәрхн дун эднд соңсгдв.

— Кемрҗән Хембә зәәсңгин адуч болхла бәрҗ авад гүвдхмн! Мана эн зовлң, кевтән теднәс көлтә болҗана! — гиҗ, нег залу араһан зууҗ келв.

—Зәәсңгин адучиг ю хәәҗ гүвдхви? Бас манла әдл угатя күн. Кемрҗән одахн зәәсңгиг ирхд бийинь бәрҗ авад үктлнь гүвдәд тәвсн болхла, дигтә юмн билә, — гиҗ хойрдгч залунь келв. Тер герин өөр хурсн улс, мөртә ирҗ йовсн залуһур, цуһар нег мөслҗ хәләв.

Зөвәр шүрүһәр мөрән хатрулҗ йовсн залу, ирҗ буух гериннь үүднд кесг әмтн хурсинь үзчкәд, мөрнәннь җолаһинь татҗ, күцц теднд күрлго зогсав.

— А, энтн одак Налтахнас гиичд ирдг көвүн бәәҗ, — гиһәд, негнь таньҗ келв.

Тер әмтнәс дөрвн баахн залу тасрҗ һарад, мөрнәснь бууһад уга Нармур өөрдҗ йовна. Хотн дунд орҗ ирсн доһлң туулаг бүслҗ авсн хотна барг нохас мет, хәрәс ирсн көвүг дөрвн үзгәснь тедн хавчад шахҗ йовна. Теднә нүднд урһсн киитн хәләц болн теднә нег мөслсн ухаг Сәәхлә медчкәд, хәр көвүг харссн му нер авхасн әәлго, теднә хоорнд орҗ, цүүгә гетлгхәр седв. Зуг терүнә хаалһ керчәд, һурвн баахн бер өмннь зогсв.

—Сәәхлә, залу улсин хоорнд бичә ор! Ичкевт, күүкн күн теднә хоорнд ордви? Әмтн маңһдур ю келхви эврән бийснь гемтә-бурутаһан йилһх! — гергд күүкиг хойр хәврһәснь чаңһар сүүвдҗ бәрв.

— Нүлго күүнә цус асхулхар седҗәнт? Бийим тәвтн! — гиһәд, күүкн алдрхар седв.

— Кен нүүлтә, нүл угаһинь залус бийснь йилһг.

Нүүлтә төләдән экнь һарһсн үрнәннь толһаһас, нег балһ уснас көлтә цус авчану? — гиҗ медәтә бернь сурв.

— Тедн худгин хар ус хармнад, әмтнә цус эс ууҗану?

— Ю келҗәхмт? Нарм бас, манла әдл зәәсңгин угатя ялч! — гиһәд, Сәәхлә келчкәд, дәкн алдрхар седәд, теднәс сулдҗ эс болхла, хәәкрв: — Нарм, мөрнәсн буулго, эрт хәрү хәртн, адһтн!

Ирҗ буухар йовсн гериннь һаза әмтн ниргәд, тедн дундас уурта залус өмнәснь тосад аашхла, Нарм түрүн авгтан әәһәд, мөрән хәрү эргүлҗ зулхар седлә. Зуг әмтн заагт бәрәтә бәәх Сәәхләг үзәд, терүнә хәәкрсн ду соңсчкад, Нарм мөрн деерәсн өсрәд буув. Һартан йовсн маляһан, эмәлин бүүргт дүүҗлчкәд, келв;

— Мендвт, залус! — Хәрин көвүн бийүрн өөрдҗ йовсн залуд түрүн болҗ һаран өгв.

Тернь һаринь авч мендлхин ормд, Нармин барун талькарнь солһа һарарн цокад оркв.

Нармин толһань диинрәд, чикнь шуугад, невчк нәәхләд, унлго, әрә гиҗ ормдан зогсв.

— Би танд ю келә? Яһад намаг цокҗахмт? — гиһәд, Нарм теднәс сурлһнла, дәкәд нег залу цокхар һаран дайлад, терүнүр зүн таласн өөрдҗ йовна.

— А, тадн һар хоосн күүг, демнәд гүвдхәр бәәнт! — гиһәд, Нарм невчк цухрҗ йовад, ходрдгч залуг өргн дораснь нудрмарн өгәд оркхла, тернь алс авад, көлврәд одв. Һурвдгч залуһин цоклһнас дальтрҗ һарад, бийинь цоксн түрү ик залуг, бүсләд авчксн әмтн дундас олҗ авад, Нарм барун һараснь шүүрәд авсн болла, тернь элкәрн һазр дөшәд тусв.

Урднь эднәр зооган кеһәд, эврә төрлә залус хәрин көвүг яһҗ цокдгинь һәәххәр бәәсн баахн залусин цусн буслад, Нармин толһа деер, догшн борана үүлн мет, нигтрцхәв. Тер хоорнд Сәәхлә, бийинь бәрҗәсн күүкд улсин һарас алдрад, әмтн заагур әрә гиҗ Нармин өөр ирҗ, терүг халхлҗ зогсв:

— Мини танас сургчм, эрт йовтн! Адһх кергтә! —гиҗ, күүкнә кинь давхцҗ келв.

— Би яһсндан йовҗахмб? Күүнд гемтә юм һарһсн угав, — гиһәд, Нарм келн йовҗ, әмтнә нүрлһнд цухрад, хөрн бедрә хоосн бочкта тергнд тулад зогсхларн, һаран түшәд ярндг деернь һарв.

— Залус, эцкнр, дүүнр! Тадн юн учрар бүкл хотарн цуглрад, иим ик уурта бәәхитн би медҗәхшив! Зуг би таднла ноолдхар ирсн угав. Танд сән зәңг авч ирләв, — гиһәд, Нарм цуһараднь соңсгддгар, чаңһур келв.

— А, худл келҗ маниг меклхәр бәәнчи? Тоһшин тасрхад меклгддг, бичкн күүкд бишвидн. Угатя болвчн, ичрән гееһәд уга улсвидн! — гиһәд, түрүн Нармд һар күрсн залу дәкн дәврҗ йовна.

— Манахс, нааран тергән хольвлтн! — гиҗ, залу келн, ханцан шамлв.

— Залус, ичрән геесн ямаран йовдл һарһҗахмт? Бидн хальмг улслм! Хальмг эврәннь хотнд ирсн гиичиг альд, "кезә демнәд гүвдсмби? Тадн иим йовдл соңслта? Би соңсад угав, — гиҗ Сәәхлән эцк нурһарн гиич көвүг халхлҗ, эврән хотна улсур хәләв.

— Би тана һашута ухаг медҗәнәв. Кемрҗән Налтахна зәәсң худгасн ус авчах зөв мана хотнд өгсн болхла иим йовдл һарх уга билә. Болв терүнд эн көвүнә гем бәәнү? Хембә зәәсң эн өнчн көвүнә келсәр болхий? — гиҗ, өвгиг келхлә, залус тогтнв.

— Залус, Хембә зәәсң Бөөргин шатта худгиг эндрәс авн тана хотнд өгчәнә, — гиҗ, Нарм тедниг невчк тогтнхла зәңглв.

Тер хоорнд бүкл хотна улс кевтән хурҗ ирв. Зуг тер хәр көвүнә келсн үгиг негчн күн итксн уга. Нам Орсуд арвна күңклд тоолгддг Сәәхлән эцкинь бийнь, эн зәңгиг маһдлв. «Көвүн эн улсин ниргәнәс әәхләрн, тиигҗ мек һарһҗ, әмән авч һархар бәәнә. Иим әәмтхә көвүнд мини күүкн яһҗ дурлсн болхв? Баһ наснд шүүвр кедг арһ уга, һазак өңг-дүрсәрнь таассн чигн болх», — гиҗ, өвгн дотран санв.

— Түрүн авгтан, халун чикн деер чамла хальдхас биш, ода күн чамаг көндәшго, — гиҗ, Нармиг түрүн болҗ-цоксн залу келв. — Зуг манас әәхләрн, бичә худл кел. Хә-биз! Хембә зәәсң мана зовлң медәд, худган хара зөңдән өгнә гихәс — ирлцңгү уга. Көвүн, бидн чамаг көндәш угавидн. Хотндан ирсн гиич гүвддг йосн хальмг улст уга. Чамаг күн көндәхн уга! Хәр, — гиҗ, нег залу сүв-селвг өгв.

— Залус, худл келҗәхлә намаг теңгр цокг! Зууран Бөөргин адучнрар дәврәд, тедниг сән идгтә оңдан һазрур нүүлһчкүв. Худгин түлкүрнь эн бәәнә, — гиһәд, көвүн бүшмүдинн хавтхасн кенчр бүчтә төмр түлкүр һарһад деегшән өргв.

Кемрҗән урднь хәр көвүнә келсн үг негчн күн эс иткҗәсн болхла, ода худгин оньсин төмр түлкүр үзн, эднә кесгнь урдк ухаһан сольв. «Көвүн үнн келҗәх бәәдлтә. Мана хотнд мел өңгәр тиим ик уста худг күн өгхий? Кемрҗән худг зәәсңд үлүдҗәхлә, эврәннь әәмгин нег арвнднь өгчкх билә.

Нег ааль угаһар һарһҗах йовдл биш». — гиһәд, эдн хоорндан күүндсн деерән, зүтклдәд ирв. Кемрҗән өнчн көвүнәс юн учрар зәәсң эн худгиг Орсуд арвнд хәәрлҗәхинь сурхла, Нарм эврән чигн хәрү өгч чадшго билә. Юңгад гихлә, Хембә көвүг эврәннь нуувчин тоолврла таньлдулсн уга билә. Бөөргин худг деер бәәх адуг, Мекләт тал нүүлһәд, худгин түлкүриг Орсуд арвна хотнд авч өг», — гиҗ зәәсң закла. Нармд нам терүнә учринь сурх ухан орсн уга билә. Юңгад гихлә, тер худгас иштә Сәәхләд хүрм ачҗ болшго гиҗ зәәсң келхд, Нарм дотран тер худгиг эврәннь седкләрн Орсуд арвнд өгх болад шиидчклә. Кемрҗән Нарм энүнә тускар урднь меддг бәәсн-болхла, үүлтә худгиг усн уга цаңһҗах Орсуд арвнд кезәнә өгчкх билә. Кезә нег цагт орчлңгин һарһсн эндү ода ирҗ чиклгдҗәнә. Хембә хөр-һар худгта, Орсуд арвн негчн худг уга..Тер “дашката хаҗһр йовдл иим амрар чиклгдҗәхднь байрлад, энүнә келсн үгиг итклго бәәх улсиг яһҗ байрлулҗ, келсн үгән иткүлдг болхв?» — гиҗ, эн дотран санв.

— Дәкәд мана Зәәсң эн цаас таднд өгүллә, — генткн Нарм сана авад, бүшмүдиннь хавтхас нег дөрвлҗн цаас һарһад өөрхн бәәсн Сәәхлән эцкд өгв. Терүгинь үзсн әмтн цуһар: «Цаасн, цаасн!» — гиһәд, нирглдәд одв.

Кесг улсин һармуд аальта цаһан цаас шүүрлдв. Сәәхлән эцк цаасиг болһамҗтаһар эргүләд, ардк, өмнк угаһинь хәләчкәд, «тииз бәәнә» гиһәд хаҗудк өвгндән өгв. Тернь бас авад, хәләчкәд: «Тииз бәәнә,—гиһәд дарук залуд өгв. Тиигәд даран-дарандан цаһан цаасн тер улсин ээм деегүр күн болһна һарт орад хәрү эргҗ ирхлә, Сәәхлән эцк ду һарлго, хәрү Нармд өгхләрн: «Юн бичәтә бәәхинь умшҗ өг»,—гиҗ илднь сурхасн ичв. «Бүкл хотнд нег бичкн дөрвлҗн цаас умшдг күн уга болхла, йовдсн адуч көвүн альдас терүг медхмб»,—гиҗ өвгн санв. Тер учрар теднә цааснас медсн юмнь: төгрг хар тииз бәәхинь. Теегт хальмг дунд тиизтә цаас умшх биш, нам тиим цаасиг һартан бәрҗ үзәд угань дала. Хальмг кезә кезәнәс нааран цааснд ик сүзглдг бәәсмн. Цаасиг көләрн ишкх зөв уга, цаасар киртә һар-көлән арчх зөв уга, цаас доран делгх зөв бас уга. Цаасиг һазрт ил хайх йосн бас уга. Керг уга цаасиг һалд өгх зөвтә, «Цаасн нимгн болвчн — номын көлгн болдг, цә шиңгн болвчн — идәни дееҗ болдг», — гиһәд кезәнә келчксн үг, эднә чееҗд товчлата. Тиигдг учрнь хойр

тәәлвртә. Негдврәр болхла, цааснд шаҗна ном бичҗ, әмтнд буй хурадг. Хойрдвар болхла, цаасн йосна көтлмҗ. Хальмг күүнд ямаранчн йосн — йосн.

Йосна заканиг цааснд бичәд, тииз дарчкхла, терүнәс даву ах заквр уга. Тегәд эн тиизтә цаасн, эднә кесгинь меңсәв, кесгинь сүрдәв. Эн тиизтә цаасн ирдг учрнь юундв? Кен терүг тәәлҗ өгхмб? — гиҗ эдн тоолҗ зовньв.

— Эн тиизтә цаһан цааснд гүрмтә зәңг йовхла һалд хайхмн, — гиҗ, Сәәхлән эцк өвгн, невчк тагчг бәәҗәһәд, шиидвр авб. — Кемрҗән эн цаасн байрта зәңг авч ирсн болхла — бурхндан залхмн.

— Нә, тиигхлә эн цааснд бичәтә бәәх үгмүдиг би умшч өгсв, — гиһәд, Нарм өвгнә һарас цаасинь аярхн авад, умшв:

«Би тавн зун өрктә Налтахн әәмгин зәәсң Хембә, Бөөрг деер бәәх эврәннь худган Орсуд арвна хотнд ял угаһар, өңгәр мөңкинд өгчәнәв. Тер худгас Орсуд арвна хотна малан чигн услҗ чадҗана, бийснь чигн ууҗ чадҗана. «Өвкнрин үлдәсн зөөриг, өвәрц отгин улст, өңгәр яһад өгчәдг болхви?» — гиҗ маһдлх улс чигн бәәх. Шидрә Дунд Хурлд мөргхәр йовҗ йовад, тана хотар дәврәд хонхдан, шүлм усна үннь — агт адуна, севгр күүкнә үнтәһинь медв. Тегәд нег номта, нег нутга улстан үнн седкләсн худг белглҗәнәв. Тиизтә эн цаасиг таңсглҗ сәәнәр хадһлад, ачнр-җичнртән болн төрл-төрсндән ардан үлдәтн. Тиизтә цаасн бәәсн хөөн тана худгиг кен чигн булаҗ авч чадшго. Зуг танас мини сурхар бәәхм: теңгр йозурта, таңһчтан нертә, Дәәвд нойна төлә зальвртн, терүг күндлтн, терүнә келсн үгинь итктн. Зуңквин гегәнә номд күртхәр, Зу гидг һазрт күрәд ирсн, Дала ламин хәәрнд күртсн Бааза багшт зальвртн, шүдтн!» — гиһәд, көвүн умшад төгсәхләнь, терүнә өөр зогсчасн өвгд-эмгд цуг һаран намчлҗ бәрәд, өвдглҗ сөгдв.

— О хәәрхн! Баһ Дөрвдин нойн Дәәвд теңгрин өвчн-шалтг уга, эрүл-менд, энд бәәсн мана харчудын седкл байрулх болтха!

— О хәәрхн, бурхнла әдл, Бааза багш кеҗәх кергән му харчудыннь төлә номан умшҗ, мана һарһсн килнциг тәвҗ өгх болтха! — гиһәд, түрү икснь экләд зальврхла, ардк баһчуднь өвдглҗ сууһад, махлаһан һазрт тәвҗ мөргцхәв. Ик баһ уга цуһар нег дууһар зальврҗ Баһ Дөрвдә нойн Дунд Хурлын багш хойрас буйн-кишг сурҗ мөргцхәв.

...Көгшн өвгн болн баахн көвүн, бичкн бер болн гиҗгтә күүкн, эмгн болн идр наста гергн цуһар нег дууһар мөргв. Иим ик кишг, тиим амрар генткн учрсиг эн улсин кесгнь иткҗәхш. Дегәд гөңгн! Наснаннь туршарт мел өңгәр юучн авч үзәд уга улст шаң угаһар Шатта худг күртҗәнә гисиг иткхәр седвчн, зүркәрн иткҗ болхш.

Хәр көвүн эднд Шатта худгин түлкүр өгв; зәәсңгин хәәрлсн цаас умшҗ өгв, болв тер бийнь иткгдхш! Мөрглдән чиләд, ормасн босхла теднә зәрмснь салҗ һарад Сәәхлән эцкинүр ирцхәв.

— Худгин түлкүр өгүлсн болвчн, Хембә зәәсңгин ухани түлкүр талдан болҗ нанд медгднә, — гиһәд нег залу чаңһар келв.

— Һар цаасиг чигн бичә итк, худгин түлкүриг чигн бичә итк, болв шаңһа тиизиг яһнач? — гиһәд, өвгн, һартан бәрҗәсн цааснур хурһарн зааһад, тер залуд үзүлв.

— Тииз иткҗәнәв. Зуг... — гиһәд, тернь зогсв.

— Залус, нә тиим болхла, цуһар худг орхмн! Оньс уга худг эврәннь нүдәр үзәд иткхнь чигн бәәх?! — гиҗ, Нарм келв.

— Ура! Тернь чик, — гиҗ, баһчуд хәәкрлдв.

— Цуһар бөөргин худг орхмн! — гиҗ, Сәәхлән эцк теднд соңсхад келв.

— Та мини мөр унад түрүләд йовтн. Бидн ардастн ирхвидн, — гиҗ, Нарм мөрнәннь җолаһинь өвгнд бәрүлв.

Мөр унсн, темә унсн, цар тергтә болн йовһн улс, дорд бийдк үзг хәләһәд һарв. Орсуд арвна хотна, маля әрә даадг болвас, көлән әрә чирҗ йовдг көгшн күртлән һал үдин, күн цаңһад үкҗәх халуна өмнәс, эврәннь хурдн цусан, телчсн зүркән зөрүлҗ, Бөөргин худг темцәд цүврлдв.

Нарм болн Сәәхлә, үүрмүдтәһән арвн тавн баһчуд, худг деер ирхлә, теднәс урд көлгәр ирсн хөр һар залу улсин хувцнаснь усн һооҗсн, бийснь һочкнҗ инәлдсн бәәцхәнә.

Шатта худгин амн деер Сәәхлән эцк алцаһад зогсчксн, заңһин дөңгәр худгас, ик модн бадьяһар татҗ авсн усан, урднь аду услдг ут модн оңһцд кеһәд-бәәнә. Баһ наста хойр залу, тер оңһцта уснас хала суулһар утхҗ авад, худг деер ирсн күн болһна толһа деернь кечкнә. Негчн күн терүнәс зулхш.

— Залус, бичкн күүкд кевтә ю һарһҗахмт? Эн худгин усн чилхлә яһнат! — гиҗ, Нармла ирсн баһчудын негнь келв.

—О, эн худгин усн хотнла әдл хөрн хотнд күрх! — гиҗ талдан негнь тачкнҗ инәв.

Һурвн агт аду, кесг үкрмүд болн хөд услсн бийнь, тер худгин усн хәрдго билә. Әмтн байрлад, суулһан хоорндан булалдад, нег-негн деерән ус асхдг болв. Тер хоорнд мөрн тергн йовһн улс Орсуд хотнас ирлдә бәәҗ, үдин алднд хотна улс кевтән гишң худг бүсләд ниргцхәв.

Зуг эн әмтнә дөглһн, байрлһн һанцхн Нармд ода бийнь сәәнәр медгдҗәхмн уга. Тоомсрта көгшн өвгд, идр наста залус, баахн көвүд, күүкд иим икәр, нег худгас көлтә иигҗ байрлҗах учрнь эн хәрин көвүг улм-улм алң болһна. Терүнә сансн ухаһинь медсн кевтә, худг деерәсн бууҗ ирсн (терүнә ормднь баахн залу зогсчксн, худгин заңһиг нааран-цааран дәәвлүләд бәәнә). Сәәхлән эцк, көвүнә ээм деернь һаран тәвҗ келв:

— Нарм, хәәмнь, бичкн күүкд мет мана дөгҗәх бәәдл үзәд, алң болҗахч. Юңгад гихлә, чи Шорвин һолын өөр, әмтәхн уста худгудын уснас дурндан ууһад өссн көвүнч, усна йосн үнинь медҗәхн уга болхич.

— Усн теегт алтнла әдл үнтә гиҗ келнә. Би тернь хаҗһр гиҗ санҗанав, — болҗ Нарм келв.

— Кемрҗән чамд нег тулм алт авнч аль дүүрң уста худг авнч гиһәд дуричн суңһхла, алькинь авх билчи? — гиҗ, өвгн Нармас сурв.

— Тиим ик алт авхдан кен дурго болх билә, — гиҗ, көвүн инәв.

— Алтар ю кех биләчи?

— Худг хулдҗ авх, һазр болн мал хулдҗ авх биләв, — гиҗ, Нарм хәрү өгв.

— Кемрҗән һанцхн эврәннь тускар тоолхла, тиим болҗана. Алтан хавтхлҗ авад, Әәдрхнд чигн, Аһшт чигн бәәҗ болхмн. Зуг ардан үлдсн хотна әмтән яһнач? Усн угаһар тедниг цаңһад үктхә гинчи?

— Алтн бәәсн хөөн усн һардг һазрчн хулдҗ авч болхмн, — гиҗ, көвүн келв.

— Хулдын һазр хәәһәд, дәкәд усн һардг худг малтад иртлчнь, бүкл хотн цаңһад үкҗ. Нег суулһ усна төлә элкнәсн һарсн көвүнә толһа цоолхларн, һарһсн экнь амрад тиигҗәнә болһнч? Уга. Хальмг күүнд уста худг, алтнас үнтә, — гиҗ өвгн Нармд келв.

