Бадмин Алексей

Зултрһн — теегин ноһан

Р О М А Н

ЭЛСТ

ХАЛЬМГ ДЕГТР ҺАРҺАЧ 1982

Зултрһн — теегин ноһан

Тег... Цоонрсн халун нарна күндд өгрәд, цодмһр хар салькнд хагсад, эң зах уга элвг ик кевслә әдл тег хар нульмсан асхсн мет, хурт ивтрҗ норад, хәрү урдк кевтән төмр болҗ хагсад, халцхарад бәәсн буурл үсән салькнд дәрвкүлсн өвгн мет, буурлда шарлҗна болн цаһан өвснә бүчринь делскҗ, эвкгдсн гүн хурнясдан ирзәлһҗ күнд көдлмш кесн күн мет түңшҗ кевтнә. Кедү седкл ханм байр болн кедү һашун нульмс, кедү улсин цус болн кедү киртә хар көлс үзҗ, дотран шиңгәҗ тер улсла хамдан байрлҗ, теднлә әдл зовҗ йовсн болхв, көөрк эн тег кесг миңһн җилин туршарт!

Ут шилвән җииһәд, уснд хансн хамтхасан сарсалһад урһҗах ноһана чикнь өгрҗ хагсад, деернь җиртҗ нааддг шовудын әнь тасрад, хая теңгрт үзгдсн хумха цаһан үүлнь ууҗад өөдән һарч. Деерк теңгрин бийнь нарнд өгрсн, салькнд туугдсн девскр мет, тиим герл уга тееглә әдл хумхарна. Хамтхаснь хатад унҗ одсн хатханчг кевтә шүрүн өвснә бүчр заагт зурмн чигн, ялмн чигн үзгдхш. Зуг делгсн альхнла әдл гилгр тег деер, өшәтндән диилгдсн баатрин түргүр тәвсн төмр махла мет, бор толһа деер халун һаңд цаңһад бор хоңшаран аңһалһсн ор һанц шовун—теегин һәрд сууна. Дәкәд тег һазр хойрин хоорнд, усна дольган мет урсҗах җирлһн деер ут хойр җиврән холд әрҗ деләд, хумха теегин нег захднь өлг хәәсн теегин эзн — һәрд бас үзгднә. Болг нег чигн әмтә том олҗ эс чадхларн шовун арһан бархларн амрхар бор толһа деер суусн аһиннь өөр ирҗ сууна.

Бурхн багшин кишгт эс күртсн, күзүн деерән ачгдсн күчр ик зовлңгиг келн-амн угаһар бий деерән дааҗ авсн көөрк теегм! Эргндән нег чигн әмтә күн уга, нам цагин эргц көндрдгән уурад, кирцән уга өргн тег көшҗ одсн болҗ медгднә...

Генткн эн ә-чимән уга таңх-тагчгиг эвдәд, һолын бахлур һатцас хойр мөртә күн һарч ирв. Тер хойрин негнь, өмнән бәәсн һолын нәрхн һазрарнь һатлх санатаһар, мөрән түргдүләд, наадкасн тасрад адһв.

— Вадим, бичә адһ! Түрүләд тер һатлһн мөн бишинь лавта медәд авчкхмн. Эцкин келсн үг мартчквчи? Зәрм һазртнь көкдг хар бальчг бәәнә эс гилү? — гиҗ дундын нурһта, тегш махта, кевлүн төгрг хар чирәтә, нигт хар күмсгтә, хөр күрч йовх наста орс көвүн ард үлдсн мөрән шавдн, келв.

— Николай Павловичин тер келҗәсн һатлһн эн мөн, юңгад гихлә, хойр талан хулста ик нуурмудыг ниилүлҗәх, нәрхн хол кевтә, цевр усн гиҗ эс келлү? Тер һазрнь лавта эн. Нам усна йоралд бәәсн шар элснә бийнь үзгднә. Мини ардас һатл, Боря, — гиҗ зөвәр севгр нурһта, утулң цаһан, медг-үлг заарг чирәтә, сүрлин өңгтә, җөөлкн үснь маңна деернь наалдад, цевр теңгр мет көк нүдинь халхлсн орс көвүн үүртән хәрү өгн, доран дәвҗ мөрән залад, нәрхн усиг һатлад, телтр көвәднь һарч ирв. Үүрән ус һатлад һатц амнднь һархла, ардк көвүнь күцҗ ирәд усна көвәд зогсв. Келсн үгинь үүрнь эс соңсснд уурнь күрв гихв, аль баһ насни дольгн зүркнә ааль гихв, зуг ардк көвүнь унҗ йовсн, чимкх ноосн уга, чилм хар аҗрһан, һартан йовсн маляһарн гесәрнь өгәд оркхла, тернь доран һәрәдәд, ардк хойр көл деерән зогсв. Баһ көвүн хойр өвдгән хавчад, ахрар бәрҗ йовсн хазарин җолаг эмәлин бүүрг деер дарад, өкәһәд мөрнә делүр наалдҗ одв. Хар аҗрһ хойрдҗ һәрәдәд уснур орад, агчмин зуур һатц көвәднь һарв.

— Боря, юн йовдл һарһҗах күмчи? Эн аҗрһчнь чамаг деерәсн авад шивчкн алдв! — гиһәд, икәр әәчксн, Вадим уурлн, үүриннь өмнәс тосч ирв.

Тернь мөрн деерәсн һәрәдәд буучкад, мел өдр болһн тиим йовдл һарһн гиҗ дасчксн күүнә бәәдл һарһв, болв икәр цәәҗ одсн чирәднь, уульн гиҗәхинь, аль инән гиҗәхинь йилһҗ болшго әрә хүврсн дүрсн һарв. Зугар тиим догшн аҗрһ деерәс өсрҗ унлго, торад тессн деерән, һол һатлад һарч ирснь Вадимд йир ик өврмҗ, бахмҗ болв.

— Боря, әвртә! Би аҗрһ экләд туульлһнла, мишгтә буудя кевтә унҗ одх биләв. Чи йоста җигит, эмнг зерлг мөр сурһдг күн бәәҗч! — гиҗ Вадим, үүрнь мөрнәс эс унснд байрлад, йосн үнн седкләсн келв.

— Ю келҗәхмч, Вадим! Буяниг зерлг мөрнлә дүңцүлҗ болхий! Энчнь һарт иҗлдсн мөрн, зуг невчк киизң заңта, — гиһәд Борис, тоһрун нәрхн күзүтә хойр чикән хәәчләд, нүдән сольвҗ доран усхҗах аҗрһан һәәхв.

— Борис, аһурснла чигн эвәр күүндх кергтә. Таалад һарарн ил, — гиҗ Вадим эндәс келв.

— Бичә һәргл! Мә! — гиһәд Борис, хавтхасн моһлцг цаһан шикр һарһад, амнднь дүрҗ өгв. Урднь келәрн татҗ авад, карҗңнулад агчмин зуур идчкәд, хәрү һаринь үнрчлдг аҗрһ, эн саамд шикриг келн деерәсн һазрт унһачкв.

— Гем уга, удлго уурнь тәәлрх, — гиҗ бас Вадим үгд орлцв.

— Ода бийнь ууран тәвәд уга. Хәләһич, Вадим, энүнә бәәдлиг, — гиһәд Борис, ээлтәһәр таалад, аҗрһин күзүг илв, болв.тернь дор ормдан усхад, геснәннь арсн, көлиннь бульчң чичрв.

— Үзҗәнч, Боря! Адусна бийнь, йосн бишәр бийинь һундахла ямаран бәәдл һарһҗахинь, — гиҗ Вадим үүртән келн, аҗрһур өөрдв. — Ухата Буян! Мөңкинд иигҗ бийән бәр! Бийән йосн бишәр даҗрулх керг уга! — гиһәд, Вадимиг келхлә, терүнә кел медсн мет, аҗрһ тогтнад, хойр чикән хәәчлдгән уурад, номһрв.

— Үзҗәнч, адуснд болвчн, күүнлә әдл җөөлн хәләц кергтә, йосн биш дорацуллһ үзүллго, эвәр эдлхлә таасгдна, — Вадим аҗрһиг дәкн нег таалад күзүнәснь, толһаһаснь илчкәд, хәрү үүрүрн эргәд келв. — Чи йосн теегин җигит бәәҗч. Түрүн авгтан чамаг мөрнәс унҗ одх, гиһәд, икәр әәчкүв, дәкн мөрн деер торад зогсхлачн байрлув, чамд бахтв. Өрүнә нааран һарчаһад, эмнг мөр сурһҗ чадхв гиҗ келхләчнь, көөрәд, намаг наадлад келҗәнә гиҗ санлав, ода иткҗәнәв, — болад Вадим үүриннь ээмәр ташв.

Тер хоорнд Борис эврәннь мөрнә һурвн көлинь чөдрлв. Вадимин эмәлин һанзһд боолһата бәәсн туша һарһад, терүнә мөр бас чөдрлв.

— Әрлһ цааран! Чини ухан нанд мел медгдхш. Зәрмдән уурлнач, шооднач, зәрмдән тааснач.

Түүнә ормд, эн уснд өөмәд цогцан амрачкад, цааранднь йовый. Эн һатлһнас хойр-һурвн дууна гиҗ, эцк эс келлү? Тенд одад хальмгин бәәдл-җирһл үзәд, байрлхч. Би болхла, теднә бәәдл кезәнә меднәв, теднд күн һәәхдг дала юмн уга: бузр, киртә, эн мана җирһлин делгрлт хальмгудт одачн зун җил болад күрх угань темдгтә, дегәд ард хоцрсн әмтн. Зун җилин эргцд эн бәәдләр бәәхләрн үкәд тохм тасрхчн биз, кен медхв, — гиҗ Борис, хувцан тәәлн бәәҗ, келв.

Вадим бас нүцкләд, усна көвәһәс һәрәдәд булхв. Усн гүн биш, күүнә күзүцә.

— Усна йорал йир цевр бәәҗ, мел цаһан элсн, — Вадим барун һариннь альхнд авч ирсн цаһан элсиг уснур орҗ йовсн үүртән үзүлв.

— Цааран тер хулсн тал орад хәлә, мел замг, көл көкдг бальчг, — гиһәд Борис булхад усн дор орв.

Хойр үр зөвәр удан өөмәд, хаалһд шиңгрсн шора-тоосан уһаһад, мөрн деер зовсн махмуд-цогцан амраһад, усна амнд һарч кевтцхәв.

— Боря, эн нуурин нер меднчи? — гиҗ Вадим сурв.

— һазрин нернь — Хагт, нуурнь бас тиим нертә. Үзҗәнчи, эн мана һатлҗ һарсн нәрхн һол «һолын бахлур», тер холд бәәсн барун һартк ик нуурнь — Ик Хагт, эс гиҗ әмтн амрарнь Хагт гинә. Мана зүн һартк баһ нуурнь — Баһ Хагт гиҗ нерәдгднә. Зугар хальмгуд эдниг нур гихш, Шорвин һол гиҗ келнә. Тернь нег зүүдән орта бәәдлтә. Юңгад гихлә, Аһш балһсн талас Иҗлин көвәһәс нааран Цац, Барвнцг, Хорт, Хагт гидг нуурмуд бәәнә, дорагшанднь Цаһан Нур гиһәд кесг нур хоорндан нәрхн һовльмудар, сала-сартгудар негднә. Санхд, урднь Иҗл һолас тасрҗ һарсн онц һол бәәҗ. Хөөннь Иҗлин усн хәәрдәд, эн хоолын уснь баһрад, хоорндан тасрҗ баахн-баахн нуурмудт тохрҗ. Эндәс өмәрән хойр зун дууна һазрас авч ик болн ут эргд зеллҗ, эн нуурмудын барун бийәрнь һарад, бас Аһш балһсн күртл күрнә. Хавртнь тер эргдәс хәәлсн цасна усн гүүһәд, Шорвин нуурмудар орҗ ирәд, дүүргнә. Дәкәд хурта-чигтә, ик цаста җил болхла, усн эн нуурмудын амнас деврәд ик-ик царңгуд дүүргнә: тер царңгудын уснь шиңгрәд һазрт уугдхла, ормднь күүнә өвцүнд күрх өвсн урһна. Тер өвснь хадҗ авад, ормднь мал хәрүлнә, — гиҗ Боря дегәд тодрха кевәр цәәлһҗ өгв.

— О, чи мел эн һазрин тууҗиг йир сәәнәр меддг бәәҗч.

Зуг хальмгудын тууҗиг бас тиим тохнятаһар медхлә түүнәс үлү сән болх билә, — гиҗ Вадим байрлҗ ормасн босв.

— Бичә адһ, невчк кевтҗәһәд, дәкнәс өөмхмн. Уга, хальмгин тууҗиг эцкм келҗ өглә, энүнәс бичкндән, нам гимназьд орад уга цагтан нааран, эцкән дахад хойр дәкҗ ирләв. Тиигхд эцкм эн һазрин нуурмудын болн эргцин туск тууҗ тиим тодрхаһар келҗ өглә. Эн мана одҗ йовсн хотнд мини эцкин нәәҗ хальмг өвгн бәәнә. Хальмгин тууҗиг мини эцк чигн сән медхш, — гиҗ Борис цәәлһв.

— Хаҗһр йовдл һарһҗанач. Миниһәр болхла, кен болвчн хамдан, хәм-хоша бәәх күүһән сәәнәр медх зөвтә. Дәкәд тадн Хальмгин һазрт бәәнәт, теднә усн-өвснд күртҗәнәт. Мал идшлһнә хойр миңһн десятин, өвс хадлһна хойр зун десятин һазр хальмгудас нәәмәдлҗ авлав гиҗ эцкчн өцклдүр келлә. Тер һазриг долан җиләс авн олзлҗанав гилә. Би болхнь, тер улсин бәәдл-җирһл, авц-бәрц, тууҗ цугтнь медх биләв, — гиҗ Вадим келв.

— Медәд ю кехүв? Медхәр седвчн теднд келҗ өгдг орс келтә негчн күн уга. Мини эцк тер мана одх хотна ах өвгнлә әркдҗ-әркдҗ хәрәд күрч ирнә. Теднә йоснь, нег ахиннь келсн үг наадкстнь закан. Тиигхлә, адуснла әдл олн улсла күүндхәр нег ахлачлань күүндснь амр, — гиҗ Боря келв.

— Күүг адуснла дүңцүлҗ болдви? Би тенд одчкад тер чини келҗәсн «малла әдл» улсла күүндҗ үзнәв. Бүкл келн-әмтн мел цуг мала-маамд болхн уга, — гиҗ Вадим ухаһан туңһав.

— Яһҗ күүндхмчи? Чи хальмг кел медхшч, би бас медхшв, һарин хурһдын дөңгәр олн үг күүндҗ болхий? — гиҗ Боря инәв.

Вадим хәрү өгсн уга. Хоюрн зөвәрт тагчг кевтв. Генткн Боря адһҗ босн, үүриннь нүцкн ээмәс татад:

— Вадим, нанд нег әвртә тоолвр орв.

— Ямаран тоолвр? — гиҗ Вадим соньмсч сурв.

— Тер хотнд хоюрн медмҗән угаһар одый. Амрарнь келхд, би Жидков Николай Павловичин көвүн биш, эврә кергәр Яңхл, эс гиҗ Әәдрх орҗ йовх талдан күн болсв, чи нама дахҗ йовх бас тиим күн бол, — гив.

— Юңгад бидн тиим ааль һарһх учрнь нанд медгдҗәхш, — гиҗ Вадим алң болв.

— Медхд дала җаңһр уга. Кемрҗән би Жидковин көвүн болад ирхлә, мини эцкин нәәҗ — Бакин Бергәс өвгн чи ман хойриг өөрәсн холд һарһхн уга.

Тоох, тәкх. Хальмг улс хот-хоолнь ховр болвчн, кү әвр гиичлдг улс. Хотын сәәнинь — гиичд өг, хувцна сәәнинь — эврән өмс гидг үлгүр теднд бәәнә, — гиҗ Борис цәәлһв.

— Тооһад, тәкснәс зулхар бәәнәчи? — гиҗ Вадим алң болв.

— Чи мини келсн үгин утх медҗәхш бәәдлтәч. Чини нааран, хальмг хотнур ирсн кергчнь теднә бәәдл-җирһл, авц-бәрц медхәр йовлһн эсий? Тиигхлә, көгшн өвгнә һарт орхларн, чи бидн хойр алдрҗ, наадк улсин бәәдл хәләҗ чаддмн бишвидн. Би бичкндән эцктәһән ирхдән наадк хотна көвүдлә наадхар седсн бийнь, намаг тәвсн уга, мини эцкиг бас оңдан улсла харчудла, харһулсн уга билә, — гиҗ Боря аш сүүлднь цәәлһв.

— Соньн. Йир соньн. Яһад наадк улсасн хальчлдг болхв? Тиигхлә тедндән дегәд икәр иткдго болҗана. Нег гүрм бәәнә гидг тер. Чини селвг нег халхарн чик, зуг оңдан халхарн болхла әмтәр наад бәрсн болад йир ирлцән уга, — гиҗ Вадим хәрүцв.

— Чини келсн үг болһн, ишксн ишкдл болһн цуг товчта. Тиигхлә, мана йовдлд бас учр-утх, ухан-седклин тәәлвр бәәх зөвтә. Баһ наста хойр күн тошурхад, дөгәд, нег тиим йовдл һарһснд юн дала әәмшг бәәдв? Чи дегәд мегдһр, альвн-дольвн уга, тәв күрсн өвгнлә әдл күнчи? Чамла хамдан йовхд йир уудьврта, — гиҗ Борис үүртән һундв.

— Нә, сән. Зуг нерән нуухмн биш. Тер чини эцкин нәәҗин герт буулго, оңдан күүнә герт одад, хонг сурхмн. Тегәд зөв өгхләнь, орс келтә кү олҗ авад, амдач кеһәд, цуһараһинь эргҗ, теднлә күүндҗ сәәнәр үзхмн, — болҗ Вадим зөвшәрв.

— Боря, босад хәләлчи! — гиһәд Вадим, эврән босад, дорд үзгүр һолын көвә тал заав. — Мел эң зах уга, теңгс дотр йовх кермс... негн, хойр, һурвн... арв һар. Цааранднь бичкн цег, тоолҗ болшго. Җирлһн йосн теңгсин усн мет, көкрәд, дольгалсн болад бәәнә, деернь олн кермс өөмәд бәәнә. Ямаран соньн үзмҗ! Би зурач болхнь, мел эдниг зурҗ авх биләв!

— Ха, ха! Энчнь мана ирҗ йовх хотн. Шорвин Бергәсин хотн хаврт, зунд бәәдг ишкә-гермүд. Невчк ардагшан хәләлчн, арвад шаху шавр гермүд бәәнә, ода күн уга, намртан эндәсн нүүҗ, тенд үвлзх. Энчнь мини эцкин келсн одак хотн мөн, — гиҗ Боря хальмгин бәәдл-җирһл меддгән үүртән медүлв.

Үнәртнь келхлә, Николай Павлович өцклдүр асхн эн хойрт эн тоотыг цәәлһҗ өгәд, тегәд ода көвүнь урднь нааран ирәд бәәсн кевтә, тодрхаһар, зөргтәһәр келҗ өгчәнә: — Кемрҗән үнәртнь дүңцүлх темдг хәәҗәхлә, цаһан һал кермлә дүңцүлҗ болшго. Зуг ик теңгс дунд йовх йоралнь хаһрха бичкн оңһцла дүңцүлҗ болхмн.

— Иим хар санан, дурго седкл альдас чини зүркнд шиңгрсмб? Угатя, баһ әмтнд юңгад тиим дурго болнач? Ик келн-әмтнь сән бәәһәд, баһ келн-әмтән дарад, даҗрад бәәтхә гих юмн альд бәәдви? Би тер ишкә гермүдиг кермлә дүңцүлхләрн, ямаранчн темдгин тускар ухалсн угав. Мини нүднд мел тиигҗ үзгдв, терүгән келүв. Чи болхла, мини ухаг эврәһәрн хүврәхәр седвч, — Вадим үүртән һундв.

— Нә, болҗана. Би наадлҗанав. Ямаранчн темдг солңһ уга. Теегт холын баран җирлһн һатцас тиигҗ үзгдҗәнә. Мини өвк-эцкин тууҗ соңс. Тер нааран нүүҗ ирәд, хойр җил болсн цаг бәәҗ. Кеер өвс хадҗ йовад, герүрн хәрәд һархларн, төөрәд, оңдан хаалһар һарч одҗ. Йовна-йовна, хошнь уга. Өрәл өдртән йовад муурад, зовад ирхләрн ус уух дурнь күрнә. Өмннь хол биш нег нур үзгднә, көөлдәд йовад йовна, нуурнь улм ууҗад йовна, тиигә йовҗ амнь хагсад, ухаһан гееһәд унҗ одна. Дигтә терүнә хөвәр кеер аду тууҗ йовсн хальмг өвк эцким олҗ авад, герүрн авч ирнә. Терүнәс биш мини аав кеер цәәһәд, цаңһад үкх бәәҗ, — гиһәд Боря үгән чиләв.

* * *

— Бергәсә Лиҗинд хойр орс көвүн гиич ирҗ! — гисн зәңг, һалын цәклһн мет, Чонс арвна Бергәс хотна гер болһнд күрв. Үкрән күцц сааһад уга берәд, күүкд үкс гүүхәрн Лиҗин гер темцв. Бичкн күүкд бас теднә гер темцв, болв залу улс цуглрҗ хотна дорд захд Хөөчин Чотна герин һаза хурлдв, тиигдг учрнь иим бәәсмн...

Эҗго эрм цаһан көдә дотр бәәсн хотнд, хәр күн ирнә гисн йир соньмҗта болна, тер дотр орс күн ирхлә, нег үлү өврмҗтә. болна. Юңгад гихлә, хавр намр хойрт, хө кирһх кемд, хальмг келтә, цоохр чирәтә, халцха толһата Яшк, орс әмтнәс ноос, ишкә-кенчрин тасрха, өвр, малын хумха ясн күртл хулдҗ авна, ормднь сиитц, сатин, цемгн эд, зү, утц, хурвч нань чигн үүрмг-заармг юм, бичкн күүкдт — балта, шикр, келкәтә тоһш авч ирдг билә.

Түүнәс талдан Жидков Микола Бергәсинүр ирдг билә. Эн хотнд оңдан орс ирсинь күн медхш, нам тер зәңгинь соңсчкад, далн хойр күрсн Хоҗһра Аздын бийнь, мана хотнд нань орс ирсинь, медхшв гиҗ герчлв.

Тегәд чигн, Лиҗин гериг бичкд бүсләд авхларн, әмтәхн юм авч ирсн болх гиҗ өңгәв. Саак, сава уга күүкд улснь болхла тәмк-һанз, зү-хурвч авч ирсн болх гиҗ нәәлв. Зуг хойр көвүнә һанзһд йовх даальңгуд хоосн бәәдлтә болҗ эдниг һундав.

Борис Вадим хойр усна көвәд үдләд, асхн нарн сууһад, бүрүлин гегән тасрхла, хотнур орҗ ирлә. « Бергәс өвгн намаг таньхн уга. Юңгад гихлә, намаг долан нәәмн җиләс нааран, үзәд уга. Нерән соляд теднәд одвчн, әәмшг уга билә, зуг чи зөв өгчәхшч», — гиҗ Борис зууран үүртән келлә.

Зуг эдн күүнд медгдлго ирҗ йовнавидн гиҗ санснь, хаҗһр болв, юңгад гихлә, хальмгин нүдн уутьхн болвчн, холд үздг мөн. Хальмг күн малан идлһнд һарһчкад, өдрин дуусн ардаснь нүдән хөөһүлхш. Дөрвн зүсн малнь дөрвн үзгтән талваҗ идшлнә. Тер учрар усна көвәд бәәсн мөртә хойр күүг хотна улс кевтән гишң өдртнь үзлә.

Эн хойр көвүг Бергәсин хотна улс биш, нам деед бийдк Ик Хагин хотнд бас темдглсн деерән, тедниг альдаран одсн күртлнь медсн бәәҗ. (Түүнә тускар хөөннь).

Хотна дорд захд хурсн залус бас ик шуугата күүндвр кеҗәнә: «Ю хәәҗ ирсн көвүд болхв? Давҗ йовна гихлә, мөрнә һанзһнь гөңгн. Мана хотнур ирсн болхла, Лиҗинүр ю хәәҗ йовхмб? Һазаһас хәрәс ирсн хальмг, орс уга Бергәсинд ирдг билә. Лиҗинд орс күн биш, хальмг күүнә бийнь мөрнә тохман хагсаҗ, бууһад уга юмн». Иим күүндән, хотна һаза хурсн залу улсас һарчана. Болв Лиҗинд одҗ, негинь йилһх зөргтә, негчн залу олдҗахш, юңгад гихлә, бичкн күүкдлә, күүкд улсла әдл нерән һутаһад, хәрәс ирсн гиичнрүр гүүһәд йовҗ болшго. Кемрҗән Лиҗ дуудулсн болхла, тер оңдан төр, зуг Лиҗин герт тоомсрта гиич ирҗ буусиг негчн күн медхш. Тиигәд залу улсин тодлвр, бодвр гүдәд ирсн цагт, Лиҗинд оңдан күүндвр һарв.

Хойр көвүн Лиҗинд ирҗ буудг учрнь иим билә. Ямаранчн хальмг хотнд герин һазак бәәдләр, дотрнь бәәх эзинь амрар медҗ болхмн.

Хотндан арһта гисн байнь — цаһан ишкә гертә, дундын малта-гертәнь — бор ишкә гертә, мел угатя, арһ уга гиснь — хар ишкә гертә эс гиҗ җолмта болна. Юңгад гихлә, малта-гертә, олн хөөтә күн хойр-һурвн, икәр тәвхлә, тавн җил болад гериннь ишкә сольна, дундын малтань — терүнәс уданар болвчн, нег цагт ишкәһән сольлго бәәхш.

Саак арһ уга угатьнр, салврад унсн гериннь һазакиг баячудын хуучрулад хайсн ишкәһәр сольна. Тер тускинь эцкәсн соңссн Боря, дегәд байнчн биш, дегәд угатячн биш герин һаза буухар шиидәд, Лиҗин герт ирҗ бууснь тер.

Үкр сааҗ йовсн Лиҗин гергн, нәрхн хар-улан бер, герүрн гүүҗ орад, залудан зәңг өгв:

— Яһлав, мана һаза мөртә хойр ууһр ирҗ йовна, бостн! — гиһәд, адһав.

— Юн орс? Яһҗ йовхмби? — гиһәд, орн деерән хувцтаһан кевтсн герин эзн серәд босв. Арһ уга, герин һаза ирҗ буусн улсиг хальмг йосар тосч авдг зөвтә. Лиҗ адһҗ һарад, герин өмн мөрнәсн бууҗасн хойр күүнүр өөрдв. Теднлә зөвәр холас толһаһан гекҗ мендлчкәд, негчн үг келлго, көвүдәс хазаринь шүүрч авн, мөрдин нурһ иләд, көлрсн угаһинь хәләһәд, нег мөринь герин өмнк хойр һаснас цулврарнь уяд, наадк мөринь түрү ик мөрнләнь холвад, хойраһинь сөөчкәд, хәрү ирв.

Ишкә гериннь үүд секәд, хойр гиичиг, деегшән һарч барана өмн суутн гиҗ герин эзн һарарн докъя өгв. Тер хойрнь докъяһинь медҗ, барана өмн ишкә деер һарч суув. Мординь яһсиг болн эзнь гертән кезәнь орҗ ирсиг, дегд бачм болад, хойр гиич оньһҗ чадсн уга. Мөрнәс бууһад мендлхәс биш, нам негчн үг келх зөв эднд өгәд уга.

— У вас можно переночевать? — гиҗ деед бийд суусн Борис герин эзнүр хәләҗ сурв.

— Талмач уга, — болҗ тернь хәрү өгв.

Тер хоорнд, герин эзн күүкд күн, хавтхасн хагсҗ одсн хамтхасн тәмк һарһад, һартан үүләд залуһиннь һанзд нерв. Терүндән һулмтас һал тәвәд, Борист өгв. Хооран цухрад, өөрдҗ ирн гергнь арһул нег үг залудан келхлә, тернь босад, герин туурһд өлгәтә бәәсн утан кир хойрт харлҗ одсн модн хәәрцгәс шуурха цаасна тасрха авад гергндән өгв. Тернь эв уга һарарн цаасиг шуулад, тәмк ораһад, һал орулад Вадимд өгв.

Борис Вадим хойр тәмк татхш, болв өцклдүр асхн Николай Павлович эн хойрт келлә: «Хальмг улс эврәннь авц-бәрцтә. Кемрҗән тадниг кенә герт ирдг болвчн, түрүн болҗ тәмк нерҗ өгх, дәкәд цә чанҗ өгх. Тәмкинь татад, цәәһинь уух зөвтәт. Эс гиҗ, бийәснь җигшҗәнә гиһәд, өөлцхәнә».

Тер келсн үгнь эн хойран сананд орв. Борис дегәд күчлҗ тәмк татнав гиһәд, хоолдан ута орулад, ханяһад үкн алдв. Вадим болхла, утаһинь цааран кииллго, хәрү бүрҗңнүләд, һарһад бәәнә.

— Ода иигәд, тагчг суухмн биш, орс кел меддг нег кү авч ирх билә. Эс гиҗ эднитн аавин тал йовулчкхмн болвза? — гиҗ, герин эзн гергн залудан сана орулв.

— Яһад аавинүр йовулҗахмби? Эврәннь герт ирсн гиичиг күүнә герүр йовулхла, әмтн юн гихви! — болҗ Лиҗ гергндән уурлв.

— Тертн чик, зуг та бидн хойрла әдл, орс келн уга мала-маамд улс эднлә ю күүндхмби? — гиҗ гергнь залуһан бәрв.

— Чини керг уга! Мини төрт орлцхин ормд, цаадк цәәһән эрт болһ! — гиҗ Лиҗ омгшлв.

Тер хоорнд герин үүдәр, иргәр шаһаҗасн улсас негнь селвг өгв:

— Мана хотнд Нохашкин Цернәс оңдан орс келтә күн уга. Терүг дуудулхмн болвза?

Тагчг суусн хойр көвүн тер улст йир өврмҗ болв, ямаран, юн кергәр ирсн улсинь медҗ авх ухан теднд цуһараднь орв. Герин эзн зөв эс өгсн болвчн, күүкд улс, бичкдүд бийснь элч йовулв. Арв һарсн чигә наста, нигт хар үснь ар гиҗгтнь атхлдсн, төгрг цаһан чирәтә, өвдгтнь күрсн ут, бор өңгтә бөс киилгтә, көл нүцкн көвүн агчмин зуур орҗ ирв. Көвүг энд-тендәснь аарглҗ авчкад, әмтн терүнд шулун-шулуһар үг келнә. Гиичлҗ ирсн көвүдин барун һарт зәмлҗ суусн, ик махн толһата, ольчисн күмсгүдтнь уутьхн хойр нүднь булхсн, ичәндән орн гиҗәх зурмна ооч кевтә, көөҗ одсн халхта, эклҗ өмсснәс нааран уһаһад уга киртә бор киилг деерән, хуучрад бәәсн хар сатин бүшмүдтә герин эзн, әмтнә шууган дотр нег цөөкн үг келв. Тернь нам шуугҗасн улст биш, хаҗуднь суусн көвүдт соңсгдсн уга. Герин эзн адһҗ босад, үүднә өөр одад зогсчкад, тер үүмәтә захаснь хойр-һурвн гергиг зәрминь һараснь, зәрминь гиҗгәснь шүүрч авад, бичкн наадһас мет, ишкә герин үүдәр һарһад шивәд йовна. Терүгинь үзсн гер дотрк улс, цаңһад үкҗәһәд ус үзсн хөд мет, нег-негн деерән дарцлдад һарад гүүлдв.

Тедниг дахлцад һарч йовсн атхр үстә көвүг, нег хааһаснь шүүрч авн, гиичнр тал түлксн, тернь шивчксн модн мет, термд цокгдад, хәрү һулмтын өөр тамтр-тумтр гиҗ, әрә көл деерән зогсв. Нүд чирмх болзгин хоорнд герин эзнә һарһсн йовдл, гиичнр икәр өврмҗ болсн деерән, эдниг сүрдәв. Хойраннь хоорндан хәләлцсн дүрс эзн үзсн болхла, гиичнрин сүрдлһ болн әәлһ медх чигн бәәсн. Эднә келн уга хәләц кесг юм медүлх билә. Болв эзн терүгинь үзсн уга.

Әмтиг көөҗ һарһад, ардан үүдән хаачкад, үлдәҗ авсн бичкн көвүнүр хәләһәд, эзн нег цөөкн үг келв. Көвүн гиичнрүр хәләчкәд, әәрстә көләрн һазр тееһәд, дорагшан хәләҗ одв. Эн хойрин бәәдләс гиичнр нүдән авхш, теднә нүднә хәләц, күүндсн үгин авц, һар, көлән көндәлһн цуг — чееҗднь алдрлго темдглгднә. Тер хоорнд герин эзн зөвәр-чаңһ ууртаһар көвүнд нег цөөкн үг келәд оркв. Көвүн әәсн, эмәсн бәәдлтәһәр гиичнрүр хәләв,

—Залус, зергс! — гиһәд көвүн орсар экләд келчкәд, дәкәд бахлурнь бәргдсн болад одв. — Эн герин эзн танд... Юн кергтә, альдаран йовҗ йовхитн сурҗана.

Әмтнә кел эс медсн төләдән, яһҗ цааранднь бийән бәрхән медлго бәәсн хойр хәрин көвүдин чирәнь герлтәд, кеер теегт төөрч йовад, хаалһ олҗ авсн улс мет, байрлад одв. Герин эзн чигн невчк санамрдсн бәәдл һарв.

— Орс кел айта меддг бәәҗч. Нернчнь кемб? — гиҗ Вадим көвүнүр бүлән нүдәр хәләв.

— Церн, Нохашкин Церн, — гиҗ көвүн хәрү өгв.

— Йир сән. Тиигхлә эн герин эзнд кел. Бидн давад, Яңхл орҗ йовнавидн, манд нань керг уга. Зуг эндр сө гертнь хонх зөв герин эзнәс сур, медгдви? — гиҗ Борис келв.

Церн хәрүднь толһаһан гекәд, эзн тал эргәд, Борисин келсн тоотыг нег кииһәр хальмгт орчулҗ өгв. Герин эзнә нүднь герлтәд, мусг инәһәд, толһаһан нәәхләд, бас үг келв:

— Хальмг герт ирҗ буусн күн хонг сурдмн биш ги, гиичд тоолгддмн ги. Мини нерн, мини нерн, арһулдҗа... Баһ Дөрвдт нернь туурсн Бергәсин дү ги, Дунд Хурлыг дууһарн бәәлһдг, билг эрдм хойрнь буурин нурһн деер тәввчн даашго, бурхн багшин хәәрнд күртсн — Багла гелң ахта ги.

