Qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı

halda regionda ósimlik hám haywanat dúnyasınıń kóp túrliligin saklap qalıw,

77

olardıń ayı-rım joq bolıp baratırǵanlarınıń aldın alıw maqsetinde házirgi kúnde saqlap qalıwǵa múmkin bolǵan klajlardı kóriw zárúr boladı. Bunıń ushın arnawlı mámleketlik qararlar tiykarında qorıqqanalar (zapovednik hám zakaznikler) shólkemlestiriw kerek. Bular birinshi gezekte mınalardan ibarat: Ámiwdáryanıń quyar ayaǵındaǵı Berdeke, Tallıq, Ordabay, Injener ózek hám Axantaydaǵı tábiyiy toǵaylardı qosa esaplaǵanda túsliksı Maqpal kól menen Shuwaqqa shekem, Shıǵısı Domalaq kóli menen Maylı ózek, Aqqalaǵa shekemgi aralıqtaǵı 1,5-2,0 mln.

gektardaǵı sozılıp jatırǵan torańǵıllı-jiydeli, jıńǵılı menen sheńgeli aralas qalıń soralı qamıslıqlardı názerde tutamız. Bul jerlerde elege shekem tábiyiy halda saqlanıp turǵan Ámiwdárya deltasvsha tán toǵay krmpleksi bar hám olarǵa tán haywanat túrleride barshılıq. Egerde bul jerlerde qorıqqana shólkemlestirip Buxara suwının yarım tutqın halında

órshitkende Baday toǵayına qaraǵanda anaǵurlım erkin hám tábiyiy halda rawajlanǵan bolar edi. Ekinshi bir haywanat dúnyasın órshitiudiń qolaylı makanı "Kókdárya"nıń quyar ayaǵı bolıp esaplanadı. Bul jerde elege Shekem óz tábiyiylıǵın joǵaltpaǵan halda dep esaplawǵa boladı. Sebebi bul jergede Kegeyli, Shımbay, Qaraózek, hám Taxtakópir rayonlarınıń kollektor suwları azlı-kópli bolsa da muddasıl túsip turadı sonıń ushın suw aydınlarınıń jaǵalarında hám atawlarda jekenlikler menen nar qamıslıqlar, shoqalaq bolıp turǵan espe qumlardı ernek-lep ósken jıńǵıllıqlar menen bayalısh hám seksewiller, dárya jaǵasındaǵı putalı ósimlikler menen siyreklew bolsada jigildikli toraqǵıllar toǵay kompleksin esletedi. Onıń onshelli bólinbewshiligi kerek emes suwsız qazan shuqırlardıń bolıwına hám usı qazan shuqırlar aralıǵında suw bólgishlerdiń bar ekenligine baylanıslı. Teńiz ultanınıń qurıp qalǵan bólegi ushın sonday-aq kewip ketken jarıqlar tán, olar pátli puwlanıw nátiyjesinde topıraqtıń tez kewip ketiwi aqıbetinde payda boladı. Bul hár qıylı baǵdarlar boyınsha túp betiniń nıǵayıwına hám jarılıwına alıp keledi.

Kewip qalıudıń dáslepki payıtlarında teńiz ultanınıń bosaǵan bólimlerin soleros tutadı. Bunnan bılayda sahraǵa aylanıw proce-sinde solerosnikler ayrıqsha siyreklengen bir jıllıq solyankovıy toparlar hám solyanokolosnikleri bar tamariksler menen almasadı. Sebebi quwraǵan teńiz udtanınıń basım kópshilik bóleginde kúshli shorlanǵan topıraqlar boladı. Sonlıqtan ayrım orınlarda duzǵa baylanıslı bolmaǵan qum releftiń eoloviyallı formaların qálip lestiredi. Aral teńiziniń kewip qalǵan 10 mıń km kóleminde atawlar menen birge qumlı massivlerdiń háreketi dizimge alınadı. Bunıń ústine bálentligi OD ten 1,2 m (jılına 500-1200

m) shekem jetetuǵın espe qumlardıń kutá kúshli tezlikleri Aqpetkey arxipe-lagı, Jıltırbas qoltıǵı, Ájibay hám basqa da zonalarda anıqlan-dı hám hújjetdestirildi. Sonday-aq qurǵap qalǵan teńiz ultanın-daǵı qumnıń shıgını jılına 50-150m /pog.m quraydı.

Ulıwma landshaft payda etiw procesiniń bul aymaqta releftiq espe qumlı tipleri bar, biraq olar ósimligi joq qumlı tegislikler hám taqır tárizli ılaylı tegislikler dúziwge baǵdarlanǵan. Hárekettegi jer betiniń bunday

ózgerisleri qumlı-duzlı dúbeleylerdi waqtı menen kúsheytiwge, qumnıń hám duzlardıń ádewir bólegin jaqın jaylasqan aymaqlarǵa shıǵarıwǵa alıp keledi. 1980-jılǵa kelip Aral teńi,ziniń qurıp qalǵan ultanınıń Qazaqstan bóleginde-gi saxralanǵan landshaftları 2640 km maydanǵa jetti. Bul jerde de saqlanıp qalǵan toǵay ańları qarakiyik (dońız), porsıq, saǵal, túlki, sasıqkúzen, dáwseben, qasqır, qoyan hám qırǵawıllar bolsa átiraptaǵı qumlıqlarda qaraqulaq, málim, qaraquyrıq, aqbóken hám jırtqısh quslar barshılıq, al kólde bolsa shaǵalalar, qarabaylar, qutanlar, birqazanlar, úyrek penen ǵazlar da mákan basqan. Bizde kól qusları ushın arnayı qorıqqana shólkemlestiriwge bolatuǵın da orınlar az emes, atap aytsaq Sudoche kóli, Ayazqala kóli áyyem zamannan quslardıń túslikdan arqaǵa, arqadan-túslikǵa ushıp ótetuǵın payıtlarında bir-eki ay awqatlanıp dem alatuǵın ornı bolǵan, qala berdiol jerlerde jergilikli quslar da az emes.