Терүнә хөөн, медәтә өвгд дүүвр баһ наста залус тедүхн бәәсн хөн толһа деер хойр дуңһра болҗ сууһад, хотна бачм төр хаһлхар хурв.

— Деед олн бурхд, делкән эзн, бурхн багшин гегән өнчн-өвүтә, түрү-зүдү мана арвнд санань зовҗ Хембә зәәсңгәр дамҗулҗ, эн уста худг манд хәәрлв. О, бурхн багш минь! "Мана тохм-үндсн кезән-кезәдчнь танд шүтҗ, эн тана хәәрниг мартхн уга! — гиһәд, цал буурл сахлта цаһан өвгн намчлҗ мөргв. Терүг дахҗ хаҗудкснь бас зальврв.

— Тегәд эндрин бийднь эн ус бидн тәкх зөвтәвидн, — гиҗ өвгн үгән төгсәв.

Цуһар терүнлә зөвшәрҗ, хотн тал мөрн терг йовулҗ, эн худгин өөр ус тәкхәр хө авхулв.

Эдн хотнас авч ирсн хөөһән алад, ус тәкәд чиләтл нарн сууһад, асхн ирв. Бүкл хотна эн ик байрт Нарм бас орлцв. Тиим сән зәңг авч ирсн хәрин көвүг әвртәһәр тооҗ тәкв. Зуг теднә тоолһнас, гиичллһнәс болн тетклһнәс көвүнд үнтәнь — Сәәхләлә харһҗ күүндх седкл билә. Көгшдүд, баһчуд күртлән, күн болһн энүнд ханлтын үг күргҗ келхәр седв. Түүнәс көлтә, теднә нүднә хәләцәс көвүн сулдҗ һарч чадлго бәәв. Дәкәд нег учрнь, гиҗгтә күүкн хәр көвүнлә харңһу сө онц харһҗ күүнднә гисн — бас терүнәс үлү җаңһрта йовдл мөн.

«Бүкл хотныг байрлулҗ унд өгсн бурхн деер бәәхлә, нег-негән күләсн хойр седкл хамцулх бурхн бас бәәх»,— гиҗ, эдн бас ицнә. Зуг эн хойрин ицлт ик ора, одн күцәд, сар суусн хөөн күцв.

— Тана авч ирсн зәңг, мана улсиг байрлулсн ач-туситн амнас һарсн амр үгәр келҗ тана зүркнд күргҗ чадхн угав, — гиҗ, Сәәхлә Нармиг хойр тергнә хоорнд харһчкад келв. — Таниг ирхин өмн эднә деерк теңгр харңһу, нариг араха хааснла әдл бүтңгү билә. Бийснь болхла, зовлңдан даргдсн, заячдан һундсн, хөвәсн цөкрсн, хамрнь күңшү дөрсн билә.

— Сәәхлә, мана цаг ахр. Тегәд мини чамд келхәр бәәх... — гиһәд, Нарм эклхлә, күүкн күцц келүллһ өгсн уга.

— Күүндх цаг учрх, зуг мини келх үг соңстн. Әмтнә тер бәәдл үзәд, би дотран санлав: минь эн цаңһад үкҗәх улсин седкл байрлулх күн бәәдг болхий? Өдртән усн уга бәәснәс үлү зовлң угаһинь би эврән сәәнәр меднәв. Та меддго чигн болхт. Келн уга бичкн күүкд ус сурад уульсиг, күндәр гемнсн күүнә амнь хагсад ус сурсиг та үзсн, медсн угат. Би йир сәәнәр меднәв. Эдниг тер зовлңгаснь гетлгхин төлә, чидлән биш әмән әрвлшго санан нанд орла, — гиҗ күүкн келв.

— Чини седкл би медҗәнәв. Усн уга гидг, күчр зовлң болх зөвтә. Терүнә тускар чини эцк эндр бас келлә. Зуг мана Хембә зәәсң таднд ус хәәрлв. Одахн мана зәәсң эврәннь аһтаһан хоюрн Дунд Хурл орла. Тенд нойна зер глә болн Бааза багшла харһсн билә. Теднә үг соңсад иим шиидвр авсн болх гиҗ саннав, йир сән шиидвр. Әмтн байрлх зөвтә. Болв мини чамд келхәр седсн үгм эн: одахн чамла харһад ирснә хөөн, тедниг Дунд Хурл орхин өмн би зәәсңд мана күүндврин тускар келләв.

«Терүг күцәхд хойр харш бәәнә», — гиҗ зәәсң келлә. Негдгч харшнь. худгас көлтә өшәрксн төләдән, Орсуд арвна күүкнд хүрм ачдг арһ манд уга гилә. Хойрдгч харшнь, намаг бичкн цагт, зәәсң хадмудурн, Баһ-Цоохра һазрт гиич одхдан, эврәннь аһин нег садн өвгнә күүкнднь әрк авч ирхәр бооцсн бәәҗ. Тер күүкинь би үзәд угав. Чамла харһсн хөөн, нам теднә күүкнь нанд керг уга гиҗ шиидләв. Тегәд өцклдүр асхн мана зәәсң намаг дуудад эн даалһвр өгхләнь, би йир икәр байрлв. Юңгад гихлә, нег харшнь эврән хуурв. Хойрдгч харшас би әәҗәхшв. Зәәсң мини седклиг хооран цокхн уга гиҗ саннав, — гиһәд, Нарм күүкиг теврхәр седв, болв тернь һульдрад һарч одв,

—Сәәхлә, Нарм, альд бәәнәт? — гиһәд, әмтн тедниг дуудҗ хәәкрв.

— Соңсчант, маниг хәәҗ йовна,—гиһәд, күүкн көвүнәс заагрхар седхлә, күүкнә нәрхн белкүснәснь Нарм шүүрәд зогсаһад, келв:

— Сәәхлә минь, ода манд харш болдг юмн уга, гертән күрәд, әрк илгәнәв!

Көвүнә эндр авч ирсн байрта зәңг, Нарм эврән Орсуд арвнд худг хәәрлснлә әдл болҗ, күүкнд медгдв. Тегәд Нарм ямаран үг келәд, ямаран үүл һарһад бәәдг болвчн, Сәәхлә терүнд улм икәр дурлв, улм икәр байрлв. Күүкнә дотрк байрнь делгрҗ, зүркнь догдлҗ эврәннь арвн зурһан насни туршарт һарһад уга «килнцән» һарһҗ, көвүнә барун халхаснь күүкн адһҗ үмсчкәд, бәрәнәс алдрсн хун мет, көлнь һазрт күрлго, нисснлә әдл хурдар, әмтн хурсн һазр тал адһҗ гүүв.

... Довдна хар толһа деер суусн теегин һәрд үргәһәд, һашута нөөртән диилгдәд унтсн тег серүләд, дорд өмн үзгәс, хойр хоңһр мөр зүүсн күүтә эвтәкн тергн Шорвин һол темцәд һарч ирв. Эврәннь һазрин үнр авчксн хойр хоңһр мөрн гертән күрхәр адһад, хазарин уудан кемләд йовна, болв бат һарта, баһ наста җолач мөрдин шүрүн җоралһнас давулҗ йовхш. Җолач көвүнә ард, зөвәр медәтә эмгәвцр күн сууна. «Кемрҗән эн эмгн эс йовсн болхла, хойр хоңһрин җолаг невчк сулдхсң цагт, агчмин зуур гертән күрх биләвидн», :— гиһәд, җолач көвүн сәнҗ йовна. Нурһна өвчтә, эзн эмгн невчк шүрүһәр йовсн мөрн тергнә даңшанд, хуучн гемнь көндрнә.

— Шорвин кецд нернь һарсн Хембә зәәсңгин хойр хоңһр мөрн шүрүн хатрларн йовад оркхла, цаһан делмүднь теңгсин дольгана көөсн мет, деернь цәәһәд йовдмн. Зуг ода эн эмгнәс көлтә әрә җораһарн йовх зөвтә болв.

Тергн деер йовсн эмгн, Хембә зәәсңгин аһ Байчха, эврәннь һарлцсн, Баһ-Цоохрин нертә зәәсңгүр гиичд одла. Тендән хойр хонад, хаҗуднь нег арвн дууна һазрт бәәсн хотнд, бас нег саднаннь герт хонад, эндр үдлә хәрү герүрнь һарснь эн.

Нарн зөвәр дорагшан орчксн цагт, эдн әрә гиҗ күрх һазрин дундуринь кев.

— Гертән зөвәр ора күрхвидн, — гиҗ җолач көвүн, тагчг йовшгон төлә келв.

Эмгн хәрү өгсн уга. Җигтә юмн, урднь зәәсңгин аһла Нарм кесг дәкҗ хол чигн, өөрхн чигн һазрт йовла. Эмгн җолачиг бийиннь өөр суулһад, хаалһин туршарт мөшкәд үг сурад, эс гиҗ эврән ки тасрлго үг келхдән дурта болдг билә. Эндр Байчха, амндан ус балһсн мет, негчн үг эс келсн деерән, җолачиг өөрән суулһсн уга. Эмгн хаалһин туршарт, чееҗдән чолун мет күнд зовлң дүүҗлсн күүнә бәәдлтә йовна. Налтахна зәәсңгин тохм таслшгон төлә, җир күрч йовх наста Хембәд шинәс гер буулһх ухан түрүн болҗ Байчхан чееҗд бүрдлә. Кедү җилд тер седклән эн эврәннь уутьхн чееҗдән теесн болхв? Мордҗ ирәд, түрүн долан җилин туршарт, торһн мет җөөлкн заңта залуһиннь хормад седклинь дахҗ, сәксн бурхнднь мөргҗ йовсн. Долан җил — хаврин нарта болн җирһлтә долан өдрлә әдл дегәд хурдар давҗ одв.

Байчха арвн долатадан Хембән герт орҗ ирлә. Эн арвн дола күртлән хальмг күүкд улсин һашута хөв-җирһл үзҗ йовла. Эврән зәәсңгин күүкн, зәәсңгин аһ болҗ, эн герт орҗ ирхләрн, оңдан зууһад, миңһәд теегин күүкдин хөвәс эврәннь хөв-җирһл өвәрц, теднәһәс деер болхинь Байчха медсмн. Болв өдр ирвәс өсәд йовдг иим таңсг дурн, өмннь тәвсн хот үзсн өлн күн кевтә, өдр сө уга хәләцән хөөһүлдго кезәд чигн келтрхән угаһар бийән бәрдг ке сәәхн заңта Хембә залунь, хәрәс ирсн Байчхад хог-кир деернь күрглго, ора деерән гишн, өкәрлҗ бәрдмн. Терүнәс даву хөв-җирһл Байчха күләҗәсн болхий? Уга гиҗ келх кергтә. Болв нәәмдгч җилднь эднә нарта седклд, килһсн дүңгә кир дусв. Ямаран күүкд күн үрн уга үлдх седклтә бәәх. Байчхан байрар дүүрсн зүркиг, түрүн һашута седкл, нүднд орсн бог мет, өрчинь хорсаҗ зовав. Күүкн күүнә зүркн кезәд чигн ирх зовлңгиг, учрх байриг залуһас урд медчкнә.

Нег дәкҗ Хембә һурвн хонгар аңһучлһнд одад, хәрҗ ирчкәд, нәәмн җилин туршарт түрүн болҗ Байчхаг уульсинь үзәд, йир икәр үүмв. Олн хонгар гертәсн Хембә һархла гергнь арднь йир икәр уульдг билә. Зуг ода дее рән Байчхан уульсн учрнь оңдан билә.

Асхн ахуһан чиләһәд, әмтн орндан орхла, эврәннь һашута тоолвран гергнь залудан келв.

— Таңсг иньг минь, тиим хар тоолврар, эврәннь цевр чееҗән бичә буд. Мана насн ода бийнь баһ. Бурхн багштан сәәнәр зальврхла, герәр дүүрң үрдүд чигн заях, — гиһәд, Хембә, һурвн хонгтан салу йовсндан, санад ирсн гергән теврәд үмсв.

Болв чееҗд дуссн кир цеврдлго бәәв, җил-җилән көөлдәд, җивртә шовун мет, ууҗмдх дутм, җил насн хойр немгдәд ирнә, күләсн — күләсн седкл күцхш.

Эмч болһ кедәд, эм болһ аршалад, шаҗн-бурхндан шүтәд, шишлң хурл хураһад, мал-мөңгән әрвлго бәрсн бийнь, деерк олн бурхд дөгҗ альвлх үрн-сад заясн уга. Хембә зәәсң Байчха хойр хөв-кишгәсн цөкрв. Тәвсн хөвәсн давдг арһ кенд чигн уга. «Үрн эс һархла мини гем чигн болх. Тиигхлә бүкл әәмг эзлҗәх зәәсңгин тохмиг яһҗ таслулхув. Кемрҗән оңдан герг авсн болхла, энүнәс үрн һарх билә», — гиһәд, тер цагт, Байчхан седклд нег мөслсн тоолвр орв. Тер санан орхла, түрүн авгтан бийәсн эн әәв. «Би эврән яахмб? Күргнәсн һолулсн күн болад, төркнүрн одхмб? Аль хойрдгч гергнь болад хаҗуднь суухмб?» Эн цомлгсн тоолвр эврәннь зүркинь догдлулв. «Уга, тиигҗ болшго, Хембәһән кенд чигн өгхшв! Үкн-үктлән өөрнь дахнав!» — гиһәд, Байчха түрүн орсн ухаһан бийәсн холд көөв.

Насн ирәд: үрн-садна тускар ухаллһн эврәннь хурцан гееҗ мукарв. «Давсн хуриг, занчар дайлҗ тус уга» гиҗ, Хембә дотран шиидәд, хөвләрн эвцв. Зуг тер санан Байчхан хоолднь тееглгдәд, зүркнднь торад көгшн-көгшртлнь бийинь дахв. Тегәд ханьцад һучн долан җил болчкад, Хембәд хойрдад гер авч өгх сана Байчха зүүв. Тер зүүсн ухаһан Хембәд бийднь келлго Баһ Дөрвдә нойн Дәәвд Бааза багш хойрар дәврүләд, күцәснь тер. Энүнә сансн седкл күцҗ йовна, болв седклән күцәсндән байрлх-зүркн, цаг өөрдх дутм улм догдлад, үүмәд бәәнә. Тиигдг учрнь иим билә: хасг, маңһд тохмта улс олн гергд авдг йоста болхас биш, хальмг күн тиим йосн уга билә. Тер йос эвддг күцәмҗин тускар, эн урднь чигн тоолсн болдг. «Зуг оңдан күүкд күн, нанла әдл зөвтә, нам нанас даву чигн зөвтә, герт орҗ ирхлә, тегәд би ямаран орм эзлхмб?» — гисн тоолвр Байчхан зүркиг атхад бәәв. «Эврәннь домбрт цоксн айстан, эврән биилх зөвтәв. Дәкәд, һучн долан җил, нег күүкд күүнә биш, хойр күүкд

күүнә җирһлд күрх ут болзг», — гиһәд, Байчха санад оркхлань седклнь невчк төвкннә.

«Эн көвүн, көөркү, тас нанла әдл, эврәннь хөвәс хооран цухрҗ Хембәд хаалһ һарһҗ өгх зөвтә. Ода бийнь, көөрк, хөв-кишгинь әмтн таслҗахиг медҗәхш», — гиҗ, эмгн дотран мусг инәв.

— Нарм, одак мана өцклдүр гертнь гиич болсн, мини үй эгчин отхн күүк үзвч? — гиҗ, тагчг йовсн эмгн генткн сурв.

— Үзлә — гиҗ көвүн хәрү өгв.

— Сәәхн күүкн эсий?

— Му биш, — гиҗ көвүн дала өргмҗ угаһар келв.

— Йир сән. Чамд таасгдхинь би медләв. һартан үүлтә, күнд толһата күүкн. Урднь хойр күн әрк орулсн бийнь, эк-эцкнь зөвтән эс багтҗ. Үвләһә Хембә ирхдән зәңг орулсн, ода би батлад күүндүв, — гиҗ Байчхаг келхлә, Нарм зәәсңгәс терүнә тускар урднь соңссн учрар тагчг бәәв. — Намртан түрүн сав әркинь орулҗ өгхмн. Иргч хавртан буулһхмн, — гиҗ эмгн шиидврән медүлв.

Байчхан үй эгчин күүкн маштг нурһта, моһлцг хар чирәтә, матьхр көлтә, үзмҗ уга күүкн. «Кемрҗән Сәәхләлә зерглдүләд тәвхлә, эн хоңһр мөрнә өөр бәәх элҗгнин өңгтә», — гиҗ көвүн дотран ухалв.

— Нарм, яһад тагчг бәәнәч? Күүкн чамд эс таасгдсн болвза? — гиҗ, Байчха сурв.

— Уга, — гиҗ, тернь ахрар хәрү өгв.

— Гем уга, бәәһә бәәтлән таасгдх. «Үзәд медәд уга цагт—үкр-мал әдл, үзәд медәд ирхлә—үзм-шикр әдл», — гидг үлгүр бәәдмн. Түрүн авгтан, эврәннь нег ишкә герән танд бәрҗ өгхвидн, дәкәд һурвн үкр, хойр мөр, арвн хө өгх болҗ Хембә шиидлә, — гиҗ, эмгн келв.

— Би тер күүк авхар бәәхшв, — гиҗ, Нарм зөвәр тагчг бәәҗәһәд келв.

— Яһад эс авчахмч?

— Нанд оңдан... келсн күүкм бәәнә.

— Альд, кенә күүкн? — гиҗ, эмгн дууһан өргв.

— Орсуд арвна күүкн. Нернь — Сәәхлә.

— Тер күүкиг чи авх зөв угач!

Нанд зәәсң урднь бас келлә. Зуг Бөөргин худгас көлтә, болшго гилә. Ода худгинь хәрү өгчксн хөөн, тедн манд ю кех билә! — гиҗ, Нарм адһҗ келв.

— О. хәәмнь, эндү үг келҗәнәч,—гиһәд, Байчха цааранднь келх үгән ухалв. — Тер күүкнчнь, Дәәвд нойна болн Бааза багшин зааврар, оңдан күүнд өгх болад шиидчксн бәәнә.

— Уга! Күүкн бийнь нанд зөвән өглә. Тер күүкиг кенд чигн би өгшгов! — гиһәд, көвүн зөвәр шүрүһәр келв.

— Кемрҗән чамас сурлго, оңдан күн тер күүкиг буулһад авчкхла яһнач? — гиҗ, аһ сурв.

— Терүнәс орһулҗ авад, орс һазр орад әрлнәв! — гиҗ, көвүн зөргшҗ келв.

— Эврәннь зәәсңгәс бас булаҗ авх билч?

— Би үнн седкләсн келҗәнәв! — гиһәд, көвүн мөрдиннь җолаг татн, ардан Байчхур хәләв. — Та намаг наадлҗанта?

— Уга. Би бас үнн үг келҗәнәв. Баһ Дөрвдә нойн зерг болн хурл-хувргс бас негдәд, тавн зун өрктә Налтахна тохм таслшгон төлә, Хембә зәәсңд шинәс гер авч өгхәр шиидҗ. Хальмгин ик номта багшнр болн ламс Дунд Хурлд цуглрад ном татхла, Хембә -зәәсңд ирлцәтә күүкн — Сәәхлә болҗ, — гиһәд, Байчха көвүнд цәәлһҗ өгв.

— Тегәд, та, эврән яахмт? — гиҗ, Нарм алмацв.

— Яах билә? Теднә экнь болад, гериннь деед бийд суухув, — гиҗ, эмгн тогтунар келв.

— Уга, би иткҗәхшв. Сәәхләг кенд чигн өгшгов! -— гиһәд, Нарм хәәкрхәр седв, болв хоолнь сөөлңкәдәд ик дун һарч өгсн уга.

— Налтахна зәәсңгин тохм таслшгон төлә, даңһар һучн долан җил терүнлә хамдан бәәсн би зөв өгхлә, әрә хөр күрәд уга чи, яһад һаньдглад бәәнәч? — гиҗ, Байчха зөвәр шүрүһәр келв.

Нарм эмгнә сүл келсн үгд хәрү өгсн уга, юңгад гихлә, Байчхан ода келсн үг, терүнә зүүднд орсн болҗ медгдв. «Көгшн зүүлмр Хембән өөр, арагнь болсн Сәәхләг яһҗ бәәлһхмб? Дәкәд эн насн-җилән чилтл хамдан йовсн эмгнь яһҗ хаҗуднь бәәхмб? Эн эмгн шоглад келҗәдг болхий? — гисн олн ухан энүнә чееҗ дүүргәд йовна. — Теңгр һазр хойр орман сольсн болхий? Юңгад гихлә, ода мини соңссн эн зәңг эрүл-дорул күүнәс һарх зөв уга. О хәәрхн, Зуңквин гегән минь! Би чамд ю келәв?» — көвүн, зовн зальврад йовна.

Кедү җилин эргцд Хембә зәәсңгин герт, һарлцсн үрнләнь әдл итклтә нег ааһта-шанһта бәәсн бийнь Нарм зәәсңгин аһ иигҗ шоглҗ зөрц үг келсинь соңсад уга билә. Тер учрар көвүн дәкәд ардан нег эргҗ Байчхур хәләв.

— Чи намаг дамнҗах бәәдлтәч, — гиһәд, аһ көвүнә седкл медв. —Гем уга, гертән күрәд иткхич.

Эмгнә келсн үг, Нармин зүркнд, оһтрһун цәклһн мет, нег сегә орулв.

«Яһад гертән күрәд медхч гиҗ эн келв? Маниг угад Сәәхләг мордулад авч ирсн болхий? Тиик зөв уга! Буулһад авч ирсн болхла яһнач? Авад күрч ирсн болвчнь, Сәәхләг орһулад талдан һазрур зулнав. Адһх кергтә!» — гиһәд, көвүн батар шиидчкәд, хойр хоңһр мөрнә җолаг сулдхад оркв, эвтәкн тергн эврән гүүсн болҗ медгдв.