Дәкәд гүүдг хурдн кеертә, Бальҗр гидг гергтә, Бергәсин Лиҗ гидг күн ги, — гиһәд герин эзниг келлһнлә, нег күүкд күн гер һатц инәснь соңсгдв. Терүнә дарунь әмтн мел нирглдәд инәлдв.

Гиич хойр көвүн алң болад эргәд хәләхлә, ишкә герин заагар, иргвчәр шаһалдҗах кесг чирәс, эднд үзгдв. Тедниг эзн бас үзәд, адһҗ дор ормасн босхла, һаза ниргҗәсн улс тарад гүүлдснь соңсгдв. Һаза һарч одсн герин эзн, өмнән ик далһа хәәс бәрсн күүкд күүнә ардас орҗ ирв. Герин тал дунд бәәсн һурвн өнцгтә модн тәвц деер герин эзн күүкд күн далһа, хар цө хәәсән тәвв. Хаг болн хар утан шиңгрсн киртә модн бүркәсинь авхла, каңкнсн үнр һарад, бадглсн цаһан ур деегшән паансглв. Үүднә тотх деерәс Бальҗр агч ааһта тос авч ирәд, хумха дунд хойр хурһан дотрнь дүрәд, зөвәр ик моһлцг тос хәәстә цәәд тәвчкәд, тер хурһдан амндан дүрҗ долачкад, хар берзин белд боолһата бор альчуриннь үзүрәр һаран арчв. Дәкәд үүднә зүн бийдк хасвчд бәәсн агч ааһс авад, гиич көвүдин болн залуһиннь өмн тәвчкәд, модн шанһар цәәһән самрад, тер улсин өмнк ааһст кев,

— Ямаран ям дааҗах, юуһар гүүлгә кехәр йовхинь эднәс сур, — гиҗ Лиҗ ик хар ааһта халун цәәһән оочлҗ сорн бәәҗ, үүдн һулмт хоорнд нохачлҗ суусн көвүнд келв. Көвүн түдл уга гиичнрт эзнә сурсн сурвр орчулҗ өгв.

—Бидн ям дааҗахн угавидн. Шарту балһсна ик сурһульд сурдг оютнрвидн, — гиҗ Вадим хәрү өгв.

— Эдн Шарту балһснд сурчана... — гичкәд көвүн түдәд зогсв.

— Цааранднь юн гивә? Эднчнь зөвәр олн үг келвә, — болҗ Лиҗ неклдхлә, көвүн арһан барсн бәәдлтәһәр гиичнрүр хәләв.

—Ю келхәр седләч, Церн. Эмәлго сур, — гиҗ Вадим көвүг омгшав.

— Тана келсн үгмүд нанд күццдән медгдсн уга, — гиҗ көвүн келв.

— А, оютн, ик сурһульд гисн үгмүд келхд җаңһрта, — болҗ Борис үгд орлцв.

— Э, э... — гиҗ көвүн зөвшәрв.

— Ик сурһуль гисн — ном сурдг һазр. Оютн гисн — терүнд сурчах улс, баһчуд, амрар келхлә тиим, — гиҗ Вадим цәәлһҗ өгв.

— А, медгдҗәнә. Универ гиснь йилһҗ келҗ чадшгов, җаңһрта үг бәәҗ. Студень гиснь, Теңгә хальмгуд хөөнә толһа-шйириг хуухлад, чанҗ һарһад, көргәһәд кедг хот. Мини эк тиим хот сәәнәр кеҗ чадна, — гиҗ Церн сүүлин үгин утх олҗ авсндан байрлад, Вадимин цәәлһврин утхинь медсн уга.

— Чи Тең альдас меднәч? Орс кел хама даслач? — болҗ Борис соньмсв.

— Бидн эцкән әмд цагт тенд, Верхне-Курмоярскин өөр, күүтрт биләвидн, — гиһәд көвүн келв.

— Юуна тускар күүндҗәнәч? Нанд юңгад эс орчулҗ өгнәч? — гиһәд, герин эзн хаҗуһаснь зөвәр шүрүтәһәр көвүнүр келв.

Тиигәд күүндвр кеһәд, гиичнр һазрт делгчксн нег мөсн ширдг деер йир эв угаһар сууцхана. Лиҗ баттаһар зәмләд сууна. Борис экләд цә ууҗаһад, генткн босад, адһсн бәәдлтәһәр һарч одв. Наадкснь цәәһән ууһад үлдв. Бальҗр күн болһна өмн өргнд хойр хурһн, зузандан нег хурһн чиңгә шарсн һуйр тәвҗ өгв. Гиич көвүн амндан авч амсчкад, хәрү оркчкв. Кемр эн тер хуһлм һуйр теегт кедү үн күрдгинь медсн болхла, эзн күүкд күүнә седкл бертәхн уга билә. Хотна һуч һар өркд Бергәсәс талдан негчн герт атх һуйр олдшго. Хәр гиичнр ирәд буухла Бальҗр нань арһ уга болад, теднд хоосн цә өгшгон кергт, хадм бергн Бергәсин Сәәхләһәс өрәл хавтха һуйр өгйәлҗ авч ирлә. Оңдан кергәр сурсн болхла, өрәл хавтха биш, нег хуһлм һуйр хадм бергнь өгшго билә. «Зуг Бергәсин хотнд болсн деерән, нам һарлцсн дүүһинднь ирсн гиичнр хоосн цәәһәр тооҗ гисн зәңг бүкл хальмг тег дүүрхмн, чилшго му нерн болх», — гиҗ санад, Сәәхлә өглә.

— Нә, Церн, гесн цадв, тоовр кесндтн ханҗанавидн. Ода һаза һарад, невчк салькнд серүцҗәһәд ирнәв гиҗ, герин эзнд кел, — гиһәд Вадим һарч одсн үүртән алң болад, хойр альхан намчлҗ герин эзнүр хәләв. (Урднь нег дегтрт, дорд бийд бәәдг улс, тиигҗ ханлтан медүлнә гиҗ бичәтә бәәсиг эн умшла). Тер үгинь Церн орчулҗ өгв.

— Сән, сән! — гиһәд Лиҗ, эн көвүнә җөөлн келнд, төвшүн бәәдлд йир ханв, болв үг келлго һарч одсн көвүн энүнд икәр таасгдсн уга. «Хальмг бийәсн ахан күндлх, болв орс улс оңдан йостачн болх, кен медхв», — гиҗ Лиҗ бийән әәтрүлв.

Вадим үүднә өөр суусн Церниг дахулад һаза һарч ирв. Шил уга бичкн шам гер дотр улң-улң гиһәд әрә герл өгчәсн болҗ медгдҗәлә, ода һаза һархла нүд чичм харңһу бәәҗ.

— Боря, Боря! Альд бәәнчи? — гиҗ Вадим үүрән дуудв.

— Энд, нааран йов, — гиһәд Борис хозлг тергн дорас дууһан өгв. Тедүкнд туһл уйдг зелин өөрк һаснд уята мөрд толһаһан көндәх болһнд, һурвн төөлг ногтнь җиңннә, геснь цадад ирсн малмуд түңшлдәд, кевәсән кевәд кевтнә, энд-тендк бичкн хар баранас әрә улң-улң гисн герл үзгднә. Хотна дорд захд хавшлад нохас хуцлдад бәәнә. Чилгр теңгрт, тавлчксн зулмуд мет, тараһад асхчксн одд чирмәлдәд бәәнә. Дорд бийәс эргәд ар үзгт һарсн серүн салькн, өдртнь нарнд өгрәд өкәҗ одсн урһмлд әм орулад, толһаһинь өндәлһнә. Шин саасн үкрин үснә ур, шатсн арһсна болн һашун шарлҗна үнр каңкнна.

— Боря, ю һарһҗах күмбчи? Шоодрг хатхсн мет, күүнә гертәс гүүһәд һарч оддмчи? — гиҗ Вадим үүрүрн шүрүлкв.

— Бичә нааран өөрд, өөрчнь һазр деер бөөлцн бәәнә.

— Гемнвчи? — гиҗ Вадим әәмсв.

— Уга. Герин эзн күүкд күн киртә һарарн цәәд тос тәвчкәд, хурһдан доласинь үзсн угавчи? Терүнәс көлтә дотр бийм хутхлзад, әрә торув. Дәкәд манд тәвҗ өгсн ааһан киртә кенчрәр арчхла, тесч эс чадад нааран гүүҗ һарув, гиҗ Борис келчкәд, дәкн экләд огв.

— Борис, чи эн теегт һарсн, өссн-боссн күнч, хальмгудла хамдан гишң бәәләч — чамаг эднә бәәдл-җирһл, авц-бәрц ода шин үзҗәнә гиҗ келҗ болшго. Һазр деер кесг ик болн баһ келн-әмтн бәәдгинь эврән меднәч, тедн цуһар эврәннь уңг-тохмнь идҗ-ууҗ дассн хотд, өмсҗ йовсн хувцнд иҗлдсн улс. Тедниг мана сансн санаһар сольҗ болшго. Би бичкндән эцктәһән хоюрн, Әрәсән тал дунд бәәдг, подстанцд ирләвидн. Зуна һаң халун цаг билә. Һал тергн бичкн өртңд зогсв, төмр хаалһин хаҗуд күүкд улс үс хулдҗаҗ. Эцкм нег буһш үс хулдҗ авб.

— Киитн үсн бәәнә, хулдҗ автн! — гиҗ генткн манур өөрдсн гергн ээрҗәнә.

— Мана авсн үсн киитн биш, энүнәс авхмн билә, — гиһәд би эцктән келҗәнәв.

— Тана хулдҗ авсн үснтн бас киитн, худл гихлә хәләтн, дотрнь бас меклә бәәнә, — гиҗ мана өөр, хулдсн үснәннь мөңг тоолҗ авчасн эмгн келв.

— Эцкиннь һарт бәәсн буһшур шаһаһад хәләчкәд, деернь көвҗ йовсн мекләг үзәд, мини бахлурм бәргдәд доран бөөлҗн алдв. Эцкм негчн үг келлго, мини һарин баһлцтас чаңһар атхчкад, намаг вагонур дахулад орҗ ирв. Би балһснд өссндән, мекләг бичкн бальчгт, хур орсн хөөн үзхәс биш, хотд тәвҗ ууҗасиг үзәд уга биләв. Тегәд ода буһшта үс үзхлә җигшүрм күрнә. «Би, чамла әдл, бичкндән наһц экүрн деревнь орхларн дотрнь меклә тәвәд киитрүлсн үс уудг биләв. Терүнәс наран кесг җил болад мартчксн бәәҗв. Эн һазрин авц-бәрцнь тиим. Терүнәс җигшәд керг уга», — гиҗ эцкм тиигхд келлә. Ундасад цаңһҗ йовсн би, эцкиннь һар деер унтад серхлә, буһшта үсн уга. «Үсинь ууһад, буһшинь терзәр хайчкув», — гиҗ эцк келв. Болв би итксн угав, юңгад гихлә, мини эцк теднлә бәәһәд, меклә тәвсн үс урднь ууһад дассн болхла, оңдан төр. Намаг бичә му сантха гиһәд, тиигҗ келсн болх гиҗ меднәв, —гиҗ Вадим цәәлһв.

— Өөркән яһад дахулвч, — гиҗ Борис Цернүр кулыҗ сурв.

— Бос Борис, эн көвүг дахулад, теегин аһар невчк киилий? — гиҗ Вадим кевтсн үүриннь һарас татв.

Һурвн көвүн Лиҗин герин өмнк ик цаһан герин өөгүр һарч йовна. Худгин йорал мет харңһуд, бичкн-бичкн хар барана өөр ооср-бүч уга, ик цаһан гер, өл-маңхн цаһан уул мет, дүңгәһәд бәәнә. Тер герин һаза мөртә күн дөрәһән җиңнүләд ирҗ бууҗана, өмнәснь хойр күн һарч тосч авчана. Теднлә хамдан йовсн Церн адһмтаһар, герәс зөвәр ууҗм, овалһата арһсна ца бултҗ зогсв. Хойр көвүн бас терүг дахв.

— Бергәс хәрҗ ирҗ йовна. Өцклдүр гиичд одла, — гиҗ хальмг көвүн хаҗудк хәрин улстан шимлдҗ медүлв.

Борис Вадим хойр Бергәсиг нүүрцҗ эс үзсн болвчн, күүнә келәр меднә, тер учрар бичкн көвүг түүнәс әәһәд зулҗ йовхинь аль күндләд тиигҗ йовхинь оньһҗ чадсн уга. Церн эн хойр көвүнд йир ик өврмҗ болв.

Юңгад гихлә, бүкл һучн өрк-бүл бәәх хотнас, әрә арв һарсн наста, негхн хатмл хар көвүн орс кел меддг болҗ һарв, нам тиигчкәд орс келиг зөвәр цеврәр түдлго келдг сәнҗ. Альд орс кел дасснь, эк-эцкнь юн улснь эдниг соньмсулв. Хотнас зөвәр ууҗмд һарчкад, бичкн көвүн тер хойрт эврәннь тууҗан келҗ өгв.

...Арвн хойр җил хооран, Шорвин кецд кесг җиләс нааран болад уга зуд болв. Хаврин цасн хәәлснәс авн намр күртл нег чигн боран орсн уга. Үрс сарла дорд үзгин хүүрә салькн һазрин көрснд шиңгрсн невчк чиигиг, үләһәд уга кев. Халун һаң догшн болад, һазрин көрсн шуурад, деерк урһмлнь шатад өгрҗ одв. Намрин эклцәр нам хөөнә хамр хатхдг шарлҗн үлдсн уга. Бергәс зуни сарин дундурас авн бод малмудан Аһш орулҗ тууһад, кувцнрт хулдв. Арднь үлдсн малыннь өрәлинь гер деерән үлдәһәд, өрәлинь Хар һазрур цувлһнд йовулв. Тер мал дахҗ, Бергәсин хө хәрүлҗәсн Цернә эцк — Нохашк бас тиигән йовла. Нохашк эврәннь һурвн үкр, нег мөр бийләрн авч йовла, зуг гертән үвлин теҗәл кетхә гиһәд хойр хө үлдәлә. Хотна улс урдк җилмүдт белдҗ авсн өвсндән дигләд цөөкн малмуд: саах үкрмүд, эрт туһлх үкрмүд нань чигн хәәртә малан гер деерән үлдәһәд, ик зууһинь цувлһнд йовулла. Малан дахҗ гер болһнас гишң неҗәд күн йовла. Тер җил, һацата юмн, һал тәәх сард цасн Хар һазрт экләд орв. Хар һазрт зәрм җилмүдт бүкл үвлин дуусн цасн орхш. Тенд үвлзсн малмуд хавр күртл, нам баахн цасн орвчн, түүг көләрн тееһәд, идгтә һардг билә. Тер үвл күүнә белкүсцә цасн орад, хавр күртл хәәлсн уга. Цаһан сарин арвн тавнд долан хонгтан зогслго чиигтә шуурһн шуурв. Тер хавр Цернә эцк — Нохашк болн наадк улснь чигн малан көтлҗ одсн деесән, хоосн даальңган үүрсн, негчн толһа мал уга хотнурн ирцхәв. Өрк болһн теҗәл кеҗ бәәсн малан зудла харһулчксн ик зовлңта, цааранднь яһҗ бәәхән медҗ чадлго бәәв. Хальмг күүнд мал — хотнь, геснә теҗәлнь, хувцнь — цуг бәәдл-җирһлнь малын шимд. Тер бийнь, мал үкхлә уульҗ һундх зөв уга: авсн теңгр өгх, күүкдин садһд одг гиҗ мал үкхлә, хальмг тоолна. Тиигҗ зальврдг болвчн, бар җилин хавр, эс уульсн, эс зовлң эдлсн күн Бергәсин хотнд ховр билә. Юңгад гихлә, дөчн хойр өркәс арвн нәәмн өрк негчн толһа мал уга үлдв.

Хальмг теегт мал уга күн яһҗ бәәхмб? Цернә эцк — Нохашк малын цувлһнас ирәд, гертән һурвх хончкад, нег асхн уга болҗ одв. Альдаран одхан нам эврәннь гергндән келҗ уга. Юңгад гихлә, альдаран одх, ю кехән, Нохашк эврән бийнь чигнь тиигхд медҗәсмн уга. Зуг нег сар болад зәңгән өгхв гиҗ келсн бәәҗ. Нохашкиг дахҗ бас хойр залу йовла. Хойр сар давад Нохашк герүрн ирв. Хавтхдан эдлврин нег цөөкн мөңгтә, хойр даальң һуйрта хәрү ирсн Нохашк үүдән алхҗ орхла, күн сүрдх бәәдл үзгдв. Дөңтә көвүнь өңгрҗ, экәснь төрәд шинкән арвн сар болсн Церн, келкәтә ясн мет көндрлго өлгә деерән кевтнә, экнь чигн, эдгшго күнд гем ирсн күн кевтә, урднь минчиһәд бәәдг халхнь ульврад цааран ширгҗ оч, чилгр хар нүднь чоңкиһәд, өңгән гееҗ. Эн бәәдл үзсн Нохашк түдлго, Тең һол орҗ нүүх шиидвр авла. Күүнә көлг нәәмәдләд, өлг-эдән ачад, өөрән бас хойр өрк дахулад нүүһәд һарв.

Арвн җилд Нохашк Аржанов гидг хазг күүтрин мал хәрүләд, саах һурвн үкр, көлглх мөртә болв. Арвн җилд орс күүтрт теднә авц-бәрц, бәәдл-җирһл үзәд, хазгудла хамдан бәәсн бийнь, Нохашк орс кел чигн дассн уга, оньдинд Шорвин теегән сандг билә. Тернь бас учрта: өдрин дуусн малын ард, асхнднь орндан орхнь зу болдмн.

Нидн үвлин эклцәр цасн орхла, Нохашк хәрүлҗәсн малмудан эздүдтнь өгчкәд, эврәннь теегүр ирв. Дигтә зул сарин хөрнд Дунд Хурлар дәврәд, төрл гелң Богланд ирҗ хонв. Мишг цаһан һуйр, һахан давслсн өөкн, тавн метр эд, хойр бөрв хәәлсн үнтә тос болн хөрн арслң мөңг бәрәд, кезәнә өңгрсн эк-эцктән цав келгүләд, иргчдән арвн һурвта җилнь орҗах көвүндән һавг тәвүләд, ах багшт теднән атхулв.

Иим керг-төр күцәхд, эмәлтә мөр, хойр-һурвн үкр, хөрн-һучн хө чигн хурлд бәрүлдгүднь бәәнә. Тер улснь оңдан. Зуг Нохашкла әдл, арвн җил хооран һартан тайган атхад үлдсн хоосн угатя күн, тиим бәрц бәрүлснь урднь соңсгдад уга билә. Тегәд Богла багш, эврәннь төрл көгшн һунздыг болн дорас өсч йовх билгтә баадн гелң Боркаг дуудулад, шишлң Нохашкд нерәдәд тер асхн бас һавг тәвв.

— Арвн җилин туршарт күүнә һазр-уснд, бурхн-шаҗнасн хол, ах-дүүһәсн ууҗмд, арвн үрнәс үлдсн, наснь орх, ор һанцхн көвүнчнь эврәннь авц-бәрцән мартад, кирс зүүһәдчнь бәәхмн.

Хәрнь терүгән эртәс салһҗ, эврә өвкнрин һазрт авч ирҗ үз. Дәкәд эврән шалтглад бәәдгчн бас һазр эс таасгдсна уршг. Арһта болхла, бар җил орхас урд төрл-терснүрн нүүҗ ир. Давсн арвн җилин туршарт әмтн түрү-зүдү үзвә, болв ода цуһар көлд орад, чидл авчана, — гиҗ Богла өрүнднь һарч йовҗасн Нохашкд келлә. Күндтә багшин келсн үг болн кесгәс авн чееҗд хоршҗ йовсн тоолвр цуг негдәд, тер үвлин бийднь Нохашк эврәннь төрл-төрснүр хәрү ирлә. Нүүҗ ирснәннь дару эцкнь гемнәд, шидр өңгрҗ одсн болҗ һарв. Церн ода медәтә, гемтә эктәһән, дү күүктәһән бәәх болҗ һарв.

— Тиигәд һурвулн бәәнәвидн. Ода мана бәәх җолм му, болв үвлднь мана гер цуһараһаснь деер. Бааҗа Теңгәс нүүҗ ирснә хөөн хойр үкрән хулдад, шавр гер бәрҗ авла. Ода сө үзгдшго, маңһдур өрүн үзхт. Мана гер, Бергәсин гериг эс тоолхла, эн хотнд наадксаснь цуһараһаснь сән, ик, сарул; һурвн терзтә, — гиҗ Церн бахтҗ цәәлһв. — Зуг ода Нүүдлә гемтә бәәнә, халу дөрнә. Богла багш хойр долан хонгт буслһсн ус уулһтха гиҗ цер тәвлә. Күүнә үг соңсдг, нанар болхла, керсү күүкн. Зуг ода орнасн босч чадхш. Балта, хулдын тоһш ас, эс гиҗ ус уухшв гиҗ аздлна. Балта, тоһш биш, болһҗ идх атх һуйрта күн мана хотнд уга, — гиҗ Церн гейүрҗ, мел бүдүн күн мет, үгән товчлв.

— Нүүдлә гиснчнь кемб? — гиҗ Вадим сурв.

— Мини дү күүкн, одачн бичкн, шинкән нәәмтә.

— Керсү гиҗ кен келнә? — болҗ Борис соньмсв. — Цуһар келнә, аак бас келнә.

— Нә, сән. Шулуһар, Церн, герән зааҗ ас. Би дү күүкнәнчнь геминь хәләнәв, — гиҗ Вадим адһав.

— Яһҗ хәләхмт?

— Энчнь кү эмндг эмч, — гиҗ Борис цәәлһв.

— Тиигхлә манаһур одад керг уга. Орс эмч һазак шарх эдгәхәс биш, дотр гем эмнҗ чаддмн биш. Күүнә дотр бәәх гемиг бө тәрндәд, эс гиҗ гелң ном умшад көөҗ һарһна. Талдан кен чигн күн эдгәҗ чадшго юмн, — гиҗ Церн генткн хооран цухрв.

— Кен чамд тиигҗ келв? — болҗ Вадим соньмсв.

— Би эврән келҗәнәв.

— Чи орс эмч альд үзләч? — гиҗ Борис сурв.

— Би орс эмч үзәд угав.

— Тиигхлә яһад худл келнәч?

— Би худл келҗәхшив. Богла багш келлә. Ямаранчн дотр гем, күүнә килнц күцхлә ирдмн гилә. Тегәд бурхнд зальврад, багшин заасар бәәхлә эдгдмн гилә, — болҗ Церн зөв учран медүлв..

— Нә, тиимчн болг, зугар би чини дү күүкнә гемиг хәләнәв, маниг гертән күрг, — гиҗ Вадим закв.

— Аак нанд уурлх, — гиһәд көвүн невчк мошкрв.

— Бидн эврән ирсәр келнәвидн, — болҗ Борис селвг өгв.

— Тиигхлә йовый, — Церн көвүдиг дахулад һарв.

Лиҗин ишкә гер уутьхн, бузр болн күн бәәхд йир эв уга болҗ эн хойрт медгдҗәлә. Ода Цернә эцкин харач уга ораһинь негдүләд, арвн хойр унинь һазрт булад тулсн җолм, түүнәс уутьхн. Барун бийд делгсн ширдг деер, нам тавн нас шинкән күрсн бәәдлтә, эцәд ярд ясн болҗ одсн, бичкн күүкн цааран хәләһәд түңшәд кевтнә. Борис җолмд өкәһәд орхла, өндр нурһта Вадим дөрв көлдәд гишң деегшән һарв. Үүднә барун хәврһд суусн, медәтә күүкд күн, көвүдиг дахад орҗ ирсн, Цернүр уурлсн бәәдлтәһәр үг келәд бәәнә. Көвүнь орҗ ирсн хойр көвүнүр зааһад, бас хәрүцәд үг келнә.

— О, дәрке, дәрке! Зуңква әәлдг! — гиһәд, герин эзн күүкд күн һаран -намчлв.

Тер хоорнд Вадим, күүкнә өөр одҗ сууһад, зүн һариннь баһлцг бәрв.

— Церен, дү күүкндән кел, нанд келән үзүлтхә.

— Энтн эврән орсар меднә, бийәснь суртн, — гиҗ Церн хәрү өгв.

— Йир сән. Нернчнь кемби?. Мини нерн — Вадим. Нә, келән үзүлчк, — гиҗ Вадим күүкиг эвлв.

Нүүдлә, әмн уга күн мет, хәрү уга, нам кииһән әрә авчана. Эмч күүкнә нүдинь секәд хәләв.

Тер хоорнд, һууҗмлан харсчах така кевтә, экнь күүкнәннь толһан өөр сууһад, һазаһас ирсн көвүнүр, һәрдин хурц хар нүдәрн эв болҗ ирвт, эрлг болҗ ирвт гисн тоолврта, сеҗсн хәләцәр ширтҗәнә.

— Кезә эклҗ, ямаран кевәр гемтв? — гиҗ Вадим Цернәс сурв. Көвүн тер сурврмуд экдән орчулҗ өгнә, цаадкнь хәрү келнә.

— Эндр йисдгч хонгнь, һурвн хонгт ухан уга бәәнә, — гиҗ экнь цәәлһв.

Күүкиг ик сагсг девләр хучҗ деернь бас кесг хувц хайҗ. Тер хучаһинь авад оркхла, цааһаснь үмкә көлсн, кирин үнр каңкнад һарв.

Вадимин сексн хучаг экнь өкәһәд күүкн деерән хәрү хайв. Вадим экинь эвләд, көвүг ээрәд, күүкнә хучаһинь көндәһәд, геминь хәләх зөв әрән гиҗ авв. Күүкнә хучаһинь авад, бийләнь наалдҗ одсн бүшмүдинь секхлә, махмудтнь шигдҗ одсн, өөрхн-өөрхн товчта камзал өрчинь шахад, кииһинь авхуллго бәәнә. Терүгинь үзсн Вадим чирәнь цәәһәд, чееҗднь хорн буслад, делврсн санаһан келхәр седчкәд, ууран татад зогсв... «Эврән гемд чееҗнь хавчгдад. кииһән авч чадлго үкҗәх күүкнд, иим өрчинь хавчсн хувц өмскхлә үкхмн, эрүл күүнә бийнь оошкин, зүркнә гем авхмн» — гиҗ Вадим дотран санад, теднд медтхә гиһәд келв:

— Кемрҗән мини заасн заавр күцәлго, эн кевтән өрчинь хавчдг хувц өмскәд, мел түдлго эс эмнүлхлә, эн күүкнтн маңһдур өрүнәс давхн уга. Күүкн кергтә болхла, мини үг соңстн, би эврәннь чидләр гемәс харсч үзсв, болв гем йир күнд, тадн бурутат! — Вадим догшар иигҗ келәд, Цернүр эргҗ хәләв. Тернь экдән зөвәр удан цәәлһҗ өгв.

Орс эмчин келсн эн үг, Булһна альхн деер, буслһсн ус асхсн мет шатав, тер Вадимин тәәлчксн товчсиг хәрү товчлҗасн һаран бийүрн татад авчкв, зүркнднь халулсн төмрәр цольгснла әдл болв, чирәнь цәәһәд, кинь давхцад бәәв.

Арвн үрнәс үкҗ-үкҗ үлдсн хойр үрнәннь негинь эрлгт өгчкәд яһҗ бәәхв? Эн күүкнә гем иим күнд болдг учрнь, җиләтк цагаснь урд өмскснә гүрм болҗана.

Кезә, альд, кен хальмг күүкнд эклҗ өрчинь хавчсн җиләтк өмскдг болсинь эндр меддг нег чигн күн уга, болв Булһн медхәрә, терүнәс урд кезән-кезәнә дасчксн авъяс эндр күртл йова. Булһнд бийнь яһҗ эн камзал-җиләтк өмсснь агчмин зуур уханднь орв. Булһн бичкнәсн авн хатмл, мах-мерән уга өслә, болв орчлңгин күүкд күүнд заясн зокалар арвн хойртаднь өрчднь бичкн өндгнә дүңгә хату бер урһад, өдр ирвәс өсәд бәәв. Терүгән Булһн экдән келв. Экнь маңһдуртнь күүкән дарҗаһад арвн товчта махмуд цогцинь ширлсн хар сатин җиләтк өмсклә. Булһн арвн зурһатадан хәрд һарад күргнәннь герт хонх асхнднь, залуһиннь бергд орҗ ирәд, долан җилдән цогцинь хавчҗасн камзалынь шуулҗ һалд хаяд, баһлцг бөдүн хар күклинь хойр әңглҗ гүрәд: «Күүкн болдган уурвч, ода эн асхнас авн күүкд күүнд хүврвч», — гиҗ келцхәлә.

Нүүдлә Аржанов орс күүтрт һарад, тенд өсәд, үвл зун уга тер һазра күүкдлә наадад, альмн, кедмн нань чигн зер-земш идәд дассндан бичкнәсн авн билцхр, махмуд-цогцнь нигт, эрүл-дорул өслә.

Нам нааран Бергәсә хотнд нүүҗ ирхдән арвн һурвад-дөрвәд күрсн күүкдәс нурһнь ик, махмуд-цогцнь тегш билә. Тер учрар эн хавр эклснәс авн, хотна эмгд, гергд Булһнд амр өглго бәәв:

— Я, Юлһн, ичкевт! Эн күүкнчнь орс күүкн кевтә, көкн-делңгән монцалһад яһҗахмб? Эрт җиләтг өмск, эс гиҗ көвүд һолад, хөөннь күргн уга үлдх.

— Одачн наснь баахн, әрә нәәмх күрв, — гиһәд Булһн арнҗлдг билә. Болв хаврин эклцәр Богла багшт Нохашкин «ус» авч одхла: — Чи, Булһн, тер күүкән тешкәлһәд, дурндан тәвәд яһҗахмчи? Улан залата хальмгин уул йос эвдхәр бәәхмчи? — гиҗ келлә. Булһн тендәсн ирәд, махмуд-цогцнь хавчсн җиләтк кеһәд, күүкндән күчәр өмсклә.

Ода эмчин келсн үг энүнә дотркиг хутхулв. — Күүкнәннь әм харсхин төлә, кенә чигн үг соңснав. О, дәрке! Зуңква гегән минь! — гиһәд Булһн, күүкнә махмудт шигдәд, өрчинь ширлчксн камзалыг адһҗ тәәлв. Вадим үүртән нег үг арһул келхлә, тернь һазаран һарч одв.

— Церн, чамаг Бергәс шулун болдгар иртхә гив, — гиһәд нег бичкн көвүн өкәһәд үүд секчкәд, хәәкрв.

— Арһулдҗа, Церн, чамаг яһад дуудулҗадг болхви? Туһлмудан асхн кевтнь авч ирлч эсий? Аль теднән экләнь ниилүллчи? — гиһәд экнь әәһәд, негт үүдн тулһ хойрин хоорнд зогсчасн көвүнүрн, негт гемтә түңшәд, ухан уга кевтсн күүкнүрн хәләв.

Вадим эднә үгәс медсн бийнь, Бергәсин нер соңсад, эднә үүмсн, әәмсн бәәдл үзәд, дотран санв. Нег әәмшгтә төр учрад одсн бәәдлтә!

* * *

Бергәс серәд нүдән секв. Дасчксн авъясарн босхар седхлә толһань, хорһлҗ цутхсн мет күндрҗ, махмуд-цогцнь өдрин дуусн өвс хадснла әдл зовҗ, болв өрүн серүн ортха гиһәд сексн өрк, туурһ, иргвч хамгар нарна толь герт тусчана. Темдгәр зөвәр ора болҗ, үкр-туһлан һарһчксинь медәд, хәрү толһаһан дер деер тәвҗ кевтв. Зүн бийдк Сәәхлән кевтдг орн сул, хаҗуднь унтдг нәәмн наста Ноһала, деерк хучаһан унһачксн ил кевтнә. Бергәсин амнь хагсад, ундассн бийнь, босч чигә уухдан залхурҗана.

Тер хоорнд, һучн дөчн хойрин хоорнд бәәх наста, хальмг күүнд ховр утулң цаһан чирәтә, болсн чи мет төгрг хар нүдн деерән бүтү болн нигт хар күмсгтә, барун халхдан, бичкн күүкдин хурһна үзүрәр хатхчксн мет нүктә, бийләнь кевлчксн әдл цегдгтә, белкүсәрн, гиҗгтә күүкн мет нәрхн, күүкд күн орҗ ирәд, герин дорд хаҗуд суулһ тәвв.

— Сәәхлә, нег сеңсн чигә кеҗ өглч, толһам хамхрад тарҗ одн гиҗәнә. Одак нутга асрачла, өцклдүр орс әрк, хальмг әрк, аш сүүлднь улан, әмтәхн чаһр уучксн, толһаһан дааҗ босч чадҗахшв. Энүнд юн орсмудын тускар келәд бәәцхәв? Альдас йовҗ йовх улс болҗ һарв тедн? — гиҗ Бергәс, согтуһин уршгар өцклдүрәк „соңссн зәңгән, келсн үгән мартчксн болҗ һарв.

— Йо, ичкевт! Эврән асхн Такаг түкрәд, тер күүнә өнчн көвүг гүвдүлсән мартчквта? —гиҗ гергнь хәрү өгв.

— Альк көвүг! — гиҗ Бергәс орнасн өндәв.

— Эцкнь өңгрәд, дөчн йисн хонгнь давад уга, дү күүкнь гемтә ухан-сегән уга, зовлңта бәәх Церниг Така цокад алн гиҗәсинь үзәд, әрә гиҗ хаһцулҗ авв, — гиҗ Сәәхлә залудан келв.

“— Сән болҗ. Болх болшго йовдсн орсмудла толһаһан бичә негдүләд бәг. Оданас тиигҗәх күн, цааранднь әмт юн амрах болһнач? — Бергәсин толһад, Нохашкин көвүн Церниг дуудулад, орсмудын тускар сурхла, тернь хәрү эс өгхлә, көвүг уурлад көөһәд һарһчкснь, сананднь орв.

...Өцклдүр асхн Церн Бергәсинүр орҗ ирәд: үүднә зүн хәврһд зогсв. Герин эзн деед бийд зәмләд суучкад, хөөнә дал мөлҗәд идҗәнә. Барун бийднь Бергәсин дү Лиҗ бас зәмләд сууна, зуг тер мах идҗәхш. Така эцкиннь зүн һарт чөклҗ сууһад, тевшәс мах авад, бичкн тавгт ишкәд бәәнә, теднә өмн цаһан мөңгн цокурта бортх бәәнә.