— Нарм, эн мөрдән арһул йовулхнчнь ! Элкн-бөөрим унһачквч! — гиһәд, ард суусн эмгн урднь арһул йовсн бийнь ачрхҗ йовсн күн, ода йосндан уурлад ирв. Зәәсңгин аһин келсн үгмүдиг Нарм соңссн болвчн, оньгтан авлго мөрдән улм адһмтаһар тууҗ йовна. Тергнә даңшанд зәәлгдәд, Байчха көвүнә хормаһаснь татад зогсахар седв. Зуг көвүн урдк кевтән, эс медсн бәәдлтәһәр, шүрүтәһәр хатрҗ йовсн мөрдиг улм чаңһаҗ өгв. Зәәсңгин аһин керлдсн, хәәкрсн, бүшмүдинь татсн, арһан бархларн, уульсн тоотнь көвүнд керг уга. Нармин седкл эзлсн негхн тоолвр: эрт гертән күрч Сәәхләг теднәс алдулҗ авх! Ода нам теңгр цокад, һазр догдлсн бийнь энүнд йилһл уга! Негхн ухан, негхн шиидвр энүнә зүркнд товчлата. Байчхаң чидлнь чиләд, тагчг болҗ одв.

Нармиг арвтаднь экнь өңгрлә, тер өдрәс авн, эн эндр күртл зәәсңгин гер эргәд, түүнә аһин келсн үгәр бәәҗ өслә. Тегәд Байчхан өмнәс көвүн сөрүд үг келсән медхш. Байчхан келсиг түрүн болҗ эндр иим модьрунар эс соңсҗ, эс күцәҗ йовхнь эн. Цааранднь юн болхинь көвүн тоолҗахш. Асхн, әмтн орндан орхин алднд, усар цутхсн цоонгас һарч ирсн зурмнла әдл, норч көлрсн хоңһр хойр мөриг Нарм Хембә зәәсңгин герин үүднд ирҗ зогсав. Әрә һолдан әмтә Байчхиг хойр күн дамҗлад герт орулв.

Хөр һар дууна һазрт зогслго шүрүн хатрлар болн довтлһар ирсн хойр мөриг, Хембән көлглдг мөрд бәрдг хашан һаза авч ирҗ Нарм тәәлҗәхлә, ах адучин баһ көвүн өөрнь ирв.

— Зәәсң гертән бәәнү? — гиҗ, Нарм терүнәс сурв.

— Уга. Өцклдүр йовсн кевтән ирәд уга, — гиҗ көвүн хәрү өгв.

— Альдаран одла?

— Кен медхв?

— Кен медхв? Би меднәв! Шулун болдгар мини эмәл авч ир! — гиҗ, Нарм көвүнд хәәкрәд, мөрдин хәмүд, татур, эмәл хамгинь суһлад хайчкад, шитм һатцдк хашад көөһәд орулчкад, хол һазрт йовхларн эврәннь ундг хурдн кер мөрнд хазаринь зүүһәд, көтләд һарч ирв. Мөрнә зи бәәдг бичкн шавр герәс мөрчин көвүн эмәл авад аашна.

Зәәсңгин гер талас Лавг, Санчр, ах-дү хойр адһмтаһар һарч ирәд, Нармин ард зогсв.

Лавг Санчр хойр хоорндан һурвн насн заагта, хойраннь чирә-зүснь, авц-бәрцнь әдл, таньдго күн салу-салуднь үзхләрн йилһҗ чаддго нег-негнәннь бәәдлтә. Ода хоюрн һуч һарч одсн наста болв гер мал уга, зәәсңгин хотын шавхрт, хувцна үлдлд күртәд, хаҗудк маштг шавр гертнь бәәнә. Зустгур нүүсн цагтнь бас зәәсңгиг дахад, хаҗуднь бәәһәд, Хембәд һар-көл болсн деерән, терүнә хортдас әминь хәрүлдг, харсдг билә. Зәәсң болн терүнә аһнь үг келсн хөөн, эн хойр уснд, һалд чигн орх улс. Эн хойрин ухань тату, чидлнь дала. Хойраннь ээм-далнь —арчм, нудрмнь дөгәҗ келхлә, пуд күнд билә. Эзнь түкрсн хөөн, эврәннь эк-эцкәнчнь әрвлшго залус.

— Нарма, альдаран одхар бәәнч?—гиҗ Санчр сурв.

— Чини юн кергви? — гиһәд, Нарм тер хойрин келсн үгин өмнәс хәрү өгчкәд, мөрнәннь нурһн деер эмәлинь тәвчкв.

— Эмәлән авч, мөрән хәрү хашаднь күрг! — гиҗ, Санчр закв.

— Танд юн кергтә? Эндәс: хуурмг нохас уга болтн! — гиҗ, Нарм уурлв.

Хуурмг, оцл, юмнд эв уга ах-дү хойрт Нарм заавр өгч, герин һаза-дотак хату-мөтү, күдр-күнд хамгиг келһүлдг билә. Хаҗуднь хәләһәд, чикләд эс бәәхлә, болс бүтсәрнь кесн болад, йовҗ одцхадг билә. Тегәд өдр болһн эн экнь ширгсн муңхг ах-дү хойриг гиҗгчлҗ зардгнь Нарм билә. Зәәсң аһтаһан хоюрн эднә кесн көдлмшт кезәдчнь орлцдго бәәсмн. Тегәд Нарм иим модьрунар эднлә күүндәд, дасчксмн.

— Экән көкмр, ю хуцад бәәнәч! — гиһәд, арднь тагчг зогсчасн Лавг, Нармин хойр һаринь арднь мошкад бәрчкв. — Санчр, тер мөрнә цулвринь тәәләд ас! — гиҗ, дүүдән закв.

Ах-дү хойр Нармин көл-һаринь агчмин зуур килһсн хар цулврар күлчкәд, тергнә зи орулдг герин ард, мал мандг барг нохас үвлднь шуурһнас хорһдулхар, эднәр Нармин келгүлсн бичкн шавр герт орулад терүг хайчкад, йовҗ одв.

Түрүн авгтан күгдләд, күләһәсн алдрхар седсн Нарм, килһсн цулвр таслҗ чадшгоһан медәд, тагчг кевтв.

«Намаг эдн яһад күләд хайчкв?» Эн хойр эврсән тиим йовдл һарһшгоһинь Нарм лавта меднә.— Хембә зәәсң гертән уга. Байчха эднд тиим заквр өгсн болхий? Нань кенә үг соңсч, нанур дәврх билә. Увшин самнрта, өдр сө уга эркән һарасн хөөһүллго ном умшдг Байчха тиим килнцтә йовдл һарһхий?

Намаг ямаран гем һарһсндм иим цааҗла харһулҗахмб? «Сәәхләг орһулҗ авад, орс балһс орнав», — гиҗ келсн мини үгәс зәәсңгин аһ саглсн болхий? Хембә ирхләрн намаг сулдхчкх. Сәәхләг тедн мордулад авч ирхлә, би яахмби?» — гисн олн зүсн тоолврта Нарм, өр цәәтл нүднәннь зовк харһулҗ унтҗ чадсн уга. Хотна әмтн чигн энүг нохан герт бәәхинь медҗәх бәәдл уга.

Маңһдур өрүнднь ах-дү хойр Нармд нег хуһлм һуйр, нег донҗг цә авч ирв.

— Намаг бәрәд күлтхә гиҗ таднд кен келлә? — болҗ Нарм сурхла, тер хойрнь, амндан ус балһсн мет, тагчг.

— Хембә зәәсң ирлү? — гисн терүнә сурлһн, бас хәрү уга үлдв. Хотан уутха гиһәд, Лавг терүнә һаринь сулдхад, арднь боосн цулврин үзүр сулдххла, Нарм өмнән тәвсн донҗгта цә хуһлм һуйр хойриг шүүрч авад, һазаран шивчкәд, бийнь алдрад босхар седв. Ах-дү хойр дәкнәс демнәд, хойр һаринь арднь мошкҗ күләд, аминь альчурар боочкад, йовҗ одв. Бичкн герин үүдн хааһата үлдв.

Маңһдур өрүнднь ах-дү хойр дәкн нег хуһлм һуйр, донҗг цә авч ирхлә, Нарм хәрүцснчнь уга, хотынь ууснчнь уга. Ах-дү хойр көл-һаринь күлсн килһсн цулвринь соляд, ормднь темәнә җөөлкн ноосар томсн деесәр көл-һаринь күләд үлдәчкәд, дәкн негчн үг келлго һарч одцхав.

Үвлднь ик шуурһн шуурсн цагт мал мандг барг нохас орхас биш, хавртнь кен чигн өөрддго, өрәл эрснь нурад унҗ одсн бичкн герт кен чигн өөрдҗ ирхш. Зуг хойрдгч хонгтан, Хембә зәәсңгин күүнлә үг күүндсн ду йир өөрхнд Нарм соңсад байрлв. Болв күн энүнүр орҗ ирсн уга. Хойрдгч өдрин чилгчәс авн ах-дү хойрин авч ирсн хотыг Нарм, эдлдг болв. Һурвн хонгин туршарт амнь боолһата, көл-һарнь күләтә кевтхләрн Нармд кесг тоолвр орв. Сәәхләг Хембә зәәсңд авч ирх гисиг эн иткв. Хальмг күүкнә хөв-кишгиг эн бас меднә. «Болв ямаран уршгар намаг эдн хааҗахмб? Күүк буулһҗ авч иртл бәрхәр бәәхий? Эндәс һарсн цагтан би альдаран одхв? Кен нанд дөң-түшг болхмб?» — гисн ухан энүнә чееҗд дүүрәд бәәв.

Һурвдгч асхнднь, хотна нохасин дун тогтнад, әмтн орндан орад, теңгрин одн күцәд ирхин алднд, ах-дү хойр ирәд, Нармиг күләһәснь сулдхад бийләрн дахулҗ һарад, Хембән өрәһүр авч орв.

Хембә цааран хәләһәд шамын герлд мод зорад, ур урлҗана. Хаҗудк ширә деернь: күүнә мөрнә, темәнә чонын, хуцин болн нань чигн, теегин күүнд үзгдәд уга дүрстә кесг адусдуд, аңгуд кеһәд тәвчксн бәәнә — өвгн сул цагтан иим юм зорад, дурлад, кеһәд уудьвран һарһна.

Шишлң аца ачх мөрн терг авад хаҗудан хойр-һурвн залус дахад Иҗлин һатцас яшл, тәвлһ. хүсм моддын хүүрә уңг, ац авч ирәд, Хембә гертән бәәсн цагтан хурц утхарн зорад, бичкн наадһала әдл, инәҗәх, уурлҗах, уульҗах күүнә чирәс зорад һарһдмн. Эн эргнд тиим юм кедг негчн күн уга билә. Тер төләдән, эргндк әмтнд терүнә кесн юмс йир ик өврмҗ болдг билә. Әмтн хәләҗ өврхәс биш, терүнә урлад һарһад бәәсн үзлмүд, күүнә толһад учрсн билгәр бүрдсн үүлдвринь, һарин өөһәр кегдснд тоолдгнь олн, билг-эрдмин үндс гиҗ меддгнь ховр бәәсмн. Кемрҗән үрн-саднь шавр нухад, эс гиҗ мод зорад юм кехәр седхлә, эк-эцкнь: «Таднд Хембә зәәсңлә әдл, нань кедг көдлмш уга, хара бәәхшт, иим юмнд цаг үрәхәр, герин аху кетн», — гиҗ керлддг бәәсмн.

Тер һурвн көвүн зәәсңгин герт орҗ ирәд, үүдн хоорнд зөвәртән-зогсчксн цагт, Хембә зәәсң адһм угаһар хәрү эргҗ хәләв.

— А, Нарм ирвчи? Өөдән һарад су, — гиһәд, Хембә, мел тер һурвн өдр-сө бәрәнд эс бәәсн мет, урдк кевтән килмҗтәһәр келхлә, Нарм өөдән һарад булңд бәәсн сандл деер сууҗ йовад, зәәсң бийәснь нүдән авлго хәләҗәхинь үзчкәд, хойр һаран ардан бултулв.

— Юңгад һаран бултулнач, үзүл нааран! — гиҗ зәәсң закхла, Нарм килһсн арһмҗ шигдәд улан Шарх кечксн хойр баһлцган үзүлв.

— Энчнь юн шархв? — гиһәд, өвгнә нүднь герлтәд, уурлсн бәәдл һарв.

— Түрүн өдр килһсн цулврар боолһата бәәснд тиигҗ, дәкәд Нарм бийнь күләнәс алдрхар күгдлә бәәҗ, шарх һарһчкҗ, — гиҗ, Санчр үүднә өөрәс келв.

— А, эн тана, махлата малмудын ааль билү! Әмд күүг килһстә цулврар күлҗәсиг альд үзлә! Би таниг, бийситн килһсн арһмҗар күләд хәләсв! — гиһәд Хембә герин булң болһниг шаһаҗ хәләв. Тиигтлән арһмҗ, цулвр гер дотр бәәхш, терүнд юн олдх билә! Аш сүүлднь, герин эрст хадаснд өлгәтә бәәсн бөдүн моһала әдл маля авч ирәд, Нармин өвдг деер тәвчкәд, зәәсң шатҗ хәәкрв.

— Мә, Нарм, эн маляһар эн хойриг неҗәдәр ораһад ав! Өвддг угаһинь хәләй!

Тернь кү биш, нег цокад чонын әминь таслдг маля билә. Терүгинь меддг Нарм, муңхг ах-дү хойрт йир икәр уурнь күрсн болвчн, өшәһән авхар седсн уга, юңгад гихлә, тер хойр күүнә түкрлһн угаһар бийинь эс зовахинь, эн һурвн хонгин туршарт күләтә бәәхтән, лавта медлә. Ташр деернь Хембә эдниг хоорнднь цоклдулад зөрц түкрҗәхинь эн медчкәд, өвдг деерк маляһан көндәсн уга.

— Та хойр, булчксн бахн кевтә, юңгад зогсад бәәнәт! Махлата малмуд! Уга болцхатн нүднәсм! — гиҗ, Хембә Нармиг көндәҗ, тер хойриг эс гүвдүлсндән һундҗ, уурнь күрв.

Ах-дү һарч одсна хөөн, Хембә-Нармин өөрк сандл деер ирҗ сууһад, көвүнә өвдг деер кевтсн маляг шүүрч авад, булңгур шивчкв.

— Чи, Нарм, мини келсн үг сәәнәр, оньгтаһар соңс. Юңгад гихлә, мини чамд келхәр бәәх үгмүд ман хойрин әмтин сүл, эс гиҗ түрүн күүндврчн болад бәәхмн, -— гиһәд, зәәсң уха туңһаһад зогсв. — Сүл күүндвр болдг учрнь чамд сәәнәр медгдхмн. Юңгад гихлә, кемрҗән чи мини келх үгин утх медлго, эврәннь ахр ухаһар цааранднь бәәхәр седхлә, эн мана сүл күүндвр мөн. Кемрҗән мини килмҗ медәд, цааранднь урдк кевтән бәәх саната болхла, кезәдчнь мини ухан, мини селвг, мини дөң чини өмн, урдк кевтән чамаг һарһсн үрнләрн әдл санхв. Тегәд мини келх үг соңснч аль угай? — гиҗ, зәәсң сурв.

— Нә... — гиҗ, Нарм толһаһан гекчкәд, цааранднь үг келҗ чадлго, бахлурнь бәргдәд, нүднь нульмсар дүүрв.

— Йир сән. Бичә ууль, залу күн. Мини келсн үг авхичн медләв, — гиһәд, зәәсң эврәннь үгдән көвүг орулсндан байрлв.

Гем эс һарһсн бийнь, күч үзүләд көл-һаринь тәклҗ күләд, нохан герт һурвн хонгт бәрәд, дәкәд бийинь дорацулад, хойр муңхг көвүһәр туулһҗ авч ирәд, сурлһа авснас әәһәд биш, эврәннь баһ чидлд һундад Нарм уульв.

— Йисн җилин туршарт, һарһсн экинчнь ормд эк болад, асрад өргсн Байчхд ю кесән медҗәнчи? Терчнь ода махмуд-цогцан көндәҗ чадлго, орнасн босдг арһ уга күнд гемтә бәәнә, — гиҗ, Хембә келәд, бүшмүдиннь хавтхас һанзан һарһҗ тәмк нерв.

«Эврән көл-һаран әрә көндәдг гемтә Байчхаг, хөр һар дууна һазрин даңшата хаалһд зәәлүләд йовснд гемнҗ одсн болҗана, ямаран йовдл һарһсм терв?» — гиҗ, Нарм дотран үнн седкләсн бийән гемшәһәд, зәәсңд соңсхад -арһул келв:

— Мини гем...

— Нарм эврәннь гемән медх гиҗ келә биләв. Чамаг күцәхәр бийән эргүләд, һарһсн үрнлә әдл доталад бидн бәәһә биший, — гиһәд, өвгн тәмкин утаг хойр балһар киилчкәд: — Эн һазр деер нуһсна мах мөңк идсн күн уга. Кен чигн күн тооснь, бүргсн һазртан күрәд өңгрх зөвтә. Тегәд маниг маңһдур таралңгин орнд төрхлә, кен эн мал-гер, эн зөөр эдлхмб? Чи! Чамас талдан өөрхн күн, Байчха ман хойрт уга. Би эндр күртл чамд терүнә тускар келәд уга биләв. Болв ода наснчнь арвн йис күрв, терүнә тускар медх зөвтәч. Эндр күртл чи эн герт эзн-хозн әдл бәәһәч. Юн учрар тиим ик зөв чамд өгсинь медвчи? Кемрҗән тиим, эврәннь үрнлә әдл эс сансн болхла, одак ах-дү хойрин ормд чигн, чамаг бәрҗ болхмн билә, Зуг чини хөв оңдан. Теңгр-бурхна әәлдхврәр, Байчхан гем эдгх. Тегәд насн баһин, цусн халуна уршгар һарһсн чини гемиг тәвҗ өгчәнәв. Тәвсн хөвәс давдг арһ кенд чигн уга. Чамд Байчхан келсн үгиг би давтхар бәәхшв. Зуг Дөрвдин Дәәвд нойна болн Дала ламин хәәрнд күртәд ирсн Дуңд-Хурлын Бааза багшин зерлгәс давдг арһ эгл хар улст уга. Чини седкл нанд медгдҗәнә. Би эврән баһ наста цагтан бас кесг эндү һарһдг биләв. Ода терүгән санхла ичр күрнә. Чи чигн тер седклән мартад, урдк кевтән бәәхч. Кемрҗән Байчхан зе күүкн эс таасгдсн болхла, оңдан чигн күүкн олдх. Зуг нанд келчкхләчнь би дөң болҗ чадхв. Болв, Сәәхлән тәвсн хөвнь, оңдан гиһәд санчк, — гиҗ Хембә келв.

«Дөрвдин Дәәвд нойн, Бааза багш болн Хембә зәәсң һурвнас давдг арһ уга. «Меклә һәрәдв, һәрәдв — чальчагтан». Терүнлә әдл үлдхин ормд, эн зәәсңгин үг соңсхла яах? Сәәхләд теднә келсн үгәс давдг арһ бәәхий? Тегәд яһсн сән болх!» — гиһәд, Нарм эн һурвн хонгин туршарт чееҗләрн гүвдлдв.

— Мел эн ормдан «хәрүһинь ас» гиҗ келҗ чадшгов. Келнәннь үзүрт харһсн үгәр хәрү өгхлә, келкәнь тасрсн тоһш мет тарҗ одх. Тер учрас көлтә сәәнәр ухалх, тоолх кергтә. Маңһдур өрүндән хәрүһинь ирҗ кел. Кемрҗән оңдан күүкнд дурлад, гер буулһхар седхлә, эврәннь көвүнлә әдл һаруһинь даахув.

Мал-гер чигн хармнхн угав. Нә, ода хәрҗ амр, — гиҗ Хембә келв.

Хембән келсн үг сонрар соңссн бийнь, Нарм суусн ормасн босчкад, невчк күлцәд зогсв. «Иим амрар сулдхад тәвх улс намаг күләд ю хәәҗ нохан герт бәрсмб? Аль эндәс һархла бас нег ааль һарһхар бәәдг болхв?» — гиҗ Нарм санв.

— Яһад зогсвчи, аль дәкәд келх үг бәәнү? — гиҗ, Хембә көвүнә хаҗуднь ирҗ зогсчкад, барун ээм деернь һаран тәвчкв.

— Уга, — гиһәд, Нарм хәрү өгчкәд, үүднүр темцв.

Терүг дахад үүднд күрч йовад зәәсң сурв:

— Кемр чамд келдг үг уга болхла, би нег үг келсв. Нарм, би чамаг ухата көвүн гиҗ сандг биләв. Буйн болх, тер седклим бичә солюл. Мини келсн үгин утх чамд медгдви?

— Сән медгдхш, — гиҗ, Нарм хәрү өгв.

— Тиигхлә сәәнәр соңс. Күүк орһулхин туск генн сана бичә зү! Орсуд арвна адг нуста көвүнә бийнь чамаг бәрәд авчкх. Уснас гетлх саната, негчн күн тенд уга. Хәрнь; «Көрәһин шүдн болад, зараһин үсн болад бәәхәр, невчк җөөлнәр холд тоолад бәәсн сән болдмн», — гиҗ, Хембә Нармд келв.

* * *

Зәәсңгин герәс хойр гер һатц, нег белвсн төрл эмгнәннь маштг шавр герт Нарм бәәдг билә.

— Нарм, иим удан альд йовлач? Ууһрмудын арв орлчи? — гиҗ хатмл цогцта, шулун көлтә, җир күрч йовх наста эмгн, шамдан һал орулн йовҗ, көвүг тосв.

«Һурвн хонгин туршарт бәрәнд бәәсиг хотна әмтн медәд уга болҗана!» —гиҗ Нарм санад, хувцан тәәллго деед бийдк модн орн деер суув.