— Юн дала орсмуд хәргүләд, теднлә шимлдәд бәәнәч, шулм? — гиҗ герин эзн, көвүнәс зөвәр шүрүтәһәр сурв.

— Би медҗәхшв, — гиһәд Церн, ю келхән медҗ чадлго, доран өкәһәд, көлән селвәд зогсв.

— Буру келтә улсла бурад йовхасн әәдго, бийәсн үг сурхла башрддг, ямаран күмбчи! — гиһәд Бергәс, һартан бәрҗәсн, мөлҗсн далын ясиг һулмтур шивв.

— Лиҗин сурсиг би орчулҗ өгләв, — гиҗ көвүн цәәлһв.

— Һаза-һарад, дәкәд хотнас ууҗмд одад ю күүндвт? Чамас ю сурв, ю хәәҗ ирсәр келнә? — Бергәс көвүг шамдав.

— Баав, тер орсмудтн ода эднәд, Нохашкинд бәәнә, — гиҗ Така, һал деер тос асхснла әдл, келв.

— Үнәрий? — гиҗ Бергәс сүрәлкв.

— Үнәр.

— Нә, нуулго, тедн ю келсинь, альдас ирсинь, яһҗ йовхинь негчн үг алдлго, яһад теднлә толһаһан холвҗ йовхан кел, зуг худл бичә кел! — гиҗ Бергәс догшрхв.

— Би худл кезәдчнь келдн угав, — гиҗ Церн зөрв.

— Нә, тиим болхла, сән. Кел! — гиҗ Бергәс, зөв өгв.

Церн көвүдин тускар цугтаһинь келв, дәкәд энүнә дү күүкнь гемтә бәәхинь медчкәд, терүнә шалтг хәләхәр герүрнь ирсиг бас цәәлһҗ өгв.

— А, медгдҗәнә. Урднь хар мөчн җил мана теегт цецг гем эклхд Әәдрхнәс кесг эмчнр ирҗ, тәрлһ тәрлә. Бүкл хойр җилин дуусн тег эрглә. Тиим кергәр ирсн болхла, эндр «асрач» нанд үг яһад эс келв? Тенд, нутга өргәд күрәд уга болҗана. Тегәд Яңхл орҗ йовх, — гиҗ Бергәс бодҗ, санамртсн бәәдл һарв.

— Тиим болхла, әңгин ахлачинд ирлго, манад юңгад буува? — гиҗ Лиҗ, зөвәр халмһа бәәсн ахиннь бийрхг көндәв.

— Хәрнь гиһич! Кемр, мана гер һолҗахла, Нохашкинд хонг! Тедн эн хотнд кенәд ирҗ буухан медх зөвтә бәәсмн, — гиҗ Бергәс буслв.

— Теднтн харңһурҗ одсн цагт ирлә, тер учрар эндүрәд, оңдан герт буусн болх, — гиҗ Цернә келсн үг, һал деер әрк цацсн мет болв.

— А, чи тедниг харсчанчи? Эшндән эндүрсн болхла, дәкәд нааран яһад эс ирцхәв? Намаг мөрнәсн бууҗахд, яһад нааран орулл уга, мана өөгүр давҗ одвчи! — гиһәд герин эзн хәәкрв.

— Тиим болхла үмкә җолмд хонг! Лиҗ, теднд, кишго нохаст, мөрдинь кргәд өгчк!

Церн ормасн көндрҗ чадлго зогсв. Юн учрар энүнд уурлҗахинь эн медҗ чадад бәәв.

— Булчксн бахн кевтә юңгад зогсад бәәнәч! — Бергәс, хаҗудан бәәсн дер деер хәврһәрн кевтчкәд, хәәкрв: — Така, би ю келҗәнәв! — герин эзн көвүнүрн хәләһәд, үүднә өөрк Цернүр өргән заңһв.

Така, түкрсн ноха мет, ормасн өсрҗ, босад, Церниг өмнән түлкәд һарч одв. Үүднәс зөвәр ууҗмд көтлҗ һарчкад, Така ахрхн көләрн дегә өгн, барун һарарн көвүнә гиҗгәр цокв. Цаадкнь бийән көндәх гисн ухан уга йовсн учрар, алс авад тусв.

Церн бас ноолдҗ чадна, тер төләдән, агчмин зуур хәрү босад, Такаһур өөрдҗ сурв:

— Намаг яһад цоквчи, би чамд ю кевв?

— Орсмудла бичә шимлдәд бә! Чамаг уга теднлә күүндх улс бәәнә, — гиһәд Така дәкн Цернә өрчәр түлкв. Болв тернь, эн саамд унсн уга, зөвәр тамтрад хооран цухрҗ йовад, оон кевтә гүүҗ ирн һәрәдәд, толһаһарн Такан өргәр өгв. Така гедргән тусв. Оңдан күн Цернә ормд бәәсн болхла, ода гүүһәд хәрхд дигтә цаг, ахрхн көлтә доһлң Така энүг гер күртлнь күцҗ чадшго, болв Церн ормдан үкхән медвчн, әәҗ гүүхән күүнд үзүлх күн биш. Дәкәд йосн бишәр бийинь даҗрсн күүг, эн мартшго. «Би эцкднь чигн, энүнд чигн ю келәв? Намаг яһад эдн басҗахмб, даҗрҗахмб? Эцк уга гиһәд намаг дөөглхәр бәәхмб?» — гиһәд көвүн санад оркхлань, хойр нүднәснь нульмсн асхрв. Тер хоорнд, Така һазрас босч ирәд, санамр зогсҗасн Цернә киилгин захаснь шүүрәд доргшан татхла, тернь захасн авн хорма күртлән тарҗңнҗ шуурв. Ахрхн көлтә, доһлң болвчн, арвн нәәм күрсн Така, хойр һарнь, арвсин көллә әдл, чидлтә, арвн хойрта хатмл Церниг шүүрч авсарн хольвлад, шивәд бәәнә.

Дигтә эн цагла һаза йовсн Сәәхлә эдниг үзәд, көвүдиг салһв. Церн киилгән салвлҗ шуулулсн, махмуднь, чирәнь сөрвтә гертән орҗ ирхләнь, экнь әәһәд уульв. Вадим Борис хойр көвүнә бәәдл үзәд, бас икәр сүрдв...

— Бичкдүд хоорндан негт ноолдад, негт эвцлдәд бәәдмн. Бидн чигн тиигдг биләвидн. Дала әәмшгтә юмн болсн уга болх, — гиһәд Бергәс орн деерән суняһад, цоохр эрәтә кенчр көнҗлән әрәд, гергнәсн сурв. — А, одак хойр орснь яһла?

— Яах билә. Ерна эцкинд хонҗ. Архлата бәәсн хойр мөринь хулха авч кевтә, өрүнәс нааран хәәһәд олҗ чадҗахш, — гиҗ гергнь келв.

— Сән болҗ! Дурндан йовхла тиигәд юмнла харһдмн. — болҗ Бергәс тедниг тавлв.

— Ю келҗәхмт! Бергәсин хотнд хонҗасн гиичнрин мөрдинь хулха авч гиһәд маңһдур Баһ Дөрвд нутг кевтән келснь баһдад, хаҗудк орс күүтрәр, балһсдар зәңг тарх.

— Наадн уга гиһич! Тедн нанд ирсн гиичнрий? Нанд ирсн гиич болхла, ормднь эврәннь хойр мөрән, адунас шүүҗәһәд өгәд тәвх биләв, — гиҗ Бергәс келв.

— Эн хотн кенәв? Тана. Эврәнтн төрл-төрснә ичр, тана һутр бишв? — гиҗ Сәәхлә залуһан шахв. — Әмтн тана тер му, түрү-зүдү төрл-төрситн келхий? Уга, Бергәсиг әәмгтән нертә залу гиһәд, бүкл Шемнр әңгин ахлач суңһад бәәнәвидн, тертн нам эврәннь хотнд хонсн хойр көвүнә мөр зөрц күүнд өгәд тәвчкҗ гисн нерн танд ирхлә йилһм угай?

— Хальмг улс биш, буру келн улст юн төр бәәх билә, — гиҗ Бергәс санамрдв.

— Ухата бәәтлән һәргтә үг келҗәнәт. Хальмг хотнд ирсн гиич болсн хөөннь, хальмг, буру келтә гиҗ йилһм угалмн. Та эврән тер Жидко Миколла, ууһрла яһад зусн таңна болад бәәнәт?

— Микола мини иньг. Терүнә мөрн геедрсн болхла, һазр дорасчн, теңгр деерәсчнь олҗ авх биләв, — гиҗ Бергәс келв.

— Ирсн гиичиг һундаҗ һарһхар, ирвскин хумснла харһснь деер гидг үлгүр бәәдг биший, — гичкәд, Сәәхлә һархар седв.

— Сәәхлә, цаадк Лиҗдән келчк. Чотниг дахулад; деернь хойр-һурвн кү авад, мөринь мөрдг. Така бас дахг, дасч авх. Холд одсн уга болх, — гиҗ Бергәс заавр өгв.

Сәәхлә сансн седклдән күрв. «Кемр Бергәс нег юм седсн хөөн, күцәлго бәәдмн биш. Тедн мөр мөрдәд эс олвчн, эврән нег юм ухалҗ, тер геедрсн мөрд олҗ авлго бәәхн уга. Тернь лавта», — гиҗ Сәәхлә залуһан эврәннь үгд орулсндан байрта, терүнә келсн зака күцәхәр һазаран һарч ирв.

* * *

Нохашкин хар җолм. Маштг баран деерк харһа авдр деер зул «улң-улң» гиһәд шатад бәәнә. Барун хәврһд һазрт делгсн хойр давхр ширдг деер, нимгн хар сатин бүшмүдәр хучата баахн күүкн, тегшәр кииһән авад, хая-хаяднь әкрмдәд, ханях бәәдл һарһад, хоолан татад кевтнә. Толһа тустнь, чирәднь зөвәр нигт хурнясн нуһслсн, чикнә хаҗудк нимтрәд бәәсн хар заһрмгтнь буурл буусн үстә, өөрдәд хәләхлә, мел давсн олн җилмүдәс биш, дарсн күнд зовлңгас чирәднь хурнясн, үснднь буурл орсн гиһәд келҗ болхмн.

Урҗ өдр күүкнә «ус» авад, Богла багшт одхдан, бичкндән хамдан наадҗ йовсн, Мәтин Тогтарин күүкн Гиләнлә харһв. Гилән торһн терлг цегдгтә, хойр халхнь минчиһәд улаһад бәәнә, чирәднь негчн хурнясн уга, тохшлсн хар үснь, тоһстна җивр кевтә, чикнәннь өмнәһүрнь һарад гилвкәд, негчн буурл уга.

— Булһн, менде! Иигтлән көгшрәд яһвчи? Чи нанас дегәд холд ах биш болхмч, — гиҗ тернь сурв.

— Чик келҗәнәч. Чи бидн хойр хулһн җилтә, дигтә энҗл мана һучн долана җил орҗана, — гиҗ Булһн өмнәснь хәрү өгв.

— Хәәмнь, тиимчн болхмн. Яһад иим шулун даагдвчи? Һучн долан насн — көгшн бишлм. Зовлңта бәәнчи? — гиҗ Гилән соньмсв.

— Гилә, хәәмнь, чамд үлү үзҗәнә гиҗ бичә саныч. Күн болһн тәвсн хөвәсн давҗ болшго юмн. Урдк төрлд һарһсн килнцән эн төрлдән эдлх зөвтә. Би һучн долата болвчн, мини һазр деер бәәсн нег җилм хойр җилд тоолгдхмн. Тиигхлә би, дал күрсн күүнлә әдл, хойр холван зовлң үзҗәнәв. Хойр настадан эк-эцкән алдад, догшн авһ бергнә һарт өссиг эврән меднәч. Дәкәд арвн зурһатадан хәрд һарад амрхв гиҗ сансн, бас кецү болв. Уга-татуһин зовлң — зовлң биш, үрн-садна шалтгас даву зовлң һазр деер берк. Хөрн җилин туршарт арвн үр һарһлав, терүнәсм хойрхн үлдв. Ода бас негнь цааран хәләҗ одсн чигә бәәнә. Ухан-сегән уга, эндр багшт «усинь» авч ирләв. Эн күүкм эс эдгхлә, цааранднь яһҗ бәәхән медҗәхшв. Дәкәд, геринм эзн Кичгәшк өңгрәд, дөчн тав хонснь эн. Тиигхлә юундан намаг байрлтха гиҗ саннач, хәәмнь. Болв мана санан-седкләр болдг юмн уга, олн деедсин евәләс давдг арһ уга, — гиҗ Булһн баһ насна үүртән келлә.

Һурвн хонгт күүкнь ухан-сегән уга зовб. Булһн унтл-кевтл уга хаҗуднь сууһад, асхн шидр күүкнь дегәд дор орад, көл-һарнь киитрәд ирхлә, «нә, болв» гиһәд дотран цөкрчклә. Тиигҗәтл, эднә кишгәр генткн хойр орс көвүн ирәд, негнь Нүүдләг эмнхәр келхлә, түрүн авгтан тедниг өөрдхшгоһар седлә. Дәкәд көвүд йир даавртаһар сурхла, Церн бас тедниг дөңнхлә, эк зөвшәрв. Урднь нәәмн үрән һазрт алдсн Булһнд, күүкн сөөнь әрәләс давшгонь медгдв. «Орс эмч хәләтхә. Юуһар һарутн гиҗәнәч! Тус болад эдгәчкхлә яһнач?» — гисн ухан тольс гиһәд зүркнд орв. Тегәд зөв өгәд, теднә келсн тоотыг күцәв.

Эмч деерк хучаһинь авч шивәд, җиләткинь хаяд, эврәннь даальңгас ик цаһан альчур авч ирәд, махмудынь арчад, көлсн нь хагсав. Нимгн бүшмүд экиннь хувцн хойрар хучата күүкиг хойр дәкҗ толһаһинь өндәлһәд, цаһан һуйрин бәәдлтә кевтә эм уснд урсхҗ уулһв, дәкәд нег бичкн шиләс шалдрң шар болсн эм уулһв. Терүнә дару мел ки уга бәәсн күүкн шулун-шулунар кииһән авад, икәр әмсхләд, босхар седәд түүрчв. Эмч көвүн Нүүдлән өөрнь сууһад, махмудаснь асхрҗах көлсиг альчуртан шиңгрәһәд мошкҗ авна.

Тиигә бәәтл күүкн гүүнәр саналдчкад, арһул, төвшүнәр кииһән авад кевтв. Генткн орс эмч, доран һәрәдәд бииләд, үг келәд бәәнә: тер дуунас Церн һазаһас гүүҗ орҗ ирв.

— Аак, мана Нүүдлә эдгхмн. Әәмшг давҗ одв гиҗ эмч келҗәнә, — гиҗ көвүн Вадимин үгмүд экдән орчулҗ өгв. Терүнәс үлү байр экд бәәхий? Терүнә дару күүкнд ухан орад, нүдән секәд, эмчлә күүндв. Ода хәрү унтҗ одв. Тегәд экнь толһа тустнь байрта сууна. — Күүкнә көлин өөр өкәҗәсн эмч, нурһан һоолдг арһ уга әрә тесчәнә. Тер бийнь чееҗнь байрар буслад бәәнә. Үкләс кү хаһцулҗ авснас даву байр күүнд бәәхий? Ташр деернь, тернь хатун түрүн болҗ үкләс кү татҗ авч, җирһл залһҗах йовдл. Терүнәс өргмҗтә байр, терүнәс ах бахмҗ бәәхий?

Вадим ах девсңд бәәхдән больницд одад чигн, шалтгта улсин герт одад чигн әмт эмндг дамшлт авла. Болв эн күүкнлә әдл дор орад, ухаһан гееһәд, үкхдән өөрхн бәәсн күүнлә баһ наста эмч урднь харһҗ үзәд уга билә. Харңһу, медрл тату, сурһуль-эрдм уга, бурхн-шаҗнд иткдг төләдән эдн, царцсна уршгар оошкнь көөрглсн гемиг хаҗһрар эмнәд, күүкиг алн алдҗ. Дәкәд ик халута, оошкдан эрмдгтә бичкн күүкнд өрчинь хавчдг хувц өмскҗ. Вадим тер тоолврта суутлнь Нүүдләд серл орад, нүдән секв. Энтн орс кел меднә гиҗ ахиннь келсн үг Вадим санв.

— Күүкн, юунчнь өвднә? — гиҗ эмч арһул сурв.

— Ода... сән... — Нүүдлә — әрә хәрү өгв.

— О, чамд чинән уга. Удлго эдгәд босад гүүхч, — гиҗ Вадим өргмҗтәһәр келв.

Күүкн экүрн хәләһәд инәмсклхәр седв, дәкәд нүдәрн эмч тал зөрүлв.

— Та кембт? — гиҗ күүкн һолнь сулдсн дууһар сурв.

— Би эмчв, Вадим, докторв. Чамаг эмнәд эдгәхв. Удлго туһлын ардас көөлдхч. Нернчнь кемб?

— Нүүдлә, — гиһәд хәрү өгчкәд, экәсн сурв: — усн бәәнү, амн хагсчана.

— Ерн, шулуһар һазак һулмтд ус буслһ, — гиҗ экнь байрлҗ келв.

— Уга, би халун ус уухшв, — гиҗ күүкн заңнв.

— Церен, Нүүдлә ю сурҗана? — гиҗ Вадим сурв.

— Киитн ус сурҗана, аак халулсн ус өгтхә гиҗәнә.

— Дегд халун усн керго. Өөрк усан нааран өглч, одачн көрәд уга болх, — гиһәд эмч, хала савлта ус авад амсв. — Мел дигтә, ууҗ болхмн.

Халун усиг күчәр шахад уулһа бәәтл җигшҗ одсн Нүүдлә, эмчин өгсн бүлән усиг нег кииһәр уучкв.

— Йир сән, ода кевтәд амр, — болҗ эмч эвлүнәр келв.

— Би кесг хонгас нааран кевтәв. Ода босад наадх дурн күрчәнә, — гиҗ күүкн седклән медүлв.

— Босхас эрт. Дәкн царцад хәрү хәрхч, — гиҗ Вадим хөрв. Күүкн зөвәр тагчг кевтҗәһәд, генткн цәәлһв:

— Би царцсар гемнсн угав. Килнц һарһсар гем бийдән дуудҗ авлав.

— Юн килнц һарһлач? — гиһәд эмч алң болад сурв.

— Йир әвртә килнц, тегәд иим күндәр гемнүв.

— Альд тиим ик килнц һарһвч?

— Тер өдр би Баһ Хагтын көвәд туһл хәрүлҗ йовлав. Церн нааран хәрҗ одла. Үдлә дегәд халун болхла, туһлан хулсна амнд күргчкәд, уснд өөмҗәләв. Тиигҗәтл ик хар үүлн һарад, мөндртә хур орв. Би уснас һарч ирәд, адһад хувцан өмсчәһәд, үзлго нег бичкн меклә ишкәд алчкув. О, хәәрхн! Тегәд, Зуңквин гегән намаг цааҗлад иим ик гем илгәснь тер. О, хәәрхн! Гемим тәвҗ өгтн! Дәкҗ тиим килнц төрүц һарһшгов! — гиһәд, Нүүдлә зальврн мөргв, андһар тәвб.

Вадим түрүн авгтан инәхәр седчкәд, дәкәд бийән бәрәд тесв. Юңгад гихлә, бичкн күүкн тиим төвшүнәр бүдүн күн кевтә, зальврҗ сүзглҗәсиг эн үзәд уга билә. Күүкн яһад царцснь эмчд ил медгдҗәнә. Халунд көлрсн махмударн уснд орад, тендәс һархларн киитн мөндртә хурт норсн чиигтә хувцан асхн күртл селвлго йовсн уршг бас бәәнә. — Зуг негхн меклә тиим ик килнцтә болхий? — гиҗ Вадим күүкнәс шоглҗ сурхар седчкәд, Нүүдләг өөлх гиһәд ду һарсн уга.

— Меклә алсн ямаран ик килнцтәһинь медҗәнт?—гиҗ күүкн келчкәд, зөвәр тагчг бәәв.

— Медҗәхшв, Нүүдлә, — гиҗ эмч, күүкәр бийәрнь келүлхәр, хәрү өгв.

— Һазр деерк әмтә ю болвчн алхла килнц. Кү ална гисн — ямаран ик килнц болх? Терүнәс даву килнц — гелң кү алхла, юңгад гихлә, гелң бурхнла әдл, — гиҗ күүкн келчкәд, зөвәр тагчг бәәв.

Вадим Нүүдлән цааранднь келх цәәлһвр күләв.

— Нег меклә алхла, долан гелң алснла әдл, — гиһәд күүкн саналдв. Намаг тиим ик килнц һарһсндм Зуңквин гегән иим ик цааҗла харһулҗана.

Вадим кедү бийән бәрдг болвчн, күүкнә келсн эн үгмүдт тесч чадлго инәһәд, сурв:

— Тегәд гелң тиим үн уга болҗахмби, Нүүдлә? Нег меклә. алсн, долан гелң алснла әдл гинәч.

— Уга. Би танд эс келвү. Хар кү алснас гелң алсн килнцтә, гелңгәс даву килнцтәнь — меклә.

— Юңгад меклә тиим хәәртә болҗахмб?

— Юңгад гихлә, меклән чиңгә нүл уга, меклән чиңгә килнц уга аһурсн һазр деер уга, — гиҗ күүкн цәәлһҗ өгв.

— Кен чамд тиигҗ келв?

— Әмтн цуг келнә. Аак бас.

Нүүдлә удлго унтҗ одв. Вадим күүкнә көл тус сууһад, тер күүндвр тоолад, дотран инәнә. «Иим бичкн күүкн ямаран кевәр эврәннь хәләцән иткүлҗ харсчана. Кемрҗән эн күүкнд сурһуль сурһҗ, европейск сойлла таньлдулхла, ямаран ухата, медрлтә үүлдәч болх. Яһҗ медхв, цагнь ирхлә, эн сурһуль чигн, цивилизац чигн цугинь үзх биз. Кен медхв? Тиим цаг ирх. Ямаран бат учр-утх эн бичкн күүкн цәәлһҗәнә. Борис эцктәһән эднә тускар ямаран мууһар келҗәлә. Мана медрл, мана үзсн, соңссн тоотыг меддг болхла эн күүкн ямаран керсү болхинь кен медхв!» — гиҗ Вадим ухалҗ сууна.

* * *

Дорд үзгин хүүрә халун салькн өрүн һарсн нарнла урлдҗ көдлв. Өрүн цәәһән, нарн һархас урд үкрмүд сааһа бәәтл, һазак зуухд Сәәхлә чанад авчкла. Бергәсинхн гер деерән нәәмхн үкр саана, арв шаху үкр хотнаннь уга-яду төрл-төрсндән саалһна.

Наадк үкрмүднь кеер туһлад, тавн-зурһан сар күртлнь терүндән көкүләд, суврха мал дахад, һазрин идгәр йовцхана. Хаҗуһас хәләсн күн, Бергәсиг өр өвч, цаһан седклтә күн гиҗ медхмн. Юңгад, гихлә, түрү-зүдү долан өркд үкрмүд саалһна, көлгн уга төрлмүдәсн мөрнә, темәнә көлс хармнхш. Зәрмдән девл кех арс, ишкә, өөмс кех ноос чигн хармнҗ чадхш. Эн хаврин эклцәр Борин Окаҗин күүкн хәрд һарх болв, зуг өмскүл-өлгц, ширдг-девскрнь тату билә. Тер зәңг соңссн Бергәс мордх күүкнә эцкиг эврә герүрн дуудҗ авв.

— Чини күүкн хәрд һарчахинь хәврһин улсас соңсув. Күүк мордулна гисн — амр юмн биш, дуту-дунднь дала болдмн. Кемрҗән эс күцҗәх юмн бәәхлә нанд кел. Төрл-төрснә чирә улалһхин ормд, тайган түшәд үлднәв. Мел һазак мал-герән таднас хармнхн угав, — гиҗ Бергәс Окаҗд келв.

Окаҗ эврән ирҗ Бергәсәс дем сурхар седсн бийнь, саак күзүцәһән өрнд орад, үкн-үктлән алдршго ял болх гиҗ ухалад, нааран ирлго, оңдан эв-арһар кергән күцәҗ үзхәр чирмәлә. Зуг оңдан хаалһнь бас күцсн уга. Тегәд эмгтәһән, ик көвүтәһән зөвшләд, Бергәсүр ирхәр шиидлә. Тер бийнь арнҗлад, хооран сааһа билә. Бергәсин келсн үгд Окаҗ ханад, хүрмин дуту-дунд, һарһх һаруһинь тоолад келв. Эн хавр шин кесн дөрвн ишкә девскр, тавн ширдг болн өмскүл, өлгцин эд-тавр бас терүнә сурсар Бергәс өгв. Нань чигн бас мөңгн-теңгнә дем өгч болх гив.

Дөрвн девскр, тавн ширдг, арвн аршм шуркра эд, гөңгн өрн биш. Эн демәс долан холван хәрү ирхинь Бергәс сән меднә, болв энүнә «цаһан седклд» ямаран хар сүүдр бәәхинь Окаҗ бас меднә. Окаҗ көвүтәһән хоюрн зурһан җилин туршарт Бергәсин найн һунҗ кеер теегт хәрүлнә. Энҗл хаврин эклцәр эврәннь найн һунҗн деер, орс нәәҗиннь зун хөрн чимчксн һунҗд авч ирҗ хәрүлһв.

Урднь эврәннь найн һунҗдын җилин көлсн гиҗ хойр үкр, тавн хө, сәрсн шалвр, булһар һосн, һурвн хальмг цә, һурвн җил болад нег сагсг девл өгдг билә. Эн орсин зун хөрн һунд, ямаран җалв өгхинь Бергәс эврән келхш, Окаҗ сурхдан эмәһәд, эндр өдр күртл бәәһә. «Эн күүкнд дем өгчәх ишкә-ширдгән көлснд хүврәһәд хуурхар бәәдг болхий?» — гисн ик түңшүр ухата, Окаҗ өцклдүр гертән ирлә.

Кеер малд көвүнь үлдсн бийнь, Окаҗ олн җилд дассн авъясарн, өрүн богшурһас торллһнла сернә. Өцклдүр өдрин дуусн көдлсн салькн өрүн өмнхн невчк тогтнсн болла, болв нарн һархин өмн шинәс улм чаңһар көдлв. Бергәсин һазак үкрмүд Окаҗин бер болн оңдан хойр бер сааҗана.

Тиигҗ нег-негндән дөң болад, үкринь сааһад, туһл-хурһнднь нүдн-амн болад, хальмг болснас нааран бәәһә юмн. Терүг үлү көдлмш кесн болҗ, заргдсн нер авч келсн күүг, хотна захин өвгнә бийнь му келдг, хуурмгт тоолдг билә.

Тер дотр Сәәхләд дөң болсн күүг кен му келхв? О, Сәәхлә, Бергәсин герт орҗ ирснәс авн, кедү түрү-зүдү улст дөң күргнә, гемтә-шалтгтаһинь шимтә хотарн, җөөлн селвгәрн дөң болна.

Бергәсин герт Сәәхлә орҗ ирснәс нааран, кедү җил болсн болхв. Мордҗ ирәд җил әрә давхла ик көвүнь һарсн бишв. Ода Сарң арвн хойрта, иргчдән җилнь орх. Тиигхлә, үкр җилд ирсн бәәҗ. Сәәхлә эврәннь цаһан седкләрн, хурц ухаһарн бүкл Бергәс әәмгин седкл авлв. Тегәдчнь хотна берәд өрлә одад үкринь сааһад, үкрә сүүрнь түүҗ ташмр ташад, чигәһинь бүләд, өдрт хойр, зәрмдән һурв дәкҗ әркинь чигн нерәд өгчкнә. Сәәхлә бийнь чигн, бүкл алвтын ахлачин гергн болҗ хара бәәхш, бичкн берәдлә инәлдҗ наадад, нөкд болад, эврәннь герин ахуһан келгүләд авчкна гиҗ Окаҗ, гериннь һаза тәмкән татн бәәҗ, ухалҗ сууна. Салькн улм догшдад ирв, Сәәхлә һазак зуухдан цәәһән чанад, зуухиннь үүдинь халаһар хаачкад, цәәтә далһа хәәесн бәрсн, герүрн орҗ йовна. Иим салькнд һаза хот кедг йир әәмшгтә. Эврән өгрәд одн гиҗәх һазрт, һолын көвәдк хүүрә хулснд чиндр өсрхлә, зогсшго түүмр болхмн. Хот кедг баһ герән Бергәсинхн яһад эс тәвҗ авна? Эн бүүрт нүүҗ ирснәс нааран, цуцад овалчксн гернь арднь хуралһата бәәнә. Герән босхдг цол эднд уга болҗана өвгн тиим тоолврта, тәмкән татн йовҗ, Бергәсин герүр ирҗ йовна. Тер хоорнд Сәәхлә гертәсн һарч ирв.

— Менде, Сәәхлә, баһ герән ода күртл яһад эс босхнат? Эндр ямаран салькн көдлхинь медҗәнчи? Һазак зуухд хот кеҗ болшго, — гиҗ Окаҗ келв.

Мендвт. — Сәәхлә, толһа деерк альчуран ясад, өвгнә өмнәс ярлзҗ инәһәд, цевр шүдән цәәлһҗ тиньгрәр тосв.

— Цәәһән әрә гиҗ чанҗ авув. Тер геритн босхдг цол болад уга. Үдин хотан яһҗ чанҗ авхан медҗәхшв. Дәкәд мана хотнд хонсн хойр ууһр көвүдин мөрд хулха авсмб аль алдрад йовҗ одсмб? Тедн манаһур ирх зәңгтә, — гиҗ бер келв.

— Нә, тиим болхла, би баһчуд дуудҗ авад, дарунь босхад өгчксв, — гиҗ өвгн эврән сән дурар зөв өгв. Үг эс келсн бийнь эн дундын наста күүкд күүнд өмннь оньдин үүднь секәтә, седклднь орсн ухаһинь әмтн медәд, оньдинд дөң-нөкд болна.

Хотна ард, зааград цухрсн хар җолмин һазаһас һарсн хойр орс көвүн, һартан нег хар булһар даальң бәрчксн, һоодан Бергәсин гер хәләһәд аашна.

— Эй, бостн, цаатн одак хойр ууһр аашна, — гиҗ Сәәхлә һазаһас орҗ ирн, залудан зәңглв.

Орн деерән гедргән кевтсн Бергәс, дассн авъясарн адһҗ босхар, барун тохаһарн оран түшҗ өндәчкәд, сана авсн кевтә, хәрү гедргән кевтв. Һазаһас орҗ ирсн гиичиг герин эзн залу босч тосх зөвтә: хальмг авц-бәрцин йоснь тиим, болв өцклдүр теднә тускар соңссн зәңг өрүнә гергнәннь келсн үг санчкад, Бергәс хәрү кевтв.

— Тиигтлән теңгр йозурта эзн цаһан хан ирҗ йовхш. Заһрмгтан хуурста көвүд үзчкәд, хурлһад босч чадшгов. Кергтә болхла кевтсн нанла күүндтхә. Геедрсн мөрднь яһҗ? Көлг сурхар ирҗ йовцхах. Нохан цох нанас авх тедн! — гиҗ Бергәс омглв.

— Буру келтә болвчн, баахн улс альд эс одх тедн, кенлә эс харһх тедн. Отг болһнд, орсн гер болһндан, харһсн күн болһндан бүкл әәмг алвт эзлҗәх Бергәстн, хәрәс ирсн гиичлә хәврһәрн кевтҗәһәд күүндв гиҗ зәңг тархах. Эврән терүнәснь эс әәхлә, элгн-садна, эврәннь үрдин чирә бичә улалһтн! Уңг-тохмас алдршго, му нер өгхт! — гиһәд Сәәхлә адһҗ һархар седв.

— Яһҗ йовначи? Авсн залуһан бәәһә бәәтл, адһҗ тосхар йовхмбчи? Эврән босч тедниг тоснав, — гиҗ Бергәс орнасн өндәв.

— Гиичнр тосхар йовхшв, одак Евгин эцк мана баһ гер босххар ирлә, альд тәвхинь зааҗ өгнәв. Салькн көдләд, һазак зуухд хот кеҗ болҗахш, — гиҗ келсн үгәсн цухрдго Сәәхлә, күдр чолун мет зүрктә залуһан, эн әрвҗго төрт болвчн эврәннь үгдән орулсндан байрлҗ, адһҗ һарв.

Оңдан цаг, оңдан бәәрн, оңдан төр бәәсн болхла Бергәс үд күртл орн деерәсн босч чадшго билә. Болв гергнә келсн үгмүд өрчәр орад, зүрк мааҗв — тер үгмүднь цуһар чик.

Иргчдән дәкнәс әәмгин ахлач суңһгдхмн. Дунд Хурл әәмг миңһн өрк-бүлтә арвн отг болҗ тоолгдна. Түрүләд отг болһн эврәннь отгин ахлач суңһгдна, дәкәд әәмгин ахлач суңһгдна. Урднь кесг җилд эврәннь Чонс отгин ахлач бәәсн Бергәс тавн җил хооран Дунд Хурла әәмгин ахлачд суңһгдла, терүнә хөөн һурвн җил болад шинәс болсн суңһврт Бергәсиг хәрү ахлачднь үлдәв. Ода нег җил болад, дәкнәс суңһвр болхмн. Тер суңһврт юн болхинь кен медлә? Йосар болхла, әәмгтән тоомсрта, әәмгтән туста, әәмгиннь дуту-дунд, түрү-зүдү диглх күн — ахлачнь болх зөвтә. Тер күүг әәмгин ик хургт суңһҗ авх кергтә. Тер цагт әрвҗго юмнд нерән бузрдсн күүг шалһад, шүүһәдчнь бәәхмн. Үнәртнь келхд ахлач орх күүг, аш сүүлднь, негн деернь һарһҗ, йилһх улснь — хурлын ах багш нутгин асрач орс хойр. Тер хойрин үг угаһар, тер хойрин зөв угаһар, негчн күн ахлачд орад уга юмн. Тер хойрнь мини «һар цаасн». Дунд Хурлын ах багшнь — мини ах, Баһ Дөрвд нутгин асрачнь бас мини һарт. Өцклдүр терүнлә әркднәв гиһәд, эндр орнасн босч чадлго бәәнәв. Болв мекч домбр зун арслңгим алдулҗ авв. Өгйәһәр сурҗ авсн болв, зуг кишго ноха, суңһвр өөрдҗ йовхинь медчкәд, нанас юуни арһар болвчн авлһ авхар седҗәнә, гергм гемтәд, Шарту балһс орҗ, гергнәннь геминь медрлтә эмчд үзүлхәр йовҗанав, өгйәһәр нег цөөкн мөңгн кергтә гиҗ сурв. Асрач мөңгим хәрү өгхий? Тер бордчксн һаха мет, тарһн гергнд гем альдас ирх билә? Зөрц нанас мөңг алдулҗ авхин кергт худл келҗәнә. Чи нанд мөңг ас, удлго Дунд Хурла әәмгин ахлач суңһгдлһна хург болхмн терүнд мини үг угаһар, мини дөң угаһар ахлач үлдҗ чаддмн бишч гиҗ келхдән эмәһәд, гергнәннь гемәр дамҗулҗана. Болв Баһ Дөрвдә асрач кедү дөңндг болвчн, олна күчиг басч болшго. Әәмгин хург деер әмтн босад, энтн тиим күн, иим күн гиһәд, кесг болх-болшго үүрмг-заармг зәңг-зә, хов цуглулҗ авад бийдм наахла, асрач Һанцарн яахмби? Тиигхлә, ода деерән әмт икәр хордаһад, бийдән бузр нер авад керг уга гисн тоолврта. Бергәс, орн деерәсн адһҗ босн, баран деерәс өцклдүр өмсч йовсн хар шеемг бүшмүдән авад, дуд цаһан киилг деерән әмсч, өргн булһар бүсиг өрч дораһурн шахҗ татн, үүднә өөр арчад бел кечксн чирә хәләҗ болм чигәһәр герлтсн, хар бокс һосиг хөңглдгәр татад өмслһнләнь, һазаһар ирҗ йовх улсин ә соңсгдм дару, ишкә герин үүд арһул күн цокв. Хальмгин герт күн ирхләрн үүд цокшгонь ил, орс улс, дәкәд сурһуль-эрдмтә улс үүд цокдгинь Бергәс меднә, тер учрар, адһҗ барана өмн, һазр деер делгәтә кевс деер, дөрвлҗләд тәвчксн хундр цаһан ширдг деер зәмлҗ суув.

Дәкн үүднә ца арһул тоб-тоб гисн ә соңсчкад, Бергәс һаран ардан шүүрәд, тәмкинь нерәд өрүнә үкүгин ирмәг деер тәвчксн сармта, цаһан мөңгн цокурта, агч һанзан амндан зууһад, һазак улст соңсгдмар, чаңһур, хоолан ясв. Терүгинь, орх зөв өгчәх докъя гиҗ санад, хойр орс көвүн орҗ ирв.

Зурһан термтә Лиҗин ишкә гер Нохашкин җолм хойрин хөөн, хойр хәр көвүн нәәмн термтә Бергәсин гер бәәшңлә әдл у болн сарул болҗ медгдв. Хойр терм үлү деерән, эн герин тал дунднь зөвәр бәәр эзлдг һулмт тулһ уга. Үүдәр орҗ ирхлә, барун бийднь, эрәтә цоохр сатин көшгәр халхлчксн, модн орна көлмүд көвүдт үзгдв, деед бийднь ширтә модн үкүг зөвәр эд-тавр, эвинь олад овалчкҗ, терүн деернь Дунд Азьд кегддг, үнтәл гидг үстә сәәхн ик кевс шавшулад делгчкәд, деернь цаһан халаһар сиилүләд кеерүлчксн дотр оньста хойр ик модн авдр бәәнә. Ташр терүн деернь, арчн гиҗ алтн мет гилвксн бурхн багшин гегәнә зес күн көгшә залчксн, хаҗуднь улң-улң гиҗ, өдрин герлд залян геесн зул шатҗана. Зүн һарт үүднәс эсвго хол биш, модн тәвц деер модн бүркәснә нүкәр уурнь һарчах, одахн һазаһас орулсн хальмг цәәһин үнр каңкнна. Зөвәр башрдсн бәәдлтәһәр, хойр көвүн нег дууһар мендлв.

— Истароф, — гиһәд, Бергәс зөвәр тулҗаһад, хойр көвүнд хәрү өгчкәд, һанздан һал өгн барун һарарн бийиннь дару, орна өмн делгәтә ширдг деер суутха гиҗ докъя өгсиг хойр көвүн медв.

Эн хойр көвүг өцклдүр гертәсн һарчахт Николай Павлович келлә: Мини нәәҗ Бергәсин келхәр бәәх үгинь келәрнь биш, докъяһарнь, келкә күүнә күүндврлә әдләр, медҗ болхмн. Би терүнлә харһх болһндан зөвәр түрдг биләв. Ода докъяһарнь нег-негән медлцдг болвидн. Терүнлә күүндхд таднд күнд болхмн».

Тер хоорнд, һазаһас орҗ ирсн Сәәхлә гиичнрин өмн маштг ширә тәвн, деернь һурвн агч ааһ, нег тавгар дүүрң халулсн хөөнә мах, хаҗуднь боорцг, тос тәвҗ, цаһан ширтә далһа төмр савд халун уурнь һарчах цә ирҗ самрв. Герин эзн бий туск ааһта цә авад сорхлань, хойр гиич бас терүг дураҗ, туск ааһта цәәһән авч зооглв.

«Амндан ус балһсн улс мет, тагчг суухар, хот эдлтн гиһәд, эдндән келх билү», — гиҗ Бергәс ухалв.

Кунак, ашай махан, ашай боорцг, — гиҗ Бергәс хойр көвүнә өмн тәвсн хотур хурһарн заав.

— Ханҗанавидн, — гиһәд, көвүд сорад ууҗасн цәәһән ширә деер тәвчкәд, һарарн моһлцг мах шүүрәд авцхав.

Өцклдүр өрүнәс авн сән хот уулго йовсн хойр көвүн махан идәд, цә ууцхав.

— Мал-мал ашал, дорог болшой муног, муног ашать надо, курсак пустой пулохо, курсак полна корошо, ашай! — гиһәд Бергәс хойр көвүн хотан эдләд, хооран цухрхла келв.

— Ханҗанавидн. Гесн цадв, танла күүндх керг бәәнә, дядя Бергәс, — гиҗ Борис келв. Борис түрүн авгтан герин эзнә кел-ам дураһад, орс үгиг коочилһәд, бийләнь әдләр хаҗһрар келхәр седчкәд, эцкиннь келсн үг сананднь орв: « Бергәс түңшү ухата күн, эврән орс үгмүдиг эндү келҗәхән меднә, болв хаҗудк күүндән эврәннь үгән медүлхин кергт, хальмг келнд чигн уга, орс келнд чигн уга үгмүд олзлна, соньн юмн, тернь эврәннь седкл-ухаһан күүнд медүлхднь дөң болна. Зуг орс күн бийинь дураһад, келән ээдрүләд үг келхлә, еңнәд, үг эс күүндсн деерән, бийиннь кел-аминь дураһад, наад бәрҗәнә болһад, иньгин ормд, өшәтн болхмн», — гиҗ Николай Павлович келлә. «Һәәвһә иньг олҗ авсн күмби! Негл теегин зерлг аңла әдл, чолун һалвин (векин) цагасн сулдад уга әмтәр иньгән кедг мини эцк чигн, чавас гидг күн!» — гиҗ Борис эцкәрн наад бәрҗ инәв.

«Чини келҗәсн чолун һалвин цагасн сулдад уга» күн өрәл сай десятин һазрта, миңһн өрк-бүл эврәннь келсн үгәрн бәәлһдг, түңшү ухата болн аврлт уга седклтә, мекч болн генн, байн болн хармч, чидлтә болн сул, һольшг, модьрун, амрар келхд, эврәннь баахн келн-әмтнә сән му хойринь тегшләд авч һарсн күн», — гиҗ Николай Павлович хәрү өгв. «Дәкәд деернь алдршсн күн (гений) болвза тернь?» — гиҗ Борис һочкнҗ инәв. «Кен медхв, тиимчн болх. Би арвн тавн җилд терүнлә иньглҗәнәв, харһх болһндан терүнлә чинртә, өврмҗтә хамгинь бийдән темдглҗ алң болнав, терүнлә өшәтн болхар, иньг болсн деер, бийд олзта гиҗ батар ухалад авчкв. Түрүн терүнлә харһхдан өшәтн болад, әмнәсн хаһцн алдлав, зуг бурхн туслад маниг иньг болһв».

Тиигҗ Николай Павловичин көвүндән келсн үг Вадимиг йир икәр соньмсулла. Тер учрар эн хальмг хотнур ирх седвәр авад, Боряг эвләд, нааран ирдгин арһ хәәснь тер.

Урднь хальмгин тускар эн олн зүсн дегтрмүдәс умшла, болв эн байн, бийән зөв сурһульта, ухата Жидковас соңссн үгмүд энүнә хурц уха көндәҗ тоолвр улм гүүдүлв. Кемрҗән пролетарск хүвсхл (хүвсхл (революц) Әрәсәд диилхлә (эн болхла пролетарск хүвсхл диилхиг итклә), һоллгч эркн төрнь Әрәсәд бәәх ик болн баһ келн-әмтнә төр түрүн болҗ хаһлгдх зөвтә. Тиигхлә эднә бәәдл-җирһл, эднә тууҗ, авц-бәрц медлго тер төриг хаһлҗ болшгонь лавта.

Тер учрар Вадим Борисүр хая-хая хәләһәд, Бергәсиг эс медгдсәр шинҗлнә. Чирә-зүсәрн болхла әрә дөч күрсн күүнә бәәдлтә, өцклдүр ирҗ буусн герин эзиг эн күүнә дүнь гиҗәлә, болв чирә-кевәрнь болхла, эннь терүнәсн зөвәр дү бәәдлтә. Бергәсин маңнань негчн хурнясн уга өргн болчкад, өмәрән невчк нүрү. Нигт хар күмсг дорк нимгн зовкин иргәр, чилм хар нүднә цецгәнь Борисин толһан экиг цольгад, энүнә келәд уга үгинь медчксн, зөрц маниг дөөгләд, келәд, изләд, наад бәрҗәх болҗ медгднә. Невчк мөөлүр болн сорньһур хамр доран, харадан җивр мет, гилвксн хар сахлта. Хойр халхдк болн өргндк, хурц ир эс күрсн бәәдлтә, чилм хар үсән чикнә ашк күртлән эгцлүлҗ. Зүн чикнә ашктнь зөвәр ик төөлг алтн сиик халхинь дахҗ нәәхлнә. Жидковин эцкин келсн үг мел чик бәәҗ гисн тоолвр Вадимин уханд орв.

— Халмык говориль, ашал карашо, шалтай-балтай можн, куда пошоль кибитк твой гиде, чичас можн говориль, можн, — гиһәд, Бергәс модьрун хәләцән хойр көвүнүр зәрүлв.

— Мини эцк Николай Павлович Жидков танд менд келүлв, дәкәд эн невчкн белг өгүллә, — гиһәд Борис, хаҗудк хар булһар даальңган өмнән тәвчкәд, дотраснь хойр литр цаһан толһата әрк һарһад, Бергәсин өмнк ширә деер тәвчкәд, намч эрәтә ноһан торһн эд даальңгас татҗ һарһчкад: — Энүгинь мини эк тана герин күүкд күүнд белг өгүллә, — гиҗ келәд, бас ширә деер тәвчкв. Барун һарарн костюмин дотрк хавтхас, зөвәр ут болн нәрхн цаһан цев шавшулсн цаһан мөңгн час һарһад, Бергәсин өмн бас ширә деер тәвб: — Энүгинь мини эцк танд белг өгүллә. «Павел Буре» гидг нертә час. — Көвүн даальңган хаҗудан тәвчкв.

Түрүн авгтан таньдго орс көвүн даальңгасн белг һарһад тәвәд бәәхлә, Бергәс юн белг, кенә өгүлсн белгинь медҗ чадлго бәәв, үнәртнь келхд, Микола Жидкон нер һарһв: терүнә таньдг күүнә, терүнә өгүлсн белгинь чигн йилһҗ медҗ чадсн уга.—Би терүнә көвүньв,—гиҗ Борисин келсн үгин утхинь эн бас медҗ чадсн уга.

Зуг «Павел Буре» гисиг өмннь һарһад тәвчкхлә, энүнә зүркн хавчгдад одв: «Мини эрк иньг Миколын көвүн болхий? Кемрҗән терүнә көвүн болхла, яһад түрүн болҗ мини герт ирлго эдн оңдан гермүд эргәд, хонад-түнәд йовцхав. Намаг хәәҗ ирсн болхла, олҗ авхнь күнд биш. Өңгрсн намрин чилгчәр, Микола эн зун хөрн малан авч ирҗ үвлзүлхт «Павел Буре» част намаг дурлсн нь медчкәд: «Би чамд эн часан белглчкх биләв, зуг энчнь невчк эвдркәтә. Түүни ормд, чамд мел цө шин час, деернь «Мини иньг Бергәст» гиһәд, хар сармар хордаһад белглнәв», — гиҗ келснь ода энүнә экнд хадгдв.

— Чи... Чи.. Микола Жидкон көвүнчи! — гиһәд Бергәс, дегәд үүмхләрн көвүнүр хурһан зааһад, хальмгар сурв;

— Э, би Николай Павловичин көвүнив, — гиҗ Борис өрчән заав. Сурвриг хальмгар келсн бийнь, тер бодҗ медв. Даальңгин йоралд үлдсн арвн тавн тоһшиг келкәтә кевтнь бас ширә деер һарһад тәвчкв. Бергәсин үүмсн седкл эн медҗәхн уга.

Бергәсин чирәнь цаасн мет цәәһәд, хойр чикнь балм болҗ улав. Тер бәәдлиг Вадим медҗ темдглв, болв юн учрар тер тиигҗ үүмҗәхинь эн медсн уга. Бергәс тиим күүнд хүврхләрн ю болвчн һарһхинь эн хойр көвүн медхш, тегәд эн хойр төвкнүн, терүнә дотр шатҗах һал медҗәхш. Атхҗаһад генткн тәвчксн болд көг мет Бергәс өсрҗ босн, һоснаннь хоңшарар ширәг тиигәд өсргчкәд: — һартн гертәсм кишго улс, уга болтн. Нүдндм бичә үзгдтн! — гиһәд хәәкрв. Өмннь бәәсн ширә, деернь тәвчксн белгүдтәһән өсрәд гедргән тусхла, хойр көвүн адһн сүрдҗ босцхав. Герин эзнә шатҗах нүд үзн, тедн келсн үгинь эс медсн бийнь, хөмгдәд үүд темцв. Минь эн догдлһн болхин өмн ааһ-саван хурачкад һарч одсн Сәәхлә, хойр орс көвүнә геедрсн күлгин мөр шинҗлҗ одсн Чотнта адһсн, үүдн хоорнд тулсн бахн мет, әәмсн бәәдлтәһәр көшҗ зогсв. Адунаснь салһҗ авад, ор һанцхн бийинь, шитм хаша дотр салһад үлдәчксн эмнг аҗрһ мет, ишкә гер дотран, хойр нүднь улагтрад һал ассн Бергәс, җөөлкн кевс деегүр җисәд, герин термиг хамхлх сүртә нааран-цааран йовдңнад бәәнә.

Бергәсин заң сән меддг Чотн Сәәхлә хойр ишкә гер дотр, ирвск мет гүүҗәсн, һалв мет һалзурҗасн күүнүр орҗахш, юңгад гихлә, тер цагтан ю болвчн һарһхнь маһд уга.

Хойр гиич чигн, әәмтхә көвүд эс болвчн, герин Эзнә шилвксн бәәдл, терүнә дотр дәрвксн түүмр юн учрас авн эклҗ боссинь тәәлҗ эс чадв. Келсн үгән күргҗ медүләд, һарһсн гемән эс меднә гидг күчр. Тер хамгиг цәәлһҗ медүлх күн хаҗуднь уга. «Кенәс селвг сурхв? Яахмн болхви?» —гисн сурвр теднә седклд орв.

Тер хоорнд ишкә герин үүдн секгдәд, чирәнь кимр мет цәәсн Бергәс һарч ирн, Чотна минь ода ирсн мөрн деер мордҗ авад, хотнас хоорагшан һардг хаалһар йовҗ одв. Хойр гиич көвүн аман аңһаһад үлдв.

— О, хәәрхн, Зуңква минь! — гиһәд Чотн ардаснь. — Невчк довтлад чееҗән уудхчкад хәрү ирх.

— Өөрк хойр гиичнртн яахмби? — гиҗ Сәәхлә хойр орс көвүнүр өргәрн зааһад келв.

— Танад үлдәҗ болшго, тедн эврән бийснь чигн энд үлдшго. Эзн көөһәд һарһчксн гертәс ю хәәх билә? Би эдниг авч хәрхмн бәәҗ. Зуг эдн мини кел медшго, би эднә кел медшго. Түүни ормд Нохашкинд одцхаг. Адг-ядхдан Цернлә ю-бис күүндх, — гиҗ Чотн келв.

— Көөркс, Тәәһәшкинд эднд өгдг юн хот-хол бәәх билә. Эндр асхн теднәд бас хонсн, юуһар тооҗ-тәксн болхви!— гиҗ Сәәхлә келв.

— Хот олдх. Би гертәсн невчк мах авч ирнәв. Болһҗ теднд өгх һурвн-дөрвн шаазң һуйр чи гертәсн өгчк, — гиҗ өвгн келв.

— Я, ичкевт! Тиим холас тана мах авад йовхм биш, би һуйртаһинь хамднь авад одсв. Ууһр хот кехтән Юлһн эвтә юмн. Ода яахув, мана күүг адтаһинь медшго, кишго икрхг күн бәәҗ гиһәд эдн келцхәх, — гиҗ Сәәхлә хәрү өгв.

— Юн деерәс авн терүнә дотр түүмр шатсинь медсн угайчи? — гиҗ Чотн өвгн сурв.

— Кен медхви? Тедн ирхәс урд, түрүләд мана герт ирлго, хот эргәд йовад йовдг гиҗ уурлҗала. Эвлә бәәҗ, ууринь тәәлүлв. Дәкәд альк бурхнь буру хәләҗ одсн болхви? Шидрәһә дегәд уурта болҗана, әрвҗго юмнд, хүүрә хулсн кевтә, дарунь шатҗ одна, — гиҗ Сәәхлә келв.

— Би чамд эс келлү? Бергәс заңта бичкн күүкдлә әдл, түүг ухаһар бәрдгин арһ хәәх кергтә, — гиһәд Чотн. — Нә, йовый гиҗ теднд келхләрн юн гиҗ келхмби? — гиһәд невчк санҗаһад: — Көвүд, ашать кехмн, мал-мал ашать, Церн кибитк, — гиһәд Нохашкин җолм тал һарарн залв.

Өвгнә келсн үгин утх эс медвчн, терүнә һарин дайлһар Цернә тал одхмн гиҗ докъя өгсинь тедн медв.

— Тиим варвар үзлчи? — гиҗ Борис Вадимәс сурв. — Психопат! Терүнд би ю һарһв?

—Эн һазр деер әмтнә бәәдл-җирһлин тускар мана медрл оңдан, терүнә медрл манаһас өвәрц. Эврәннь хотндан тер хан, нойн болн бурхн. Терүнә сансн сана, келсн үг бурушадг күн уга. Тиим ик саната күүнә герт, иньгин көвүн һоодан ирлго йовад йовсн, терүнә ухаһар болхла, чинринь дорацулһн, неринь һуталһн болҗ тоолгдҗана. Тегәд буслсн заңган эс хазарлҗ чадад һарһҗах ааль, гиҗ санх кергтә, — гиһәд Вадим уха туңһаҗ келв.

— Альдаран одҗ йовхмвидн? Келн-амн уга өвг дахад, кенә герт одҗ йовсмвидн энв? — гиһәд Борис хаалһин дундурт зогсчкад: — Хәрий Вадим, һучн дууна һазрт дарунь күрхвидн, — гиһәд, Борис даһмасн часан һарһад хәләв. — О, ода бийнь эрт, арвхн час. Тавн час болад гертән күрхвидн. Эн хулһнын толһан экнәс үлү экн уга, кирцтә ухата әмтн заагт ю кехв! — гив.

— Болһаҗа. Ю хәәҗ ирләвидн? Дала күн тарх, каарх үүл болсн уга. Цааранднь юн болдгинь хәлә? Чини эцкин иньг цааранднь ю һарһх! Эн нүл уга, мухлад бәәх эгл әмтни бәәдл-җирһл хәләй. Хальмг әмтн гиич, көдлмшч, өр өвч тохмта әмтн гиҗ соңслав. Пушкин эднә тускар кесг үүдәвр бичсинь меднчи? — гиҗ Вадим үүрән хөрв.

Вадим Борис хойр Нохашкин җолмин һаза ирлһнлә, өмнәснь бәәдлнь байрлсн Булһн һарч ирәд, Вадимин һарин ханцнас зүн һарарн бәрәд, барун һарарн җолмин үүд секәд келв: — Басиб муного, болшой басиб! — гиһәд Булһн орсар коочилһәд келчкәд: — Ут наста бол,— гиһәд Вадимин өмнәс өкәһәд икәр хансан эврәһәрн медүлв. Арвн-җилд орс күүтрт бәәсн бийнь Булһн орс кел дасч чадсн уга, адгтан өдмг сурҗ иддг кел дасх билү гиҗ Нохашк келдг билә.

...Арвн җилин дунд тиим кел дасч болхмн билә, зуг Булһн бийнь хәрг төләдән дасч чадсн уга. Күүтрт бәәсн хазгудын герт орс кел эс меддгтән бас оддго билә. Нег дәкҗ, эсвго хол биш бәәсн хазгин герт Булһн ирв. Гертәсн заалһулад һарсн үгән мартчкад, ю келхән медҗ чадлго, үүднә өөр зогсв. Эзн эмгн күчәр гишң деегшән һарһад, халун хот кеҗ өгв, болв гертәсн тодлҗ һарсн үг мартгдҗ одв.

Герин эзн эмгн ямаран кергәр ирсинь медхәр сурҗахинь Булһн медәд, келн уга күн кевтә, нудрман үзүләд, терүг авхар ирсн ааһан заав. «Ода ю сурҗадг болхв эн», — гиһәд тернь боднцг үзүлв. Булһн толһаһан зәәлв. Тегәд арһ уга болад, барун һариннь хумха хурһ матилһчкәд, кук-кук гиһәд ширә цокна, тернь эс медхлә, ку-ку-ре-кук! —гиһәд хәәкрв. Эмгн элкән хаһртл инәһәд, һазаһас нег ик ааһ такан өндг асрҗ өгв. Терүнә хөөн Булһн күүнә герт ордган уурв. Болв энүнә дассн нег сән йовдлнь: орс хот келһн, махиг шарад, эврә шөлнәннь ууртнь җөөлдкәд, орс бөрг, утана үнр орулад, олн зүсн темс негдүләд кесн хотынь хотн-хоша улс йир таасч иднә.

Вадим җолмин үүдәр өкәһәд хәләхлә, Нүүдлә кенчрин тасрхаһар наадһа кеҗәнә.

— О, та ирчквтә? Бийм сән болҗана, чөткр мини дотрас һарч одв, зуг босхар седхлә, нудм харңһутрад, үүрмг-үүрмг хар бурчгуд үзгднә, — гиҗ күүкн байрлҗ келв.

— Сән. Эндр босхмн биш. Маңһдур босад наадхч, — гиҗ Вадим келв.

Тер хоорнд Чотн Булһниг тедүкнәс дуудад:

— Сәәхлә ода хот авч ирхлә, эднд орс хот кеҗ өг. Дәкәд Церниг авхулх кергтә, эс гиҗ эднлә күүнддг арһ уга, — гив.

— Ернә ормд, кен туһлмуд хәләхмби? Ода деерән Нүүдләһәр амдач келгүлтн. Тер доктрла ямаран эвтәһәр болн цевр орс келәр күүнддгинь эврән эс соңсвта, — гиҗ экнь күүкндән бахтҗ келв.

— Цевр келәр эс гиҗ хаҗһр келәр күүндҗәхинь меддг арһ чи бидн хойрт угалм. Томан уга бичкн күүкдәр иим күндтә улст амдач кеҗ болдви? Би йовад, баахн көвүдәс негинь Цернүр тәвчкнәв,—гиһәд Чотн йовҗ одв.

Эсвго удан боллго, Церн хаҗудан бийләрн әдл бичкн хойр көвү дахулсн ирв.

— Эн көвүнә нернь — Лабсан, хамдан туһлмуд хәрүлнәвидн, — гиһәд Церн хавтха өргн маңната, хойр шанаднь ут заһрмгта, ора деернь болн маңнаһаснь унҗсн шогдамлта көвү заав. — Эннь Шорв, — гиһәд тер хойр нүднь улан бальчг, шалдрң шар өөр нүднәннь булңгас һооҗсн көвү заав: — Бас нанла туһл хәрүлнә.

— Церен, эн көвүһән нааран өөрдх, яһтлан нүднь уласмби? — гиҗ Вадим өврҗ көвүг хәләв. — О, трахом! Ода күртл эмнүллго бәәдви? Эк-эцкнь альд бәәнә? — гиһәд Вадим чишкәд одв.

— Нүднә эн гемиг иигҗ дор ортлнь бәрнә гисн нанд медгдҗәхш?

— Шорвин нүднь одачн арһта. Эцкнь мел юм үздгән уурла. Эднә тохма гем гицхәнә. Шорвин барун нүднь эндр өрүн босхлань, наалдҗ одчкад, секгдлго бәәв. Лабсан бидн хойр тәмкин шүүс кесн, тегәд хәләдг болв. Зуг нүднь өвдәд кесгтән уульв, — гиҗ Церн келв.

— Тәмкин шүүсн? Кен тиим эм таднд зааҗ өгв? — гиҗ Вадим дәкн өврв-

— Әмтн цуһар тиигҗ эмннә.

— Ю келҗәхмчи? Тадн нүдинь сохлн гиҗәнәт. Хөөннь тиигҗ бичә эмнтн!

— Эс гиҗ нүднь җаһшнад бәәҗ чадхш. Тәмкин шүүс дусачкад, дәкәд цевр усар-уһачкхла сән болна, — гиҗ Церн цәәлһв.

— Вадим, чи бүдүн залу, бийән бичкн күүнлә әдл бәрнәч, — гиҗ мел тагчг зогсҗасн Борис хаҗуһаснь келв. — Бичкн көвүнә бийнь чамд эс келви? Эмч уга, сурһуль уга, эврән бийснь эднәс даву биш бө улс хәләһәд эмндг. Ода ирҗ чи бидн хойр кесг зун җил сохр бәәсн улст нүд орулҗ чадхий? Түүнь ормд, одак маниг дахулҗ ирсн тарһн хальмг өвг олҗ авий. Мини кирцәһәр болхинь, тер бас эднә нег «хан», эс гиҗ «нойнь» кевтә. Мини эцкин нер келәд сурхла гертән күрх нег мөр өгх. Йовый, зуг Церниг дахул, амдач кех, — гиҗ Борис келв.

— Вадим тана үүртн чик келҗәнә. Чотнд мөрн дала, таниг герттн күргүлх, — гиҗ Церн хаҗуһаснь төрт орлцв.

Өцклдүр асхн Чотна һаза цуглрад, Лиҗинд буусн келсигиичнрин тускар күр кеҗәсн залус, неҗәд-хошадар ирә бәәҗ, Нохашкин бичкн җолмин һаза, нам һал тәәлһнд хурсн улс мет, дала күн ирв. Тер хойр хәр көвүдин келсн үг, нүднь гемтә көвүг хәләсн Вадимин бәәдл эдниг ик гидгәр соньмсулв. Урднь Церн орс келтәһинь эдн меддг билә, болв эндрәклә әдл негчн үг, эндүрлго хәрү өгәд, эврән күүндәд бәәсн эднд йир ик соньн болв.

— Хәләлтн, залус! Церниг үг келхлә тер орсин нүдн улм көкрҗ одна! — гиҗ нег залу келхлә, арднь зогсчасн улс, орсин нүднь яһҗ көкрдгинь хәләхәр, нег-негән түлклдәд, нирглдв.

— Әрлһ цааран, энчнь йирин көк нүдтә орс бәәҗ! — гиҗ негнь келв.

— Эцкәнчнь цох! А чи аңһуч бишч, күүнә нүднә дүрсн яһҗ хүврдгинь альдас медх биләчи! — гиҗ тернь хәрү өгв.

—Залус, тарцхатн! Ичкевт, бийләрн әдл әмтс өврсн болад яһҗанат? тиигтлән урднь үзгдәд уга аң авч ирсн биш, — гиҗ Чотн хойр көвүнүр ардаснь өөрдҗ ирәд һаран заңһад, Нохашкин җолмд ортха гисн докъя өгв. Тедн келсн үгинь медәд, барана өмн һазрт делгсн ширдг деер сууцхав. Вадим Борис хойр орҗ ирн, җолмин дорд бийдк овалһата үмснүр дәкн нег хәләв. Асхн энд хонхдан тер -үмс бас үзлә.

— Церн, эднд мини келсн үг орчулҗ өг, — гиһәд өвгн үүдн тулһ хойрин хоорнд чигәнә суулһ түшәд, зогсчасн көвүнд келв.

— Тер үүднә өөр овалһата үмсиг, эдн өврҗәх. бәәдлтә. Мана бурхн багшин хәәрлһәр, күн өңгрхлә дөчн йисн хонгт үмс гертәснь һарһдн угавидн. Юңгад гихлә, өңгрсн күн таралңд төртлнь үмснь хаалһднь ацан болх. Дәкәд тер өдрнь күцтл гертәс һал һаршго, үсн-өрм, ямаранчн хот һарһх зөв уга, юңгад гихлә, тер хотыг дахулад өңгрсн күн, эн герин кишг авад йовҗ одх, — гиҗ Церн Чотна келсиг орчулҗ өгв.

Чотн хойр гиич көвүтә уутьхн җолмд әрә багтҗ сууцхав. Церн үүднә өөр орман эзлв. Чотна келсн үг соңсад бүдүн улсиг хәрҗ одхла, ода күүкд улс, бичкн күүкднь хәрглдәд, Нохашкин му җолм түлкәд унһачкн алдад бәәцхәнә. Тер хоорнд, Булһн Сәәхлә хойр, Бергәсин герәс белн болһчксн хөөнә мах цеврләд, арччксн агч тевшт, болһсн цә ширтә савд, болһсн боорцг авч ирәд, герин дунд бәәсн тулһин өөр тәвчкәд, һарч одва. Удан боллго, Булһн хәрү орҗ ирчкәд, хойр гиичин өөр суусн, Чотн өвгнд, нег цөөкн үг келхлә, тернь батар зәмлҗ суусн ормасн, дораснь шөвгәр хатхсн мет, өсрҗ босад, һархар седв. «Ода яһад манас зулҗ йовдг болхмби?» — гиҗ хойр көвүн дотран санв.

— Арһулдҗатн, көгшә! — гиһәд маңсиһәд уурта йовсн Борис өвгнд келв: — Церн мини келсн үг эн өвгнд орчулҗ өг, — гиҗ көвүнәс сурхла, тернь толһаһан гекәд, зөвшәрсн темдгән медүлв.

— Би тана мөрн терг сурхар бәәнәв, маниг гертмдн күргчктн. Мини эцк тана мөрнә көлснә шаңгинь өгх, буйн болх, герт күргтн! Эндрин бийднь хәрнәвидн, —гиҗ сурв.

— Яһлав, яһлав! Танд көлг өгәд йовулчкхла, намаг Бергәс алх! Мөрнтн олдх, Бергәс олҗ авх, күләҗәтн, — гиһәд Чотн Борисин келсн үгиг Церн орчулҗ өгсн хөөн келчкәд, адһад һарч одв.

— Одакчнь мөрән хармнҗана. Йовһар хәрхмн, Вадим! — гиҗ Борис үүртән келв.

— Бичә адһ. Маниг күргх көлгн олдх, — гиҗ үүрнь терүгән әәтрүлв.

— Вадим чик келҗәнә, мөрн мана хотнд дала. Мини баав бәәсн болхла, таниг сурлдан угаһар күргчкх билә, — гиҗ Нүүдлә эднә хоорнд орлцҗ орсар келв.

— Чамас кен үг сурҗана? — гиһәд ахнь хөрв.

— Энүнд бичә уурл, Церн. Нүүдлә чик келҗәнә, папань бәәсн болхла, маниг күргчкх билә, — гиҗ Вадим күүкиг дөңнв.

— Ода мана баав йир холд йовх. Таралңгин орнд күрч йовх. Кезә мана баав тенд күрхинь медҗәнтә, Вадим? Ода һурв хонад, манахн цаһан хөөһән алҗ һал тәәһәд, зурхач һунзд хойр ирәд, ном умшулхла, тегәд күрх. Би сөөднь серхләрн әәнәв. Баавин сүмснь одачн бәәһәд, намаг авч одхла яахв, — гиҗ күүкн, Вадим бийднь зөв өгхлә, омг авад келв.

Энд, зөвәр ууҗмд суусн Церн дү күүкндән уурлад, эмкәһән зууһад, докъя өгнә, тернь медхш. «Өөрхн суусн болхинь, яһҗ келән сул тәвдгичинь, сурһх биләв», — гиҗ Церн санв.

Удлго, чирәнь тиньгр, нүднь инәмсклсн Чотн һазаһас орҗ ирв.

— Хотна ахлач Бергәс ирсн, та хойрас гемән сурҗ, эврәннь герт ирҗ гиич болтха гиһәд, намаг нааран илгәв, — гиҗ Чотн келв.

— Теегин варвармудар дөөгән келһүлхәр ирсн нуста бичкн күүкд бишвидн. Та ода көлг эс өгхләтн, йовһар хәрнәвидн, — гиҗ Борис өвгнә келсн үг Церн орчулсн хөөн келв.

— Өвгн гем уга. Тер келҗәх үгән эврән одад кел. Эс гиҗ, эн өвгн Церн хойриг мана төлә зовах. Өцклдүр маниг дахад, амдач болсн төләднь, Бергәсин ик көвүнь Церниг гүвдәд алн гиҗлм. Тиигхлә терүнә тускар санандан орсан бийднь келхмн, — гиҗ Вадим келв. Тер келсн үгинь, «варвар» гисн үгәс бишңкинь Церн өвгнд орчулҗ өгв. «Зуг «варвар» гисн үгин утх нанд медгдхш», —гив. Келсн үгднь орад, тедн бийнь дахҗ һарснд Чотн йир икәр байрлв. Терүнд Церн бас байрлв. Церниг дахулҗ иртхә, эс гиҗ тер хойр көвүн мини келсн үг медшго гиҗ Бергәс келсн бәәҗ.