— Чирәчнь хумхарад, яһвчи? Бийчнь эвго болвчи? Би шулун болдгар һазак зуухд цәәһән халулчкнав. Мел өдр болһн чамаг ирх гиһәд, кесн хот болһнасн үлдәдг биләв, — гиҗ келчкәд, эмгн цәәһән халулхар һарч одв.

Саак олн үгтә эмгн һаза нег күүнлә ду һарч йовсинь Нарм соңсв.

— Кишго элмр, мел әмтәр наад бәрхләрн амрад йовна — гиҗ, эмгн бурад, халун цәәтә хәәсән, бешин өөрк тәвц деер тәвн йовҗ, ду һарч йовна.

— Кенлә үг күүндәд йовнат? — гиҗ, Нарм эмгнәс сурв.

Одак Ялмтын Ядм. «Иим ора юн хот кеҗәхмт?» -гиҗ сурхлань, «чамаг холас ирлә гихлә» нанар наад бәрәд инәнә. «А, Нарм, нохан герин маначасн һарчклу?» — гиһәд, көштлән инәһәд, йовҗ одв. Кишго ноха, — гиҗ эмгн, уурлҗ келв.

Һурвн хонгин туршарт бийинь альд бәәсинь, герин эзн эмгн эс медснд эн йир икәр байрлв. Хара зөңдән хотна әмтнд наадн болад, үкн-үктлән мөлтршго му нер зүүһәд, ноха орулдг герт һурвн өдр-сө бәрәнд бәәсән медүлхәр седх кен бәәх билә? «Альд болвчн оддг, ут чиктә эмгн эс меддгәрн, хотна улс медәд уга болх», — гиҗ эн санамрдҗав. Болв ода эмгнә һазаһас авч ирсн зәңг Нармиг әәлһҗ, ухан-сегәһинь алдулв. Бийинь гүвдәд, һар-көлинь мошкад, килһсн цулврар күләд, хойр баһлцгтнь шарх һарһсн хамгнь ик әәмшг болҗ Нармд медгдҗәхш, зуг түүг һазрар гүүдг хорха мет, тавг доран дарад, аллһн чигн угаһар, әмдрүллһн чигн угаһар, зәәсң наад бәрәд дорацулснднь эн ик гидгәр һундв.

Тер хоорнд эмгн цәәһән ааһд кеһәд, хаҗуднь тавг дүүрң өрм тәвҗ өгв. Нармин геснь икәр өлсч йовла, болв тер зәңг соңсад энүнә хоолднь хот орхш.

— Эн баһлцгчн яһад уласмб? — гиһәд, цә кеҗ өгчәсн эмгн, әәмсглсн бәәдл һарв.

«Маңһдур әмтн эн һар үзхләрн цуһар тиигҗ сурцхах. Худл келҗ болшго, иләртнь келхлә ямаран ичкевт», — гиҗ, Нарм дотран зовньҗ сууна. Көвүн сурвртнь хәрү эс өгхлә, эмгн бийнь: — Саак эмнг мөрндән чиргдсн болхговч! Эн зәәсңгин мал гиһәд, әмнәсн хаһцвзач! — гиһәд, Нармиг шоодчкад: — Чи тер зәәсңгин хадмд хәәлһнә әрк авч одлһнд орлцсн угавч? — гиҗ сурв.

— Кемҗәнә, наснь җир күрсн бийнь, хаҗуднь авальнь бәәһә бәәтл, севгр күүкнд әрк зөөҗәсн юм кен кезә үзлә. О хәәрхн, әмд йовхла, аальта юмн үзгдх бәәдлтә, — гиһәд, даңһар зурһан хонгт хаҗуднь күүнддг күн уга болад, онцрҗасн эмгн келҗәх үгинь күн соңсва, эс соңсва эврәһән келәд авчкдар седв.

— Тер әрк ачҗ одсн күүкнь Ууһрмуд арвна, севгр күүкнҗ, — гиһәд, эмгн дәкн үг салвлад, бурҗ авад һарв.

Эмгнә келсн кергтә, керг уга үгмүдәс Орсуд арв орулад, Сәәхләд әрк ачҗ Хембә кү йовулсинь, Нарм медҗ, терүнд харш болдг арһ угаһан ухалҗ, улм шантрҗ, эрчмнь хәрсн деесн мет, арһнь тасрв.

Сөөнь дуусн зовлңдан түүрчәд, Нарм унтҗ чадсн уга. Сөөнь өрәл давҗ одсн цагт босад, һаза һархла, герин ардас нег баран һарч ирв. Зөрц цааранднь йовад, зәәсңгин мөрд орулдг хашаһур өөрдхлә, тедүкнд хойр күн тәмк татад сууна. Бийинь лавта гетҗәхинь Нарм медәд, хәрү герүрн күрч ирв. Намаг сулдхад тәвдг болвчн иткҗәхн уга. Тенд, Орсуда арвнд бас иим харул бәәдг болх. «Орсуд арвна адг нуста көвүдин бийнь чамаг бәрәд авчкх гиҗ наадад зәәсң келви?» — гисн тоолврта көвүн өр цәәтл чееҗләрн ноолдв. «Маңһдур ирҗ хәрүһинь кел»,—гиҗ зәәсң келлә. Терүнд би маңһдур ю келхүв? Аль дурлсн күүкән танд өгчәнәв гиҗ келхмб?

Нарм маңһдур өрүнднь гертәсн һарсн уга, Хембә зәәсңгүр чигн одсн уга. Терүнднь герин эзн эмгн йир икәр байрлв.

— Иигәд залу күн герән эргснәс сән юмн уга. Наснчнь арвн йис күрв, гер авх цагчн ирв, — гиҗ, эмгн медлго келәд, терүнә шархднь давс цацсн мет кев.

...Өдртнь сәәнәр гертән унтад авчксн Нарм, маңһдур асхнднь түүрчәд, нөөрнь күрлго бәәв. Тиигә бәәтл, герин үүд секәд нег күн орҗ ирхлә, Нарм өсрәд босв.

— Нарм, таниг нег адуч бичкн көвүн хәәҗ йовна, — гиһәд, теднә дорд бийд, һурвн гер һатц бәәдг, күүкд күн ирҗ зәңг өгв.

— Юн көвүн? Нааран ортха, — гиҗ Нарм келхлә, герин эзн күүкд күн сахняд, харңһуһар тәәлсн хувцан хәәһәд босв.

— Нааран ирхшив гинә, мана герин ард, мөрнәсн бууһад уга, — гиҗ гергн келв.

«Намаг хәәҗ ирдг кен болхви? — гиҗ, Нарм дотран санв, адһҗ хувцан өмсв. — Эн гергнә эс таньдг, кен болхв? Хембән дөрвн агт адунд оңдан әәмгин чигн улс көдлнә, дәкәд бичкн көвүн болдгарн, нег давуһин көвүн болҗана», — гиҗ эн ухалад, түрүләд һарч одсн гергиг күцәд, гүүхәрн дорд үзг темцв. Дәкәд эврәннь герин ард күн көндрсиг эн үзв. Агчмин зуур тер герәс зөвәр ууҗмд мөртә кү үзәд, тиигән адһв.

— Шулуһар намаг дахтн, — гиһәд, йир икәр таньдг нәрхн дуута күн энүнд закв.

— Зогс, зогс! Цааранднь йовҗ болшго, — гиһәд, Нарм мөртә күүг зөвәр шүрүһәр дахчкад, кииһән давхцулад келв.

Тернь мөрн деерәсн гиигәр һәрәдәд бууҗ ирв.

— Сәәхлә, цаг биш цагла яһҗ йовхмбч? — гиҗ, Нарм арһул шимлдәд сурв.

— Хаҗуднь авальнь бәәһә бәәтл, Хембә зәәсң нанд әрк авч ирсиг, соңссн угавт? — гиҗ, күүкн сурн. бийдән күч күрч чадлго, уульв.

— Мини эцк хотна ах өвгн хойриг Дунд Хурлур дуудулҗ. Тедн хәрҗ ирснә маңһдуртнь, Хембән әрк ирснь тер. Һурвн хонгтан нүдндән күч-күрч чадлго уульв. Таниг ирх гиһәд, асхн болһн күләҗәһәд, арһан бархларн, эврән ирсм эн, — гиҗ күүкн, уульдган бооҗ келв.

— Эцкчн, ахчн ю келнә? — гиҗ, көвүн сүүлин чидлән агсч сурв.

— Дөрвдин нойна, Дунд Хурла багшин болн хотна улсин үгәс тедн һарх болһнта? Мини дурн, санан-седкл теднд кергтәй? Мини бодврар, теднә әәҗәх юмн. Хембә зәәсң худган хәрү булаһад авчкх болһҗана. Тер худг мини әмнәс теднд дота, — гиҗ, күүкн зөвәр чаңһар келв.

— Арһул кел, Сәәхлә. Энд төгәлңдән гетән болн манан, — гиҗ Нарм, шимлдҗ келв. — Чи тедндән ю келвч?

— Би ю келх биләв? Таднас орһад оңдан күүнд однав, эс гиҗ худгт унҗ үкәд тадниг усн угаһар, Хембә зәәсңгиг баахн гергн угаһар үлдәнәв! — гиҗ келләв. Кеер адунд йовсн мини ах тер зәңг соңсад ирхләнь, терүнә мөр нуувчинәр унад нааран ирсм эн. Ода намаг хәәҗәдг болхмн, — гиҗ күүкн келчкәд: — Нарм, тана келх зөвтә үгиг би келсв. Юңгад гихлә, та эврән төгәлңдән бәәх гетәнәс әәҗәнәт. Дәкәд ода намаг некәд ирҗ йовдг чигн болх. Би әмтә негчн юмнд үзгдлго, нуувчинәр һарлав, болв кен медхв, харулын нүдн олн. Негнь үзсн чигн болх, — гичкәд, күүкн арһул дәкәд келв. — Нарм, та нанд дурта болхла, мини ард сундлад унҗ автн. Нег орс күүтрт күрәд, малынь хәрүлсн бийнь гесән теҗәхвидн. Йовий, щулуһар! — гиһәд, күүкн көвүнә бүшмүдин ханцнас татв.

— Би бас тиигҗ санлав. Тиигҗ сансн төләдән нохан герт һурвн хонгт күләтә бәәвв, — гиһәд, Нарм невчк уха туңһав.

— О, көөркү, хәәмнь! Би болхла, эн өрәл өдрә һазрт нааран йовсндан дала юм кесн болад, ачрхад бәәнәв.

Та бас тиим-ик зовлң эдлсн бәәҗт. Гем уга, шулуһар йовый, — гиҗ күүкн шамдав.

— Сәәнәр санад бәәхнь ман хойрт оддг һазр уга. Эдн альдас болвчн маниг олад авчкхмн. Манд амрл өгшго! — гиҗ Нарм, күүкнә шамдһа седклиг хооран цокв.

— Ю келҗәхмтә? Тедн маниг олҗ автлнь җирһсн җирһл баһий? Нег сар чигн болг, арвн хонг чигн болг! Эңкр иньгтәһән арвн хонгт җирһсн бийнь нанд болх! — гиҗ күүкн һаньдглв.

— Дәкәд хөөннь, ямаран ичкевт болх! Күүнә чирә яһҗ хәләй! — гиҗ Нарм сурв.

— Терүнәснь севгр күүкн би эс әәхлә. та залу күн яһад әәҗәхмт? — гиҗ күүкн сурв. — Тиигхлә тана урднь нанд келәд бәәсн үгмүдтн тана һол-зүркнәстн һарсн биш, келнәнтн үзүрәс алдрсн ке җилһн үг болҗану? Ханҗанав, ода тана келҗәх үгдтн! — күүкн иигҗ келн, мөрн деерән мордҗ авад, дор ормасн довтлад, хәрү һарв. Чилм харңһуд, чиндр мет керчәд, күүкн геедрв.

Нарм тер ормдан көндрлго кесгтән зогсв. Күүкиг йовуллго бәрхин арһ эн хәәсн уга.

* * *

Эн җил хавр йир эртәр чилсн болҗ теегин хальмгудт медгдв. Зунын дунд сар эклчкв, тер бийнь тег кевтән, ода бийнь нигт болн өндр көк ноһаһар хучата. Урднь мал тууҗ ирәд услдг худг эргнд, мел халцха һазр болдг билә, ода болхла, зултрһн, буурлда шарлҗн, цаһан өвсн, зо һазрин бийднь күч авч урһҗана. Нам Бөөргин худг эргндк хотхр һазрт көк керсң шавшад урһҗана. Тиигдг учр эн хаврин дуусн адгтан долан хонгин негнд хур ордг билә, зәрмдән долан хонгт хойр дәкҗ хур ордмн. Эн орчлңгин сәәхн бәәдл теегт бәәдг хальмг улсиг байрлулҗ урмдхна. Эндр бас, асхн орсн хур өрүн нарн бултаҗ һарлһнла гииһәд, чиигтә теегин нурһинь хурц нарна толь-таалад илҗәнә. Болв Бөөргин худг деер, зурһан залу улс киилгиннь ханцан шамлчксн, шалвран һуйдан эвкчксн шатта худгур өкәлдәд, үзүртнь төмр дегә дүүҗлсн ут килһсн арһмҗар, худг дотрас юм хәәһәд бәәнә.

— Хәәһәд тус уга, күн биш, хулһнын кичг бәәвчн кезәнә дегәлә харһад һарч ирх билә, — гиҗ нег медәтә залунь келв.

— Тегәд яһсн болх? Альдаран тер одсн? — гиҗ хөр һарсн чигә наста көвүн келв.

— Чини мөриг кен авсн болһнач? Терчнь ууртан бүтәд, тег орсн кевтән йова болх. Хәләҗәтн, удлго уурнь тәәлрхлә, хәрү күрч ирх, — гиҗ нег медәтә залукелв.

Мини мөрн алдрад, хәрү адуһан чигн орҗ одсн болх. Урднь бас нег дәкҗ алдрад хәрлә, — гиҗ Сәәхлән ах, хөр һарсн наста көвүн келв. Ода эн оңдан хотна байнд, адучнь болҗ көдлнә.

— Терүг олҗ авлго, хәрҗ чадшгов, эцкм намаг алх! — гиҗ көвүн зовньҗ келв.

Дигтә тер залус үг күүндҗәхлә, Бөврг һатцас нег мөртә күн һарч ирчкәд, худгин өөр бәәсн улс үзн, хәрү өөдмин дор орҗ одв. Зуг тер худг деерк залус оньһсн уга. Мөртә күнь — Сәәхлә билә. Асхн Нармла харһад, терүнә әәҗәх бәәдл, терүнә зөрг авц-бәрц үзчкәд, күүкн мөрән шавдн довтлад, тег темцлә. Бүкл сөөнь дуусн темдглсн үзг угаһар теегәр йова йовҗ, хәрү хаалһан алдв. Түрүн авгтан Сәәхләд-альдаран йовснь йилһл уга билә. Дәкәд өр цәәхин алднд, серүн орхла, Сәәхлән уханднь чигн сегән орв. Хаалһан алдсан медәд, мөрнәннь җолаһинь сул тәвчкв. Көгшн мөрн һарсн һазран медх гиҗ, энүнә-сансн чик болв. Мөрн ха-алһан эврән олҗ авв. Эн түрүн авгтан үкхәр шиидв. «Көгшн өвгнд одхин ормд үксн деер. Кемр Нарм намаг дахсн болхла. Теңгин нег күүтрт мал хәрүләд чигн гесән теҗәҗ болхмн билә. Зуг шүүһәд авсн күргнь шамдһа биш болсн деерән, зөрг уга болҗ генүлв. Тегәд яһҗ үкхмб: дүүҗлгдәд, мөрндән чиргдәд, худгт унад. Тер олн үклмүдәс худгт унад үкснь энүнд деер болҗ медгдв. Негдвәр болхла, үкәд Хембә зәәсңгин неринь һутах, хойрдвар болхла, худгин усна төлә көгшн өвгд бийинь өгхәр седсн эврәхстән харш болҗ, усинь бузрдах. Тиим седклтә Сәәхлә довтлад өөдм деер һарч ирәд, худгин өөр бәәсн әмт үзәд, хәрү дорагшан өөдмәс буув. Тиигәд зөвәрт бәәҗәһәд, Сәәхлән толһад нег ухан орв. «Эврән үкдг болв чигн, һанцхн ахан юңгад зовлң эдлүлнәв. Намаг терүнә мөрәр йова йовтл, арднь адуһинь чон чигн бәрчксн, (адуна икнкнь унһта гүүд бәәдгинь күүкн меднә). Худгт унҗ үкх санан бәәхлә, сөөдән әмт унтулчкад чигн худгур ирҗ болҗана», — гисн шиидвр авад, Сәәхлә худг деерк әмтүр хәләлго, теднә хаҗуһар хотан темцәд довтлв.

— Залус, Сәәхлә хәрҗ йовна! — гиһәд медәтә залу түрүн болҗ үзв. — Хәрү ирх гиҗ би келә эс билү?

Сәәхләг худгт унад үкҗ одсн гиһәд, терүг хәәҗәсн залус цуһар байрлв. Зуг цуһараһаснь икәр Сәәхлән ах байрлв. Һанцхн дү күүкндән эн йир эңкр билә. «Үксн дү күүкән» худг дотрас хәәҗәсн, өдрин дуусн әрә серлтә бәәсн ахнь, түүгән әмд-менд үзчкәд, генткн һолһаһан хаһртл, ээмән мегшүләд, һочкнад инәв. Хаҗудк залуснь түрүн авгтан тер көвүнә бәәдләс әәв. «Мел эрүл күн, кедү байрлдг болвчн, иим адтаһар инәһәд бәәшго», — гиҗ тедн санв. Болв көвүн икәр инәҗәһәд, генткн доран унҗ одв. Невчкн зуур кевтҗәһәд көвүн арһул босв. Зуг терүнә чирәнь үмсн мет цәәҗ.

Сәәхлә мөрнәннь хурдн гүүдләрн хотнурн орҗ ирхлә, теднә герин һаза кесг әмтн бәәнә. Түүнә геедрлһнәс көлтә, ик шууган хотнд болхинь Сәәхлә медлә. Тер учрар эн нег чигн күүнлә харһҗ, сурсн сурвртнь хәрү өгшгон кергт, шулуһар гертән күрч, асхн күртл орн деерән буру хәләҗ кевтхәр шиидлә. «Ямаранчн үг сург, керлдәд, шоодад чигн бәәтхә, зуг би хәрү өгшгов», — гиҗ эн батар шиидлә. Болв Сәәхләг гериннь һаза мөрн деерәсн буухла, наһц эгчнь түүг теврәд авчкв.

Сәәхлән экин һанцхн дү күүкнь, Бергәс Чонс арвна Хөөчин Чотн гидг күүнә гергн билә. Эн әрә дөч һарсн наста күүкд күн эврәннь эгч, Сәәхлән эклә һазак дүрсн, келсн үг, йовсн йовдл күртлән әдл билә. Тер уршгар чигн Сәәхлә эн күүкд кү үзхләрн эврәннь экән үзсн мет, байрлдг билә. Экнь өңгрсн хөөн Сәәхләг бичкн цагтнь наһц эгчдән одад нег цөөкн хонг бәәчкхләнь эцкнь эс гиҗ ахнь ардаснь ирәд, Чотнад удан бәәлһлго, хәрү авч оддг билә.

Ода иим түрү цагтан Сәәхлә наһц эгчән үзәд хойр нүднәснь нульмсн усн-цасн асхрв.

Өцклдүр асхн Сәәхләг геедрҗ одхла эцк ах хойрнь болн хотна көгшдүд күүндвр кев. «Бергәс Чонс орад, наһц эгчдән одсн», — гиҗ цуһар шиидәд, ахинь Чотнаһур тәвлә. Бергәс Чонсин зустлһн Орсудас хөрн дуунад бәәлә. Күүкн тенд уга болхла, Сәәхлән ахнь болн Чотн гергтәһән өр цәәхин өмн Орсуд арвнд ирв. Келтә-амта наһц эгчнь. ирчкәд бүкл хотнд амр өгсн уга. Өрүн өрлә зурһан залу Бөөргин худгур илгәв. Арвн мөртә залуг дөрвн үзгүр күүк хәәлһәд, тәвчкв. Болв күүкн бийнь кедү икәр урднь ирсн хәр көвүнд дурлдг болвчн, терүг көөлдәд зәәсңгин хотнур эврән одх гиҗ кен санх билә?

Нам күн тиим сана келв чигн тедн иткшго билә. Юңгад гихлә, күүкн эврән күрг хәәһәд нааһаснь одсн юмн, хальмгт урднь соңсгдад уга бәәсмн. Зе күүкнднь Налтахна зәәсң зәңг орулсинь соңсчкад, наһц эгчнь байрлла. Бүкл тавн зун өркән эзлҗәх, теңгр йозурта, цаһан яста күн, зе күүкнднь әрк орулсн — йир сән темдг. Көгшн чигн болг.

«Хальмг күүкнә хөв-кишгнь — хормаднь» гиҗ, кезәнә келсн үнн. Үрн-садан һарһад җирһсн хөөн, залуһин көгшн-баһнь йилһл уга, — гиҗ наһц эгчнь түрүн авгтан санҗала. Зуг өцклдүр күүкн орһад йовҗ оч гисн зәңг соңсчкад, наһц эгчин зүркнь догдлв. Терүнә эркн кергнь — күүк олҗ авх. Тегәд оңдан шиидвр наһц эгчин толһад орад уга цагт, зе күүкнь мөрн деерәсн эрүл-менд бууҗ ирв.

— Наһц эгч, танас оңдан мини седкл медх күн уга! Намаг энд бичә үлдәтн, бийләрн дахулад хәртн, тана келсн үгәр бәәнәв. Зуг көгшн өвгнд бичә өгтн! — гиһәд Сәәхлә, наһц эгчиннь өрчд чирәһән шахҗ уульв.

Тер үгинь соңсчкад, эврән үрн-садн уга наһц эгчин зүркн хорсад одв. «Экәсн хольҗад, белвсн эцкин һарт үлдсн, эгчиннь һанцхн күүкинь көгшн буурл өвгнд өгч, зүркинь яһҗ шарклулҗасм энв», — гиһәд тер санв.