Чотн Церн хойр тегәд гиичнриг дахад, Бергәсин герт орҗ ирчкәд, алң болв. Герин тал дунд, һулмт бәәдг ормд өндр, орс күүнә герт бәәдг ширә, хойр хәврһднь гиигн бураһар кесн хошад венск сандлмуд, ширә деернь цаһан кенчр делгәтә бәәнә. Деед бийдк сандл деернь Бергәс бийнь мел, күнд һарта Саврин бәәдлтә күриһәд сууна. Болв, хойр нүднь инәмскләд бәәнә, һарарн заңһад, хойр гиичиг ширә һатц бийүрн чирәцүләд суулһв. Эврәннь өөр Чотниг суулһв. «Церн ода бийнь бичкн, дорд бийд, үүднә өөр суух», — гиҗ герин эзн хәәрн болв.

...Дегәд икәр уурлчксн Бергәс, герәсн зөвәр хол довтлад һарчкад, эврәннь һарһсн йовдлан санв: «Тер ирсн баһчуд намаг күүнд тооллго давад, оңдан гермүдт одчкад, аш сүүлднь нанур ирҗ йовхинь, кишго нохас! Ода медхт, кишго домбрмуд! Чонса Бергәслә яһҗ нааддгитн хәләй! Нойнла наадсн—толһа уга, нохала наадсн —хорма уга гидг үлгүр би таднд үзүлсв! Хойр мөрән үзхн угат!» — гиһәд түрүн авгтан нам кенд уурлҗ йовхан медлго, чееҗләрн күүндәд йовв. Генткн энүнә толһаднь сегән орад: «Кенд уурлҗ йовсм энв? Хальмг күн болад, нам мини отг-әңгин улс болхла, намаг ямаран күүг, бийләрн мейәрксн күүнлә яһҗ хәрүцҗ, яһҗ өшәһән авдгинь медх билә. Эн хамгиг тер хойр орс көвүн медшго. Яһад эс медҗәхмби? Эцкнь келсн уга болхв? Микол мини заңгиг меддг күүнлм. Я, яһлав, һурвн-дөрвн җил хооран, Миколын келсн үг энүнә сананд орв. « Бергәс, чи хөвтә залуч. Юңгад гихлә, чини өмнәс үг келдг күн тана әәмгт биш, нам Хальмг таңһчин өрәлднь уга болх. Хембә өвгн чамар болхла, ах-дүүһәрн олн, омгта отгин зәәсң эс билү? Тер бийнь чи бийиннь уснд чивәһәд тәвчкәд, арднь җил болад уга бәәтл, гергинь булаһад авчксн бийнь, чамд тедн ю кецхәв?» — гиҗ Микола келлә. Тернь үнн. Дәкәд тер иигҗ келснь ода ирҗ чееҗднь төв болв: «Мана орсмуд дунд дегәд ик ухата улс һарчкад, хоорнднь баячуд, угатьнр гиҗ йилһдг болад, одак хар көлсчнриг манур түкрәд, нам теднь эзн цаһан хааг ширәһәснь буулһхар седәд, миңһн йисн зун тавдгч җилд йир ик ноолда кеһәд авч одн алдла» гисмн. «О, хәәрхн эзн цаһан хаанла харһхларн, теднә килнцнь күцәд үкхмн бишви!» — гиҗ Бергәс тиигхд йир икәр өврлә.

«Шарту балһснд мини нег нәәҗин көвүн тер үүмәнд орад, эцкән алчквш. Эцкнь ямаран байн күн гихви?

Һурвн усн теермтә, хойр мод көрәддг үүлдлңтә (заводта) ик байн күн билә. Хөөннь, көвүнь тер хаана өмнәс боссн харчуд заагт, нам теднә һардач йовсинь медчкәд, тер мини нәәҗин зүркнәннь гемнь босад, өңгрв. Би эврәннь көвүһән бас тиим юм бичә һарһтха гиһәд, зальврнав. Болв мини көвүн ода деерән мини үгәс һархш», — гиҗ Микола келлә. «Ода эн көвүнь ик сурһуль сурад, Шарту балһснд бәәһә бәәҗ үрҗ чигн одсн, — гиҗ Бергәс дотран бодв. «Тегәд бийән сән таньдго хойр орс көвүнд еңнәд ю һарһҗ йовсм эн? Хәрү хәрх кергтә. Дәкәд тер сурһульта көвүд, Миколла әдл мана му-сәәг үзәд, медәд дасчксн биш, нам манла әдл һазр деер сууҗ хот ууҗ чадхн уга. Ода герүрн хәрәд, тер хойриг икәр өврәд бәәдгәр тооһад, хальмг күүнә седкл ямаран өргн болдгинь медүлслч», — гиҗ Бергәс санв. «Би таднд үзүлсв!» — гиһәд, мөрән шавдад, хурлын күрә темцәд һарв. Тенд ирәд, замин нег ик хәәс, эврә бийнь ах болн Дунд Хурлын ах багш Боглан бәәдг герт ясата бәәсн ширә, дөрвн сандлыг ачулад эврәннь хотнур йовулв. Тер ширә болн сандлмуднь гүүврәс ямта орс гиичнр, эс гиҗ хурлд нутгин закрл орс ирхлә, тәвҗ гиич кеҗәхәр шишлң Аһш балһснас авч ирсн юмн билә. Зууран, кеер мал хәрүлҗ йовсн көвүдт, «нег һунҗн, тавн хө хотнур авч ирҗ алтн» — гиһәд бас заквр өгчкәд, эврән хәрҗ ирлә. «Хальмг яһҗ гиич тосдг, зуг бийән дорацулҗ, бийәрн наад кехәр седсн күүг сурһдгиг, медүлсв би, та хойрт, хамртан нуста домбрмудт!» — гиһәд, эн дотран ухалад авчкла. Гертән ирәд: «Дөрвн мөрн терг зүүһәд, оңдан хотдудас, Дунд Хурл шемнрин арвн отг болһнас әмт авч иртн! Чонса Бергәсин нәәҗнр Пиитр Шарту хойрас ирҗ гиһәд зәңглчктн!» — гиҗ мөртә көвүдәр оңдан хотдудар зарлулв.

* * *

«Һанц цөгц әркин — һашунь сән, һанц үрнә —һаньдгтань сән», — гиҗ Бергәс әрк уух болһндан келдг билә. Тиигҗ Бергәсин эврәннь отгин нер өгсн деерән, һаньдгта шамдһа болтха гиҗ келсн бәәҗ. Һазр деер бәәсн эк-эцк болһн эврәннь үрн-садан сән-сәәхн, эрүл-менд бәәтхә, ут наста болтха гиҗ сандг мөн. Хальмг күн хот-хол уух болһндан, хотыннь дееҗинь деерк бурхн багшин гегәнд зальврҗ бәрәд, күүнә герт орх болһндан, күүнәс салҗ һарх болһндан: «Ут наста бол!» — гиҗ йөрәнә. Юңгад гихлә, хальмг күүнәс олн үрн-садн һарна, зәрм улсас арвн дөрвн, арвн тавн, арвн нәәмн үрн һардг билә.

Болв теднәс хойр-һурвнь әмд үлдхлә, ик хәәрнд тоолдг бәәсмн. «Икәр әмтн хорад: тер дотр бичкн күүкд, хойр-һурв нас күртлән җилиһәд йовдг учрнь, хальмг улсин түрү-зүдү, киртә-нуһдта бәәдг, хот-хол татун уршг», — гиҗ өдгә цагин номтнр цәәлһҗәнә. Дәкәд деернь, үвл-зун уга нүүврт йовна гисн — икл му хөвтә йовдл. Теднә негнь Бергәс бәәсмн. Бергәсин эцк Балтг, эврәннь Бергәс Чонс отгтан тоомсрта, бийдән зөв малта-гертә күн бәәсмн. Болв һарсн үрн-саднь өңгрәд, эврәннь отгнь угарад йовхла, эн бурхн багшин номд шүтдг күн кешго йовдл һарһв.

Кезәнә зу һар җил хооран, дөрвн үзгәс кирслҗ ирҗ ниицдг хаалһин амнд хурл босхх болҗ, самнрта улс шиидвр авла. Тер хурлд шүтх, хурлыг хадһлх улс Баһ Дөрвд нутг хоорндан һарһх шиидвр авна. Зәәсң болһн арвад өрк өгцхәв. Баһ-Чонсин зәәсң арвн өрк һарһҗ өгв, тернь — Дунд Хурла Му-Чонс арвнд хүврв. Ик-Чонса зәәсң аля-азд, бийиннь үгәр болдго, ах-дү һурвиг шин тогтҗаххурлын үлмәд өгв: Ахнь — Үзг-Манин Төмр, хойрдгчнь — Үзг-Манин-Лаала, бичкн дүнь — Үзг-Манин-һавнюрв—эн ах-дү һурвн Бергәс Чонс отг бүрдәсмн. Теднә ик ахин көвүнәс Балтг һарсмн. Тегәд, Бергәс Чонс отгт, ик ахиннь тохмас үлдсн көвүд, кедү наснь баһ болвчн, тер ах болдг. Хүрм болвчн, һал тәәх болвчн, күн өңгрсн болвчн, тер деед бийдкиг эзлх; әмтин түрүн йөрәл терүнд күртх, цуһараһаснь ик тоомср терүнә нернд. Бергәсин эцк Балтг эврәннь заң-бәәдләр болвчн, терүнд бурхна өгсн ухаһар болвчн, дала холд одсн күн биш билә. Тиим улсин тускар хальмгуд келсмн: «Терүнд сард күрдг күлг угал, нарнд күрдг ухан угал». Тиигҗ келдг учрнь, хальмг улсин тууҗ-түүкәр болхла, сард күрч мендләд, нарнлань наадад һарч ирсн йовдлмуд дала. Тер төләд эврәннь күслән альдаран болвчн күргәд авч ирдг улсин келсн үг бәәдлтә. Тер бийнь Балтг өвгн далн зурһан нас күрәд, һурвн эмг хааһад, арвн һурвн үрнәс үлдсн һанц көвүндән, деерк бурхн багшин әәлдхврәс, Үзг-Манин цухрлтас әәлго Бергәс гиҗ нер өгсмн. Ор һанцхн көвүг олн зүсәр өскдг әмтн бәәнә: «Көөркү, һанцхң юмн, му юмнла бичә харһг, хату-мөтүһәснь халхлхмн», — гиҗ өкәрләд, дегәд икәр эврәннь шүтлһән терүнд өгч асрдг улс бәәнә. Бергәсин эцк Балтг — орчлң деер үлдсн ор һанц көвүнәннь әмнә төлә, кергтә гихлә, альк мөчән болвчн эврән мөлтләд өгчкх саната билә. Болв бийнь һарлцсн ах-дүнь энүнлә йос булалдад, энүг кесг үкллә харһулхар седлә, болв бурхна залврар эн теднә гөлмд орҗ өгсн уга.

Болв эврән бийнь, бульчңднь баатрин чидл эс урһснд ик гидгәр һунддг билә. Тегәд ор һанц көвүндән амр бәәдл-җирһлд бәәлһҗ чадх арһта болвчн, баһ настаһаснь авн энүг аду манулад, аңһуч дасхад, эв-дов дасхад амр өгдго билә. Баһ цагтан Бергәс кедү дәкҗ эцкиннь тер бәәдлд дурго болсн болхви. Хөөннь бүдүн залу болчкад, эврәннь бульчңд дуулҗах чидл медчкәд, кедү күнд йовдлла харһад, һанцхн һариннь бульчңгин нилчәр әмд-менд үлдсән медәд кедү дәкҗ эн эцкдән зальврсн болхв! Бергәсии эцкнь — Балтг көвүнәннь арвн зурһатад хадмуд хәәһәд, арвн дола орлһнлань, Манцин кецин нутга, зөвәр тоомсрта болн сән малта-гертә зәәсңгин күүк буулһҗ авч өглә. Эцкин гер авч өглһн Бергәсин көлиг тушсн ута. Урдк кевтән өдр сө уга, адуна ард көзр наадад эс гиҗ аңһучлад, хойр-һурв хонад гертән ирдг билә, зәрмдән тав-зурһа чигн хондг бәәсмн. Авсн гергнь номһн, үлү-даву үг келдго, залуһан альд йоввчн хөрдго билә. Дөрвн күүкд һарһад, урдк һурвнь, баһ цагтан хорҗ одла, дөрвдгч көвүнь Така мөч тату, экин геснәс төрхәрә, нег көлнь әмн уга һарла,

дәкәд өсәд, дөн күрхлә: тер көләрн ишкәд йовдг болв, зуг наадк эрүл көләсн зөвәр ахрхн билә. Тиигҗ эврәннь җирһлән Бергәс эклсмн. Болв нег соньмҗта харһлт теегт эс болсн болхла, терүнә җирһл, тер кевтән номһн-төвшүнәр чилх чигн бәәсн болх, кен медхв.

Үвлин эклцәр һазрт шүрүн көвкр цасн унад, ишкәд оркхла көл дор шухтнад бәәдг цагт, Бергәс көдәһин көк чонд аңһучлхдан дурта болдг билә. Аңһуч улс олн зүсн болна. Зәрм аңһучнь хаалһдан харһсн болһн аңган, щовуһан бәрхләрн, ямаран мекәр болвчн бәрхәр седнә. Тер улсин уханд аң бәрх, зуг ямаран аң, ямаран арһ-мекәр бәрснь йилһм уга. Болв хальмг теегт аңһуч нерән дуудулсн улс бәәнә, тедн болхла, чон бәрлһн, наадк аңһучлһн теднд керг уга. Бергәс болхла, чон, туула, нуһс, арат, гөрәс цуһараһинь бәрдг билә. Зуг түрү ик аңһучнрла әдл хаалһдан харһсинь биш, гертәсн чонд һарчанав гихлә чон бәрх, тер цагтнь хаалһднь оңдан ямаранчн аң харһвчн көндәшго. Бийләрн оньдинд бу авч һардг билә, болв эн бууһар нег чигн хаҗ алсн уга.

Тер цагт теегин ах дәәсн чон бәәсмн. Кеер малын ард йовсн улсур дәврх, хөөнә хошар орхларн хөрн, һучн хөөнә әмнд күртлән зогсдго, терүгинь үзсн наадк хөөднь нег-негн деерән дарцлдад, эзнь кесг зун хөөнәсн негхн сө хаһцдг билә.

Тегәд альвн зүрктә, бат һарта, зөргтә баһчуд чонын аң аңһучлдг бәәсмн. Теднә негнь — Бергәс билә.

Тер намрин сүл сард, гөңгн архайг цасн һазр бүркәд хонҗ. Өрүн ик эрт, өөрән хойр баахн көвү дахулсн, һурвн сул мөр көтлсн һарад йовцхав. Үд давад ирхлә, Налтахн зәәсңгин һазрар орад ирцхәв. Нег гүн хотхрт орҗ ирәд, шарлҗ цуглулҗ авад, даальңд бийләрн авч һарсн махан шарв. Хотан идәд дуусхин алднд, нег арат деерәснь һәрәдәд эднә өөгүр гүүһәд һарв, арднь көөлдҗ йовсн хойр начн нохас шарсн махна үнр авч эднә өөр зогсв. Хаҗудан сөөлһәтә бәәсн мөрн деерән мордҗ авад, Бергәс аратыг көөлдәд һарв. Невчк тотхад зогссн хойр начн ноха бас энүг дахв. Зөвәр зовҗ одсн аратыг Бергәсин амрад авчксн кер мөрн агчмин зуур күцхлә, арвн зурһан сурар гүрсн, агтын эмнг аҗрһ бәрдг килһсн арһмҗас бүдүн, агч иштә маляһар хүрүләд Бергәс аратын толһаһар цоксн, тернь дор ормдан унв. Мөрнәсн бууһад, аратыг ардан һанзһлв. Хотхрас һарч ирәд, тоһрун күзүтә, толң эрәтә, ярһ яста җора бор мөрн деер, зөвәр медәтә күн ирҗ йовхинь Бергәс үзв.

— Менде көвүн! — гиһәд, мөртә өвгн Бергәсин хаҗуд ирҗ мөрән зогсав.

— Мендвт, ах! Үүрмүдтәһән хот ууҗахла, хаҗуһармдн арат гүүһәд һарв. Арднь көөлдҗ йовсн хойр ноха үзчкәд, лавта күн арднь йовна, көөлдҗ йовсн нохаснь күцх бәәдл уга болхла, тегәд көөлдв, — гиҗ Бергәс келн, һанзһан тәәләд, аратыг өвгнд өгв.

— Һанзһчн улан болг, — гиҗ мана өвкнр күн аңһучлһнд һарчах күүнд йөрәл тәвдм. Би бас чамаг тиигҗ йөрәҗәнәв. Аратыг би бәрсн угав, эзнь — чи. Мини нохас күцҗ чадшго билә, өөрчн арвн алдас хулсн эклҗәнә, терүн заагас нохас биш күн терүг олҗ чадшго билә, — гиҗ өвгн келв.

— Тана ноха эс көөлдсн болхла, мини амар арат эврән орхн уга билә. Дәкәд бидн арат аңнҗ йовхшвидн, чон аңнҗ йовнавидн. Эн арат тана, авхитн сурҗанав, ах, — гиҗ Бергәс келв.

—Чон аңһучлҗ йовнта? Йир сән, эн манахна һазрт холд мал һарһдг арһ уга, ниднәс нааран чон йир элвг болҗ одв, — гиһәд, өвгн, мөрнәсн зөвәр удан буув. Тер хоорнд Бергәс өвгнә һанзһд, аратын толһаг дорагшан хәләлһҗ дүүҗләд, сәәнәр батлад боочкв.

— Көгшрнә гисн му юмн бәәҗ, урднь чини чигә настадан, үлгүрнь һучн җил хооран ю эс кедг бәәсн болхв?

Күүнә җирһл акад юмн. Баһ цагт чимгнә чидл дала, зуг ухан, мал-гер, сән нерн уга. Көгшрх цагт — уханчнь бәәнә, мал-герчн, отг-нутгарн туурсн нернчнь, баахн сәәхн гергнчнь бәәнә, зуг негхн юмн тату — чидл уга! Чи ода кедүтәвч көвүн? Кенә көвүмчи, альк отгасвчи? — гиҗ өвгн сурснд, Бергәс бийиннь тускар келв.

— А, эцкинчнь тускар соңсч йовлав. Сән тогтун, ээлтә күн болдмн. Әрә һуч күрүв эс гинчи? Басл сәәхн насн. Кемр нанд ода һучн нас өгсн болхнь, наадк зөөрән бүклднь, негхн юмнас бишңкинь цуһараһинь өгчкх биләв. Зуг тиигҗ болшго. Чидлән нанла сольх болвзач? — гиһәд өвгн керсү нүдән чирмәд: — Би чамд мал-герән, өлг-эдән, әәмг-алвтан бүклднь өгсв. Зуг һанцхн гергән үлдәҗ авнав, наадкинь бүклднь ав. Чи нанд һучн насан ас, — гиҗ Бергәсин ээмәр цокҗ, — наадлҗанав, кемр тиигәд сольҗ болх бәәсн болхла, һазр теңгр хойр орман сольх билә. Теңгрнь — дор, һазрнь — деер бәәх билә. Бидн бас толһа деерән бәәх биләвидн. Мини нерн —Хембә, Налтахн отгин зәәсңв, — гиҗ өвгн келхлә, Бергәст сана орв. Эн өвгнә тускар кесг сән үг урднь соңсла. Әвр түңшү ухата өвгн гиҗ нер һарла.

— Энҗл кедү чон бәрвт? — гиҗ өвгн сурв.

— Энҗл шинкн эклҗ аңһучлҗ һарсмдн эн. Ниднә һанцхн би арвн нәәмн чон бәрләв. Манахнд оңдан чигн кесг улс чон бәрлднә. Тер учрар чонмуд манахна һазрт бәәдгән уурв. Тегәд эн тана һазрт нег цөөкн хонгт аңһучлхар ирүвидн, — гиҗ Бергәс келв.

— Йир сән. Нам олн чон бәрхләтн шаңннавидн. Эс гиҗ әмтнә малнь идәд чилән гиҗәнә, —гиһәд өвгн невчк тагчг бәәҗәһәд, һанздан тәмк нерҗ авв. Сууҗ йовх нар хәләчкәд — Асхндан альд хонхар бәәнәт? — гиҗ өвгн сурв.

— Медҗәхшив. Зуг сө дүләд гетхәр седләвидн. Асхндан эн хулснас һарч ирх зөвтә. Бидн үксн малын күш бийләрн авч һарлавидн, — гиҗ Бергәс келв.

— Ноха үксн чееҗл эн, мартчкв. Нернчнь кен билә? — гиҗ Хембә сурв. — Бергәс? Бергәс Чонса күн, нернчнь яһад Бергәс болсмби?

— Тиим нер өгх санан мини эцкд орҗ.

— Нә, Бергәс. Чи нанд йир икәр таасгдҗанач. Эндр манад хонад, өрүн эрт босад йовҗ одхт. Бийм гем уга хонхла, би чигн таниг дахнав, — гиҗ Хембә келв.

«Чамаг дахулҗ юн дөң кехәр седхв? Хәрнь харш болхч», — гиҗ Бергәс дотран санвчн, өвгнә үгд орлго бәәҗ болшго.

Юңгад гихлә, Шорвин кецд нернь туурсн, тавн зун өрк эзлдг Дөрвдә нойна докм нәәҗ өвгнә келсн үгинь хәрү цокҗ болшго. Тегәд өвгнә тер тал, эврәннь хойр үүрән дахулад, асхни нарн суулһнла эдн ирҗ йовна. Дөрвн мөртә залу нег баахн толһа деер һарч ирв. Өмннь зөвәр ик хотн, арһсна цаһан утана үнрәр, ярглдад хуцсн нохан дууһар эдниг хотн тосв.

Зөвәр ик хотн: тәв һар өрк-бүл бәәнә. Терүнәс бичкн хөн толһасин өөр бәәх ик уул мет хойр давхр модн гер иим холас дүңгәһәд бәәнә, дәкәд хөр шаху маштг шавр гермүд, наадкснь һуч шаху ишкә гермүд.

«Налтахна зәәсң Хембә һазр дүүргсн адута, малта байнҗ, алтн-мөңгнь болхла, Аһшин мөңгнә саңд дүрәтә бәәдгҗ», — гисн зәңг Бергәс урднь соңсла, болв иим бәәшңлә әдл модн гер бәәнә гиҗ медҗәсн уга. Тегәд эн модн герин дүрс үзн, мөрн деерән әрә торҗ сууҗ йовсн өвгиг, улм икәр күндлв. «Энүнлә әдл болсн болхнь яһна», — гиҗ Бергәсин чееҗиг үлү үзлһнә өтн мерв. «Мал-герән, зөөрән, цуһараһинь һанцхн гергнәс бишңкинь баһ наснас сольх биләв, — гиҗ келҗәснь үнн болхий? Иим дала юм өгхәр седәд бәәдгәрн, әвртә сәәхн гергн болҗана. Тиим байн күүнд сәәхн гергн ирлго яаахмн билә. Нам бийәсн баһ настачн герг авсн болх!» — гиҗ Бергәс дотран санҗ йовна.

Модн герин һаза ирәд, мөртә улс буулһнла, тер герин хаҗудк шавр герәс хойр баахн көвүд һарч ирәд, эднә мөрнә җолас авцхав.

— Эн гиичнрин мөрдинь амраһад, хот өгтн. Деернь немнә хучтн. Эн хойр баахн көвүд, тана герт хонг, хот-хоолан бичә хармнтн. Бергәс манад хонх, — гиҗ өвгн келв.

— Сәәхлә, гертән бәәнү? — гиҗ өвгн сурв.

— Эн бәәнәв, — гиҗ герин үүдн хоорндас, цаһан мөңгн хоңхин дун мет, цевр дун цеңнв.

— Гиич ирҗ йовна:хотан бел ке, күүкн, — гиҗ Хембә йир эңкр дууһар келв. «Эн өвгнә күүкнь бәәдлтә»,— гиҗ Бергәс дотран санв. Бергәс Хембәг дахад харһа давшурар герин деегшә ик давхрт һарч ирв, хойр хора дамҗад, зөвәр ут болн өргн хорад-орҗ ирцхәв. Өрә болһнд ик герлтә керосиһәр шатдг шамс бәәнә. Эн хораднь болхла, эрст өлгәтә оңдан, орсин хурлд тәвҗ мөргдг бичкн шамс бәәнә. Бергәс урднь кесг байн, зәәсң улсин герт орла. Орс баячудын чигн герт эн орҗ үзлә: Болв Бергәс иим цевр-цер, дәкәд өлг-эдинь иигҗ дигтә-дагтаһар хурасн гер үзсн уга билә.

Эн хорань болхла, йосн нойн улсла, эс гиҗ сурһульта орс күүнлә әдләр яссн бәәдлтә. Хембә Бергәсиг нег маштг болсн сандл деер суулһчкв. Тернь көлнь дорагшан орад йовҗ одв, һарин хойр тоха, дерсләд тәвсн модн деер углчксн юмн мет, наалдад одв. Тер сандлынь мел кесг боокс һосн һарх җөөлкн булһарар бүркҗ. Терүнә хаҗуд бәәсн бас тиим сандлд герин эзн өвгн ирҗ суув.

Хембә деерк хувцан тәәләд, өөрнь ирҗ суухлань шинхн үзҗ, йир ик гидгәр алң болв. Иим наста хальмг өвгн, орс хувц өмсҗәсинь Бергәс түрүн болҗ үзсн деерән, дегәд акад гидг хүврлт болҗ энүнд медгдв. «Иим ик наста, бурхн багшт шүтдг күн яһҗ оңдан келнә ахрхн хувц өмсдг болхмби? Килнцәс әәдго болхви?» — гиҗ йир икәр эн өврв.

Нүл уга, аңхун теегин үрн, эн хамгиг түрүн болҗ үзсндән ик өврмҗ кеҗәхинь, керсү өвгнә нүдн темдгләд, дәкн энүнә толһаһинь эргүлхәр седв.

Хембә ормасн босад, көлмүдинь сиилүләд кеерүлсн хар модн ширән татдг секәд, дотраснь алтн пачкта папирос һарһад, негинь Бергәст, негинь бийдән авв.

— Һанзд тәмк татҗ йовсн күн, бардмнҗ нанд үзүлхәр бәәнә гиҗ, бичә сан. Эн ик сән улс татдг, түрг улсин һазрт урһдг, сәәхн үнртә тәмк. Тегәд үнриннь төлә, гертән ирхләрн татнав,—гиҗ өвгн келн, тәмкдән һал өгв. Өвгнә келсн үнн, үнрнь йир сән бәәҗ.

— Иим тәмк альд хулдна? — гиҗ Бергәс хара тагчг суухар, үг келхәр седхләрн, тиим «генн үг сурув», — гиҗ бийән хәрү шоодҗана.

— А, одахн Дәәвд нойнта хоюрн Пиитр балһс орлавидн. Тиигхд хулдҗ авлав, — гиҗ өвгн келв. Эн үгнь Бергәсиг улм бахлуринь бәрснлә әдл болв. Дәәвд нойнла Пиитр орна гисн, сар, нарн тал, күрснлә әдл болҗ Бергәст медгдв. Дегәд икәр өврчкәд дәкҗ нег генн үг сурхар седчкәд бийән татад бәрв. «Дәәвд нойнла Пиитр орхларн эзн цаһан хаанла харһсн болховт», — гиҗ Бергәс сурхар седлә. «Дәәвд нойн, ода хан бәәсн Никола хойрурн баһ цагтан Москвад хамдан сурһуль сурла», — гиҗ көгшдүд келдг билә. Хамдан сурчасн күүнлә тер харһлго бәәшголм, харһх биш, гертән авч одад гиич кесн болх! — гиҗ эн дотран санчкад, «дегәд генән медүләд керг уга. Тиим хан, нойн улсла хот уудг эн өвгн ямаран кишгтә күн болх. Иим әрә торсн өвгдт тиим кишг заяхар манд невчкн юмн күртхн яһна», — гиҗ Бергәс эврәннь хөвдән һундв.

Баһ Дөрвдә нойн Тундутов Дәәвд, баһ цагтан Цесаревич Николайта хамдан Московск лицей төгскснь үнн. Болв орс хаана гертнь гиич болх өөрхн иньгнь биш билә.

Те икән уга өргн Әрәсәд Дәәвд нойнла әдл нойдуд дала, кесг миңһн билә. Тер төләд: орн-нутган һардҗах Әрәсән хаанд хальмгла әдл бичкн келн-әмтн, яһсн-кегснь эсвго ик кергтә биш бәәсмн. Теднә нойнь чигн дала ик кергтә бәәсн болхий? Теднлә нәәрсәд бәәх цол уга чигн бәәсн.

Хембә хойр җил хооран Пиитр орснь үнн, зуг нойнла хамдан йовсн уга. Тенд бәәсн нойнла бийнь харһхар одсмн. Тер өвгнә келсн үг үннәс эсвго хол биш. Үннднь Бергәст келсн болвчн, кецү гидг соньҗ болхнь бас маһд уга. Юңгад гихлә, Пиитр Дәәвд хойр Бергәсин бийәснь һазрас сар күртл мет хол бәәсмн. Эн негх дәкҗ Аһш балһс, бас нег дәкҗ Әәдрх үзсмн. Энүг иигәд эврәннь ухаһарн «Алта һатла бәәтлнь», хойр баахн наста күүкд неҗәд шар зес донҗгта ус һартан бәрсн, неҗәд алтн мет гилвксн һадр (таз), тер хойрин әмн авч ирәд тәвчкәд, теднә һар деер бүлән ус кеҗ өгв.

«Мел хурлын ах багш метәр намаг тосчана», — гиҗ Бергәс дотран санлһнла, үүднә өөрәс: «Хотан сууҗ эдлтн», — гиһәд, эдниг ирҗ буухд «энд бәәнәв» — гиҗ келсн күүкнә дун соңсгдв. Бергәс дотран эргәд күүкнүр хәләчкәд, бахлурнь бәргдәд, үг келҗ чадлго бәәв. Түрүн авгтан Бергәс орс күүкн орҗ ирв гиҗ медлә. Зуг сәәнәр шилтҗ хәләчкәд, эн темдглв: өкәр төгрг цаһан чирәтә, кевтә сәәхн һо хамрта, зурчксн мет, һо болн нигт, сәәхн күмсг дор, зулын цөгц мет, төгрг гилгр хар нүднь зун шамын герл мет, гилвкнә. Хуваһад гүрчксн гилгр хар үснь хойр тәкминь цокад бәәнә. Деерән өмссн цаһан торһн бүшмүднь махмуд-цогцднь кевтә, белкүсинь хойр сөөмәс давшго нәрхн. Һучн җилин туршарт Бергәс иим сәәхн күүк үзәд уга билә. «Хальмг теегт иим зүүднд оршго күүкн бас һардг болхий? Аль өвгн Пиитр орхларн тендәс авч ирсн болхий? Эн өвгнлә ямаран садн болхви? Һарһсн күүкнь болхий аль ач-җич күүкнь болхий? Арһулдҗа, энүнәнчнь үснь хойр әңгд хувагдҗ одсн болдмби? Нам энчнь гергнь болвза? Иим ухата бәәдлтә Пиитр-Миитр орад бәәдг өвгн тиим юм һарһхий? Кедү наста болхви? Арвн долата-нәәмтәһәс давад уга. Кенә күүкн, кенә гергн болвчн, энүг булаҗ авлго бәәхшв! Һанцхн нанла эн бәәх зөвтә», — гиһәд Бергәс агчмин зуур дотран кесг зүсн тоолвр авчкв.

Нам ик герин эзн өвгн, хаҗуднь ирәд зогсчксн бийнь, эн үзлго, үүдн хоорнд зогсчасн күүкнәс нүдән хөөһҗ авч чадлго бәәв.

— Нә, хотан ууҗ, эрт унтхмн. Тадн өрүндән эрт босхт, — гиһәд өвгнә келсн үг генткн энүнә сана һазрт буулһад оркв.

Барун һар талан ташр оңдан нег хорад орҗ ирцхәв. Тенднь цаһан чолун тәвүрт болһад һарһчксн махнас ур һарчана, хаҗуднь орс улсин герт бәәдг мах хатхҗ иддг серә, цаһан өвр иштә утхс, күн болһна өмн бәәнә.

«Альд бәәсм энв? Эн мини үзҗәх улс, эн гер дотрк өлг-эд, эн сәәхн күүкн цуг мини зүүднд орҗахмн болхви? Һучн җилд һазр деер бәәсн бийнь иим юм үзәд угав? Эн күүкн юңгад үсән хойр әңглчксн болхви? Аль эн өвгнә хәрд һарсн күүкн болхий?» —гиһәд Бергәсин зүркн догдлад бәәнә. «Эн хамг эс иткгдсн, эс медгдсн тоотыг, кенәс сурхв, яһҗ медхв?» Эн тоолврмуд гиичиг зована.

— Сәәхлә, эн Дунд Хурла Чонс арвна көвүн, нернь — Бергәс. Эцкинь кезәнә таньҗ йовлав. Тегәд генткн кеер харһхлань дахулад авч ирүв. Манад хонад өрүндән йовх, — гиҗ өвгн һазаһас хойрдад ирсн Сәәхләд келв.

—Би таньдв,— гиҗ Сәәхлән келсн үг, өвгиг соньмсав, болв Бергәсин зүркнь, шатҗах мет, һал асад одв. «Альдас, яһад эн намаг таньдг болхв, би энүг урднь юңгад эс үздг бәәсмби?»

— Би танд эс келлү? Дунд Хурлд мини наһц эгч билә, зуг одахн өңгрҗ одла. Урднь наһц эгчән әмдд, бичкн күүкн цагтан бийән дахад тиигән гиичд оддг биләв,— гиһәд Сәәхлә Хембәд цәәлһҗ өгв.

— А, меднәв, ноха үксн чееҗ, мартчксн бәәҗв. Тер чини наһц күргн ах Хөөчин Чотн эн көвүнә эцклә төрл болдмн, бас Чонс арвна күн. Герлтә чееҗтә, гүн ухата күн болдмн. «Җаңһр», хальмг туульс йир сән меддмн, — гиҗ өвгн келв.

«Чотна эмгнә зе күүкн болҗана, яһад би энүг эс үздг бәәсмби?» — гиҗ Бергәс улм һундв.

— Би таниг яһҗ эс үзсн болхви? — гиҗ арһан бархларн сурв.