— Сәәхлә, бичә ууль! Чамаһан әмтнд дөөглүлҗ, күчәр хәрд һарһхн угав! — гиһәд, наһц эгчнь генткн әмтнд соңсхаҗ келв.

Күүкиг наһц эгчнь көтләд гертнь авч орв. Терүнә келсн үг герин өөр хурсн әмтн соңсад, ик күүндвр кеҗәнә.

— Чотн, мөрән зүүтн! Эврәннь һарһсн үрн-садан көгшн өвгдт бәрәд өгчәх улсин герт бәәхмн биш! — гиҗ Чотна эмгн, гертәс һарч ирәд келв.

— Ю келҗәхмч? Келҗәх үгән невчк тоол! — гиҗ Чотн, гергән хөрв.

— Би үнәр келҗәнәв, Сәәхләг авад хәрхмн. Һарһсн эцк һарлцсн ах хойрнь аца авчахла, би эврән асрнав. Эврәннь күүк кеҗ авнав! — гиҗ эмгн залудан келсн болад, тер күргн ахдан күргҗ медүлҗәлә.

— Би чамаг ухата күүнд тоолдг биләв. Ю һарһҗах күмбч? — гиҗ Сәәхлән эцк күр дү гергнд келв.

— Чотн, шулуһар мөрән таттн! Би зе күүкән белднәв, — гиһәд гергнь, хәрү герүр орҗ одв.

— Одак күүкнтн улм цааранднь цүүгә татх. Манд ода хәрсн деер болх. Күүкн невчк заңнҗаһад, тана үгд орх.

Хойр-һурвн хонгас би ирнәв, — гиҗ Чотн күүкнә эцкд келчкәд, мөрән адһҗ татв.

Тиигдг учрнь, Чотна гергн ухата болвчн, йир амта, уурнь күрхләрн, кениг болвчн хәәрлшго хурц үгтә күн билә. Хәрин улс заагт гергнәннь заң-бәәр үзүлшго седкләр Чотн эрт хәрхәр адһв.

Тер хоорнд, гиичд авч ирсн хотын сав сулдхад, хойр даальң, нег уут бәрсн гергнь гертәс һарч ирн, сул саван тергн деер оркчкад, хәрү герүр орв.

— Сәәхләг авхар, бийләһән авхар бәәнә. Наһц эгчнь зе күүкән дахулад хәрҗәнә. Налтахна зәәсңд өгшгоһар бәәдиҗ! — гиһәд, герин өөр хурсн хотна улс хоорндан нирглдәд, төр кеһәд бәәнә.

— Сәәхләг эс өгхлә, Хембә зәәсң худган хәрү авчкх, — гиҗ тер улс дундас негнь бодвр келв. Тер үг оһтрһун дун мет хотн дунд цәкләд одв. Хотна әмтн хоорндан күүндсн үгин утхиг йилһхд күчр, харңһу хашад хурһтаһинь көөһәд орулчксн хөн мет, нирглдәд бәәнә.

— Күүкән өгәд тәвҗәнч? — гиҗ өөрнь бәәсн өвгдин негнь Сәәхлән эцкәс сурв.

—Күүкнә дурн, — гиһәд Сәәхлән эцк келчкәд, бурута кевтә немв. — Эндр өдр күртд. күүкиг шахлав. Цааранднь генн күүкн ю һарһхинь яһҗ медхв.

— Тегәд бүкл хотн усн уга цаңһад, харһнад үкхмби! — гиһәд нег күүкд күн доңһдулад, әмтнә ниргә дарад хәәкрв.

Дигтә эн цагла, Сәәхлә наһц эгчтәһән хоюрн гертәс һарад, тергнд күрч йовла. Сәәхлә тергнә өөр тулад зогсв.

— Эй, бидн яахмб? Маниг үктхә гиҗәнчи? :— гиһәд, хурсн күүкд улс нег дууһар хәәкрлдв.

— Наһц эгч, тадн эврән хәртн, — гиһәд Сәәхлә, наһц эгчиннь бәрҗ йовсн цаһан альчурт боолһата эврә хувц-хунран бийүрн татв.

— Чи яһнач? — гиҗ тернь сурв.

— Үлднәв, — күүкн дорагшан һазр хәләв.

—А, медгдҗәнә. — Наһц эгчнь терг бүсләд зогсчксн хотна улсур эргҗ хәләв.

— Балһ усна төлә тадн эврәннь үрн-садан көгшн өвгдд өгх билтә! — гиҗ гергн, нүднь шатад, зүркнь менрәд зовҗах улсур хәәкрчкәд, хәрү күүкнүр эргәд, цуһараднь соңсхад келв. — Сәәхлә, бичә әәһәд бә! Наһц эгчинчнь өөр, чамаг күн көндәхн уга!

Наһц эгч, би кенәсчнь әәҗәхшв. Зуг таниг дахҗ чадшгов, — гиҗ күүкн, нег мөслҗ келв

— А, а, а! — Тер үгинь соңсчкад әмтн, көлдк чөдринь тәәлсн мет, амрад одцхав.

— Юңгад?

— Хембә зәәсңд морднав.

— Уга, чамаг би үлдәхшв. Кендән һацнач! Һарһсн экчнь бәәсн болхла, чини седкл медх билә. Чини седклиг нанас талдан кен медхмб? Зе күүкән әмтнд дөөглүлхн угав! Маңһдур Бааза багшур эврән однав, — гиҗ наһц эгчнь һаньдглад, күүкиг чирәд тергн талан өөрдхв.

— Наһц эгч, мини седкл медснтн ханҗанав. Тана герт одхла, танад һарһсн үрнләтн әдл бәәһәд, мини хамр көңшү дөрүлшгог меднәв. Мини седкллә тааста күргнд өгхитн чигн меднәв. Зуг би күүнәс әәсн төләдән энд үлдҗәхшив. Болв эврәннь уйн-баһ насн, ке сәәхн цогцан әрвләд, һанцхн бийиннь туск арһан хәәһәд, ардан үлдсн көгшн бичкн угаг зовлң эдлгҗ, амсх балһ усн уга үлдәхин ормд, тәвсн хөвләрн зөвшәрх шиидвр нанд орв, — гиҗ Сәәхлә цәәлһв.

— Хембә зәәсңгин хойрдгч аһнь болхар шиидвчи! — гиҗ наһц эгчнь, чирҗ йовсн зе күүкән тәвчкәд, терүнәннь нүд зөрҗ хәләв.

— Э, тиим. Эн улс тиньгр бәәхлә, терүнәс үлү байр нанд керго. Эгл хар күүнәс һарсн би биш, теңгрин одн унсн бийнь орчлң урдк кевтән бәәһәд бәәнә. Тиигхлә нег хар хорһсн унсар һазр деерк улс дутхий. Зуг әмтн менд, тиньгр бәәтхә, — гиҗ Сәәхлә келчкәд, төгәлңдк улсан эргүлҗ хәләв.

Эднә күүндсн үг соңссн, өөрхн бәәсн улснь, ардкстан тер үгмүд келҗ өгәд бәәнә, теднә буугдҗ одсн күмсгүд хәрү өрггдәд, байр бах хойрар чирәнь герлтнә.

— Хембә, көгшн болвчн, залу күн! — гиҗ Сәәхлә келхлә, наһц эгчнь күүкиг теврәд үмсв. Төгәлңднь бәәсн әмтн цуһар ниргҗ шууглдв.

* * *

Шин, хөрдгч зун җил экләд, өрәл җил болҗ йовна, угатя эгл хальмгиг нойн, зәәсң һардлһнас сулдхсн хаана йосн һарад нәәмн җил болв, Тер бийнь, Хембә зәәсңгин урднь эдлҗәсн һазр йосар болхла Налтахна отгин нерн деер бәәхәс биш, Хембә зәәсңгин һурвн зу һар мөрн, хойр зу һар бод мал, хойр миңһн хөн урдк кевтән, урдк һазртан, урдк идгтән бәәһә.

Хембә зәәсңгин хотн эн хавр ик һаң болсн уршгар, Мекләтин нуурин көвәд нүүҗ ирҗ зустла. Мекләтин нуурас Дунд Хурл күртл дөчн дууна, өцклдүр үдлә тендәс һарад, Хембә зәәсң Дунд Хурлын захд бәәсн зе, зурхачиндән ирҗ хонла.

Дунд Хурлын хамгин ард бәәсн эвтәкн модн герин өөрәс, өрүн нарнла урлдҗ, хойр зеерд мөр зүүсн көгтә тергн, зөвәр шүрүтәһәр һарад, барун ар үзг темцв. Тергнә арднь зузан, дөрв давхрлҗ делгсн ишкә деер Хембә зәәсң сууна, җолачнь — Нарм, өмн сууна.

— Өцклдүр асхн Нарм тиим удан кенлә һаза ду һарад бәәвч, — гиҗ, Хембә зөвәр ууҗмд һарчкад сурв.

— А, одак танад ирдг залу, Бергәс, — гиҗ тернь хәрү өгв.

— Тегәд ю келнә?

— Мини наһц күргн ах Нохашк үвләһә Хар һазрур үвлзлһнд йовад, ик зудла харһад, бәәсн малан гееҗ. Тегәд геснә теҗәлин төлә, өрк-бүлән авад Тең орад нүүҗ, — гиҗ Нарм келчкәд, гүүнәр саналдв.

«Ах, Бергәс, Бергәс! Эн баахн залу Сәәхләд дурлчкад, хойр җилин дуусн ирн гиҗ, нам әмтнәс ичх юм һарһн алдв. Залута күүнә герг үзхин төлә, кесг дууна һазрас ирәд бәәхләрн, намаг юм меддго көгшн-зүүлмр гиҗ санҗахмб, кишго ноха!» — гиҗ Хембә зәәсң дотран Бергәст уурлв.

Хембән герт Сәәхлә орҗ ирснәс нааран дигтә зурһан җил болв. Зурһан җилин туршарт Хембә Байчха хойр Сәәхләһәс үрн һархиг күләв. Зуг эндр өдр күртл седкл тарһлулх, Налтахна әәмгин зәәсңгин нер дуудулх үрн һарчахмн уга.

«Теңгрин өгснәснь өгәд угань ик», — гиҗ Байчха одахн келлә. Тернь мини седкл санамрдулхар келҗәх үг. «Үрн-садн эс һарснд би эврән гемтә болҗанав, Байчха чигн, Сәәхлә чигн гем уга», — гиҗ эн кезәнә дотран товчлад авчкла. Тер санаһан Байчхад чигн, Сәәхләд чигн кесг дәкҗ эн урднь келлә. Терүнә тускар сүл гертән хонхдан урҗ асхн, Сәәхләлә мел оңдан төрәс-авн эн күүндлә.

Хойр өдр хооран Хембәд Нарм: «Хойрдгч адуна ах адуч тавн мөр геечкәд, хәәҗ одва»:,—гиҗ келлә. Ах адучин нааһас зәәсң Нармиг йовулла. Тер асхн Нарм тендәс хәрҗ ирәд, Хембәг гертән уга болхла, хотан уухар йовҗ одла.

— Нарм ирчклә, геедрсн мөрдән цуһараһинь ах адуч олҗ авч, — гиҗ Санчр зәәсңгиг ирхлә зәңглв.

— Альдас олҗ авч? — гиҗ тернь сурв.

— Сәәхлән худгас, — гиҗ тоңкун ухата Санчр, юм тооллго келчкв.

— Кен чамд тиигҗ келв?

— Нарм.

Орсуд арвнд Хембә зәәсңгин өгсн Бөөргин худгт Налтахна болн Орсудахн Сәәхлән худг гидг нер шиңгәв. Хембә, Сәәхлә, Байчха, Нарм дөрвнәс наадкснь цуһар тер худгиг шин нерәрнь келдгиг зәәсң меддг билә. «Ода мадн дөрвнәс Нарм бас тер шин нерәрнь келдг болҗ», — гиҗ Хембә, дотран санв.

Асхн Хембәг орндан орсна хөөн, өрүндән Баһ Дөрвдин өргә орхларн зәәсңгин өмсч йовх цевр хувцинь Сәәхлә авч ирәд, төмр орнаннь көл дер тәвчкв.

— Сәәхлә, өөрән орн дер су, — гиҗ Хембә келхлә, тернь орна ирмәгт суув.

— Одак хойрдгч адунас геедрсн мөрд олдҗ, — Хембә яһҗ үг эклҗ келхән олҗ чадлго, амндан харһсан келв,

— Би соңслав, Нарм Санчрт келҗәлә, — гиҗ тернь келв.

— Сәәхлән худг деерәс тер мөрд олҗ авч. Медҗәнчи? Тер худгт «Сәәхлән худг» гидг нерн шиңгрҗ, — гиҗ Хембә инәв.

— Терм угаһар ишкә гер бәрҗ болхий. Нерн уга худг бәәхий. Тер худгин үниг эс медх күн Орсуд арвнд бәәхий? — гиҗ Сәәхлә келчкәд, сурв: — Хембә, нуулго иләртнь келтн. Кемрҗән намаг эс буулһхар седсы болхла, тер худган Орсуд арвнд өгх билтә?

— Уга. Сансн ухаһан илднь келдг төләдчнь би чамд дуртав. Баһ Дөрвдин цуг түрү-зүдү хамгиг би усн-өвсәрн теткҗ чадхий?

— Терүнәс нааран зурһан җил болв. Зуг тер худг угаһар тана мал-гер баһрх биш, җил ирвәс өсәд йовна. Тегәд хам-хоша бәәх, нег келтә, нег номта әмтнд өңгәр нег худг өгсәр та һарутхн уга биләт, — гиҗ Сәәхлә келв.

— Һарутхн угань үнн. Зуг әмтиг цуһараһинь тегшлҗ болхий? Чини келсәр болхла, һазр деер байн чигн уга, угатя чигн уга, цуһар тегш бәәх билә.

— Цуһар тегш бәәхлә тегәд, муйи?

— Му биш. Болв кезәд чигн әмтн тегш бәәх зөв уга.

Һарин тавн хурһн әдлий? Түүшлҗ, һарлцсн ах-дү хойр әдл биш: негнь — ухата, наадкнь — һәргтә. Негнь — байн, наадкнь — угатя. Аадм экн үүдснәс авн, тиим бәәһә юмн. Терүг күн чиклҗ чадшго. Мини чамд келхәр бәәх үгм оңдан. Герәсән келхәс ода бийнь эрт, тер бийнь кен медхв? Әмд бәәсн деерән, эртәр болвчн би чамд эврәннь седклән келчксв, — гиһәд Хембә өндәһәд, Сәәхлән барун ээм деернь, эццн судцнь һолилдсн ахрхн хурһта һаран тәвчкв. —Чи ирәд эндр дигтә зурһан җил болвч. Түрүн дөрвн җилд үрн-садн һарх гиһәд нәәлҗ йовлав. Терүнә хөөн цөкрәд хуурв. Чини гем терүнд уга. Ода насм җирн тав күрв, цааранднь урдк ухаһарн бәәхлә, җирһл көөлдснлә әдл. Мини өөр чи бәәсн төләд, чини дүрс үзәд бәәсндән, мини дотрк седклм байрлад, чидл урһсн болна. «Нам чамаг ирснә хөөн, намаг баһрсн бәәдл һарва», — гиҗ кесгнь келнә. Тернь — һазак бәәдл. Мини дотркиг нанас талдан күн медшго. Тер учрар, мини чамас сургчм: нанас эмәҗ ичлго, һооднь эврәннь санаһан келҗ ас. Наснчнь одачн баһ. Җирһх болзг өмнчнь дала. Нанла әдл чидл тату күүнә өөр

бәәһәд, эврәннь җирһлән чамд гееҗ болшго. Кемрҗән дурлсн, шүүсн күн бәәхлә, маңһдур болвчн хәрд һарнав ги, би чамаг эврәннь күүкнлә әдл өлгәдән, мал-герәсн өрәлинь өгәд, кееһәр мордулх биләв...

— Ю-у, ичкевт! Ямаран үг келҗәхмт? Тәвсн хөвм залад, танд мордҗ ирсн болхла, ямаран ухаһар танас би салҗахмб? — гиһәд, кезәдчнь өөдән ду һарһҗ чаддго Сәәхлә, зөвәр чаңһ дууһар хәрү өгв.

Тер асхн эдн зөвәр удан күүндлә. Ода эн тергн деер йовад Сәәхләлә тиигхд күүндсн үгнь, Хембән седклд орв. Түрүн дөрвн җилд Хембә Байчха хойр шин ирсн берәс үрн һарх гиһәд, кесг зүсн үүдәрнь арһинь хәәлә, болв бурхн буру хандсн кевтә, теднә зальврлһ соңсхш. Хембә урднь җилин өрәлднь гертән эргдг болад, зустлһндан, үвлзңдән нүүҗ ирх болһндан, Сәәхләтә хамдан нег герт бәәцхәдг билә. Дөрвн җилин хөөн, үвлзңдән ирхләрн Сәәхлә Байчха хойр салу герт, Хембә бийнь ик гертән һанцарн бәәдг билә. Түрүн авгтан Байчха Сәәхлә хойрин хоорндк бәәдл йир җаңһрта билә. Болв көгшн болн ухата Байчха Сәәхлән зүркнд күрх хаалһ олв, терүнд эврәннь күүкнлә әдл дурлв. Зуг эндр өдр күртл Сәәхлә Байчхаг кен гиҗ келхән медхш. «Тер, эн, одак», — гиһәд келхәс биш, оңдан нерн уга. Тер хамгнь ода Хембән сананд орв.

Зурһан җил хооран, Сәәхлә довтлҗ ирәд, Нармла харһад хәрснә маңһдур өрүнднь: «Асхна чамур Сәәхлә ирви?» — гиҗ зәәсң гертнь орҗ ирсн Нармас сурв. «Сәәхләг ирсинь медсн күн, мана күүндсн үгмүд бас медсн болх», — гиҗ тоолад Нарм, Хембәд Сәәхлән келсн үг, эврәннь өгсн хәрүһән, негчн үг үрәлго келҗ өгв. Ухаһан геесн күүкнә үгд орлго, эврәннь зәәсңгин нер һуталһлго, үнн седклән илдксн Нармиг геминь тәвҗ өгәд, урдк кевтән бәәх зөв Хембә өгв.

Сәәхләг ирсн хөөн, түрүн зурһан сарин эргцд, Нарм терүнлә чирә харһҗ күүндҗ чадсн уга. Тер хойр, өдр болһн гищң харһсн бийнь, керг-төрин туск күүндхәс биш, оңдан негчн амн үг күүнддго билә. Намр чиләд, үвл ирчксн цагла Нарм, үкр орулдг хаша дотр, нег харңһу сөөһәр, Сәәхләг гетҗәһәд, бәрҗ авад, халхаснь үмсхәр седхлә, Сәәхлә солһа һарарн дайлҗаһад, Нармин барун халхарнь чаңһар ташв.

— Кемрҗән дәкәд бийдм һар күрхлә, зәәсңд одад келчкнәв! — гиҗ Сәәхлә модьрунар Нармиг әәлһв.

Терүнәс нааран Нарм Сәәхләд өөрдх биш, нам зөрлцҗ терүнә нүдинь, чирәһинь хәләхдән әәдг билә.

Хембә зәәсң Нарм хойр, Налтахна зе, Дунд Хурла зурхач Хундин герт ирҗ хонҗала. Зәәсң Баһ Дөрвдә өргә эс гиҗ Аһш орсн цагтан оньдинд, хаалһин дундурт бәәсн Дунд Хурлд ирәд зурхачинд хондг билә. Асхн бүрүлин гегән тасрҗ йовх цагт, күүндвр кеҗәсн зәәсң зурхач хойриг герт үлдәчкәд, Нарм мөрдән хәләхәр һарч ирхлә, тергн деер хойр күн бәәнә.

— Менд, Нарм. Чамаг ирсиг соңсад, һаза күләҗәнәв, — гиҗ Бергәс терүнд келәд, байрлсн бәәдлтәһәр һаринь атхв.

Хаҗудк залуһиннь чирә барң-бүрң харңһуд Нарм сәәнәр үзҗ чадсн уга, юңгад гихлә, тернь адһҗ һаринь атхҗ мендлн, харңһуд булхад, нүднәс холдҗ одв. Нармин өөр һанцхн Бергәс үлдв.

— Одак залу Көтчнр орҗ йовна, харңһурхас урд Деед Ламинхнд күрхәр адһҗ йовна, —; гиҗ Бергәс цәәлһв.

Нарм хәрүднь ду һарсн уга.

— Аһш орҗ йовнт? — гиҗ Бергдс соньмсв.

— Уга, Аставк орҗ йовнавидн. Зәәсң нутгин асрачла харһх кергтә, — гиҗ Нарм цәәлһв.

— Өрүндән эндәс эрт һархла, халун эклтл Аставкд күрч одхт, — гиҗ Бергәс келв.

— Уга. Урднь кесг дәкҗ Аставкур одхларн, нарн зөвәр өөдән һарчксн цагт эндәс һарад, Аставкин өөрк «Аавин уланд» зәәсң бийән уһаһад, цевр хувцан өмсч авад, нутгин орс асрачин герт ирнә, — гиҗ Нарм, тохнятаһар Бергәст келҗ өгв.

«Аавин улан» нур, Баһ Дөрвдә нутгин Аставкас хойрхн дуунад бәәнә. Тегәд цевр-цер Хембә зәәсң нутгин асрачин герт хавр-зуна цагт ирхләрн, зуурнь бәәсн «Аавин улана» уснд бийән уһачкад, ут хаалһд шора-тооснд киртсн хувцан тәәлчкәд, бийләрн авч һарсн цевр хувцан өмсдг билә.

— Тегәд Хембә зәәсң усчҗ чадну? «Аавин улана» усн йир гүүнлм, — гиҗ Бергәс сурв.