—Та альдас намаг таньх биләтә? Мини медх цагт бүдүн залу биләт. Нам бичкн цагтан тана гер авлһна хүрмд чигн орлав, — гиһәд Сәәхлә дотран ухалҗ инәмскләд, цааранднь үг келсн уга.

Тер инәмсклсн бәәдлинь үзчкәд, бийән наад бәрҗәнә болһад, Бергәсин чирәнь улав.

— Кел, кел цааранднь. Эс гиҗ мана гиич ичҗәх бәәдлтә. Уульсиг — сурһ, инәснәс — сур гидг үлгүр бәәдмн. Юунд инәвч, — гиҗ өвгн Бергәсин дотран сансиг, умшсн мет, сурв.

— Дала юмн бишл, зуг тер хүрмд мини наһц эгч хүрмин хот келһнднь нөкд болла. Гиичнр хәрснә ард, берин авдр уудлад, күүкд-берәдт белг хуваҗ өгв. Терүгинь һардҗасн күн, күүкн болһнд неҗәд альчур, билцг өглә, нанд негхн альчур күртлә. Тегәд мини наһц эгч белгинь әәлһәд, аздлад тедниг таран алдла. Тиигхд би тавхн наста биләв, — гиҗ Сәәхлә келхлә, Бергәс дотран тоолад ода арвн нәәмтә болҗана, — гиһәд ухалв.

— Наһц эгч өңгрснә хөөн танахнур одад угав.. Мана наһц күргн ах эрүл-менд бәәнү? — гиҗ Сәәхлә сурв.

— Бәәнә. Чотн ода бийнь әвр чаңһ. Эмгнь өңгрснә хөөн невчк көгшрв, үснь цаһан өвсн мет цәәҗ одв, — гиҗ Бергәс келн, Сәәхләһүр хәләв. Терүг тәвлго, нам хотан уулго хәләһәд суухар, Бергәс седлә, болв хаҗуд суусн өвгн энүнә хәләц керчәд, хәрү цоксн болад, бийән бәрәд бәәв.

— Тиигхлә худ көвүн худ күүкн хойр болҗанат. Хойр хальмг харһвас элгн болҗ оддмн.

— Неҗәд цөгц әрк уучкий, — гиһәд өвгн бийдән болн гиичд цаһан мөңгн цөгцд бортхас әрк кев. Бергәс әркиг йөрәһәд, хумха хурһан дотрнь орулад, деегшән цацчкад, аман цөгцдән күрглго, хәрү ормднь тәвчкәд, мах идв. Тер хоорнд өвгн Сәәхләд Бергәс яһҗ чон аңһучлдгин тускар, яһад чон Дунд Хурлын әәмгин эргнд уга болсна тускар келҗ өгв. Бергәсиг икәр буульв.

— Нә, чонас оңдан юунд аңһучлната? — гиҗ өвгн сурв.

— Намртнь — гөрәсн, хавртнь — нуһсн, һалун, хун. Үнәртнь келхд, хойрх дәкҗ хунд аңһучлв. Дегәд сәәхн шовун, харм. Тегәд аңһучлдган уурлав, — гиҗ Бергәс келв.

— Чик! Йир чик! Хуныг ямаран шовуһинь меддвчи? — гиһәд, өвгн байрлсн бәәдл һарв.

—Эн мана Налтахна отгт Хунт гидг арвн бәәнә. Тер арвна тохм үлдсн хунас бүрдсмн гиҗ көгшдүд келдг билә. Тегәд тер арвнахн хун алх биш, хун алсн күүнлә зерглҗ суух зөв уга. Хунын тускар тер арвнас һарсн нег әвртә соньн тууль бәәнә, — гиһәд, өвгн дәкәд нег цөгн әрк уучкад, сахлан арчв.

— Баахн улс омлһун ухата болдмн. Әмтн цуһар әдл, бурхн багшин гегән әмтиг эн бәәсн кевтән, му сән уга, ни-негн бәәтхә гиҗәнә! Нә, чамд дала ном умшсн болхл, түүни ормд эврән нег юм кел, эс гиҗ Сәәхлә келх. Эй, көвүн? Альд бәәнәчи? Мини ор яслчи, зовад бәәвв. Гиич бас амрад кевтг, өрүндән эрт босх, — гиһәд, Хембә яхлад нурһан бәрәд босв.

Сәәхлә Бергәс хойр бас босв.

Өрүнднь эрт босч йовхар бәәсн, Бергәс һаза һарад, мөрнәннь өөр бийән белдәд күләҗәсн нөкдмүдүрн ирв. Гертәс негнчн күн һарч ирхш. «Көгшн зулмнр ин нөөрнь ода күртл хатад уга болхви? Сәәхлә, Сәәхлә! Тер зулмнр ин юньвчи? Күүкний, ач күүкний, зе күүкний? Кембчи? Кенинь көгшн арат келлго бәәхинь үзит!» — гиҗ Бергәсин дотрк уурнь шатад бәәнә. Һазак үвлин түрүн киитн улм хамр, амн угаг чимкәд ирв.

Аш сүүлднь зөвәр уурта бәәдлтә күүкд күн һарч ирв. Бергәсин өргн чичрсн:

— Бергн, Сәәхлә босад угай? — гиһәд Бергәс беерсн дууһар сурв.

— Сәәхләһәр ю кехмчи? — гиҗ гергн шүрүлкв.

— Гиич болад, гертнь хонад һарсн күн, зәңг-зә уга йовхмн биш, мендән келхәр седләв, — гиҗ Бергәс хальтрулҗ келв.

— Мендән Сәәхләд келхмн бишч, герин эзн-зәәсңд келх, — гиҗ бергнә келсн үгнь, Бергәсин цааранднь сурхар бәәсн сурвринь таслҗ, бахлуртнь боогдв.

«Эн хар модн көшүрнь хамхрсн, кальчисн төгәтә тергнлә әдл өвгн, сарла әдл Сәәхлән залу болхий? Уга! Тиим юмн орчлң деер альд бәәх билә, — гиҗ Бергәс түрүн тоолвран хәрү цокв. Тиигхлә бернь болх!» — гиҗ эн батар дотран шиидчкв.

— Зәәсңгин көвүнь яһла, ода альд бәәнә? — гиҗ үг күүндхдән дурго бәәдлтә бергнәс сурн, хәрү эс өгхләньергәст тольс гиһәд ухан орв.

— Бергн, амндан тәмк авхшийта? Аһшин лавкин тәмк бәәнә, — гиһәд, Бергәс тәмктә түңгрцгән хавтхасн һарһв. Келсн үгднь хәрү өглго, давад һарч одсн бергн, хәрү эргәд:

— Аһшин тәмк болхла, амсч үзхов, — гиһәд зөвәр ээлтәһәр, хәрү эргәд аашна.

— Бүклднь автн, — гиһәд, Бергәс нег цугла тәмк хавтхасн һарһад өгв.

— Ю, ичкевт! Хаалһд йовх улсин тәмкиг цугтнь авчкад, яахви? Бийсттн кергтә болх, — гиҗ байрлсн бергн, тәмк авхар һаран суңһн йовҗ келв.

— Автн. Мини һанзһд йовсн даальң дүүрң тәмк, — гиҗ Бергәс бергн бийләнь үг күүндснднь байрлҗ келв.

Минь ода миркиһәд үг күүндлго бәәсн гергн, цугла тәмк үзчкәд, тәмк җаҗлн гиҗ шарлҗ одсн шүддүдән ирзәлһәд инәв.

— Та Сәәхләг зәәсңгин бер гиҗ эс медвтә? Эс меддг улс цуһар тиигҗ санна. Сәәхләтн зәәсңгин хойрдгч гергн,— гиҗ бергн мусг инәв.

— ???

— Яһад болх билә? Өмнк эмгнләрн дөчн нәәмн җил бәәсн бийнь үрн-садн һарсн уга. Тегәд зәәсңгин эмгнә эв-арһ, эврән өвгндән келәд, баахн герг авхулсн бәәнә. Гиҗгтә, арвн зурһата цагтнь, Сәәхләг буулһҗ авч ирлә. Терүнәс нааран хойр җил болчкв. Зуг бурхн багшин гегән, ода бийнь үр-сад заяһад уга гиҗ бергн үгтә-күүртә болв.

— А, өмнк эмгнь яһла? — гиҗ Бергәс беерҗ одсн амарн, әрә гиҗ сурв.

— Яах билә. Тер оңдан герт бәәнә. Гер дотрк аху, һаза-дота һарх эдлвр, мөңгн-теңгинь цуг һартан бәрнә, — гиҗ бергн келв.

— Баахн гергн ю кехмби? — гиҗ Бергәс сурв.

— Чини насна кирцәһәр болхла, ю кехинь медх бәәдлтәч, — гиһәд бергн адһҗ суулһан харҗңнулад, — дү, дәкәд нег цугла тәмк мөңгнәснь өгч болшгой? — гиҗ сурв.

— Автн, мөңгн керг уга! — гиҗ Бергәс Сәәхлән туск зәңг соңссндан һундн байрлад, үлдсн нег пачк тәмкән бергнд өгв.

«Эх, көгшн арат ямаран мектә? Баахн, сәәхн гергн чамд кергтә. Тер чини өөр бәәхлә, хуучн беш деер, шин гер бәрснлә әдл. Кедү һал түлвчн герт хуучн беш халу өгшго, шин герин эрс цаңтх. Нанд әмдрл-җирһлин тускар келҗ, уха заахар седдг кишго, көгшн ноха! Сәәхлә чини өөр бәәхлә, батхта һанзин өөр бәәсн алтн билцг мет! Орчлңгин бүрдәсн йосиг тиигҗ эвдҗ болшго! Сәәхлә чини гергн биш, мини гергн болх зөвтә! Тер седкл мини әм таслх болтха, болв Сәәхләг чини өөр зеврүлхшв. Сәәхлә өтг дотр алтн мет гилвкх зөвтә! Нанд болзг ас, Сәәхлә мини өөр арвн тавна сар мет дүңгәһәд суух зөвтә.

Терүнә төлә, тер өдр өөрдххин төлә би эврәннь әмән бурхн багшт бәрнәв!» — гидг андһар эн дотран авла.

Гертән дахулҗ ирәд, гесинь цадхх хот-хол өгәд, терүнә үзәд медәд уга кесг соньн юм үзүлсн күүнә гертәс, Бергәс хар ухата мордад һарв. Түрүн ухань һазр деер бәәх эврәннь һучн җилин туршарт, тиим нәрн, берк җирһлин судц бәрҗ үзәд уга билә. Бергәсин ухаһар болхла, хар яста күн тиим килнц һарһҗ чадхмн. Болв цаһан яста, терүнә келсн үг бурхна аршанд тоолдг улс, эврәннь нег мөчин бах хаңһахин кергт, тиим ичр-һутр уга йовдл һарһна гидг! Ачнр-җичнрләһән әдл наста күүкәр, герг кеһәд авчкад, әмтнд уха заахар седдг, күчр тату ухата күн бәәҗч! Көгшн арат, сар мөчн, ховдг ноха болн нань чигн цуг һазр деер бәәсн му нерн болһиг өвгнд Бергәс өгв.

Бергәсиг эцкнь арвн настаһаснь авн аңһучлдг дасхла. Түрүн авгтан эврәннь бийәсн ах үйнрән, эс гиҗ хөрәд күрсн наста угатьнрин үрдүд дахулҗ йовдг билә. Арвн һурв-дөрв күртлән эврән бийнь аң эс бәрҗ аввчн, хаҗудк улснь дөң болад, энд-тендәсн, энүнүр гөрәс шахад, халһулдг билә. Тер цагт хамдан йовсн улс бәрсн болвчн Бергәс аң бәрсн нертә болдг. Арвн тав күрснәс авн, Бергәс эврән, күүнә дөң угаһар, ямаранчн аң бәрдг дасв. Терүнәс нааран эндр өдр күртл, аңһучлһнас Бергәс һар хоосн ирҗ үзәд уга билә.

Хембән гертәс һарснас авн, Бергәс арв шаху дууна һазрт негчн үг келсн уга. Болв энүнә толһань олн зүсн тоолврар дүүрң. Энүг дахҗ йовсн хойр көвүн бас үг келхдән терүнәс хорад тагчг йовцхав. Генткн Бергәс мөрнәннь җолаһинь сулдхн: — һоодан хәрхмн!—гиҗ шиидврән хойр көвүнд келв. Терүнә шиидвриг күн хәрү цокх зөв уга. Хембә өвгнлә әдл байн, гер-мал, медрл уга, болв эврәннь бичкн алвтдан Бергәсин келсн үг закан.

Тиигҗ, түрүн болҗ хоосн һанзһта гертән ирв. Тернь, гер-бүлднь болн хотна улст йир ик өврмҗ болв. Хойр өдр, хойр сө Бергәс мөрән унҗ авад хот-хол угаһар, тег эргәд, чееҗләрн күүндәд, йовад йовна. Нег чигн күүнд келхш, һурвдгч өрүнднь хотна медәтә цал-буурл сахлта цаһан өвгд болн ах-дүнь энүнә герт цуглрв. «Энүнд седклин гем ирҗәх бәәдлтә, эс гиҗ һазрин эзн Цаһан өвгнлә харһсн болх. Терүнлә йовсн көвүд, дала юм медхш, зуг нег өвгнлә харһад, тернь гертән авч одад тоосн болҗ һарна. Һазрин эзн Цаһан өвгн болвчн хүврдг, тиигхлә үнн болҗана»,—гиҗ, көгшдүд ниргв.

Дунд Хурлур кү тәвәд гевгү зурхач хойриг авхулв. Теднлә хамдан Дунд Хурлын ах багш Богла, Бергәсин үй ахнь ирв.

Богла багш ирнә гисн ик чинртә төр. Болв Бергәс гемнҗ гисн зәңг, Чонс арвнд бәәсн улсин седкл бертәв. Бүкл хотнд өөдән өндәһәд, нернь һарч йовсн күүнлә тиим юмн харһхла нирглго бәәшго. Юңгад гихлә, кеер теегт бәәсн бичкн хотнд күчән үзүлхәр седдгнь дала. Хойр-һурвн җил болад, һалв салькн көдләд, хур-цасн деерәс асхад, теегин көрсиг мөснд хүврүләд, деегүрнь күн чигн, мал чигн йовдг арһ тасрна. Зурһа-дола хонад хәәлхлә сән, кемр арвн хонгтан, сардан тиигәд теңгр бәрхлә, мал-күн уга зудла харһад үкнә. Мал уга болхла хальмг яһҗ бәәхмби? Тернь әмтнә килнц күцәд бурхн багшин засг. Гелңгүдин цәәлһврәр болхла, һазр деер бәәсн әмтн бурхнд сүзглдгән уурад килнц ик болхла бурхн багшин хүвсхлһнә ашнь — зуд. Теңгрин огчәх юмнд арһ уга. Кеер өнчрәд зогссн хотнд дөң болдгнь — күн. Кемрҗән хотнд нернь туурсн чидлтә идтә нег залу бәәхлә, тер хотн өрк-үүдән хаалго төвкнүн унтҗ чадҗана. Терүнә нерәр негчн оңдан элктә күн тер хотнд һаран суңһшго. Кемр һаран суңһхлань, тохацаһинь һаринь чавчад авчкх күн бәәнә. Сән күүкн һархла — хотна түшг, сән көвүн һархла — отгин түшг гиҗ келсн үлгүр бәәнә. Тегәд Чонс арвна ицҗәсн күнь — Бергәс бәәсмн. Шорвин кец, Манцин кең, торһудын күн уга, Бергәс бийнь, Балтгин көвүн, Чонса Бергәс гихлә энүг эс таньх күн уга. Һуч әрә күрсн насндан тиим нер авна гисн — йир берк чинр.

Чонас бишңкинь унсн, Бергәс-лә,

Чолунас бишңкинь идсн, Бергәс-лә,

Арвн күүнәсн әәдго, Бергәс-лә,

Атхад авсан тәвдго, Бергәс-лә,

— гиһәд-энүнә тускар һарсн дун, Шорв Манц хойр һолын деегәр җиңнәд, Көк теңгсин көвәг темцҗ нисәд, кесг нутгт өврмҗ болв. Тиим нернь туурсн отг-нутгин түшг болсн күүг, үкләс булаҗ авхар харчуд, хувргуд уга өрүн өрләс авн ниргәд бәәнә.

«Гемнсн» Бергәс өр цәәҗ йовхла гертән ирәд унтла. Әмтнә шууганд серәд, негчн үг келлго, мөрән унҗ авад, дәкн тег темцәд йовҗ одв. Ардаснь терүг альдаран, одсинь гетүлхәр көгшдүдин тәвсн көвүг һазрин дундурас Бергәс хәрү көөһәд тәвчкв.

Тавн хонгин туршарт Бергәсиг терүнә хөөн негчн күн үзсн уга.

Тавдгч хонгтан, үд болҗ йовх кемд, Бергәс мөрнәннь таша деер, нег үксн чон һанзһлсн, нег әмд чоныг, амнднь малян иш көндлң зуулһад, кирсләд боочксн, күзүнәснь килһсн арһмҗар чирсн, Хембә өвгнә хотнур орад ирв. Хембә зәәсң зөрггә, ухата күүнд йир дурта билә. Бийнь бас баахн цагтан әәмтхә күүнә тоод оршго күн билә. Тегәд Бергәсин авч ирсн хойр чон энүг ик гидгәр байрлулв. Хойр хонгтан эн Бергәсиг гиич кев. Бергәст мел юмн керго, зуг эн герт бәәһәд, хая-хая хаҗуһарнь һарсн, Сәәхлән чирәг үзәд суухла, орчлң деерк зөөр керг уга. Нам эрс һатц суусн Сәәхлән дүрснь, нүдән аняд оркхла, өөрнь күрч ирәд бәәв. Эн цөөкн хонгин дунд, олн зүсн зура дотран тоолв. Яһҗ эн үмкрҗәх өвгнәс Сәәхләг алдулҗ авхин туск, һанцхн ухан энүнә толһаг эзлв. Болв бийинь ухаһар тосхсн кесг бәәшңгән эн эврән, аврлт угаһар хамхлад бәәв. Ода аш сүүлднь, нам эн өвгнә көлд мөргәд болвчн, энүнә ялч болад чигн, эн герт Сәәхлән үнр авад, терүнә киилсн аһарар киилхәр седв. Һурвдгч хонгтан өвгн йовҗ, арат аңһучлхар седв. Өвгиг дахҗ Бергәс аңһучлһнд һарв. Өрлә эрт һарад, асхн бүрүлин гегән тасртл һурвн арат эдн бәрв. Өвгн теңкән уга байрта хәрҗ ирв. Маңһдур өрүнднь Бергәс босад һаза һарч йовтл хаҗудк өрәд өвгнлә нег күн ду һарад бәәнә, чикән өгәд чиңнхинь, таньдг күүнә дун. Ода ирҗ, ямаран ик эндү һарһчксан эн медв. Гертәсн һарад нәәмн хонгт зәңг-зә уга хурлын гевгү, зурхач, харчуд цуһар энүг гертәсн һархд цуглрад, нуувчин үг күүндҗәхиг эн соңсла. «Ода эдн намаг седклин гем ирҗ болһад, иигҗ үүмҗәнә», — гисн ухан энүнә седклд тольс орла. «Тиигхд мини гемнсн үнн чигн бәәсн болх. Одачн тер гем эдгҗ өгчәхш. Сәәхләг гертнь үлдәһәд, йовҗ чадшгов кевтәв», — гиҗ эн санв. — Болв Чотн намаг дахулҗ авхар ирсн болҗана, энүг бас көөһәд хәрүлчкнәв, тиигхлә, эн өвгн ю санхв. Арһ уга, хуурхмн кевтә, һанцхн һундл Сәәхләлә ода бийнь, салу харһҗ күүндәд угав. Сәәхләлә онц һазрт харһх арһ бәәсн болхнь яһна?.»

Тер өдртән Чотниг дахад. Бергәс герән темцәд һарв. Сәәхләлә эс харһҗ күүндсндән, эн урдк кевтән ик һундлта йовна, болв энүнә чирә тиньгр, байрта йовхинь темдглҗ болхмн. Юңгад гихлә, Чотн Бергәс хойр зөвәр удан хоорндан күүндв. Эн хойрин — хоорнд ямаран күүндвр болснь, түңшүн ухата Чотнас ямаран амн үгинь Бергәс алдулҗ авсинь кен чигн медсн уга, зуг Бергәс бүкл җилин туршарт Налтахн әәмг орҗ йовсн уга.

Энүг хәрҗ ирәд сар болсн цагла, Сәәхлә Бергәсин хотнур, Чотнад гиичлҗ ирв.

Хәр нутгас зәәсңгин гергн ирсн уршгар, долан хонгт Бергәсин хотнд ик нәр болв. Нег җилин эргцд, Сәәхлә эн хотнд дәкн, хойр дәкҗ гиичд ирв.

Налтахна зәәсңгин герин һаза, Бергәст өгсн Чотна амн үгин хәрү гиҗ, эн Сәәхлән һурв дәкҗ гиичд ирлһиг тоолх кергтә. Сәәхләг эврәннь хотнд ирх болһнд, Бергәс мел оңдан күүнд хүврҗ одна, мөңкинд модьрун заңнь җөөлдәд, әмтнд таалта, өгәнч болн номһн заңта болҗ одна.

* * *

Мөрнә цулвр мет нарн өөдән һарчксн цагт, Вадим серв. Әмтәхн нөөрт диилгдҗ унтсн Борис хаҗуднь сүркләд кевтнә. Өргн, ярндгта маҗар тергн деер кевтсн, сүүҗ дорнь кесг давхрлад тәвсн дуд цаһан ширдг делгәтә бәәхинь Вадим болһав.

Толһа тустнь хазарин уудан кемләд җиңнүлҗәсн мөрнә ә соңсад, Вадим өсрәд кевтсн ормасн өндәһәд хәләхлә, юмн уга.

— Боря, бос! Бос! — гиҗ унтҗ кевтсн үүрән серүлв.

— Ю хәәҗ унтсн кү серүлнәч?

— Үзҗәнчи! Нарн яһҗ өөдлҗәхинь,— гиҗ Вадим байртаһар келв.

— Дала өврмҗ болх юн бәәнә? — гиҗ тернь эс таасгдсн дууһар келв.

— Геедрәд һурв хонсн мөрд, эврән ирәд мана өөр сөөлһәтә бәәсн болҗ зүүдндм орв, — гиҗ Вадим келв.

— Чини зүүдиг иткҗәхшив, тиим юмн альд бәәх билә.

— Бүкл хальмг келн-әмтн мөрд хулхалҗ авсн уга болх. Онц нег күн эс гиҗ хойр күн хулхалсн болх, — гиҗ Вадим келв.

— Эн хойр хонгт әмтн көгләд нәр-наад келһн, һурвдгч хонгтнь ирсн күүкд хүрм келһн, хулхалҗ авсн мөрдиг хәрү олҗ авх шиидвр, цуг нег ухаһар, маднд өврмҗ кеһәд, ик нер һарһхар бәәх юмн. Хүвсхлтн болхар седә бәәҗ амр юм эс меднәч? — гиҗ Борис үүртән келв.

— Борис, чи мөңкинд күүнә кесн йовдлын ашиг мууһарнь тоолнач. Эврәннь әрүн седкләр эдн маниг гиич кехәр, байрлулхар нәр кесн болхла яһнач? — гиһәд Вадим сурчкад, невчкн зуур тагчг бәәҗәһәд: — Мел үрҗ одсн, андн күүнә бийднь нег герлтә, сәәхн халх, үзмҗтә бәрц бәәх зөвтә, терүгинь олҗ авч, тер күүнә дуту-дундынь зааҗ, терүг бүтн кү келһнд орлцх хүвсхлтин эркн төрнь.

Тегәдчнь би хүвсхлтн болхар шиидләв, һанц салу күн биш, бүкл келн-әмтнд нег герлтә чөлә үзхшч. Чи бийдән зөв сурһульта, әмтнә һанцхн җирһл биш, түрү-зүдүһинь чигн үзвч. Болв иим бийәснь бишңкинь цуг һолдг һол ухана хар санан чамд альдас шиңгрсм гих ухан нанд орна, алң болнав. Чини эцкчнь үүлдвр ахун (промышленн) девскрт олн мал бәрдг, усн-һал теермстә, мод көрәддг үүлдлңтә йосн көрңгтн (капиталист), болв тер бийнь чамар болхла, җөөлн хәләцтә. Әңгин (классов) ноолдана аш сүүлднь пролетариат диилхиг бас итклә, болв эврә әңгин (классин) сә тер харслго бәәшго. Тернь дна лектическ зокал мөн, — гиҗ Вадим келв.

— Өдр сө уга чини седклд әңгин ноолданас талдан юмн орхш. Орс пролетариат түкрснч баһдад, ода эн теегин, аңху темән әдл, хальмгудыг хутхҗ, тер балмд йовдлдан (авантюртан) орулхар эс бәәнч? Нам эдн дундас, өцклдүрәк селәнә багш — хальмгар удрдгч (воҗдь) кехәр эс седҗәнчи? Әвртә марксист олҗ авсн күмбчи? — гиҗ Борис үүрән хортхав. Борис кедү хорта үг өмнәснь келвчн, үүрнь күләнү-күлцңгүһәр эвинь олҗ, җөөлн, иткмҗтә хәрү өгдмн.

— Ода деерән багш Чапчан Аршт, марксизмин ном, терүнә заасн хаалһ тайган модн мет бүтү, болв Арш ода бийнь баһ наста, чик седклтә, эврәннь келн-әмтндән иткмҗтә, терүнәннь кишгин төлә, терүгән эн харңһу хар тамаснь мөлтлҗ, өвдг деерән суусн бийнь көл деернь тәвхин төлә эврәннь әмн-җирһләнчнь әрвлшго күн. Зуг терүнд дөң болх мана эркн төр, — гиҗ Вадим келв.

— Әрлһ цааран! Чи дегәд икәр терүнә чинринь давулчквч. Бүкл хальмг теегт терүнәс үлүчн әмтн бәәдг болх. Нә, болҗана, Ода бийнь эрт, дәкәд невчк унтсв, буйн болх, бийим бичә көндә, — гиһәд Борис, бийинь хучсн терм эрәтә кенчр көнҗл татад толһаһан бүркәд, цааран эргәд сүүҗән сольв.

Өрүнәһә малмуд хотнас кесгтән теегүр һарһхт тогтсн шора-тоосн ода талрад, хамр-амар буурлда шарлҗна һашутхлң үнрлә хамдан цевр-серүн аһар Вадимин чееҗинь дүүргҗ, толһан экинь сарулдхҗ байрлулв. Хотн деер негчн мал уга, өрүн үкр, мөрн, хөн һарсн хөөн, зөвәр удан болҗаһад, теднә баран нүднә хәләцәс хөөһхлә, саадг үкрин туһлмуд оңдан үзгүр һарһла.

Малан сааһад һарһсн күүкд улс бас невчкн зуур тогтнад, көлән тинилһцхәв. Хотн деер төвшүн, аңхун, нег чигн ә-чимән уга, күүнә уха туңһахд харш болх юмн бас уга. Вадим хойр тоха деерән өндәһәд, эн цагла әвр номһар әрә өвснә бүчр көндәҗәсн салькта тег хәләчкәд, бийим бичә серүл гисн үүртән биш, мел эврәннь чееҗләрн күүндсн мет келв:

— Эн ик өргн теегт эн багшас оңдан келн-әмтндән көтлвр болм чигә күн бәәдгчн болх, зуг аһу уга чидлтә, арвлт уга зүрктә, авдрарн дүүрң алтта Бергәсин өмнәс сүрдлго, келсн үгднь кирцү хәрү өгдг, эн нәәрт ирсн олн харчуд ямаран кевәр терүг тевчҗәхинь шинҗлсн нанд, багш Арш мел ирлцңгү күн.

... Бергәсин у ишкә герин тал дунд, эгл күн болһна һал-һулмт бәәдг ормд, утулң дөрвн өнцгтә ширән деед бийд, герин эзн сууна. Герин эзн Чотниг ширән барун хәврһднь суулһад, гиичнриг зүн хәврһднь суулһхар седлә. Болв Чотн эзнә келснд орлго, зүн хәврһднь эврән ирҗ суув: әмтнә өөр цүүгә һарһшгон төлә, Бергәс дотрк ууран күчәр бәрҗ, зөв өгсн бәәдл һарһв.

«Һал-һулмт! Терүнә дүңгә сетрә, терүнә дүңгә сеҗгтә, хәәртә юмн хальмг күүнд уга, нам хальмгин йосар болхла, һал-һулмт бурхнас дотад тоолгдна. Мах болһад һарһсна хөөн түрүләд һалын окн теңгрт бәрчкәд, дарунь бурхнд дееҗ өргнә. Нам әрк-чигә уухасн урд түрүләд һалд цацчкад, дәкәд деегшән бурхнд нерәднә.

Күн төрҗ һархла, күн өңгрхлә, һал тәәҗ, һалын окн теңгриг тинилһх кергтә. Хуучн бүүрән цеврлҗ, бәәрн ормасн нүүхләрн, һал тәкх кергтә. Шин бүүрт ирхләрн, бас цеврлҗ һал тәкх кергтә. Орчлңгин му, бәәр-бүүрин буг, эврә кир-бузр хамгиг һарар цеврлдг, һал деер падрад түүмр шатдг болвчн, хар ус дусаҗ унтрах йосн уга — килнц. Арһ уга ик түүмр унтрахар седхлә, болһсн цә эс гиҗ үс деернь кеҗ унтрах йоста.

Тегәд һал-һулмтын ормд, эгл күн биш, бурхна элчнр багш лам күүнә бийнь, суух зөв уга, терүнә дүңгә ик килнц гиҗ эгл, шаҗн номд бәәх хальмг күүнд уга. Тиигхлә һал-һулмтын бәәрнд бийинь алдг болвчн, Чотн сууҗ чадшго. һал-һулмтын ормд орс ширә тәвчкәд, деернь кү суулһҗасн йовдл хальмгт соңсгдад уга!

«Зуг һурвн җил хооран, Әәдрхнә гүврин элч орс Баһ Дөрвд нутга асрачта хоюрн ирхд, минь иигҗ, һулмтын ормд ширә тәвчкәд, Бергәс дөрвн хонгт җирһлә. Тиигхд Чотн Дунд Хурлын ах багш, бийиннь ахта хоюрн Бергәсиг әәлһәдчн, ичәһәдчн, сүрдәһәдчнь келсн бийнь, эднә үгәр тернь болсн уга билә.

Зуг гиичнр хәрсн хөөн тер килнцән дарулхар, һалын окн теңгриг тинилһхәр, һал тәәлһлә. Тернь мартгдад, дигтә һурвн сар болсна хөөн, мел тиньгр хаалһ деер Бергәсин мөрнь бүдрәд унхла, тер нег көлән хуһлла. Тер зеткр уршг Бергәсин седклд сеҗг үүдәһәд: һалын окн теңгрәс гемән эрҗ һурв дәкҗ һал тәклә. Хойр җилин эргцд Бергәс уята туһл мет номһрад, өрүн босхларн, асхн унтхларн гертән зул шатаһад, эврән күрд эргүлҗ зальврад, йосндан шаҗн-ламин номд сүзглҗ Сәәхлә Чотн хойрин седкл төвкнүлв. Болв эн җилин эклцәс нааран өрүн асхн хойрт Сәәхлә зул өргхлә, эн эс медсн болад, бурхнд мөргҗ зальврдган уурв. Терүнә аш сүүлднь эндрәк энүнә һарһҗах уршг», — тиигҗ санчкад Чотн, герт орҗ ирн һаран намчлҗ дотран зальврчкад, Бергәс тал терүнә һарһсн гемнь бурушач болн терүн деернь «иим йовдл бичә һарһ! Өмнк уршган мартвч?» гисн хәләцәр зөрүлҗ хәләв.

Терүнә сансн санаг, келлһн угаһар керсү хәләцәрнь медсн Бергәс, эврәннь һарһҗах килнцән эврән даанав, зуг эднә өөр бийдм бичә үг кел! — гисн закврта, шахмгч хәләц Чотн үзҗ ширән зүн хәврһд һарч суув, болв герин эзн энүнә седкл медв. Эн хойрин келн угаһар хәләцәрн чидлән сөрлцсн ашиг хойр гиич көвүн медсн уга, юңгад гихлә, эдниг орҗ ирхлә, Бергәсин чирәһәс һарсн бәәдл, адг-ядхдан кесг җилин туршарт күлән гиҗ цөкрсн өөрхн элгн-саднь үзҗ ирсн мет ик байртаһар, һал тәәх сарла зогслго өдр сө уга хур орҗасн цагт, генткн дулан нарн һарсн цагт яһҗ күн байрта тосна, терүнлә әдл бәәдл Бергәсин чирәд ивтрхә медгднә.

«Өрүнә маниг һалзу чон мет шуучхар седләч, ода болхла гиигн ухата күүнд девскрән делгәд маниг тосад гүүҗәнәч», — гиҗ Борис игзәрлҗ, дотран тоолв.

Һал керм булхмар дольганд көлврҗәсн теңгс мет зүркни ууран болн бийләнь иҗлдсн му заңган хазарлад, эн һольшг болн байрта бәәдлән манд медүлҗ, бийән сольхд зөвәр ик чееҗин ухан болн чидл кергтә. Түрүн авгтан мекч болн ухата Николай Павлович эн теегин аңхун өвгиг эвтән орулдг болх гиҗ сандг биләв. Терм хаҗһр хәләц бәәҗ. «Иим күүнә амнд хурһан бичә дүр — баһлцг күртлчн хазад авчкх», — гидг үлгүр чик бәәҗ, — гиһәд Вадимд, уурлхин ормд, энүнд байрлх, бахтх ухан орв. Яһад тер хальмг чамд таасгдв гихлә, Вадим чик хәрү тиигхд өгч чадшго билә.

Чотн шилтә орс әркин бөглән лацинь һарһад, өмнән бәәсн цаһан мөңгн цөгцд әркин бичкн дусал кеһәд, үүднә өөр зогсчасн Цернд: «Һалд цац»,— гиҗ өгв. Тернь агчмин зуур һаза хот кеҗәсн зуухин һалд цацчкад, хәрү цөгцинь авч ирҗ өгв.

Терүнә дару неҗәд бичкн дусал кеһәд, -деегшән бурхнд нерәдҗ цацв, терүнә дару барун бийүр бас тиим дусал цацчкад, Бергәсин болн хойр гиичин өмнк цаһан мөңгн цөгцст әрк кеһәд, эврәннь өмнк савдан бас кев.

Түрүн кесн әркиг Бергәс нег кииһәр уучкад, агч тавг деерк, халун ур һарчасн хөөнә махнас шаһа чимг авад, утхар эвтәкнәр керчәд, арһул җаҗлчкад, хаҗуднь суусн гиичүр болн ширә деерк хот болһамҗтаһар хәләв.