— Мана зәәсң өөмсн цагтан, көвәд өргцәһән уснд орхас биш, цааранднь негчн ишкм кехш, — гиҗ Нарм келв.

— Тиим гиһич, чи эврән сәәнәр усчҗ чаддвч? — болҗ Бергәс көвүг мөшкв.

— О, би «Аавин уланыг» нег көвәһәснь телтр көвә күртлнь амрлго усчҗ чаддв, — гиҗ Нарм көөрв.

Дәкәд невчк күүндҗәһәд, Бергәс адһад йовхар седв.

— Бергәс, герт орад, мана зәәсңлә мендләд һартн. Таниг орҗ эс мендлхлә, зәәсң өөлх, — гиҗ Нарм келв.

— Нарм, чи мини иньг, эсийч? — гиҗ Бергәс көвүг теврҗ сурв.

— Мини сән иньг болхла, намаг нааран ирсиг зәәсңдән келхн угач. Эс гиҗ өөлх. Ода адһҗ йовнав. Таниг хәрҗ ирснә хөөн, нег арвн хонгас танахнур гиичд ирнәв, — гиҗ Бергәс келәд, хурл темцәд йовҗ одв...

Ода нарн зөвәр өөдән һарчксн цагт, Дунд Хурлын хойр сүмин шовһр орань үзгддгән уурхлань, Нарм ардан хәләчкәд, Бергәсин тускар ухалв.

Хембә зәәсң Нарм хойр кеер аңһучлҗ йовад, Бергәслә түрүн таньлдад, хамдан хонла. Терүнәс нааран хойр җил давҗ одв. Эн болзгин туршарт Бергәс зәәсңгин герт кесг дәкҗ ирәд, зәрмдән хәрхән мартад, зөвәр удандан гиичлгддмн. «Сәәхләд икәр дурлчкад, нааран эргәд ирәд бәәнә»,—гисн хов зәәсңгин хотнд дүүрәд һарв. Тер зәңг худл хов бишинь, Нарм меднә. «Догшн Сәәхләлә харһҗ, Бергәс толһаһан цоолулхар бәәхмн!» — гиҗ Нарм терүнд санань зовҗ йовна.

Асхн амрчксн хойр мөрн зөвәр шүрүтә җоралҗ йовна. Ик өкл хагин алднд эдн ирхлә, һосан тәәләд һартан бәрчксн, көлнь нүцкн күн, өмннь йовна.

Хаалһднь йовһн күн харһад, тергнднь зә бәәхлә, Хембә зәәсң тер күүг суулһҗ авлго бәәдмн биш. Тегәд зәәсңгәсн сурлго, Нарм тер күүнә өөр ирҗ, мөрдән зогсав.

— Нааран сууҗ ав, залу! — гиҗ зәәсң келв.

— Менд, кукн! Кенәхнә көвүмч, альдаран оч йовнач? — гиҗ Хембә хаалһин көвүнәс сурв.

— Ик Хурла залув. Тергт авһнрт бәәдг һаһадан гиичд оч йовнав, — гиҗ тернь зәәсңгин өөр суучкад келв.

Көвүнә келсн үг соңсчкад, Нарм ардан эргҗ хәләв. Юңгад гихлә, дууһарн болхла, урднь соңссн, таньдг күүнә дуута, зуг көвүнә ахрхн маңна, хойр ик шаната, төгрг зузан чирәнь урднь үзгдәд уга бәәдлтә.

Үд зөвәр давҗ одсн цагт, цунцхсн ик халунла эдн «Аавин уланыг» һатлад, телтр ставк туск көвәднь ирҗ, мөрдән тәәлв. Нуурин аһу ик биш, нег көвәһәсн авн телтр көвә күртл хойр зун алд чигә усн. Эн төгрг, көвәһәрнь нигтәр, мөртә күн бултҗ одх дүңгә өндр хулсн урһдг нур билә.

Хаалһас ханьцсн залу Нарм хойр хувцан тәәләд уснд орв. Нарм усчад, телтр көвәднь күрхәр седв.

— Уга, би тенд күрч чадшгов, хәрү хәрий? — гиһәд ханьцур көвүн терүнәс сурхла, хоюрн хәрү усчҗ ирцхәв.

Хембә зәәсң бас хувцан, дотр шалврас бишңкинь тәәлчксн, нуурин көвәд чальчаглад бәәнә. Нуурин көвән уснд зәәсң көкцәһән орад, бийән уһаҗана, цааранднь орҗ өгчәхш.

— Чи телтр көвәднь усчад күрч чадхвч? — гиҗ теднлә ханьцсн залу Нармас сурв.

Тернь сурврт хәрү өглго, сән усчдган медүлхин кергт, телтр көвә темцәд һарв. Нарм тер көвәд күрхин алднд, усна көвәд бийән уһаҗасн Хембә зәәсң генткн чишкәд, дорагшан унв. Хаҗуднь өөрхнд өөмҗәсн ханьцур залу зәәсңгин нааһаснь уснур булхҗ орчкад, усн дор зөвәр болҗаһад, көвәднь һарч ирәд хәәкрв:

— Нарм, шулуһар нааран усч, зәәсң уснд булхҗ одв!

Тер көвәд йовсн Нарм хәрү иртл, зөвәр цаг болҗ одв. Хаалһд ханьцсн залу уснур булхад орчкад, оңдан ормас һарч ирәд бәәнә, зуг зәәсң усн дорас һарч ирхш.

— Нарм, одак зәәсң уснд булхад орчкад, хәрү һарч ирхш! — гиҗ, көвүг хәрү усчҗ ирхлә, хаалһд ханьцсн залу әәсн бәәдлтәһәр келв.

Нарм негчн үг келлго, залуһин зааҗасн ормур булхад орчкад, кесгтән усн дор хәәв, зуг зәәсң альд чигн уга; Тер залу чигн энд-тенд булхад зәәсңгиг хәәсн бәәдл һарһад бас сахняд бәәнә. Кесг дәкҗ уснд булхҗ орад, зәәсңгән эс олҗ чадхларн, цөкрн әәсн Нарм, хаҗуһас дөң күләҗ хаалһ тал хәләһәд: — «Аавин улана» телтр көвәд урһсн нигт болн өндр көк хулсн заагас нег мөртә күн хурдар довтлад, теднә ирсн хаалһар тоосан бүргүләд йовҗ одв.

— Хәләтн, тер көвәһәс кен довтлҗ одв! — гиһәд Нарм, тер залуд келв.

— Ха, ха! Зәәсң манас зулҗ йовна болһҗанч? Уга. Кемрҗән цаяха терүг эс идсн болхла. Эн нуурин йоралас терүг хәәх кергтә, — гиһәд залу, дорагшан булхад орв. Тер хоорнд хувцан өмсәд усна көвәд һарчксн Нарм хаалһар йовсн хойр терг зогсаһад, харһсн зеткрин тускар келв. Тавн залу хувцан тәәләд уснд орв. «Аавин улан» нуурин усн гүн һазртан һурвн аршм күрдг, йоралнь көк бальчгта болн буурл замгта билә. Тер залу деер, дәкн хаалһар йовсн дөрвн залус ирв. Тиигәд кесг цагтан усн дорас хәәлдә бәәҗ, Хембә зәәсңгин цогциг, телтр көвән хулсн заагас олҗ авцхав.

— Хембә зәәсңгиг усна эзн чирәд авч одҗ! —гисн зәнг агчмин зуур Шорвин кецәр шуугв.

«Тәвсн хөв, тоосн бүргсн һазрас давдг арһ кенд чигн уга», — гиҗ залрҗ ирсн Баһ Хурлын ах багш зәәсңгин цогц деернь келлә.

— Баһ Дөрвдин нутга асрач Богданов болн орс зәкрәч Курилов хойр Налтахна зәәсң Хембән цогциг тер асхн сөөнь өрәл давсн цагт гертнь авч ирв. Тавн зун өрктә бүкл отгин сүл зәәсңнь тиигҗ, «Аавин уланд». акад гидгәр цогцан геесн болдг.

Хембә зәәсңгин үүд алхад орҗ ирснәс авн, Сәәхләг, бичкн күүкд нааддг «наадһа» мет, ке-сәәхн хувц өмскәд, көдлмш һартнь бәрүлҗ келһүллго, деернь кир дусхлго, деед бийдән залчкад, кееһин төлә хадһлхар седцхәв. Болв ик бичкнәсн авн хар көдлмш кеһәд дасчксн Сәәхләд хара бәәснь тамд орснла әдл болҗ медгдв. Түрүн болҗ седклинь авлсн модьрун шиидврән хүүрә модн мет өвдглҗ хамхлчкад, ардан үлдсн төрл-төркнәннь төлә зүүсн седклән бәрҗ, түрүн дөрвн җилднь зуслңһур нүүвчн, үвлзңдән ирвчн Хембә зәәсңтә хамдан бәәһәд, терүнә альк нег заңгинь дааһад, авалин бәәдләр бәәлә.

Оңдан зәәсңгүдин, баячудын нәр-нааднд одсн цагтан, Хембә зәәсң хаҗудан Сәәхләг дахуллго бәәдмн биш. Һурв дәкҗ БаҺ Дөрвдә нойна герт бас дахулҗ одла. Тер улсин бәәдл-җирһл, герин дотрк болн һазак диг-дараниг Сәәхлә темдгләд авад бәәдг билә. Энүг орҗ ирснәс авн, Байчха салу герт бәәһәд, гер дотрк төрт орлцлго, һазак мал-герин ахун төр хаһллһнд орлцдг билә. Дөрвн җилин эргцд Сәәхлә Байчха хойр нег-негнәннь ухан-седкл медҗ, эк күүкн хойрла әдл бәәв. Тавдгч җилнь эклхлә, тер хойр хамдан нег герт бәәдг болв. Зәәсңгин зеткр үкл хойр гергинь басл ик чееҗин зовлңтаһар генүлв. Наснь чиләд, дөч һар җил хамдан бәәсн Байчхад, теңгр деерәс сар-нарн унҗ ирәд, орчлң харһнулчкснла әдл болв. Зәәсңгиг авсн эрлгин элч намаг авхн яһна? — гиҗ эн дотран зальврдг билә.

Зурһан җил зәәсңлә хамдан бәәсн Сәәхлә җөөлн заңта Хембәлә иҗлдәд, негл эврәннь эцк өңгрснлә әдл зовад бәәв.

Хембә зәәсң сәәни орнд төрәд, җил болхла, төрл-төрснь Налтахна хурл хураһад, хурл-хувргт дала мал-гер бәрҗ, терүнә тачал таслхар һал тәәлһв. Терүнә хөөн сар болад Байчха Сәәхлә хойрин хоорнд долан җилин эргцд түрүн болҗ шүрүн күүндвр болв. «Чамаг нааран мордҗ ирснә хөөн, эврәннь келсн күүкән хаяд, эндр өдр гер авл уга бәәх Нармд од», — гиҗ Байчха Сәәхләг шахв. Кемр Нармд одлго, Сәәхлә белвсн үлдхлә, Хембән мал-герт эзн-хозн болх гиҗ, Байчхан сансн седкл медәд, Сәәхлә өлг-эдин мал-герин өнч авлго, эцкүрн нүүһәд хәрҗ ирлә. Терүнә хөөн һурвн сар болад Сәәхлә Бергәст мордсн зәңг Байчхад ирв.

* * *

«Аавин улана» нуурт асхрсн цусна тускар, арвн дөрвн җил болад, бар җилин цаһан сард Нарм, сурһулин багш Чапчан Арш болн эмч, хүвсхлтн Семиколенов Вадим хойрт Бергәс Чонс хотнур ирхләнь келҗ өгв.

— Зәәсңгиг оршаһад, кесг хонсн хөөн генткн тольс гиһәд, мини толһад нег санан орв. Тер мана хаалһд ханьцсн күүнә дунь нанд урднь соңсгдсн болҗ медгдлә.

Тиигн гихнь, тер харңһу асхн Бергәстә ирҗ нанла мендлсн күүнә дун лавта билә, зуг тиигхд чирәһинь үзсн уга биләв. Дәкәд хөөннь, уснд унсн зәәсңгиг хәәҗәхд, хулсн заагас һарч довтлсн күн лавта Бергәс билә. Терүнә мөринь чигн, бийинь чигн би таньлав. Зуг тиигхд насн баһин уршгар, дәкәд өнчн-өвү өсәд омг уга болсндан негчн күүнд үг келсн угав. Намаг келдг болвчн, кен тиигхд иткх бәәсмб. Хәрү бийим хар гөрәр харлх билә. Тегәд Бергәсиг үзхлә эндр күртл нүдм өвднә. Дәкәд цөөкн мөңгнә төлә эн хойриг өнчрүләд үлдәсн, кишго нохаг, эс алхла амрхн угав! — гиҗ Нарм андһарлв.

— Тана зәәсң тегәд эн Бергәсәс деер билү? — гиҗ Арш Нармас сурв.

— Ю келҗәхмт? Алач-махч Бергәслә, гиҗгтә күүкнлә әдл сәәхн заңта Хембә зәәсңгиг дүңцүлҗ болдв? — гиҗ Нарм халунар келв.

— Гиҗгтә, нүл уга, күүкнлә әдл заңта төләдән, бүкл отгин худг булаҗ авад, дәкәд хөөннь, гиҗгтә күүк авхин төлә худгинь хәрү өгәд, эврәннь итклтә ялчиннь күүкиг булаҗ авсндан Хембә зәәсң сән болҗахмб? — гиҗ Арш сурв.

— Сәәни орнд төрг, терүнә туск. Хембә зәәсң бурута биш. Баһ Дөрвдә нойн Бааза багш хойрас давдг арһ терүнд угалм. Тер күүк зәәсңд буулһхин тускар би эврән эклҗ нойн багш хойрт келләв. Мини сансн седклм һанцхн: зәәсңгин тохм таслшго седкл гиҗ аһнь, зәәсңгиг өңгрснә хөөн нанд келлә, — гиһәд, Нарм зәәсңгән харсв.

— Нойн, зәәсң, байнас манд давдг арһ уга. Хая нег ууран күрхлә, келәрн келхәс биш, нань арһ уга. Угатя болсн хөвдән һундх кергтә, — гиҗ Гаха теднә төрт орлцв.

— Ми-ми-минь одахн, Бе-Бе-Бергәсиг, ба-ба-базһад алх би-биләв гиҗ өгтмнҗәләч! — гиһәд, Ноха ахурн дәврв. — Би-би-би тө-тө-төрлчн болг, Бергәсәс өшәһән авлго бә-бә-бәәхн угав! — гиҗ тер немв.

— Һанцхн Бергәсиг алхд дала ик җаңһр уга, — гиҗ Вадим теднә күүндврт орлцв. — Тадн һурвна ухан негдҗ Бергәст дурго болснь, нанд икәр таасгдҗана. Һурвн күүнә ухан негдсн хөөн, һучнд хүврхнь хол биш. Һучн күн негдсн хөөн — Бергәс Хембә хойриг диилхд амр, болв Дөрвдә нойиг дархас — чидл тату. Юңгад гихлә, Данзн нойна арднь хаана церг, терүнә йосн — тулгнь!

Әрәсән ик балһсдар бәәдг баячудт көдлдг кесг миңһн угатя улс негдҗ, эврәннь эздүдин өмнәс өдгә цагт босцхана. Йисн җил хооран кесг ик балһсдар бу-селм авч тедн босцхала. Зуг теднә чидлнь тату болад, тиигхд көдлмшчнр диилгдлә. Ода болхла, бу-селм угаһар, эврәннь бәәдл-җирһл ясрулхин, нәәмн част көдлхин төлә, болн җалван немүлхин төлә тедн ноолдцхана. Көдлмшчнрин чидл ик болад, зәрм эздүднь теднә неквриг күцәнә. мини танд келхәр бәәхм, угатьнр эврәннь кел-келәрн зүсн-зүркәрн йилһрлго, ниицҗ ухаһан негдүлсн хөөн харчудыг дардг чидл уга. Үлгүрнь, хальмг угатьнр орс угатьнрла ниилҗ, эврәннь нойдудын, зәәсңгүдин болн баячудын өмнәс босх кергтә, — гиҗ Вадим теднд келв.

— Кезә орс, хальмг угатьнр негдҗ баячудын өмнәс босх билә? Орс угатьнрла биш, эврәннь хальмг угатьнрла ниицхд җаңһрта. Төрл-төрсәрн йилһрх, элг-садарн йилһрх! Тедн ухаһан, келән медҗ ниилтл кесг цаг давх, — гиҗ Гаха келв.

— Әрәсән орс көдлмшч класс ода ик чидлтә. Тер орс көдлмшчнр ухаһан ниилүлҗ хүвсхл кесн хөөн, хальмг, хасг, маңһд болн нань чигн-кесг баһ келн-әмтнд, эврәннь альхнднь өвр урһсн һаран өгч, дөң болх. Тер цагнь хол биш. Зуг тадн чигн эврән хара суух зөв угат! — гиҗ Вадим Петрович келв.

«Эн сурһуль-эрдм уга, харңһу улст биш, нанд Вадимин келсн үг иткгдҗәхш. Кезә тер орсин көдлмшч класс бослдҗ, баһ келн-әмтиг эндрк ик зовлңгаснь сулдһхинь кен чикднь келҗ чадх?» — гиҗ Арш дотран санад, хаҗудкстан соңсхҗ келсн уга.

Эдниг зүтклдә бәәтл цаг зөвәр ора болҗ одв. Орн деер наадҗасн бичкдүд ду һардган уурхлань, Арш теднүр хәләв. Орна дер тустнь нег-негән теврлдәд, Церн Шорв хойр унтҗ одҗ, орна көлднь Нүүдлә тоһшрлад унтҗ, зуг толһа деерән сәрсн һадрта түнтг тәвҗ.

— Залус, хәләлтн! — гиһәд Арш бичкн күүкдүр хурһарн заав. — Бидн орчлң-делкәд зөв-буруг чиклхәр күүндә бәәтл, эдн, көөркүс, өөкинь авчксн бөөр мет, хальсинь авчксн өндгн мет, бәәцхәнә. Эндр адгтан эднә туск төр хаһлый! Ясн-цусн төрләс эднд өөрхнь — Нарм. Тегәд, эндрин бийднь эдниг авч асрҗ бәәлһх. кир-нуһудынь уһах, хотынь кеһәд өгх герин эзн күүкд күн танд бәәнү? — гиҗ Арш сурв.

— Нанд герин эзн күүкд күн бәәсн, угань тана юн керг? Бөлнриннь кириг эврәнчнь уһаһад, хотынь эврәнчнь кеҗ өгч чадхв, — гиҗ Нарм генткн уурлад одв.

— Кемр хаҗһр үг келәд, таниг һундасн болхла, гемим тәвҗ өгтн. Би таниг урднь чигн үзҗ йовлав, тегәд мини келсн үгин утх медх гиҗ санад келчкв, — гиҗ Арш бийән гемшәв.

Эднә хоорнд орҗ нег чигн күн үг келсн уга. Зөвәрт тагчг бәәҗәһәд Нарм келв:

— Тана келсн үг чик, Арш. Би невчк халурхад хаҗһр үг келчкүв. Хойр бөлән хайҗ чадшгов. Зуг ода деерән эдниг бийүрн авдг арһ уга. Одахн мана зәәсңгин аһ өңгрҗ одла. Зәәсңгин мал-герин өрәлинь хурлд бәрәд, өрәлинь сад-элгнь хуваһад авчкв. Хөрн йисн җил көлсән өгсн нанд эн мини унҗ ирсн мөрн, туһлта хойр үкр күртв. Нам ора деер боран орхла хаац болх, нохан гер чигн күртсн уга. Сәәнь орнд төрг, зәәсң бийнь бәәхдән, хөөннь аһнь үлдхдән намаг меңсәһәд, үкхләрн гер-малан үлдәхәр келдг билә. Аш сүүлднь юн болсинь эврән үзҗәнәт.

— Үзҗәнт, та минь одахн мана зәәсң «гиҗгтә күүкнлә әдл номһн» күн билә эс гиҗәлт? Һучн җил шахуд көдлситн олзлчкад, һаран салачлҗ үзүлнә гидг тер! — гиҗ Арш келв.

— Тегәд цааранднь яһҗ бәәхәр седҗәнәт! — гиҗ Вадим Нармас сурв.

— Яахан эврән ода деерән медҗәхшв. Зуг тенд, эврәннь әәмгт бәәҗ болшго. Дәкәд ик чидлән, ик цаган тер мал-гер өсх-өргҗхд өгләв. Ода деерән оңдан улс тер мал-гериг тараһад авчахинь нүдәрн үзхинь, элкм урсад, зүркм мегшәд, экм эргәд бәәнә. Күүнә олн зөөр хуваҗ авчах улс нег хаҗһр һарһчкхла бийән бәрҗ чадшгов. Тегәд оңдан һазрур одх санатав, — гиҗ Нарм келв.

— Эн хойр деер ирәд, гертнь хамдан бәәтн, — болҗ Гаха тендәс тоот орлцҗ, сүв-селвг өгв.

— Бергәслә би яһҗ таархмб? — гиҗ Нарм сурв.

— Тегәд эдниг альдаран авч одхар бәәнәт? — гиҗ Арш зүткәд Нармур ширтв.

— Оңкра Бегәлин адунд орнав. Бегәль намаг таньдмн. Урднь мана зәәсңгинд ирх болһндан, нанта үг күүнддг билә, — гиҗ Нарм келхлә, Арш генткн һочкнад инәв.

— Налтахна бүргд шовуна хумснас әрә алдрад һарчкад, Баһ-Цоохра чонын шүднд орхар бәәнтә? — гиҗ Арш сурв.

— Гер-малтн бүрн-бүтн, гесәрн дүүрң сурһульта тадн, манар наад бәрлго яах биләт! — гиҗ Нарм өөлв.

Царцҗ одсн Нармиг цуһар нииләд әрә гиҗ үгдән орулв. Өр цәәхин өмнхн өнчн ах-дү хойрин хөв-кишг эдн хаһлв. Нарм шин бәәрн болн көдлмш олҗ авад батртл, Церниг нег җилд Жидков күүтрт Вадим Семиколенов өөрән бәәлһх болв. Нүүдләг Аршар дамҗулад Әәдрхнә өнчн күүкд бәәдг пансионатд авч одх болҗ шиидв.

Нег сар болад, Әәдрхнәс зөв авч ирсн Арш Церниг Жидков күүтрт күргәд, Нүүдләг Яңхлар дамҗулад, ода чигн шин орм олҗ авад уга бөләрнь — Нармар Әәдрхнүр күргүлв.

* * *

Баһ Дөрвд нутга ставк. Һазрла наалдсн хөр һар шавр гермүд дунд хуучрад, салькн, нарнд борлад өңгән гееһәд бәәсн, хойр модн гер бәәнә. Нег модн гертнь 1917 җилин лу сарин (февральск) хүвсхл күртл болн терүнә хөөн, намр күртл Баһ Дөрвд нутга асрач Богданов зерг гер-бүләрн бәәдг билә. Хаҗуднь бәәсн дөрвн өрәтә ик модн гертнь көдлдг заллт бәәдмн. Ода тер герт Баһ-Дөрвдә нутга земск заллт бәәнә. Лу сарин хүвсхлин (революцин) хөөн болсн хүврлт Шорвин кецд бас ирв. Хулһн (октябрь) сард Баһ Дөрвдә нутгт болсн суңһврт хойр күүнә нерн һарла. Негдгчнь, әмтн цуһар меддг Баһ Дөрвдә нойн Данзн. Хойрдгчнь болхла, далаһар әмтн неринь меддго, угатя улсин өрк-бүлд төрсн, сурһулин багш Чапчан Арш. Цөөкн сар хооран эн хойрас кенинь суңһнат гиҗ әмтнәс сурсн болхла, негчн күн Аршин нер келшго бәәсмн. Юңгад гихлә, хальмг күүнд тер цагт нойн бурхн хойрас үлү юмн уга бәәсмн.

Ода тер шинәс бүрдҗәх Баһ Дөрвдә нутга земск заллтд (управд) хулһн сарин (октябрин) нег шинд эгл хар улс, сурһулин багш Чапчан Аршиг, нойнас доталҗ, суңһсн болдг.

Баһ Дөрвдә нутга земск заллтын ахлачд Чапчан Аршиг суңһснас нааран хойр сар давҗ йовна, болв Арш әмтнд туста көдлмш кеһәд уга. Юңгад гихлә, түрүн авгтан Әәдрхнәс ирх заавр эн күләв.

Урднь сурһулин багш йовсн Арш эн көдлмшиг яһҗ эклҗ кехән медҗәхш. Терүгинь зааҗ өгдг күн хаҗуднь бас уга болҗ генүлв.

Нутгин земск заллтын (управин) ахлачнр суңһгдсна хөөн, эгл хар улсин суңһвриг таслҗ, хальмг улсиг хар хаалһд баячуд орулхар седв.

Хүвсхлин өмнәс ноолдхар бәәсн хальмг нойдуд, зәәсңгүд болн хувргуд һардврта улс, үкр сарин арвн дөрвнд Яшкуль селәнд хазг дуңһра хураһад, хальмг кевтән хазг негдлтд (коалицд) орхмн гиҗ шиидв. Лу сарин (февралин) хүвсхлин хөөн бүрдсн хальмг ЦК-нь Дәәнә засгд (правительствд) хүврәд, нутгин земск заллтнь (управнь), дәәнә дуңһран заллтд (парвлянд) хүврв. Баһ Дөрвд нутга дуңһран (окружной) одмнд, малын эмч Босхмҗин Ордашиг батлв.

Тер кемд земск заллтын көдлмшән хайчкад, зулҗ һарсн Арш Аһшт бәәсн Семиколенов Вадимүр ирҗ, эврәннь зовлңган келв.

— Кемрҗән чи намд (партьд) бәәсн болхла, чамаг эн үүләсчнь көлтә насасчнь (партясчнь) көөҗ һарһх бәәсмн! — гиҗ Аһшин пролетариатын һардачнрин негнь болҗ көдлҗәсн Вадим Петрович Аршт уурлв. — Әрәсәд Хулһн сарин ниигмин хүвсхл болсиг соңслч? — гиҗ Вадим сурв. — Чи эврән нанд бичләч, — гиҗ Чапчаев хәрү өгв. — Нә, тиигхлә, йир сән, зуг земск заллт гисн, Хүүвин йосн биш, болв дәәнә хазг заллтар болхла, манд өөрхн. Нам тернь төр биш, удлго тер заллт хоюрн уга болх, Хүүвәр сольгдхнь лавта. Болв Хүүв тогттл әмтиг иҗлдүлҗ, теднә эврәннь чидлинь медүлхәр бидн зүткх зөвтәвидн.

Одмн Босхмҗин Ордаш деерәс цаг зууринәр илгәсн күн, чи болхла, нутгин олн-әмтнә седклд таасгдҗ, теднә суңһврар йос эдлҗ суух күнч. Тиигхлә, земск заллтын хойрдгч девсңгинь, нутгин әмтнә Хүүвд хүврәдгин арһ хәәх кергтә. Дәкнәс мини чамд келгчм: Әрәсән ик балһсдар болн губерньмүдәр Хүүвмүд бүрдчксн бәәнә. Тер дольган хальмг теегт чигн ирх. Болв терүг күләһәд хара суухмн биш, эврәннь шунмһа көдлмшәр тер цагиг өөрдүлх кергтә, — гиҗ Вадим үүртән келв.

— Тегәд Ордаш ирәд, мини орм эзләд суучкхла, би терүнлә ноолдхув? — болҗ Арш сурв.

— Тана заллттн хуучн асрачин заллтын герт эс бәәнү?

— Э, тер герт бәәнә.

— Би тер геричн меднәв. Тер гер дөрвн аль тавн өрәтә билә, — гиҗ Вадим, Жидковин күүтрт бәәхдән, кесг дәкҗ нутга асрачин өргәд одсн учрар медҗ келв.

— Чамаг ю келхәр седҗәхичн би медҗәхшүв. Зуг гер кедү өрәтәнь мана юн кергв? — гиҗ Арш үүртән өөлсн бәәдлтәһәр келв.

— Мана һоллгч керг! Босхмҗин Ордаш нег өрәднь суутха, чи оңдан өрәднь сууһад, төвкнүн көдләд бә. Тер цагт әмтн кенүр икәр оддгинь хәләй? Мини ухаһар болхла, әмтн чамур ирх зөвтә, юңгад гихлә, әмтнә сән дурар суңһгдсн ахлачнь — чи мөнч! Хәләҗә, Ордашур күн одхн уга, чамур ирх! — гиҗ Вадим келчкәд, тер деернь немв: — Кемр күн эс ирвчн тедниг цуглулҗ Хүүвин йосна эркн күслинь: Хүүв кенә сә хәәҗәхинь цәәлһҗ өгх зөвтәч.

Арш тер сөөнь дуусн Вадимин герт, терүнә келсн заавр соңсла. Өр цәәхин өмнхн, нег күн ирәд Вадимиг дахулад һарв.

— Үзҗәнчи, энд яһҗ көдлҗәхинь. Намаг Дәәнә хүвсхлин зөвлл дуудулҗана. Чамаг ирсн учрар, өрүн күртл сурҗ һарлав. Бачм керг харһад, цагасн урд дуудулҗана. Нә, менд йов! Хальмг теегт удлго бас Хүүвмүд диилх гиҗ ицҗәнәв! — Вадим үүрән чаңһар шахҗ теврчкәд, һарч йовад, сурв: — Нүүдлә Церн хойрас зәңг бәәнү?

— Нүүдлә Әәдрхнд пансионатд сурчана, әвр өсч. Зунаһа харһлав. Церн урдк кевтән Жидков күүтрт бәәнә. Церн одахн нанур ирлә. Жидковта хоюрн Яңхл орад хәрҗ йовад, чини тускар нанас кесг дәкҗ сурв. Невчк наснь күцсн болхнь, бийүрн авх биләв. Нурһн, чирә-зүснь йосн бөдүн залула әдл, зуг наснь одачн баахн, — гиҗ Арш цәәлһв.

— Иим үүмәтә цагт терүг хәләҗә. Альк хаалһар йовхнь чи ман хойрт йилһлтә биший. Эврәннь дүүлә әдл терүг саннав, — гиҗ Вадим келв.

— Бичә санаһан зов. Церниг би хайшгов. Ода деерән тендән бәәҗәг. Одак бөл Нарман дахҗ байн болһна үүднд гекҗ йовхар, нег һазртан көдлг, — гиҗ Арш үүртән келв.

— Жидков Борислә би фронтд харһлав. Офицер. Өздң монархист. Миниһәр болҗ өгсн уга. Харм. Мини әм тер харсч авла. Зуг би терүнә әм харсч чадсн угав. Мини келсн үгәс терүнә әңгин серл даву болад бәәв, — гиҗ Вадим келн, адһад һарч одв.

* * *

Вадим Семиколенов Нижний Новгород балһснд, көдлмшч күүнә өрк-бүлд төрлә. Терүнә эцкнь керм тосхдг Сормовск үүлдлңгин (үүлдлңгин) көдлмшч — төмрч урн (слесарь) билә, экнь — орс гелңгин күүкн билә.

Орс гелң көдлмшч болн хүвсхлтн (революционер) му нертә күүнд күүкән өгшгоһар седсмн. Болв күүкнь эк-эцкиннь үгәр боллго, Вадимин эцкт ирсмн. Хөөннь, һанцхн күүкән эцкнь кесг җилдән гертән оруллго һәәләд көөсмн. Зуг түрүн хөвнь Вадим һарад, келтә-амта, өкәр болсн цагтнь, наһц эцкнь царцсн зүркнь хәәлҗ, зееһән, күүкән гертән орулдг болв.

Вадимиг бичкнд теднә герт, эцкиннь үүрмүд-көдлмшчнр ирәд, сөөнь өрәл күртл зүтклдәд, зәрмдән нуувчин дегтрмүд умшдг билә. Тер «эвго уха» зүүсн улсас һанцхн зе көвүһән хальчлхин кергт, наһц эцкнь көвүг гертән бәәлһәд, гимназьд орулв. Наһц эцкиндән бәәдг болвчн, көвүн эк-эцкдән бас ирдг билә. Өвгн болхла, терүг герүрнь тәвшго саната. Болв Вадим гимназь чиләхдән эк-эцкин хаалһ болн наһц эцкин хаалһ салу, кезәдчнь негдшгоһинь лавта медв. Эк-эцкнь бичә «үрәтхә» гиһәд, наһц эцкнь Вадимиг теднәс ик холд, Хазн (Казань) балһснд эврәннь мөңгәр сурһульд йовулв. Хазна (Казанск) ик сурһулин (университетын) эмчин салврин (факультетын) негдгч девсңд сурчаһад, Вадим ах девсңгин (курсин) көвүдлә таньлдад, хүвсхлин (революционн) көдлмш эклҗ кев. Ик сурһульд орснас авн, эн сурһулян берк сәәнәр сурдг билә. Багштнр (профессормуд) болн доцентмүд энүг даңгин үлгүрт орулад, әмтнәс йилһҗ темдглдмн. Болв хойрдгч девсңд (курст) сурчаһад, оютнрин (студентнрин) боссн үүмәнд орлцад, Ик сурһулясн көөгдв. Болв байн наһц эцк Хазн (Казань) балһсна орс чонҗин һардачнрар дамҗулад, дәкәд Вадим сән сурдг учрар, кесг багштнр терүг дөңнәд хәрү ик сурһульднь үлдәв. Цааранднь җил ирвәс Вадимин эрдмтә (профессиональн) медрл өсәд ирв, тер мет хүвсхлин (революционн) нуувчин көдлмшт бас эн дамшв. Сүл девсңдән (курстан) сурчаһад, эн эврәннь намын (партийн) бүрдәцдән (организацдан) нег шунмһа гешүн (член) билә. Зуг эднә нег багд урвач (провокатор) орад, нег сөөнь бийднь кесгинь җандарм бәрҗ авла.

Тер асхн Вадим медсн кевтә, нег гемтә оютна герт одад зөвәр оратсн учрар, ташр деернь оютн күн болад, теднәд хонла. Терүнә бәәсн герәс кесг нуувчин дегтр, намын хургин тогтмҗ (протокол) җандарм олҗ авсмн. Тер учрар цааранднь Хазнд (Казаньд) үлддг арһ энүнд уга болв. Намын (партин) нуувчин төв (центр) Семиколенов Шарту балһс ортха гиҗ шиидв.

Тиигәд, урднь ирҗ үзәд уга, таньдг улс уга балһснд эн ирсмн. Терүнәс нег җил өмн, 1909 җил Шарту балһснд шин һарсн ик сурһулин эмчллһнә (медицинск) салврд (факультетд), Хазнас (Казаняс) ирҗ көдлҗәх багштнла Вадим харһх зөвтә болв. Багштн (профессор) хүвсхлтн (революционер) биш билә, болв оңдан багштнрар болхла, оютнрт «цаһа сандг», арһта болхла дөңндг, сән нертә билә. Тегәд таньдг күн уга балһснд, түрүн харһсн багштнд Вадим эврәннь зовлңган келв. Зүстҗ көдлмш кедг арһ уга, бәрәд авчкхмн. Яһад болвчн гесән теҗәх кергтә.

Багштн эврәннь сән сурдг оютан (студентан) үзәд, икәр байрлв, түрүн авгтан көдлмш олҗ автлнь эврәннь герт бәәлһв. Удлго Шарту балһсна ниигм-ардчллын (соцна л-демократическ) намын (партин) нуувчин зөвлл (комитет) Вадимд оңдан күүнә нерәр паспорт һарһҗ өгәд, уурар көдлдг теермд көдлмшт орхднь дөң болв. Зуг терүнә өмн һурвн сарин туршарт көдлмш уга, паспорт чигн уга багштын герт бәәһәд, Николай Павлович Жидков болн терүнә көвүн Борислә Вадим таньлдла. Хальмг тег дүүрсн мал-гертә, Шарту болн Аһш балһснд уурар көдлдг теермстә, дәкәд эн балһсдын мөңгнә саңд (банкт) эврәннь мөңг тәвдг тооцата (счетта) Жидковд, көвүһинь белдҗ Ик сурһульд орхднь дөң болх күн кергтә билә. «Көвүг бел кеһәд Ик сурһульд орулсн хөөн, тер күүнәс мөңг әрвлхн угав». — гиҗ Николай Павлович багштнд келҗ. Вадим Борисиг ик сурһульд орхднь бел кех болҗ үгән өглә.

Зурһан сарин туршарт Борисиг дасхад, ик сурһулин негдгч девсңд орхднь, Вадим дөң болла. Хөөннь Ик сурһульд сура бәәҗ, Борис Вадимиг тәвҗ өгсн уга. Борисиг эврән сурһуль сурч чадшго, тоңкун көвүн гиҗ келҗ болшго, юңгад гихлә, күүнә зааһад өгсиг, тер гиигәр дасчкдг билә. Болв күүнә нүднд эс үзгдм залһлдан Борисиг Вадимүр өөрдхәд бәәв. Вадим Борисин эцк Николай Павловичлә бас өөрхнәр таньлдв. Уурар көдлдг теермд Вадим хар көдлмш кеҗәхинь медчкәд, Николай Павлович түүг эврәннь бас тиим теермд залач тәвхәр седв, болв тернь зөв өгсн уга.

Эврән нуувчинәр күүнә паспортар бәәх күүнд, эгл хар көдлмш кеснь деер гиҗ, балһсна намын (партин) зөвлл (комитет) шиидв. Арвн негдгч җилд Семиколенов Шарту балһсна ниигм-ардчллын (социал-демократическ) көдлмшч намын зөвллин шунмһа һардачнрин негнь билә. Тегәд Вадим арвн хойрдгч җилин эклцәр Прага балһснд болсн Зурһадгч Цугәрәсән РСДРП-н баһ хурлд элч болҗ одла. Тер баһ хурлд одхдан Вадим түрүн болҗ Вла"димир Ильич Лениниг үзлә. баһ хурлас хәрҗ ирснә хөөҗ Вадим Семиколенов балһсна үүлдвр ахун көдлмшчнр дунд баһ хурлын шиидвр цәәлһҗ өгв. Тер хамгнь, җандармск заллтд күрв.

Балһсна намын зөвлл Семиколеновиг бултулх шиидвр һарһв. Болв дегәд ик биш балһснд бултхд күчр болв, гетәчнр (шпионмуд) дегәд шулуһар энүнә бултсн һазринь медчкәд бәәхлә, оңдан һазрур терүг йовулх шиидвр намын (партин) нуувчин зөвлл (комитет) авла. Зуг яһҗ йовхмб? Усар, төмр хаалһар-йовдг арһ уга, бәрәд авчкхмн. Иим әәмшгтә цагла Борис Вадимд дөң болхар, эврә сән дурар селвг өгв. Терүнә өгсн селвгиг Вадим балһсна намын зөвллд келх зөвтә билә. Тенд бас Борисин дөңгиг чик гиҗ тоолв.

Тер асхн Вадим Семиколенов балһсна өмн захд нег көдлмшчин герт ирҗ бултх бәәсмн. Үүрмүдиннь дөңгәр эн өр цәәхин өмн тер герт, күүнд үзгдлго ирҗ чадв. Бүкл өдртән тендән бәәһәд, асхн бүрүлин гегән тасрхин кемд, тер герин туст, хаалһ һатц бәәсн, йовдсн улс хот уудг хавгт хойр мөр зүүсн гиигн тергн зогсв. Җолачин ормд Борис эврән сууна. Эн мөрн тергнь Жидковин Шартуд бәәдг теермсин залачин йовдг тергн бәәсмн. Терүнәс Борис нег хонгар мөрн терг сурҗ авсмн.

Урднь күүндсәрн Борис хавгт орад, соньҗта күн дотрнь бәәхлә торлго хәрү һарч ирәд, тергәрн давҗ йовсн бәәдл һарһв. Тер цагт терзәр хәләҗәсн Вадим гертәс һарх зөв уга бәәсмн. Кемрҗән әәмшг уга болхла, адһм угаһар һарч ирх зөвтә билә.

Борис хавгт орҗ ирхлә, буфетин өөр нег залу бәәнә, нань күн уга, Борис орҗ ирәд, хара бәәхәр, нег савл (кружк) бууз (пиив) авч уучкад, һархар седхлә, үүдн хоорнд толһадан тиирцгтә зөвәр сән хувцта хойр залу күн сууна. Хаҗуһарнь давад һархар седсн Борисиг тедн дерс босад, хойр һараснь бәрв.

— Би танд ю кевүв, кишго нохас! — гиһәд Борис, теднд келсн болад, ода һазаһас орҗ ирх Вадимиг соңстха гиһәд хәәкрв.

Зуг арзасн шүрүн альхн Борисин амиг бәрәд, ду һарһдгинь таслв.

— Тагчг су, ноха! Чи манд керг угач! Зуг һаримм баһлцгас зуучквч, кишго! — гиҗ негнь келсиг, Борис соңсв.

«Ю һарһсм энв? Вадимиг эврән бәрүлҗ өгснлә әдл болв. Намаг энд ирхиг, нам иигәрән йовхиг кен келсн болхв? Мана залачас оңдан негчн күн медхш. Эн мел терүнә ааль!» — Борис иигҗ дотран санад, тер хойрин бәрәнд бәәнә.

Үүдн секгдәд, һазаһас Вадим орад ирлһнлә, терүг бәрҗәсн хойр залу Борисиг хайчкад, Вадимиг бәрҗ авад өмнән түлкәд һарч одхла; Борист ухан орад, ардаснь һархар седв, болв герин үүднь һазаһаснь төдгләтә. Борис гүүҗ одад, көләрн девсәд, терзин рамнь өсргчкәд, теднә ардас һарад гүүв. Хойр җандарм Вадимин һаринь арднь күлчксн, хавгин ард бәәсн эврәннь мөрн тергнүр тууһад авч йовна. Борис, һалзурсн күн кевтә, эврәннь мөрн тергнүрн ирәд суучкад, теднә ардас гүүлгәд һарв. Җандармсиг ардан эргх хоорнд, хойр мөрнә шүрүн гүүдләр тедниг дәврүлҗ хәәкрв:

— Һарад зул!

Җандармин негнь, мөрнә өрчлә харһад, хәврһшән өсрәд тусв, наадкнь тергнә төгә дор орв. Мөрнә өрчлә харһад хәврһшән өсрсн җандарм, тууҗ йовсн күн эс үзгдхлә, мөрн тергнүр төвлҗәһәд пистуларн хав. Җиндүрин барун мөрн, хәмүдән таслад алс авад тусв. Тер хоорнд Вадим гүүһәд харңһуд геедрҗ одв. Хойр җандарм Вадимин ормд Борисиг тууһад авч ирв. Жидков нег мөрәрн һарутв.

Борис дөңгән күргхәр седхлә Вадим терүнәс сурсмн:

— Кемрҗән чамаг нанла хамднь җандарм бәрҗ авхла яһнач? Чи нанла әдл үүллә харһхасн әәҗәхшийчи?

— Уга. Мини эцк сулдхҗ чадх. Дәкәд намаг хүвсхлтн (революционер) гиҗ кен келхмб? Мини тускар бичә санаһан зов. Зуг зеткр болад бәрхлә, эврән һарад зулдгин арһ хә, би тедниг бәрҗ үзсв, —гиҗ Борис нег мөслҗ келлә.

«Ода Борисиг бәрәд авч одсн цагт, би санамр бултҗ чадхий? Аль эврән одад бәргдсн деер болхий? — гиҗ Вадим дотран санҗаһад, генткн нег ухан энүнә седклд орв. Эндр Симбирск балһснас һал кермәр Николай Павлович ирхмн билә. Ирхләрн терүнә бәәдг геринь Вадим меддг билә. Николай Павловичд көвүнәннь тускар зәңглчкәд, эврән җандармд бәргдхәр, һариннь күләһән әрә гиҗ алдулчкад, Вадим хәрү балһс орад һарв.