Хойр гиич көвүн цөгцтә әркәс әрә амсад хәрү ормднь тәвчкәд, күн болһна өмн бәәсн агч тавгта махнас авад идҗәнә. Чотн өрәл цөгц әркинь уучкад, белдк утхан һарһад, өмнк махнасн ааһдан ишкч авчана. Ширә деер махнас оңдан хойр шил орс әрк, утлад тәвсн хальмг һуйр нань хот-хол уга.

— О, мана гиичнр хотан ууҗ уга кевтәмб, — гиҗ Бергәс келв.

— Мана улан залата хальмгин йосар болхла, ирсн гиич тәвсн хот эдлх зөвтә.

— Бидн минь одахн Цернәһәс хот уучклавидн, әрк ууҗахш гиһәд, бичә маниг гемнтн, бидн йириндән әрк уудговидн, — гиҗ Вадим хәрү өгв.

— Гертчн ирсн гиич һал-һулмтд һаран эс көлчәхлә, кесн хотычн эс эдлхлә, келсн үгичн эс соңсхла — иньгән гиҗ бичә ухал гидг үг бәәнә. Болв би тиигҗ санхар бәәхшив. Юңгад гихлә, экн харһснас авн бидн нег-негнәннь седклән медҗ чадсн угавидн. Гемин икнкнь мини: күн — ахта, девл — захта болдг. Эн хотна болн бүкл әәмгин ахлач бив. Тегәд эн хотнд ирсн гиич түрүн мини герт орх зөвтә. Дәкәд мини иньг Миколын көвүн бийим тиигҗ дорацулснд һундв, — гиҗ Бергәс төвкнүнәр келсинь Церн орчулҗ өгв.

— Мана гем тәвҗ өгтн, тана зергәс. Мини гем. Би хальмг әмтнә тускар зөвәр баһ биш дегтрмүд, архивд бәәсн бичмр цаасд умшлав.Тегәд әәмг-алвтдан байн бәәдг таниг биш, түрү-зүдү бәәдг угатя улсин бәәдл-җирһл, теднә түрү-зүдүн уршг нүдәрн үзҗ медхәр седләв, — гиҗ Вадим цәәлһҗ өгв.

— Йир сән, тадна дотрк ухаг тааһад медсн әдл, би заквр өгчкв, — гиһәд Бергәс байрлҗ инәв. — Хойр хонгт нәр-наадн, һурвдгч хонгтнь тана өөр йовсн эн көвүнә эцкнь өңгрәд, дөчн йисн хонсн болзг, терүнә гүрм кеҗ һал тәәхвидн.

Тер хамгиг цуһараһинь үзҗ чадхт, дәкәд Ик-Бухс гидг әәмгәс бүкл хальмгт нернь туурсн җаңһрч Ээлән Овла ирхмн, — гиһәд, Бергәс келҗәх үгән чиләһәд уга бәәтл, генткн Борис тосч медүлв.

— Кемрҗән мана мөрд олдшго болхла, шаңгинь авад, нег мөрн терг олҗ өгтн. Манд тиим удан энд бәәдг цол уга.

— Түрд гиҗәлчин, көвүн! — гиһәд, Бергәс инәмсклв. — Мини нәәҗ Микола эврәннь һанцхн көвүһән иим модьрун болн һольшг бишәр өсксн болхий? Күңк Миколын көвүнд көгшән күндлх ухан бәәх зөвтә. Кукн, би үгән келәд чиләчксв, цааранднь асхн күртл үг келх цаг бәәнә, — гив. Вадим хаҗудк Борисин һуяс чаңһар чимкв.

— Дәкәд тана өөрк амдач көвүнтн кедү орс кел сән медвчн, энүнд медгдшго үгчн һарх, хаҗуднь күүндшго төрчн бәәх, тер учрар Манцин кецд сурһулин багш көдлҗәх, танла әдл, баһ наста, Әәдрхн Хазн хойр балһснд ик сурһуль чиләсн, Чапчан Арш гидг кү дуудулчкв. Дәкәд Ээлән Овла ирхлә, «Җаңһр» эн бичкн көвүн орчулҗ чадхн уга, — гиҗ герин эзн келв.

Хойр үр гертәс һарч ирсн кевтән күүндә йовтл, ардаснь Чотн, Бергәс күцҗ ирв.

— Хәлә, Чотн, одак Аһш орулҗ туух Миколын арвн тавн һунҗ авад ирчклү?—гиҗ Бергәс хотна өмнк худгас услҗасн мал үзҗ сурв.

— Церн, эн орсмудт орчулҗ өг. Миколын келүлсн арвн тавн һунҗдыг эндрин бийднь Аһшур тууҗ йовҗана гиҗ кел, —гиһәд, Бергәс Чотна өгсн хәрү соңсад, Борист келүлв.

— Арвн тавн биш, хөрн һун Аһшур туулһтха гиҗ мини эцк келүллә, — гиһәд, Борис Цернәр дамҗулҗ Бергәст келв.

Уга. Микол ман хойрин үгцсн күүндвр таднд медгдшго. Ха-ха — гиһәд, Бергәс инәчкәд, — тиим эсий? — гиһәд, Чотнур хәләв. Терүнә докъя үзчкәд хойр гиичин өөр ирҗ зогсв.

Бергәс келсн үгән чиләх болһндан, тиим гиһәд, урднь келсн үгән эврән бийнь батлҗ, эс гиҗ хаҗудан бәәсн күүнд: тиим эсий? гиһәд сурдг авъяста билә.

— Муног девчк, малчк, хадрис! Хадрис! — Бергәс хойр герин хоорнд сег кеҗәсн улсур заав. — Ишо аранзал, муног аранзал ну, ну — беегал, ишо малчк, два малчквот так, — гиһәд, Бергәс өөрән зогсчасн Чотна өргн бүсәрнь авч хүрүләд, һазр деер гедргән арһул тәвчкәд:— Адин малчк так! — гиһәд доран кевтсн Чотнур заав, — адин малчк так! — гиһәд эврәннь өрчәр цокҗ, эрг нурҗ йовхмн мет, күрҗңнәд инәв.

Бергәсин келхәр бәәсн үгин утхинь хойр көвүн орчуллһн угаһар медҗ толһаһан гекҗ таасв.

Урднь Бергәс Цернәр дамҗулад, эн келсн үгән келүлсн бийнь, эврәннь келән медүлхәр зутксн седклдән күрсндән бичкн күүкд мет байрлв.

Тер өдрин дуусн нәр-наадн болад, сөөннь өрәл давтл зогслго җирһцхәв. Әрк-чигән, махн-шөлн дала, баһчуд бас олн. Герин эзн Бергәс сөөннь өрәл давсн чигә цагт әркдән диилгдәд ирв. Хаҗуднь, келсн үгинь орчулҗасн Церниг көөҗ хәрүлчкәд, хәәкрв:

— Би эврән эн гиичнрлә күүндх күмб! Эврәннь нәәҗ Миколла амдач угаһар күүнддг күн, эн хойрла күүндхд юн бәәдви! — гиһәд, Борис Вадим хойрин өөр суучкад:

— Нәәҗ, кунак машан, водк ашай надо, мал-мал говорил надо. Так? — гиҗ сурв.

— Так, так. Спасибо, мы хорошо кушай, — гиҗ Борис хәрү өгв.

— О, о! Карашо! Карашо! — гиһәд, Бергәс тоста һарарн Борисиг теврв.

Өмсч йовсн хувцндан кир күрглго, түрүн авгтан саглҗасн Борис, хорһн чиихлтәд дусчасн киртә һариннь хурһдарн Бергәс бийнь атххла невчк игзәрләд, терүнә теврлһнәс алдрхар седв, болв герин эзнә төмр мет һарас алдршгоһан медәд, тагчг суув. Зуг терүнә хөвәр, әркдән диилгдсн Бергәс, Борисин ээм дерләд унтҗ-одхла, ик көвүнь зөвәр сөөдһлзҗ доһлдг Така, өөрән һурвн көвү дахулҗ ирәд, эцкән дамҗлад, герүрн авч одв. Арвн хойр часин туршарт болсн нәр наадн хойр ацан болад, эдниг нөөрнь диилҗәсн цагла, герин эзнә нөөрслһнәс көлтә, архланас алдрсн күлг мет, эн хойр амрад одв. Терүгинь медсн Чотн өвгн эдниг Бергәсин герин ард шин бәрсн герт, белн ясчксн орнур авч ирҗ унтулв.

Маңһдур өрүнднь саак Чотн өвгн көвүдиг ирҗ серүлв. Эн хойриг һарч ирхлә, сөөнә унтхднь сег дор нәр: кеҗ суусн көвүд-күүкд урдк кевтән домбран цокад, тавшад бииләд бәәцхәнә. Үд болҗ йовсн цагла, ард үзгәс хойр хар мөр зүүсн күүтә эвтәкн тергн хотна захар орҗ ирәд, Бергәсин герин өмн татчксн зелин өөр ирҗ зогсв. Тергн деер хавтха хар хурсх махлань эвтәкн улан залата, уутьхн чирәтә, дундынас татувцр нурһта, җир күрч йовх наста, хатмл хар өвгн сууна.

Дуулад, бииләд җирһҗәсн баһчуд, нег дууһар докъя өгсн мет, хооран цухрҗ баглрад, тагчг болҗ одв. Бергәс кееһә хувцан өмсчксн, хар лаңк бүшмүд деер хар сармта, хавсн цаһан бүс бүслчксн, хаҗудан Чотниг дахулсн, тосч ирәд, тергнәсн бууҗ йовсн өвгнлә барун тохаднь дөң өгәд буулһҗ авв.

— А, Ээлән Овла җаңһрч бәәҗ, — гиҗ негнь келв.

Вадим Борис хойр тер әмтнә тосчах авцар ямаран ик күндтә күн ирҗ йовхиг бодад медв. Тер җаңһрч өвгн ирәд хойр час болсн чигә цагла, хотна өмн бийәс нег мөртә күн, мөрнәннь зөвәр түргн хатрлар, хотна захар ирн, бас Бергәсин һаза ирҗ буув.

Җаңһрч өвгн ирхд таслчксн нәәрән, эклҗ щинхн кеҗәсн баһчуд, мөртә күн ирҗ буухла, байрлдҗ инәлдв, теднә дундас һурвн көвүн тасрҗ һарад, гиичиг тосч, мөрнәснь буулһв.

— Чапчан Арш ирв, сурһулин багш, — гиһәд эдн байрлад одв.

«Гиичнрләрн цүүглдәд зулҗ одчкад, Бергәс хәрү ирәд, нәр кеҗәнә», — гисн зәңг соңсчкад, Хоҗһра Азд өвгн: «Саак Бергәсин «бер аднь» көдлсн болх», — гиҗ келсмн. Тегәд терүнә «бер адын» нилчәр, терүнә эркшиллһнәс көлтә цуглрсн улс дегәд ик байрта-бахта бәәхмн уга. Баһчуд домбрт келәд биилнә, нам хойр күүкд күн хур татад, уйдлһта ут хальмг ду дуулад, хаҗуһаснь баахн берәд медәтнрт сөң өргәд бәәтл, теднь әркдән халад ирсн болвчн дала седкл уханла ирлцсн байр болҗахш. Хаврин көк ноһа идәд цадсн унһд кевтә, хол гүн ухань орад уга баһчуд, энд-тенд хаһрҗ инәлдәд, бийән бәрҗ чадхш.

Кеер, көдә теегт бәәдг хальмгуд хая нег гиич ирәд, сән өдрмүд болад, хүрм кехлә дотрк уудьвран һарһҗ, ик гидгәр дөгҗ байрлна. Зуг тиим байр эднд йир ховрар ирдг билә. «Дәкәд хаврин ноһан шарлад, зуни сар эклҗ йовх цагт, хәәс дүүргәд чансн махн, җомба цәәһин хаҗуд, җөөлкн шар боорцг ямаранчн атхр күүг тиньгрт хүврәх, зовлңд хатурсн зүркиг җөөлдкәд оркх», — гиҗ Бергәсин экн авгтан сансн ухан хоома болв.

«Ик, баһ уга ниргүләд оркдг хүрм биш, җил болһн болдг байрин сән өдр биш, тегәд әмтн дегәд икәр нәәрсчәхш, дәкәд хәрин гиичнрнь бидн буру келн улс болад, эднә байр-дөгә цуцлҗанавидн», — гиҗ Вадим ухалв. Нег халхарн Вадимин тоолвр чик болвчн, эднә һоллгч буцлвринь тер медҗ чадшго бәәсмн.

Юңгад гихлә, эднә төр Нохашк өңгрәд дөчн йисн хонгнь болад уга бәәсмн. Урднь, Бергәсәс оңдан кен, эврәннь төрл өңгрәд дөчн йис хонад уга бәәтлнь, терүнә сүмсн эврәннь герән, эврәннь хотан хайҗ, тачалан тәвәд уга бәәтл, нәр-җирһл кеҗ дөгҗәсн болх? Бурхн багштан, лам Зуңквадан шүтдг күн болвас, тиим килнц йовдл һарһҗ чадхий? һанцхн Бергәст килнцнь буйн болҗ хүврдгиг эдн цуг меднә. Тер төләд һалзу заңта, эркшилтә Бергәсин заквр күцәсн болад тедн цуглрхас биш, күн болһна чееҗ дотр эн орчлңд уга килнцтә йовдл товчлата. Кемр Нохашкин сүмсн, эн җирһл үзчкәд, хәрү тачаһад эндәс һаршгоһар седхлә яахмби? Кедү кү тер ардан дахулхинь кен медхви? Терүг дахҗ йовх саната кен бәәх! «О, хәәрхн бурхн багша минь, Зуңквин гегән минь! — гиҗ эдн сүзглв. — Тегәд, килнцән эврән эдл!» — гиһәд дотран күн болһн зальврад, ашинь Бергәст даалһчкад, һазак бәәдләрн терүгән дархар седсн бийнь, хар бүшмүдт цаһан кенчрәр халас тәвсн мет үзгдәд бәәнә.

Зуг эн хамг му седкл, экн авгтан эднә зүрк хавчҗ, толһаһинь эзлҗәлә. Әмд күн әмдрл-җирһлин тускар тоолх зөвтә. Сурһулин багш Чапчан Арш, җаңһрч Ээлән Овла хойр ирснәс авн, хотна улс, бәәринь көндәсн шорһлҗн мет, буру зөв уга цүврлдәд, гүүһәд бәәв. Хальмг теегт ховр бишәр һаң болад, теегин өвсн өгрәд, халцха һазр шуурад, гүн сала-сартгудар хурсн усн ширгәд, мал услдг худгудын усн шавхгдад, мал күн угаг мәәртүләд оркна.

Тиим ик һаңта цагт агчмин зуур үүлн цуглрад, суулһар асхсн мет хур орад оркхла: күн, мал, хорха-меклә, шовуд күртлән-байрлад, һазр дүүргәд һарч ирәд, ниргәд одна. Тер цагт теегин аһар оңдарад, күүнә махмуд-цогц сергәд одна.

Тер мет, нам эзн цаһан хан бәәдг, Петербург балһснас, гүн номтнр кергләд хәәҗ ирдг, нернь туурсн җаңһрч Ээлән Овла Әәдрхн, Хазн балһсдт ик ном дасад ирсн багш — Арш, деернь хойр орс көвүд хальмг өргн эң зах уга теегт геедрсн бичкн хотнд нег аю цуглрҗ ирнә гисн, эн теегт соңсгдад уга йовдл. Тер төләд эн бичкн хотнд биш, нам эргнднь бәәх хотдуд ик байрта-бахта юмн.

Хотна дөрвн үзгәс тергтә, мөртә, йовһн улс ниргәд ирцхәв. Хотн дунд кееһә сәәхн хувцан өмсчксн, берәд, күүкд, баһчуд цуглрад бәәнә. Холас тедниг шинҗләд хәләхлә, хаврин түрүһәр тег бүркдг бамб цецг мет, олн зүсәр солңһтрна. Үдин хөөн нәр шуугата соньн болв. Ямаранчн хальмг нәр-җирһл урлдан угаһар төгсхш. Урлданд арвн мөрн орлцв.

Урднь ик чидлтә аҗрһ, уйн деерән дамшлт уга дөнҗн гүн, идр наста эр мөрн хамгиг негдүләд, нег саамд урлданд орулдг бәәсн болхла, Бергәс эн саамд мөрдиг насн-насарнь йилһҗ ончлад, хошадар урлдулв. Юуна төлә тиигҗ келснь кен медхв? «Урлдана мөрд цөөкн болад, цагиг хооран саахар тиигсн чигн болх, кен медхв?» — гиҗ әмтн хоорндан нуувчинәр күүндв. Болв урлдан төгсхлә, терүнә ухан әмтнд медгдв. Бергәсин дөрвн мөрн урлдана маңнад ирв, тавдгч урлданд мел оңдан әәмгин көвүнә мөрн Бергәсин мөрнә өмн ирв. Әәмгин ахлач байрлх зөвтә, зуг тер икәр байрлснь әмтнд медгдсн уга. «Талдан әәмгин көвүнә мөрн энүнә мөрнә өмн ирснь мана күүнд таасгдсн уга», — гиһәд, залус энд-тенд шивр-шивр күүндв.

Асхн серүн орхла бөкнрин марһан эклв. Бүсләд зогсчксн әмтн заагас хойр күн һарч ирнә. Тедн цаһан шалвриг һуйдан күргәд эвкҗ, киилг уга махмуд деерән өргн сур бүс бүслҗ. Бүсән чаңһар атхлдҗ авчкад, тедн нег-негән ачн цокад, сун цокад эврә-эврәннь дассн ааль-мекән олзлна; йосар болхла, негән гедргән хайҗ, терүнә хойр далынь һазрт күргхлә, диилснд тоолгддг мөн. Тиигәд диилгдснь босад, хооран һархла, диилснләнь талдан бөк ирҗ ноолдх зөвтә, аш сүүлднь цуһараһинь дииләд, һанцарн үлдсн күн баатр нер зүүнә. Эн саамд арвн негн күн ноолдв. Тедн заагт өндр болн маштг нурһта, тешкгр болн хатмл цогцта, баһ болн дундын наста улс орлцв. Болв бөкнриг цуһараһинь теглг нурһта, дардасн ээмтә-далта, далһа ик хар чирәтә, хатмл цогцта Балдра Шуурһч диилв. Терүнә аальнь: ямаранчн ик цогцта күүг бүсәснь шүүрч авн һурв дәкҗ сана авхуллго ачн цокад дөрвдгчднь хаҗудан сун цокад, гедргән тәвнә. Нег цөөкн әмсхлин зуур ямаранчн күүнә далнь һазрт шигднә. Цуһараһинь диилсн Шуурһчиг халмһа Бергәс шүүрч авн:

— Бәрәд авсан гедргән цокдг,

Базһад орксан әминь һарһдг,

Бергәс — Чонсин зе көвүн,

Бөк Тукан зеенцнр көвүн!

— гиһәд, көл деерән эврән әрә зогсчах бөкиг тер теврҗ үмсәд, бийүрн нег шахад, хәрү өрчәрнь түлкәд зовав.

Мөрдин урлдана болн бөк ноолдлһна ниргәнлә Бергәс, хаҗуднь бәәсн, сармта цаһан мөңгәр сиилүлҗ кеерүлсн, бөгләтә бортхас әрк кеҗ ууһа бәәҗ, согтҗ одв

Бөкнр экләд ноолдхла, Бергәс хар шеемг бүшмүдән, цаһан килңкр киилгән тәәлҗ хаяд, атхад авм чигә нигт, атхр хар ноосар ширлсн, идр наста аҗрһин чееҗлә әдл, дагдһр өрчән, күүкд улсас ичл уга, бардм кеһәд, эврән бөкд босхар кесг өндәв. Хаҗудк залусин хөрсиг эс соңсхлань, күүкд улсин баг дундас Сәәхлә түүг цеңнсн дууһарн гемшәнә, тиигхлә Бергәс хувцан хәрү өмснә. Тиигҗ хаҗудк әмтән кесг дәкҗ зовав.

Асхнднь, бүрүлин гегән тасрад, хотна мал орҗ ирәд, әмтн аңхурхин алднд, Бергәсин нәәмн термтә, у болн өргн гер дотр цаг җирһл хойриг цутхлңднь күрәд эдлчксн, күңкл болн турңхл хамгиг күзүцәһән үзчксн, цаң буурл сахлта цаһан өвгд төгәләд сууцхав. Теднә ардаһар: ухань —хурц, үгнь — чинртә, зөөрнь — нигт, нернь — тоомсрта, әәмг-арвндан —түшг, идр наста залус хойрдгч бүслвр кеҗ суув. Деед бийдк тоомсрта бәәрнд җаңһрч Ээлән Овла, барун һартнь Бергәс Чотн хойр, зүн һартнь гиич ирсн Борис Вадим хойр. Тер хойрин хоорнд Чапчан Арш. Тиигҗ суудг учрнь иим бәәсмн: хальмг кел меддго хәрин көвүд, бичә уудьврта болтха гиһәд, Арш хоорнднь суучкад, җаңһрчин келсн үгмүдиг дахулн орчулх болҗ шиидлә. Күүнә келсн үг алдлго дахҗ орчулна гисн—йир күчр төр, болв Арш җаңһрин бөлгүдиг эврән бүклднь гишң чееҗәрн меддг төләдән зөв өглә. Болв җаңһрч экләд дуулад ирхлә, Вадим Аршин орчуллһ зогсачкад: «Чилхлә орчулҗ өгтн», — гиҗ сурв. Юңгад гихлә, Вадим җаңһрин айсинь болн даршлһинь хальмгар яһҗ чикнд соңсгддгинь медхәр седв.

Ээлән Овла дуулҗасн җаңһр түрүн авгтан Борист чигн, Вадимд чигн таасгдсн уга. Юңгад гихлә, намртнь зогслго ордг-хур мет, эк зах угаһар айснь, үгмүднь үсәрҗ һооҗад бәәнә. Җаңһрчин хоолнь чигн, терүнә келнә нәәрүллһн чигн оңдан келн күүнд соңсхд йир эвго болн ирлцән уга. «Тиигхлә классическ көгҗмин үүдәвр, нам ямаран чигн дууг оңдан келәр дуулсна бийнь, терүнә айсарнь, дуулҗах күүнә бәәдлин янзарнь медҗ болна. Эн җаңһрчин дун нанд яһад эс медгднә? Хальмг келн-әмтнә дуулвр (эпос) үүдҗ һарад кесг зун җил болҗ йовна гиҗ багш эндр келлә. Тиигхлә, кесг зун җилин эргцд эн келн-әмтн эврәннь зүркндән хадһлад; байр-җирһлин цагт гем, зовлң-түрү ирхлә ицл кеҗ хадһлад йовсн болх. Дәкәд орс болн оңдан европейск орн-нутгин гүн медрлтә номтнр арвн йисдгч зун җилд эн дуулврар соньмсч оңдан келнд орчулҗ йовсинь, багш бас келлә.

1804 җилд багштн Венна мин Бергман җаңһрин тускар бичсмн. 1856 җилд багштн Александр Бобровников җаңһрин хойр бөлгиг орс келнд орчулад, Әрәсән императорск ниицәнә «Вестникт» барлсмн. 1857 җилд тер бөлгүдиг багштн Федор Эрдман немш келнд орчулсмн. Талдан хойр бөлгиг 1884 җилд багштн Константин Голстунский орс келнд орчулад барлсмн. Кемрҗән тиим нертә дорд үзг шинҗләгч номтнр оньган өгсн болхла, җаңһр соньн болх зөвтә», — гиҗ Вадим дотран тоолҗана.

Вадим хаҗудан бас җаңһр соңсч суусн улсур оньглҗ хәләчкәд, генткн бийдән нег өвәрц юм темдглв: җаңһр дуулҗах күүнә дун негт дорагшан орҗ номһрад одхла, соңсачнрин йирин уутьхн нүдднь мел аньгдад, толһаснь Һудылдад одна, кемр җаңһрин хол өөдән һарад, чаңһрад ирх дутм теднә нүдднь секгдәд чирәннь гүн хурняст тиниһәд оочиннь нуһлас шулм гүүднә. Терүг оньһҗ сонҗлад, Вадим җаңһрч тал хәләв. Хатмл, дундынас невчк тату нурһта, эгцәр хәәчлчксн нимтнр буурл сахлиннь үзүрнь тәмкин утанд шарлҗ. Җаңһрчин, хар модна дурсн мет, термчлҗ эрәтрсн гүн хурняста шанань, шовасн утулң чирәнь, наснаннь кирцәнд, баһ цагин хурцан гееһәд уга, керсү хойр нүднь, үг келх болһнднь өвәрцрәд, сольгдад бәәнә. Чикнәннь ашкт күргәд эгцлсн нигт буурл үснь, зүн чикнәннь ашкт дүүҗлгдсн төөлг сиикнь дууһинь дахҗ хойр талан нәәхләд бәәнә. Җаңһрч көлән зәмләд суучкад, хойр һаран өрчдән намчлад бәрчкҗ. Зуг зәрм үгмүд келәд ирхләрн, һаран сулдхад, негт деегшән өргәд, негт дорагшан тәвәд оркна. Эңдән келхд, эн кесг улс терүнә амнас һарсн ки дахҗ, келсн үгднь авлгдҗ, тер баатр Җаңһрин һазрт бәәснлә әдл дотран санҗ, теднлә хамдан бахтҗ, теднлә хамдан үүмҗ, эврән эн һазр деер бәәхән, күзүцә эндрәк зовлңган мартсн болҗ медгднә.

Вадим эврәннь җирһлин туршарт иим әмтнә зүрк авлсн келмрч үзәд уга билә. Түрүн авгтан эс темдглҗәсн даршлһ ода энүнд медгдв, зуг үгмүдтнь хадвр үзгүд олн бәәсинь бас темдглв.

Цааранднь соңсх дутман, Вадим хальмг кел эс медсн бийнь, иигҗ темдглв: җаңһрч келәрн, хооларн, һариннь хурһдан шавдад, хаҗудк улстан, баатрмудын арнзлмуд гиигн көл доран хүүрә өвснә иш хуһлад, цааранднь арнзлын көлнь уулын күд чолунла харһҗ һал цәклүләд, деернь йовх баатриннь кө хуйгнь болн җиднь җиннснь мел чикнд хадгдад бәәнә.

Дууна айслһар шиңҗлхлә, баатр ик түрү-зудүлә харһҗ йовх бәәдлтә, юңгад гихлә, җаңһрч кииһән давхцулад, күмсгән буулһад, келәрн таңнаһан цокад ирв. Цааранднь номһар һооҗулад келҗ йовад, альхан ташад, хооласнь магтсн ә һарад, хойр һаран деегшән өргәд ирлһнлә, соңсачнрин чирәнь герлтәд, дәәсән дарсн мет, байрлад одцхав.

— Һарий, — гиһәд Борис хаҗуһаснь шимлдв.

— Ю келҗәхмчи? Соңсхд йир соньн, — болҗ Вадим арһул хәрү өгв.

— Әрлһич эднән... Эврсән соңсг. Чи худлахар юм медсн бәәдл бичә һарһ!

— Би чамд келвшв, соңсхд йир соньн. Невчк сууҗа.

— Эднә бәәгсн керән кел кен медх билә. Бичә худл кел! — гиһәд Борис үүрән улм шахв.

— Келән тат! — Вадим терүг һуяснь чимкв.

Дәкн җаңһрч теегин баатрин тускар, үкл уга мөңкинәр бәәдг, үрглҗ хөрн тавн настаһар бәәдг, үвл уга хавринәр бәәдг Бумбин орна тускар кесгтән келв. Болв терүгинь Вадим Борис хойр, завср болад, эдн һазагшан һарад, багш орс келнд орчулҗ өгснә хөөн медцхәв. Җаңһр соңсшгоһар седҗәсн Борисин бийнь Аршиг Овлан дуулсиг цәәлһҗ өгхлә, сүл күртлнь соңсв. Җаңһр Борист таасгдсн бийнь, эврәннь седклән тер күүнд келсн уга. Хальмгар нег бөлг келәд чиләсн хөөн, әмтнә хол норһхар неҗәд цөгц әрк теднд кеҗ өгв.

Тер хоорнд Вадимин сананд одак Нүүдлә орв.

— Би одак гемтә күүкиг хәләһәд ирнәв, — гиһәд Вадим Борист болн Бергәст келчкәд, Нохашкин җолм тал йовҗ одв.

Күн нааһаснь орхла, тиим сәәнәр унтҗ кевтсн күүкн серх гиҗ санад, Вадим хәрү эргәд һарв. Җолмин өөр, төгәсинь авчксн тергнә ярндг деер Церн ноосинь һазаран хәләлһсн девләр хучсн, гедргән унтҗ кевтнә. Хучата девлнь зөвәр шувтрад унҗ одсинь үзчкн, Вадим арһул девлин хормаһинь өргәд, көвүг хучхар седхлә, бийүрнь хәләсн көвүнә нүдни хәләцләнь зөрлцв.

— Яһад эс унтнач, Церн? — гиҗ Вадим сурв.

— А, тиигәд. Теңгрин одд хәләҗәнәв. Танд эн оддуд сәәнәр үзгднү? — Церн өндәһәд, хәврһәрн тохалдн, Вадимәс сурв.

— Үзҗәнәв. Теңгр йир чилгр, оддуд сәәнәр үзгдҗәнә, — гиһәд Вадим, көвүнә хаҗуднь сун йовҗ келв.

Кемрҗән нүдән чирмлго хәләхлә, төгрг алтн кевтә гилвкәд, толһа дееркнь унҗ, одн гисн болна. Альд эс одсн болхв, зуг иим цевр, өндр теңгр, иим чүүхлтҗ гилвксн оддуд үзәд уга биләв. Тег һазрт, теңгрин оддудын бийнь, тодрхаһар үзгддг бәәҗ. Чи тегәд, тер оддуд тоолҗанчи? — гиҗ Вадим инәмсклв.

— Уга. Оддуд тоолҗ болшго. Кедү дәкҗ тоолхар седсн болхув. Зуг һурвн зуунас давулҗ тоолҗ үзәд угав, цааранднь ээдрҗ однав. «Авлдан тоодш» кевтә, ара-сара хойр! Тоолҗ болшго, — гиҗ көвүн зовв.

— Чик келҗәнәч. Тоолхд күчр, — гиҗ Вадим көвүнлә зөвшәрв.

— Кемрҗән нанд шовунла әдл җивр бәәсн болхла, би ики холд нисәд, теднә тооһинь авх биләв, — гиһәд Церн, мел үнндән җивр урһсн мет, босад күрч ирв.

— Кевтн бәәҗ кел. Би ода йовнав, — Вадим көвүнә шовһр ээмәснь арһул дарв.

— Күн тиигән нисҗ чадхий? — гиҗ көвүнә, хойр нүднь асҗ, Вадимәс сурв.

— Ода деерән күн нисч чадхн уга, болв цагнь ирхлә, күн оддудт күрх зөвтә, — гиҗ Вадим келв.

— Күн яһҗ нисхмби? Тиигтл күүнд җивр урһхий? — болад, Церн нәрхн көлән тергнә ярндгас дүүҗлҗ сууһад, соньмсв. Вадим көвүг хәрү кевтүлсн уга.

— Уга. Күүнд ямаран җивр урһх билә? Зуг җил ирвәс күүнә ухан улм өсәд, уханднь җивр урһад, санснь салькнас хурдн болх. Болв ода бийнь, нисдг машин һарсн бәәнә, аэроплан гиҗ нерәдгднә. Тер аэропланиг дотрнь сууһад күн йовулна. Ода болхла дегәд деегшән, дегәд холд нисч чадхш. Болв цагнь ирхлә, күн эн холд гилвкҗәсн оддуд тал, сәәхн болн нуувчта сар тал нисдг болх. Ухан күүг альдаран болвчн күргх! — гиҗ Вадим өргмҗтәһәр келв.

— О, хәәрхн! Тиим килнцтә үг бичә келтн! — гиһәд Церн, һаран намчлҗ, урлан арһул көндәһәд зальврв. — Одн, сар деер бурхд бәәнәлм! Әмд күн күрч чадхий? Ик буйнта, таралңд күрсн лам, сәәни орнд төрхләрн, тенд күрх зөвтә.

— Чамд кен тиигҗ келнә?

— Цуһар келнә. Мини эцк бас тиигҗ келдг билә, — гиҗ Церн цәәлһв.

— Тиим биш. Сар, одн мана һазрла әдл, уулта, уста планет гинә. Тернь маһд уга, зуг тедн деер әмд юмн, урһмл, меклә, хорха бәәх угаһинь күн-медхш. Зәрм номтнр бәәнә гиҗ зүтклднә, зәрмнь уга гиһәд маһдлна — гиҗ Вадим келв.

— Тенд зуг бурхд бәәнә гиҗ меддг биләв. Акад юмн кемрҗән тиигән ода нисхлә яһдмби? Би бас нисх биләв. Юңгад ода нислго хооран сааһад бәәнә? — гиҗ Церн сурв.

— Бурхн тенд угань ил. Би чамд үнәр келҗәнәв. Зуг ода деерән тиигән нисдг арһ, чидл әмтнд уга. Ман хойрин санаһар болшго, иньг минь, — гиһәд Вадим Церниг теврв. — Нә, унт. Би тер залусур однав.

— Буйн болх, невчк сууҗатн, — гиһәд Церн Вадимин ханцнас татад, бийүрн өөрдхв. —Таниг ирҗ йовхд би эн оддуд хәләҗәхләм, нег санан нанд орв.

— Юуна тускар ухалвчи?

— Эн мини ора деерк оддудын тускар. Хәләлтн, мини ора туск оддудыг, — гиһәд көвүн деегшән өргән заңһв.— Та эс меддвтә: Нарн, Сар, одн тал хурһарн заахла му йор, ик му йор! Тегәд өргәрн заңһх кергтә, — гиҗ Церн Вадимиг сурһв.