Бийинь герин булң болһнд, уульнц болһнд гетҗәхинь Вадим меднә, болв кесг җил нуувчинәр бәәһәд, нуувчинәр көдлмш кесн энүнд дамшлт өгч, саг бәәдг дасхв. Жидковин бәәсн герүр ирв.

Николай Павлович энүнә зәңглсн зәңгиг ик әәмшгтәд тоолсн уга.

— Әәһәд керг уга, Вадим. Сууһад хот у, — гиҗ Семиколеновиг өөрән суулһв. — Нег асхн түүрмд суухла терүнд ухан орх. Маңһдур өрүн һарч ирх, — гиҗ эцкнь санамрдв.

Николай Павлович тер сөөнь бийднь Вадимиг нег таньдг кувцин герт күргв.

Маңһдур өрүнднь Борисиг җандармуд тәвсн уга, зуг тавдгч хонгтан Николай Павловичин күчн орад көвүг сулдхв.

Терүнә хөөн хойр хонад, Николай Павлович Вадимиг эврәннь тергн деерән суулһад, һал цаһан өдрәр балһснас авч һарад, хальмг теегүр, эврәннь күүтрт авч ирлә.

— Өдрәр хулха-харан уга болдмн, — гиҗ Николай Павлович инәв. — Бичә санаһан зов. Мини өөр йовхла чамаг нам җандармск заллтын ахлачин бийнь көндәхн уга.

Тер кевтән Вадим Семиколенов хальмг теегт ирәд, Аршла, Цернлә, нань чигн хальмгудла таньлдад, дөрвн җилд тенд бәәв. Дәкәд арвн зурһадгч җилд нам (парть) терүг дуудҗ авад, эзркг түүрмкән (имперна листическ) дәәнә йотд (окопст) бәәх салдсмудт цәәлһвр келһүлхәр тәвлә.

* * *

Аһшас ирсн асхндан, Чапчан Арш бийиннь дөт-дөкм улсан цуглулҗ, Вадим Семиколеновин келсн үг теднд келҗ өгв. Маңһдур өрүнднь, урднь ахлач көдлдг цагтан ирснлә әдл, нутгин земск заллтын бор модн герүр ирҗ, нег өрәднь ширә тәвәд, суув. Урднь эн өрәд заллтын (управин) нег әңгнь бәәдг билә. Аршин суудг өрәд ода шин һарсн хазг йосна ахлач, дуңһран (окружной) одмн (атаман) Босхмҗин Ордаш сууна.

«Чапчан Арш хаҗудк өрәд ирҗ сууһад көдлмш кеҗәнә», — гиҗ Ордашт һартнь көдлдг күн келхлә, тернь алң болв. Дуңһран одмн батлгдад ирснәннь хөөн, Ордаш Аршиг «хамдан көдлий, нанд дөң бол» гиҗ сурснд тернь зөв өгсн уга билә.

— Арш, менде! Дөң болхар ирсндчнь ханҗанав, — гиҗ Ордаш байрлв. — Ода зурһан насна залусин то авх заквр ирв. Хазг цергт хальмгуд авхар бәәнә.

— Менде, Ордаш! Зуг чи эртәс байрлҗанач. Би чамд дөң болхар ирсн угав. Эврәннь көдлмштән, земск заллтд (управд) ирләв, — гиҗ Арш адһм уга, төвшүнәр келв.

— Чамд ад гем ирви? Юн земск заллтын (управин) тускар келнәч? Терүнәнчнь ормд нутгин дуңһран (окружной) заллт (парвлян) һарсиг мартчквчи? Хальмгин арһта гисн үрдүднь хазгт орхмн гиҗ зүткҗәнә, — гиҗ Ордаш келв.

— Арһта гиснь кемб? — болҗ Арш сурв.

— Данзн нойн, Байна Санҗ, Очра Ноха, Бергәс эдн.

—Оңкра Бегәль, Тюмень нойн гиһәд деернь немх билчи. Тедн хүвсхләс хазгт дутсинь ил. «Зуг олн-әмтнә дундас һарсн күн хүвсхлд дурлҗ чадхмн»,-—гиҗ французск хүвсхлтн Дантон келсмн, — гиһәд Арш келв. — Данзн, Бегәль, Тюмень ахта хүвсхлд дурта болшгонь ил.

— Чи, Арш, эн тоотан үнн седкләсн келҗәнчи? — гиҗ Ордаш ода бийнь иткҗәхш. Чапчаевиг шоглад келҗәнә гиҗ санв.

— Земск заллтыг әмтн эврән суңһҗ авсинь эврән меднәч. Әрәсәд ода Хулһн сарин хүвсхл болад, цаг зуурин засгиг авч хаяд, көдлмшч, крестьянск болн салдс улсин йос тогтасн бәәнә. Тиигхлә деерәс цаг зууринәр ирсн чи эн орм эзлхмб аль олн-әмтн суңһсн земск заллтын ахлач би эзлхмб? — гиҗ Арш терүнәс сурв.

— Чи большевик болҗ одвч? — гиҗ Ордаш алң болв.

— Чини юн төрв? — гиҗ Чапчаев зөргшв.

— Намаг Варшавск Ик сурһульд сурчахд, чамла әдл иим большевикүдиг гиҗгәснь авчаһад, үксн нохас мет, баглад, түүрмд дүрдг билә. Чи бас тиим хаалһ хәәҗәнч? — гиҗ Ордашин нүднь шилвкв.

— О, тер цагчн хәрүг босшгоһар кезәнә оршагдла. Ода негчн һардач, олн-әмтнә зөв угаһар тиим йовдл һарһҗ чадшго. — Манд Хүүв (Совет) бүрдәҗ өгтн гиһәд әмтн манас сурҗ ирхнь лавта, — гиҗ Арш, нег цаас бичн бәәҗ, келв:

— Яһад Аһш орснчнь ода медгдҗәнә! Большевикүдин цәәлһәч (агитатор) бәәҗч! Тиим болхла, эн гер сулдх! — гиҗ, Ордаш зөвәр чаңһар Аршур келв.

— Кен түрүлҗ эн гер сулдһхинь хәләхмн! — гиҗ Арш хәрү өглһнлә, һазаһас һурвн баахн залу орҗ ирәд, менд сурчкад, негнь келв. — Арш, бидн танла кергтә ирләвидн.

— Соңсчанав! — болад Чапчаев терүнүр хәләв.

— Би Аһш орҗ эврәннь малан хулдхар тана бичәчәс (пиисрәс) одахн иим цаас бичүлҗ авлав, зуг таниг угаһар тииз тәвсн уга билә, — гиһәд залу, дөрв давхрлҗ эвкчксн цаһан цаас һарһад Аршт өгв.

— Ахлач, би бас тиим кергәр ирләв. Иим үүмәтә цагт тиизтә цаасн уга Аһш орҗ болшго. Одахн Бухса һурвн залуһин малынь, цаасн уга болхла, Бекетовк деер булаһад авчкҗ, — гиҗ хойрдгч залунь келв.

Арш хавтхасн сәрсн түңгрцгтә тииз һарһҗ авад, тер хойр цааснд һаран тәвчкәд, тиизән дарчкв.

— Ханҗанав, ханҗанав! — гиһәд хойр залу үүднүр темцәд һарв.

— Ахлач, би танла оңдан кергтә ирләв, — гиҗ һурвдгч, му хувцта, тарвһр сахлта, шовһр шаната залу Аршур өөрдҗ келв. — Мини отхн көвүн ниднә эн нутгин сурһуль тәгсклә, йир сәәнәр сурла. Би эврән нааран ирхн уга биләв: Зуг мини көвүнә багшнь орс гергн танур одтн гилә. Әәдрхнд тиим билгтә көвүд сурһдг сурһуль бәәдгчн. Тер тускар таниг дөң болх гилә.

— Көвүһән сурһуль чиләсн цаастаһинь маңһдур нанур авад иртн. Әәдрхнд тиим сурһуль бәәнә, би эврән тер сурһуль чиләләв, —гиҗ Арш тер залуд келв.

— Нә, сәәнәр үзҗ аввчи? Әмтн чамур орҗахш, нанур ирҗәнә. Дәкәд танд тииз чигн угалм? — гиҗ Арш одак залу һарч одхла, Ордашт келв. Нутгин земск заллтын ахлач орад, Аршин түрүн болҗ келһүлҗ авсн юмнь — тииз билә. Тер тиизнь ода Ордашин болн тер улсин чирәд Аршин тоомсриг улм өөдән өргв.

Ордаш йос һартан авхас биш, тиизд ик чинр өгсн уга билә. Тегәд ода күртл тииз келһүлҗ авад уга билә. «Үнәртнь келхлә, би тииз угаһар ямаран ахлач болҗахмб? Кен намаг күндлхмб, иткхмб?» — гиҗ эн, дотран Аршт үлү үзҗ; бийән гемшәв.

— Тиизәр бичә мини нүд хаахар сед, зуг йос кен бәрҗ чадхинь хәләй! — гиһәд Аршиг көөхәр ирсн Ордаш, ардан үүдән чаңһар хааҗ һарв.

Маңһдур өрүнднь Арш бас урдк кевтән көдлмштән ирхлә, Ордаш негчн үг келлго, мөрн тергәрн Тугтн орад йовҗ одла. Хойр хонад, әәмг болһнас, нам зәрм хотдудас Аршин дуудулсн улсин өрәлнь ирв. Наадк өрәлнь цаг нәрн болад, йосн болн ахлачнрнь дару-дарунь сольгдад бәәхлә, бийән саглад ирсн уга.

Тер ирсн улс дунд, урднь Аршин таньдг, Налтахна Нарм, Бергәс Чонсас Гаха Ноха ах-дү хойр, Шарнут әәмгәс Манҗин Боова болн нань чигн улс ирснд Чапчаев йир икәр байрлв.

Арш тер улст Әрәсәд Хулһн сарин ниигмин хүвсхл болсна тускар келҗ өгв. Цаг зуурин Керенскин засгин ормд, Ленин һардачта көдлмшч, крестьян болн салдс улсин сә хәәх засг бүрдәд, Әрәсәд Хүүвмүд тогтсн бәәнә.

— Бидн бас әәмг болһнд, дәкәд нутг-отг болһнд Хүүв бүрдәхин арһ хәәх зөвтәвидн. Кенд эс медгдсн сурвр бәәнә — суртн. Би цәәлһҗ өгч үзсв, —гиҗ Арш теднд аш сүүлднь келв.

— Мана хотнд Бергәс хург кев, — гиҗ Гаха босч келв. — Тер хургтан хальмг улс цуһар хазг нер зүүх зөвтә. Тер нер зүүхин төлә бу-селм авад, большавк гидг шулм үндстә улсла ноолдхмн гинә. Хазг манд һазр өгх, дәкәд эн мана һазр эргәд, мана хадлһна һазр булаһад бәәдг орсмудыг көөхмн гинә. Большавк гидг нертә улснь мана һазр булаҗ авад эн эргндк орсмудт өгхмн гиҗ келнә. Тегәд манд, угатя, сурһуль-медрл уга, харңһу улст кенинь дахсн, альк хаалһар йовсн чик болх! — гиҗ Гаха сурв.

— Гаха зөвтә үг келҗәнә. Манахнд бас ирҗ нег күн хург келә. Хальмгин нойдуд, зәәсңгүд болн арһта гисн залуснь: Байна Санҗ, Очра Ноха ахта цуһар хазгуд дахҗ йовна. Тиим ик сурһульта улс кениг даххла сән болхиг медҗәх, — гиҗ ард бийәс Нарм келв.

— Нарм, тана келсн мел чик, — гиһәд, Арш амрсн бәәдлтәһәр терүнә келсн үг хавлад авчкв. — Данзн нойн, зәәсңгүд, Байна Санҗ, Бергәс ахта улс хазг большевик хойрас хазгинь яһад шүүҗ авсмб? гиһәд дотран ухаллтн. Юңгад гихлә, хазгуд теднә зөөр, мал-гер, теднә эзлсн һазр угатьнрас харсч авхмн. Хазг угатьнриг теднәс харсч чадхий? Уга. Тиигхлә теднд кениг дахсн сән болх? Хальмгиг хазгт орулад, бу-селм бәрүләд, бийләрнь әдл хоосн орс болн оңдан келн көдлмшчнрин, һазр уга крестьянмудын өмнәс түкрәд, цуг угатьнриг даҗрлһнас сулдххар бәәх Хүүвин йосиг хамх цокхар бәәнә, — гиҗ Арш теднд цәәлһҗ өгв.

Нань чигн теднә эс медсн кесг сурврмудт Арш тер өдр хәрү өгв.

— Ода йир саг-серггәр бәәх кергтә. Күн болһн эврәннь әәмгтән бәәсн улст, Хүүвин тускар цәәлһҗ өгх кергтә, — гиҗ Арш ашлвр кев.

Әмтн тарад һарсна хөөн, Нарм, Гаха, Ноха эдн Аршин көдлдг өрәд үлдв.

— О, Нарм, сүл харһснас нааран көгшрсн бәәдл һарчт, — гиҗ Арш келв.

— Терүнәс нааран удлго дөрвн җил болн гиҗәнә. Эн болзгин туршарт Шорвин һолур кедү усн гүүсн болх, тер мет зовлң нанд үзгдв. Тана хөөн Оңкра Бегәлин адунд йовв, хойр җил болад хәрү ирәд, Дунд Хурла нег байна үкр хәрүлҗәләв. Энҗл арвн үкр хусрсн төләд, дәкн бийим көөһәд һарһчкв. Бух эс һәрәдхлә би бас яахув? Эңдән келхд, угатя күүнд үнн уга, — гиҗ Нарм зовлңган келв.

— Би-би-бидн бас Сарлахн орад нүүҗ одвидн. Бе-Бе Бергәсин өөр бә-бәәҗ чадсн угавидн, — гиҗ Ноха келв.

— Бичә санаһан зовтн, залус! Удлго йосан һартан авхвидн. Манд орс пролетариатнр, большевикүд дөң болх. Аһш деер би эмч Вадимлә харһв. Вадим тенд ик көдлмш кеҗәнә. Таднд менд келүллә, — гиҗ Арш теднә седкл төвкнулв. — Ода гертән күрәд, әмтнлә күүндтн. Хальмг күн хазг болх зөв уга. Мана нойдуд, зәәсңгүд хальмгиг хазг нер зүүлһчкәд, орс угатьнрин өмнәс, Хүүвин йосна өмнәс түкрҗ, хальмгин цус асххар бәәнә. Угатя хальмг улс угатя орсмудла негдҗ баячудын өмнәс босвр кех зөвтә. Эн хамгиг харһсн күн болһнд цәәлһҗ өгх мана эркн керг. Дәкәд одахн Босхмҗин Ордаш, зурһан наста хальмгудын то авхар келчкв. Кемр күч үзүләд хазгин цергт кү авхар седхлә, зулад һарсн деерән, әмт тер цергт орулшго арһ хәәх кергтә, — гиҗ Чапчан Арш теднд келв.

Эврәннь эс медсн кесг төрмүд Аршас медҗ авсндан залус йир ик байрта ставкас хәрцхәв.

— Би, Жидков күүтрәр дәврәд, Цернлә харһад ирүв. Церн йир өсч, — гиҗ Нарм һарад йовҗаһад келв. — Зуг намаг дахҗ йовхар седхш. Хойр хонгт өөрнь бәәһәд шинҗлв. Тер эзнәннь нег күүкнлә йир дөт бәәх бәәдлтә. Тиигә бәәҗ, орс герг авад, кирс зүүчкх гиһәд әәҗәнәв, — Нарм бөл көвүндән харм төрв.

— Терүнәснь әәһәд керг уга. Хойраннь седкл негдәд нег-негндән дурлсн хөөн орс хальмг гисн йилһл уга юмн. Бичә санаһан зовтн. Церн ухата көвүн, — гиҗ Арш Нармд келв.

Цөөк хонад шин 1918 җил эклхмн билә.

* * *

Алдр Хулһн сарин ниигмин хүвсхл эклснә болн күмн-әмтни тууҗд шин цаг ирснә тускар, 1917 җилин хулһн сард «Аврора» крейсерин хасн товин сумн цуг делкәд зарлв. Моһлцг һазрин ик болн бичкн делгрлттә болн чидл тату цуг орн-нутгудар тер зәңг, цәклһн метәр тарв. Орн-нутгин ик-ик үүлдвр ахун цутхлңгудла— Теңг деерк Ростов балһснла, Аһшла болн Әәдрхнлә меҗәләд бәәдг болвчн, хаана Әрәсән ард хоцрсн, мартгдсн нег захнь болҗ тоолгддг Хальмгин һазрур, һаң халута өргн теегүр, шин җирһлин туск зәңг зуг 1918 җилин февраль сард, Хулһн сарин хүвсхл экләд, дөрвн сар давсн хөөн ирв.

Шин йосна тускар олн зүсн зәңг һархас биш, терүнә тускар кен чигн тодрхаһар медҗәсн уга. Болв түрүн авгтан,тер шин йосна тускар, муулад келдгнь олн, сәәнәр келдгнь баһ билә. Һартан мод бәрчкәд, даңгинд кеер, малын ард йовдг угатя улст тер йосн ю үзүлхинь кен медхв? Тер зәңг соңсгда бәәҗ, аштнь Хүүв (Совет) гидг шин үгд хүврв, өргн теегин аһуһар Хүүвмүд эклҗ бүрдв.

1918 җилин Лу сарин 28-с авн моһа сарин (мартын) 12 күртл, көдлмшчнрин, крестьянмудын болн заһс аңначнрин төләлгчнрин (депутатнрин), Әәдрхнә кизәрин (крайин) Хүүв болв. Терүнд Баһ Дөрвдә, Яндһа-Мацгин, Баһ-Цоохра, Хошуда улусмудас орлцсн хальмг элчнрин седвәрәр, Әәдрхнә гүврнә (губернә) күцәгч зөвллд Хальмгин әңг (секц) бүрдәгдв. Тер әңгд (секцд) 4 гешүн болн 3 кандидат батлгдв. Әңгин (Секцин) гешүнә ханьд — Чапчаев Арш, Никитин Константин болн нань чигн улс, гешүнә кандидатд — Мергасов Вадим, Далгаев Көвүдә болн Тугуев Дорҗ батлгдсмн.

Мел тер цагас авн Хальмг әңгин (секцин) көдләчнрин күнд болн оньгтаһар күцәх көдлмшнь эклсмн, Европейск кесг орн-нутг багтм, өргн болн у хальмг теегин эгл күч-көлсчнрт, Советин йосна, терүнә өмн бәәх төрмүдин болн күслмүдин тускар цәәлһҗ өгх, күнд көдлмш теднд даалһгдсмн.

1918 җилин һаха (сентябрь) сард күч-көлсч хальмг олн-әмтнә Хүүвмүдин II-ч бачм чуулһн (съезд) хурагдв. Хальмг күч-көлсч әмтн Хүүвин йосиг батар дөңнҗәнә гиҗ терүнд темдглгдв. Хальмг нойдудын болн зәәсңгүдин мал-гериг күч-көлсчнрин төлә булаҗ авхмн, хальмг теегт бәәх теднә цуг малынь болн өлг-эдинь хальмг олн-әмтнә гиҗ тоолхмн гидг шиидвриг тер чуулһн батлв.

Москвад Наркомнацд Хальмгин әңг бүрдәхмн гиҗ чуулһн тогтав.

Дәәнә кергиг, хальмг теегт бүрдәлһнә, хальмгудыг Улан Цергт орулҗ авлһна, Хулһн сарин хүвсхлин диилврмүдиг харслһна туск төрмүд, чуулһна һоллгч төрмүднь болҗ хәләгдв.

Һазадын дәәни интервенцлә ноолдҗасн, иргнә дән болҗасн цагла, Хүүвин Әрәсә эврә тууҗиннь шин цагур 1918 җилин зунар орв.

1918 җилин хөн сард немшнр Ростовиг болн Батайскиг эзлв. Генерал Деникинә «Добровольческ» әәрм хөн сарин дундурар Теңгә областюр орҗ ирв.

Мөчн (июнин) 25-д Красновин хазгуд «Добровольческ» әәрмлә хамцҗ дәврәд, Торговая өртңгиг (станциг) эзлв.

1918 җилин мөрн (апрель) сард Платовск станицин хальмгудас Ока Иванович Городовиков мөрн цергин сотнь бүрдәһәд, Сальск дуңһрад Буденный — Думенко толһалҗасн партизанск багдт орв, хөн сарас авн О. И. Городовиков эскадрон толһалв (командлв).

Урднь хаана цергт урядник йовсн, ода Улан Цергин толһач (командир) болсн, Городовиковин тоомсрнь болн дәәни мерглтнь цаһачудла дәәллдлһнд өсв. Тер җилин бар (декабрь) сард Улан Цергин командованя закврар Ока Иванович Городовиков мөрчнрин (кавалерийск) бригадын толһачин (командирин) дарукд батлгдв.

Хүүвин йосн тогтснас нааран, 1919 җил Әрәсәд йир күнд болв. Өмн үзгин фронтд дәәллдҗ йовсн, ик һару болн өлн-түрү бәәдл үзсн, X әәрм 1919 җилин эклцәр хальмг теегәр дәврәд цухрв. Әәрмин дәәчнрин ик зунь халун өвчәр шалтглв, дәәчнрт өгдг хот-хоолнь тату-тартг, мөрдтнь өгдг хот уга болв.

Хальмгин Яндһа-Мацгин, Эрктнә улусмудын әмтн X әәрмиг кергтә тоотарнь теткв. Тер улусмудын хальмгуд улан-цергчнрт мах, өдмг, заһс олҗ өгв, мөрдинь — өвсәр, шавта улсинь — көлгәр теткв. Хальмг теегәр дәврҗ ирсн әәрм тер улусмудын һазрт харслт бәрәд зогсв. Мел тер цагла, Улан Цергин X әәрмин зәрм цергүднь өмн үзгәс Баһ Дөрвдә улусар дәврәд, Аһш хәләһәд һарв.