— Би эндр асхн, таниг нааран ирхин өмн, кесгтән теңгр шилтҗ хәләвв. Шилтәд хәләһә бәәтлм, эн теңгр нанд үкрин делңнлә әдл болҗ медгдв! Манахн теңгә хазгудла бәәхд тиим үкр билә, терүнә делңгинь хәләхлә, бас иим, көкрңгү зүстә нооста билә. Бөдүн күн теврсн бийнь, багтшго ик делңтә үкр билә. Унҗсн дөрвхн улан, улан көктә билә. Тиигәд шинҗләд удандан хәләһә бәәтлм, нег эң зах уга ик үкрин делңд кесг зун, миңһн герлтә-герлтә көкмүд дүүҗлчксн болҗ медгднә. Тер улан-улан көкдәс чирдәд-чирдәд үсәрәд орсн хур кевтә, үсн нааран һооҗад бәәхлә, өдрлә әдл сарул болҗ медгднә! Тер оддуд мөңкинд үснь чилшго үкрин көкнлә әдл болна. Тер цагт ямаран сән цаг ирх билә! Бергәсин туһл хәрүлдгән хаяд, гедргән кевтчкәд үсән ууһад кевтх! Тер цагт эн һазр деерк улс цуһар цадхлң бәәх билә. Тер үкр, эн һазр деерк улсин цуһараннь үкр болх билә. Бергәс теднәс булаҗ авч чадшго, хулдад чигн авч чадшго, юңгад гихлә, терүнд туслң эзн уга, эн әмтнә цуһараннь үкр болх билә! Тер цагт әмтнд ямаран сән җирһл ирх билә! — гиһәд, Церн дегәд икәр байрлчкад, тергнә ярндг деерәс һәрәдәд һазрт буув. Тиигҗәһәд генткн Вадим хәрү өгх хоорнд, көвүнә нүднь һал асад, сурв: — Нарнд, сард, теңгрт эзн бәәдг болхий? — гиҗ Вадимәс сурв.

— Уга. Теңгр, нарн, сар, однд — цуг эн һазр деерк әмтн биш, әмтә хорха-меклә, урһмл күртлән цуһар теднә эзднь, — гиҗ Вадим хәрү өгм цацу, көвүн доран тазшад биилв.

— Тиигхлә йир сән. Һазр деер олн түрү күн уга болх. Тер ик үкр олна болхла, Бергәс хулдҗ авч чадшго, — гиһәд көвүн улм икәр байрлад одв.

Көвүнә келсн үгәс көлтә Вадимин зүркнь өвдәд одв. Вадимин седклд хоорндан ирлцңгү уга хойр тоолвр орв: байрта болн һашута. Байрлдг учрнь иим: «Эврәннь теегин бичкн хотн Тең һолын өөрк күүтр хойрас оңдан һазр үзәд уга бичкн көвүн, әмтнә түрү-зүдү медҗәнә. Мел цааранднь ул уга уханас теңгриг үкрин делңд хүврүләд, терүнәс һарсн үсәр өлн, түрү-зүдү улс асрх уха эн көвүн зүүҗәнә. Дәкәд тер үкрт эзн уга, олн-әмтнә болтха гиҗ бас тоолҗана. Җигтә сәәхн тоолвр! Тиим ухан бичкн көвүнд биш, нам бөдүн улст орхнь берк! — гиһәд, Вадим дотран санчкад, көвүг теврҗ таалв. «Җигтә юмн, урднь иим бичкн күүкд эңкрлх седкл энүнд ордго билә. Медәрҗәдг болхви? Хөрн һурвн насн баһ биш!» — гиҗ дотран Вадим санв.

«Кемрҗән энүнд сурһуль сурһсн болхла, ямаран залу болхинь кен медхв? Йиртмҗин шин зака ухалҗ һарһх эс гиҗ оңдан планетмүдүр нисдг аппарат кеһәд һарһдг номт чигн болх бәәсн! Кен медхв? Зуг энүнд сурһуль сурхднь кен дөң болхв? Эндр эн, арвн хойрта көвүн, эврәннь көлсәрн гесән әрә гиҗ теҗәҗәхлә, яһҗ эн сурһуль сурхв? Эднлә әдл иим өнчн-өвү, түрү-зүдү әмтнә төлә хаана йоснла ноолдад, хагсу теегт цергләд зовлң эдлв гиҗ һундл уга! Би чик хаалһдан йовнав!» — гиҗ Вадим Семиколенов, эрдмтә хүвсхлтн тер асхн ухалв.

— Йир сән, Церн. Чини седклд иим чик тоолвр, иим байн билг бәәхлә сән. Зуг тиим, орчлң цуһараһинь үсәрн теткх үкр эврән кезәд чигн ирхн уга. Эн орчлң деерк мал-гер, һазрин зөөр цуһар олн-әмтнд күртәд, көдлсн күн икәр авад, эс көдлснь мел юм авдгоһар кех кергтә, — гиҗ Вадим келв.

— Тиим юмн альд бәәх билә! Бергәс бийнь мел көдлхш, малнь болхла әмтнәһәс олн. Бүкл хотна улсин мал цугтнь негдүлсн бийнь, Бергәсин мал кесг холван ик болх. Кен терүг көдлгҗ чадхмби? Тиим күн эн шидрт уга болх! — гиҗ Церн халурхҗ келв;

— Бергәсиг шахҗ көдлгдг чидл ман хойрт уга. Болв угатя улс: орс, хальмг, маңһд нань чигн келн-әмтн негдәд эн Бергәслә әдл баячудыг цугтнь бахлураснь авхла, олн-әмтн тедниг дииллго бәәшго.

Юңгад гихлә, угатя улснь баячудас кесг холван олн. Олн-әмтн дииллго бәәшго, — гиҗ Вадим Цернд медгдм чигәһәр тодрхаһар келв.

— Уга, Бергәсиг күн диилҗ чадшго.

— Юңгад?

Юңгад гихлә, Бергәсин ахнь Дунд-Хурлын ах багш, юңгад гихлә, Баһ Дөрвдә орс асрач, орс зәкрәч терүнә нәәҗнр. Дәкәд Данзн нойн бас мана күүнә өөрхн таньл! — гиҗ Церн цөкрҗ келв.

— Бергәс, асрач, зәкрәч ах, багш биш, нам эзн цаһан хааг, нойдудыг, зәәсңгүдиг болн әмт шимдг — цуг баячудыг уга кехлә, олн-әмтнд тааста, сән җирһл ирхмн, — гиҗ Вадим өргмҗтәһәр келв.

— Бурхн йозурта эзн цаһан хааг, нойниг авч хайҗ болшго, юңгад гихлә, бурхна өмнәс күн босч чадшго. Кен бийдән тиим ик килнц авх билә? — гиҗ көвүн маһдлв.

— Тиим әмтн бәәнә, — гиҗ Вадим келв.

— Кен?

— Ленин.

— Ленин? Бурхнла әдл эзн цаһан хаанла тер яһҗ ноолдхмб? Терчнь эврән цаһан яста күний? — гиҗ көвүн сурв.

«Иим иләр болн соньмсч сурҗах бичкн көвүнд яһҗ чикднь болн энүнә уханд ормар келҗ өгдг болхви? Кемрҗән Ленинә тускар яһҗ тодрхаһар келсн бийнь эн медшго», — гиҗ Вадим зовлң эдлв.

— Уга, Ленин нойн чигн биш, цаһан яста чигн биш. Ода деерән тер Әрәсәд биш, талдан орнд бәәнә. «Угатя, түрү-зүдү улсиг харсад, олн-әмтиг баячуд угаһар, угатьнр угаһар бәәлһәд, цуһараднь әдл сән җирһл өгхмн» гиҗ келснәснь иштә, эзн цаһан хан терүг засглад Сиврүр түүрмд йовулла, тендәсн зулад һазадын орнур одла. Эс гиҗ терүг бәрҗ авхларн, эзн цаһан хан цааҗла харһулхчн бәәсн. Ахрар келхлә, тер. Дәкәд сул цаг учрхла, сәәнәр, тодрхаһар келҗ өгч үзсв. Намаг тенд залус күләҗәнә, — гиҗ Вадим адһв.

Цернә толһаднь кесг «яһад?, юңгад?» гисн сурврмуд үлдв. Көвүнд Вадимин келсн кесг үгмүдин утхнь медгдсн уга. Олн-әмтн цуг цадхлң бәәтхә, түрү-зүдү уга бәәтхә гиснднь, юңгад терүг цааҗла харһулҗахмби? Эврәннь орн-нутгин олн-әмт сән бәәлһхәр седхлә, эзн цаһан хан тер күүг яһад бурушаҗадг болхв? «Эзн цаһан хан терүнд зальврхла олн-әмтнә сә хәәнә» гиҗ эцкм келдг билү?

Урднь хулха кесн, худл келсн, кү алсн улсиг цааҗла харһулдгиг соңсхас биш, үнн үг келсн күүг засгла харһулсиг Церн соңсад уга билә. Җигтә юмн! Вадим худл келшго гиҗ Церн тоолҗана. Эзн цаһан хаана өмнәс хәрүцдг күн эврән ямаран болхви? Җаңһрла әдл баатр күн болх! Терүг үзсн болхинь, терүнлә харһсн болхинь», — гисн кесг сурврмуд Цернә седкл дүүргв.

Көдлмшчнр болн крестьян улс дунд, угатя болн байн хоорндк кезәчнь ирлцшго гүн эвдрлт заагдҗ яһҗ, ямаран кевәр угатьнр ханьцҗ бийсинь аврлт угаһар даҗрад, көлсн нь эдлҗәх баячудын өмнәс босч йосан эврәннь һарт авхин тускар Вадим кедү дәкҗ келсн болхв. Терүгән медүлхин төлә кедү чидлән, кедү өдр-сөөһән эн геесн болхв. Тер бийнь, харңһу, эрдм-сурһуль уган учрар, теднә кесгнь энүнә үгин утхиг меддго билә. «Кемрҗән нүүрлгч орс көдләчнрин болн крестьянмудын кесгнь терүнә утхинь медхлә, эн тег дундан геедрсн, хойр давхр даҗрлһнд бәәх, «харңһу хальмгуд ю медх билә» — гиҗ эн санҗала. «Болв... Болв арвхн хойрта хальмг көвүн, негхн үг келснәс авн әңгин ноолдана уңг-утх медчкв гиҗ келҗ болшго, зуг эврән күзүцәһән зовлң эдлсн бичкн көвүн, ухаһарн биш, эврәннь үйн зүркәрн, билгтә толһаһарн Бергәс даҗрачинь медҗәнә. Тер төләд иим улсин ухани гүүдлинь олзлҗ, эврәннь келн-әмтндән, эврәннь әңгдән йоста туста күүнд хүврәҗ болхмн. Нам зәрм бөдүн күүнд оршго седкл-ухан эн бичкн көвүнд орна. Йир цецн көвүн, менд йовтха», — гиһәд Вадим чееҗдән байрлсн, Бергәсин герин һаза бәәсн залусур ирв. Герин һаза Борис, багш, җаңһрч, Бергәс болн дәкәд әәмгтән тоомсрта өвгдүд энүг күләһәд зогсчаҗ.

— Тиим удан ю кевчи? Нам ардасчнь элч илгәхәр седләвидн, — гиҗ, әркнь һарад бәәсн Бергәс келв.

Вадим Цернә келсн тоот үгмүдиг цугтнь эднд байртаһар келҗ өгв. «Бергәсин туск тодвлринь келхлә, энд үлдх Цернд му болх», — гиҗ Вадим саглв.

— Отчи манла, минь! Тиим керсү көвүн менд йовтха. Кедүтә көвүмби... — гиҗ җаңһрч, эркән эргүлн бәәҗ, сурв.

— Арвн хойрта, — гиҗ Вадим хәрү өгв.

— Ода бийнь махнь — махшад уга, шөлнь — шөлсәд уга, уйн унһнас һарчах үг, идр наста, икрхг седклтә мана кесгиннь толһад уга тоолвр. Оданас авн әмтнә тату-тартгин тускар ухалдгарн лавта цецн ухата көвүн болҗана. Ханя-тому уга менд йовтха, — гиһәд, Овла келчкәд, деернь немв: — Күлг болх — унһнасн, күн болх — өлгәтәһәсн.

— Өлн күүнә зүүднд — өөкн гиҗ бас келгднә. Цернә геснь өлсәд, деегшән хәләһә бәәтлнь, нүднь харңһутрад, үкр көксн болад, тиим ухан орсн, — гиһәд Бергәс деегшән, чилгр теңгрт чирмлдҗәсн оддур хәләв. — Нанд эн оддуд удан ширтхлә оңдан юмнд хүврсн болҗ медгднә. Үкрин көкнлә оддуд дүңцүлҗ болхий? Хәләһит сәәнәр, көкнлә әдл уга. Өврх юмн бас уга. Бичкн күүкдин ааль чилшго. Хулс цәвдән хавчҗ авчкад, мөр унсн болад довтлна. Тегәд һазрт кевтсн хулсиг арнзлла дүңцүлҗ болхий? Ха, ха! — Бергәс күрҗңнәд зөвәрт инәҗәһәд, күмсгән буулһад, царцсн бәәдл һарһчкад, дәкнәс деегшән хәләв.

Одд деерән негчн күн түүнд хәрү өгсн уга.

— Үннднь келхлә, эн оддуд, цасн деер кевтх өлн чонмудын нүднлә әдл! — гиһәд Бергәс, хаҗудксан эргүләд хәләчкәд, цааранднь келв, — тиим, тиим! Мини нәәҗин көвүн мусхлзҗ инәҗәхинь: наад бәрхәр седҗәхмби? Танас кентн цасн деер кевтсн чонмудын нүд үзлә? Угай? Күн үзсн уга эсийта? А, би үзләв! Цасн деер намаг күләһәд кевтсн кесг чонмудын нүд үзләв. Тадн терүг үзсн болхла, зүркнтн хаһрх билә. Мини зүркн хаһрсн уга, зуг зүркн догдлад бәәлә. Күчр әәмшгтә юмн! Нам эврәннь эцкән алсн күүг тиим үүллә харһтха гиҗ хараҗ чадшгов. Кемрҗән тадн соңсхар седҗәхлә, тергн деер суухмн, — Бергәс түрүләд тедүкнд бәәсн тергнүр темцв. — Сәәхлә, өөрк бортхан авад ир! — гиҗ тер гергндән закв. — Дигтә мини түрүн гер авсн җил билә. Намрин чилгчәр эклсн кевтән цасн бүкл үвлин дуусн зогслго орв. Хавр урдкасн оратҗ ирв. Цаһан сар чилҗ йовхла, цасн эклҗ хәәләд, һазр делгү цандгт хүврв. Генткн тачкнад киитн болв, тег бүклдән гишң көрсн нуурт хүврв. Мал биш, күн йовдг арһ тасрв. Баһ Хагтын нур тал сүкәр чавчад хаалһ һарһчкад, малмуд күргхлә,

тенднь бәәсн хулсн бурасла әдл хумха. Мал терүнәс ямр шим авхв? Тер бийнь арһ уга хулснур орулхла, тенд дүүрң өлн чонмуд. Малын хаҗуднь буута әмтн йовсн бийнь, күч өглго дәврдг билә. Тиигҗәтл асхар, күүнә белкүсцә цасн орв. Малмуд йир икәр һарутв. Дигтә тер цагла мини гергнә эцк, Манцин кецин нертә байн, му шалтгта болад, намаг, күргән, иртхә гиһәд зәңг илгәҗ. Арһ уга, одлго яһҗ бәәхви? Ор һанцхн күүкнәннь күргн эс одхла, кен ирхви? Мөрән тохҗ унад, Манцин һол хәләһәд һарв. Намаг ирхлә хадм эцк сергәд бәәҗ.

Дөрв хонад хәрү һарув. Бүрүлин гегән тасрҗ йовхла, эврәннь һазрин захд ирүв, һурвн дууна чигә бәәрн үлдв. Зун дууна шахуд йовад зовчксн мөрн, һазран таньчкад, йовдлан адһав, би җолаһинь сулдхҗ өгв. Генткн шүрүн хатрларн йовсн мөрн доран усхад, хойр чикән хәәчләд, хамрарн бүшкүр татад оркв. Уурм күрәд маляһарн сәәнәр барун цәвәрнь шавдад оркхла, мөрн усхад, доран һәрәдв. Мөрнәннь далынь иләд, тогтнулхар уралан хәләхләм: хаалһин хойр амар арвад һар чонмуд, аман аңһачксн белн, ууцарн нохачлад суучксн күләҗәнә. Хаалһ деернь нег ик гидг чон, теднә көтлврчнь бас белн кевтнә. Цуһараннь нүддүднь мел, эн чилгр теңгрт оддудла әдл гилвкәд бәәнә. Мөрән дорнь изһлзүләд хәрү эрглтлм, мел нег ик гидг чонын нүднь гилвксн, аман аңһасн мини мөрнә күзүнәс шүүрч авхар белн болҗана. Мини һартм хадм эцкин өгсн нәәмн тасмар гүрсн, дундан һолта, бөдүндән, уньна моднла әдл маля билә. «Чу-чу!» гиһәд мөрән дәвҗ өгн, дөрә деерән босч зогсн, бәәсн чидләрн көтлврч чонын толһаһарнь маляһарн өгәд оркув Чон алс авад, доран көлврәд унв. Мини мөрн хаҗуһарнь хасн саадгин сумн мет, нисәд одв. Би ардан хәләҗ йовхшив, болв чонмуд көөлдҗ йовхинь медҗәнәв. Олн бурхндан, аав-ээҗән амлҗ дуудн, зальврад йовнав. Нег икәр әәдг учрм, мөрм бичә бүдртхә, бичә усхтха гиһәд, бас зальврад йовнав. Мини унҗ йовх мөрн, Манцин кецд урлданд һардг, нертә, мини хадм эцкин унулсн мөрн билә. Тегәд би йир икәр бийдән орхнь, мөрнд ицҗ йовлав. Генткн зүркәрм зүүһәр хатхсн мет өвдәд одв: эн хаалһар хәрү йовхла, энүнәс һучн дууна һазр күртл негчн хотн уга. Өдртән йовчксн мөрн тиим хол һазрт довтлҗ чадшгонь лавта! Тегәд яахмби? Энүнәс тавн дуунад Грушовк селәнә нег орс байна үвлзң бәәхинь мини сананд орхла, мөрнәннь җолаһан барун һартан татв. Мөрн урдк кевтән нисәд йовна, чонмуд бас дахлдҗ йовхнь соңсгдна, мөрнәс зөвәр ууҗмд шурд-шурд гисн цасна ә соңсгдна. Би ардан хәләҗ йовхшив. Удлго өмнм үвлзңгин баран үзгдәд, маштг шавр герин бичкн терзәснь улң-улң гисн герл узгдәд ирв. Терүгәр омг авад, довтлн йовҗ барун ээм деегүрн ардан эргәд хәләхләм, барун дөрәдм күрн алдад, одак ик

чон гүүһәд йовна. Мөрнәннь җолаг невчк бийүрн татн, дөрә деерән босн зогсчаһад, чидлән һарһад чонын маңнаһарнь өгәд авв, нам тер чон яһҗ көлврсинь ардан эргәд хәләсн угав. Зуг сәәнәр маңнаһарнь тусхсан эврән медләв. Мини өмнәс тер үвлзңгин орсмуд,

бууһарн деегшән халдад, чонмуд әәлһәд һарч ирцхәв. Би санамрдад мөрнәннь җола хасад, ардан эргәд хәләҗәнәв. Күн бәәх үвлзң үзәд, бууһин ду соңссн чонмуд, көк цасн деер нүднь һал болсн кевтцхәнә. Экн авгтан намаг харһхд арвн хойр чон бәәсн, терүнәс хойринь цокад алчкхла, цань арвн чон үлдх зөвтә. Ода эргәд хәләхлә, зун, миңһн чонмуд көк цасн деер кевтнә. Теднә кесг миңһн һал ассн нүдднь авч идх, алх-шуучх бәәдлтәһәр гилвкәд бәәцхәнә. О, бурхн багш минь, Зуңквин гегән минь! Альдас иим олн чон ирсн болхви? Экн авгтан арвхн үлү биләлм. Мини әәчксн нүднд кесг холван олн болҗ медгдснчнь болх, аль тер чонмудла зуур хаалһднь оңдан чонмуд харһад тедниг дахсн болхв? Кен медхүв?

Тиигхд түрүн болҗ би цасн көкрңгү зүстә болдгинь оньһсм тер. Дәкәд тер чонмудын нүдд минь эн көк теңгрт хадчксн оддуд мет гилвкәд бәәлә.

— Эврән тадн сәәнәр шинҗләд, сәәнәр оньһад эн деерк теңгрән хәләлтн, — гиһәд, Бергәс дәкнәс деегшән хәләв. Хаҗудкснь бас терүг дурацхав:—Мел йосн мини келснлә әдл, көк цасн деер кевтх кесг миңһн чонмудын нүдн! — Бергәс һочкнҗ инәв.

Негчн күн терүнд хәрү өгсн уга, терүг дахҗ инәснчнь уга, ямаран хәрү өгхмби? Бүкл җирһлиннь туршарт, уңг-тохмасн авн одн, сар, нарниг бурхнла дүңцүлдг тоомсрта өвгд болн җаңһрч тедниг алач-махч чонмудла дүңцүлҗ чадхий? Күзүндән күрх килнц бийдән авх! Вадим Борис хойр сар, нарн, однд бурхн бәәнә гисиг эс итксн бийнь, тер әмтнә күслгч ицг, әмтнә ухаг бийүрн сорсн планетиг ховдг чонла зерглүлҗ тәвх седкл уга.

— Чи, Бергәс, ухата залуч. Тегәд чамаг дуудулҗ гихлә, бөдүн мөрн өдртән йовх хол һазрас ирләв, — гиһәд, хаҗудк улснь тагчг бәәхлә, җаңһрч һундҗ келв: —Тегәд мини сургчм, болшго килнцтә үг бичә келәд бә. Улан залата хальмг үүдснәс нааран олн бурхндан, окн теңгртән, деерк сар, нарндан, одндан зальврад бәәһә юмн. Чи болхла үгдән халад теңгрин нохасин нүднлә тер герлтә бурхдыг дүңцүлхәр седҗәнәч! — гиһәд, Овла йосндан уурлв.

— Ю келҗәхмтә, Овла? Тадн бийстн тер нуста көвүнә келсн үг таасад, үкрин көкнлә дүңцүлхләтн, би хаҗуһастн эврәннь үзсн-медсән келв, — гиһәд, Бергәс номһрад үгән хәрү татв.

Үкрин көкнлә теңгр-бурх дүңцүлҗ болхмн. Үкр — әмтнә теҗәл.

Тиим болхла соңс. Эндәс ик хол, Китдин өөр бәәдг Иньд гидг ик орн-нутгт, үкр малын үсинь сааҗ уухас биш, алҗ махинь идлго, бурхнла әдл сандгчн. Тегәд үкр малар ик элвг улс чигн. Тадн эврән соңссн болхт: Пиитр балһснас Очра Номтла хамдан урзн манахнур ирсн ик номта Әлксә гидг орс нанд эн тууҗ келҗ өглә, — гиҗ җаңһрч цәәлһв.

— Тернь үнн. Хойр җил хооран Дорд үзгин ордын бәәдл-җирһл шинҗлдг ик номт Алексей Матвеевич Позднеев Петербургас нааран ирҗ, эн Ээлән Овлаһас «Җаңһрин» арвн бөлг бичҗ авсмн, — гиһәд, Чапчан Арш Вадим Борис хойрт цәәлһҗ өгв.

— Нә, цааранднь келхмби аль угай? — гиҗ Бергәс сурв.

— Чиләһәд кел, зуг теңгр-бурх бичә көндә: Килнц һарһсан эврән эдл, зуг наснь чилҗ йовх маниг бичә көндә, — гиҗ Овла хаҗудк өвгдүрн заав.

— О, хәәрхн! Тернь чик, зальврх, шүтх кергтә, Бергәс, — гиҗ, Чотн келв.

— Орсин үвлзңд ирв. Мөрнәм чидлнь чиләд, көлнь чичрәд, әрә зогсчана. Мини өмнәс буута тавн залу һарч ирәд, чонмудыг әәлһәд бу дәкн-дәкн хацхав. Тер бийнь өлн чонмуд өр цәәтл үвлзң эргәд уульлдад бәәв. Өрүнднь босхла, хадм эцкин унулсн мөрн цусар шееһәд хонҗ. Тиигәд сән мөрнәсн хаһцлав. Теднлә эврәннь ормар йовад хәләхлә, үвлзңгин өөр цокад унһасн чонын күш кевтнә, махинь наадк чонмуднь мөлҗәд идчкҗ. Зуг мини цоклһнас маңнань йүүрәд, экнь кевтән өсрәд һарч одсн бәәҗ. Наадк чонынь олҗ чадсн угавидн. Кен медхв, үкснчнь уга болх, эс гиҗ нөкднрнь идчксн болх.

Тиигәд би Чонс яста улсас түрүн болҗ, чон алсн болдв. Мана уңг-тохмин күн ик кезәнәс нааран чон алх зөв уга бәәсмн. Кемр манахс чон алҗ гихлә, үүлнь ирәд, күндәр гемтәд, мис кевтә мәәләд, үкр кевтә мөөрәд, чон кевтә ууляд, үклго зовлң эдлх зөвтә. Үкхләрн — һалын там, усна там, шөвгин там болн цуг долан тамин зовлң кевтнь эдлх зөвтә. Терүнә хөөн би санув: кемр чонмуд хоорндан нег-негән иддг болхла, күн тедниг яһснднь әрвлх зөвтәв? Тедн әмтнә теҗәл кедг кесг мал алад, күүнүр дәврәд бәәхлә, бидн яһҗ хара суухмб? — гиһәд, Бергәс бүшмүдиннь хавтхас хату цаасн пачк дотраснь ут цаасн сурулта, үнтә папирос һарһад, хаҗудк улстан тараҗ өгв.

Бергәс Налтахна Хембә зәәсңгинд түрүн одснаннь хөөн, Аһш орх болһндан иим үнтә болн сәәхн үнртә җөөлкн тәмктә, ут сурулта папирос авч ирәд, авдртан дүрчкдмн.

Бергәс бийнь тиим сул амтта тәмк татхдан дурго, зуг оңдан һазрас гиичнр ирсн цагт терүгән һарһҗ бардмндг билә. Эс гиҗ әрк ууһад төрл-төрсндән көөрх дурнь күрхләрн, цаһан халаһар сиилүлҗ кеерүлсн, дотрк оньсинь тәәлхлә; җиңнәд оддг, ик шар авдрас һарһад, бийәсн ах өвгдүдиг, идр наста залусиг тиим папноосар тоодмн. Теднд һарһҗ өгхләрн, эврән негчн үг келдмн биш. «Бийснь тедн өврмҗ кеһәд буультха», — гиҗ эн сандмн.

— Ай, ай! Бергәс иим соньн тәмк альдас авсмчи? Яһсн сәәхн үнртә тәмкви? — гиһәд, теднь таңнаһан келәрн ташад, йосн үнн седкләсн өврмҗ кеһәд, ниргәд одцхадмн.

Мини нег ик нәәҗм тасрхан уга өгүлнә. Сәәхн үнриннь төлә хадһлнав. Холд йовдл харһсн цагт өрүнднь босад эн тәмк татчкхла, өдрин дуусн толһа сарул бәәнә, сәәхн үнрнь өдртән каңкнна, дәкәд ханядн-тому күртсн цагт улан хол цеврлнә, хамр сонртхна, — гиҗ Бергәс көөрч келдмн.

Хөөннь хотнд нег сенр үнр һархла: «Саак Бергәсин тәмкин үнр һарчана»,—гилддмн. Эс гиҗ герин эзн залу асхнд орндан орад унтхасн урд, гергндән: «Йовад Бергәсин тәмкин үнр невчк авчаһад ирнәв», — гиһәд һарч оддмн. Тер зәңгс Бергәст цуг соңсгдҗ, энүнә седкл талвалһҗ байрлулдмн.

Әмтнд өврмҗ-җирмҗ болад, наадк улсас юуһарн болвчн йилһрхдән Бергәс ик дурта. Кесг җил хооран эврәннь ах Богла гелңгән эмнүлхәр, Бергәс Хар теңгсин көвәд бәәдг Харм (Крым) гидг һазр орла. Тендән һурвн сар болад, ахиннь шалтгинь эдгәһәд ирв. Бергәс эн һазрт үзгдәд уга сәәхн торһн-шеемг эд, хувц-хунр тендәс авч ирв. Хотна бичкн күүкдт балта-тоһш, цааста кампадь авч ирҗ байрлулв. Тер авч ирсн хувц-хунр, эд-тавр кезәнә эләд мартгдв. Зуг тиигхд авч ирсн нег соньн юмн, ода күртл мартгдад уга.

Ахан больницд орулчкад, Бергәс бийнь больницин өөрк садмуд заагт хондг билә. Һурвдгч асхнднь унтҗ кевтхләнь, ахинь больницд орулҗ авсн эмч энүг серүләд, герүрн дахулҗ ирсн деерән, гертән бәәлһәд, бийән дахулад өрүн болһн гимнастик кедг дасхв.Түрүн авгтан Бергәс гимнастик кех дурнь күрсн уга. Зуг эмчиг икәр күндлдг төләдән экләд келә. Сүл алднд энүнд гимнастик икәр таасгдв. Өдрин дуусн цогц-махмуд йир гиигн болна.

Гертән ирснәннь хөөн, хотна әмтн кесгтән малан көөҗ һарһхин алднд, Бергәс киилг уга, цаһан бөс шалвриг һуйдан күргәд эвкчкәд, гериннь хаҗудк хөн толһа деер һарчкад, өрүн болһн һар-көлән өргәд, доран һәрәдәд, нурһан мольҗад, аль-биш ааль һарһна. Түрүн авгтан хотна әмтн саак Бергәс согтуһар ааль һарһҗана гиҗ санцхав. Болв хойр-һурвн хонг дараһар терүгән Бергәс кеһәд ирхлә, хотна әмтнә зүркн һоҗһнад ирв.

Дәкәд цөөк хонад: «Бергәст седклин гем ирҗ», — гиһәд дораһар зәңг шуугад ирв. Өдртнь Бергәслә харһҗ күүндсн улс бийән саглад, асхнднь гериннь үүдән батлҗ хаадг болцхав. Болв бәәһә бәәтл Бергәсин ухан-сегән эрүл-дорул, урдк кевтән һо болҗ һарв...

— Бергәс, чини эн өрүн болһн көл-һаран сарсалһад кеһәд бәәдг тоот ямаран нертәв, юуни төлә кеҗәх юмби? — гиҗ, Чотн хотна медәтнрин зааврар сурв.

— Ха-ха! Намаг өрүнд гертәсн һархла, әмтн цуһар үүд-иргәрн шаһалдад одцхана. Зуг күн юуһинь сурхш, — гиһәд, Бергәс тачкнад инәв. — Энүнә нернь — гемнәәстг. Тер мана Богла багшиг эдгәсн эмч нанд зааҗ өглә. Энүнәс көлтә цогц-махмуд энд-тенд өвддгән уурв, — гиҗ Бергәс цәәлһв.

— Юуна төлә кеҗәхмчи? — гиҗ, Чотн соньмсв.

— Би эс келвү? Ямаранчн гемиг көөдг юмн. Нернь гемнәәстг.

— Пө-ө! — гиһәд, Чотн таңнаһан ташв. —Гем гиснь медгдҗәнә. Нәәстг гиснь юн гиҗәх үгв?

Бергәс ода күртл «гемнәәстг» гисн үгиг оңдан келнәс ирсн, орс үг гиҗ санҗала. Тегәд орс эмчәс эмәһәд тагчг бәәлә. Тиигн гихнь — өрәлнь хальмг үг бәәҗ. «Эн көгшн домбр нанас давад, тер үгин утхинь йилһҗәнә. Эврән тиим холас авч ирсн эрдмән медҗәхшв гиҗ келхд хату. Эмч нанас невчк оңданар келдг билә. Би терүнлә әдләр келдг дасч чадсн уга биләв. Болв «гемнәәстг» гисн үглә өөрхн билә. Ода юн гиҗ энүнд хәрү өгхв? Эндр үдлә хотна улс кевтән медх», — гиһәд, Бергәс чееҗдән зовлң кев.

— Гем гисн үгиг чи эврән меднәч, нәәстг гисн үг оңдан келнә үг, э-э, нам орс чигн биш, ик холас, дала һатц бәәдг оңдан келнәс ирсн үг. Утхнь болхла, нәәстг гисн «уга кех, көөх» гисн үг. Эңдән, мана хальмг келәр келхд, «гем көөх!» гисн үг, — гиһәд, Бергәс чииктә заһсн кевтә, Чотнас алдрад бәргдлго һарв.

Бергәс яһад ухаһан алдтлан әрк ууһад хонсн бийнь, үвлин шуурһн, хаврин салькн болвчн, өрүнднь кемдән босад «гемнәәстгән» кедг билә.

Хотна кесгнь терүг дураһад «гемнәәстг» кехәр эклчкәд, хайчкв. Кемрҗән хотнд залу күн гемнхлә, « Бергәсин «гем көөдг» кетн» гиҗ гергднь келцхәдг билә. Тер өврмҗтә зәңг, хоша хотдудар шуугад, кесг улс зөрц эднә хотнд хонад, Бергәсин ааль өрүнднь хәләдг бәәсмн. Болв Бергәсин Хар теңгсәс авч ирсн «гемнәәстг» теегин хотнд шиңгрҗ, әмтнә седкл авлҗ чадсн уга. Нег цөөкн җиләс Бергәс эврән бийнь «гемнәәстг» кедгән уурв. Болв Бергәсин хол һазрас авч ирсн соньн юмн Шорвин кецәр соңсгдҗ, энүнә неринь туурулв.

Бергәс йирин әмтнәс өвәрц йовдл һарһад, чикнә хуҗр хаңһах зәңг тархаһад, эврәннь нерән туурулхдан ик дурта күн.

Нег дәкҗ Кавказин уулын һазр орсн Бергәс, — мөрнәс маштг, ут чиктә, охр сүүлтә, бор зүстә, — элҗгн гидг мал авч ирв. Терүг хәләхәр кесг дууна һазрас әмтн ирдг болв. Хотна көвүд болхла, терүг унхин төлә, доһлң Такад җилдән цуглулсн шаһасан, кедү харм болвчн өгдг билә. Тиигәд тер элҗгниг кесг җилдән негчн юм келһүллго асрад, гериннь өөр хадһлв. Үнәртнь келхлә, салькн мет халяд оддг хурдн мөрн, хашң болвчн чидлтә цар көлгн, халун-киитнәс әәдго темән көлгн бәәһә бәәтл, тер элҗгн кенд кергтәв? Бас саак Бергәсин нер «бер аднь» бәәсмн.

— Мана тохм яһад Чонс нер авсиг меддвтә? — гиҗ Бергәс ода эн әмтнд өврмҗ келхәр сурв. Хальмгуднь цуһар соңссн болҗ һарв.

— Соңсхд соньн болх, келтн, — гиҗ Вадим сурв, зуг Борис ду һарсн уга.

— Нә, тиигхлә, чи Арш, эднд орчулҗ өг. Сәәхлә, Така бортх хоосрҗ одв. Дәкәд халун мах авч иртн, — гиһәд, Бергәс ардан хәәкрв.