Haywanat dúnyasıda bir ájayıp jaratılıs bolǵanlıǵınday olar mudamı toǵayda, kólde hám ashıq dalańlıqlarda jasay bermeydi. Olardıń ayırımları tek ǵana taw qırlarında, tikjarlıqlarda ja-saǵandı maqul kóretuǵınları da az emes. Olar taw tekeleri, arxar-lar, jarqanatlar, jırtqısh quslar - búrkitler, tazqaralar, qumaylar, mıyqılar hátteki kepterler, kókǵarǵalar, zońǵarǵalar, keklik-ler hám shımshıqlar. Bunday tawlı-jırapı komplekstiń haywanat dúnyasın saqlap qalıw, olardı qorǵaw maqsetinde Sultan-Wáyis tawınan, Ústirttiń

Qasarma, Aqtumsıq hám Jiydeli bulaq degen jerlerin de qorıqqanaǵa aylandırǵan jón bolar edi.

Kanallardıń hám japlardıń boylarında suwlandırılatuǵın aymaqlardaǵı oazislerde payda bolatuǵın aǵashputalı sheriklikler sırttan qaraǵanda toǵaylarǵa qusaǵanı menen olar ósip turǵan orın-lardıń ekologiyalıq ózgesheliklerine baylanıslı naǵız toǵay emes. Sebebi olar

78

floralıq jaqtan kámbaǵal, dúzilisi boyınsha ápiwayı. Sebebi ıǵallandırıwdıń belgilengen rejimin támiyinleytuǵın burınǵıday suw tasıwları joq. Sonlıqtan jerlerdiń shorın juwıp turıw arqalı Ámiwdárya toǵay ekosistemasınıń tolıq biotik kompleksin turaqlı qáliplestiriw shártli buzılıp atır.

Aral teńiziniń qurıp qalǵan ultanınıń geosistemalarınıń qáliplesiwi 1960jıllardıń basına tiyisli. Házirgi waqıtta olar Aral depressiyasınıń shıǵısında eni bir neshe onlaǵan shaqırımlıq jolaq túrinde tabılıp atır. Teńizdiń qurǵaǵan ultanınıń oǵada úlken házirgi jiyeginiń aralıǵında sozılıp jatır. Bul aymaq onshelli bólinbegen azǵana jaypawıt tegislik bolıp tabıladı, bul aymaqtıń ústińgi qatlamı (0-30 sm) derlik duzlanbaǵan.

Suw astınan waqıtsha yamasa birotala shıǵıp qalǵan qurǵaqgshılıqtı tirishiliktiń óz aldına bir tarawı bolıp tabıladı. Onda naǵız topı-raq qatlamı joq. Biraq olardı házir qısqa múddetli sheriklikler hám jer betinde payda

bolt agırǵan ekosistemalardıń kompleksle-ri sıpatında qáliplesip atırǵan ósimlikler hám haywanlar ózlestirip atır. Aral teńiziniń kewip qalǵan ultanı (1989-jılı 26 mıń km ) ósimlikler singeneziniń processlerin rawajlandırıw,

jaca qurǵaqlıqta keptiriw hám shorlandırıw negizinde ekosistemalar dúziw ushın ájayıp poligoi bolıp tabıladı. Sebebi bul aymaq landshaftı hár qıylı burınǵı teńiz ultanınıń litogenli tiykarı hám teńiz relefi tárepinen miyras etilgen olardıń formalarınıń hám elementleriniń sıpatı menen belgilenedi.

Shıǵıs Aral teńizi ultanınıń qurǵaǵan polosasında ósimliklerdiń 147 túri ushırasadı, sonıń ishinde olardıń 12 túri (4,2% ) teńiz jaǵasında joq. Bul teńiz ultanındaǵı ósimliklerdiń jaǵalıqqa ta-ralǵan túrleri.esabınan payda bolıp atırǵanlıǵın kórsetedi. Olardıń arasında anaǵurlım keq taralǵanlar: júzginler - 15 túr, svedler

-13 túr, lebedler - 12, grebenshikler - 9, astrogallar - 9, juwsanlar;

-8, solyankalar - 6, klimakopterler - 6. Ósimliklerdiń bul túrleriniń úlken bólegin galokserofitler hám galomezofitler quraydı. Sonlıqtan Araldıń qurǵaǵan ultanındaǵı ósimlik sheriklikleri singeneziniń processleri tuwralı arnawlı ilimiy miynetler jazılǵan. Biraq deltanıń teńiz boyı bólekleriniń kewip baratırǵan teńiz ultanı menen baylanısıwshı bólekleri shorlı sahra - boslıǵın dúziw baǵdarına ávolyuciyalastıradı, ol shańlı-duzlı dúbeleyler orayına aylanbaqta.

Aral teńiziniń postakval qurǵaqlıǵın shorlandırıw procesine sút emiziushilerdiń 25 ke jaqın túri, quslardıń 15 túri, ósimlik-lerdiń 10 túrge jaqını hám omırtqasızlardıń azǵana muǵdarı qat-nasadı.

Araldıń sahralasıp atırǵan qurǵaqlıǵı xojalıq maqsetleri ushın qolaysız. Sebebi bul qurǵaqlıqtı házir hám jaqın waqıtla-ra (2010-jılǵa deyin hám onnan da soń) jaylaw hám suwǵarılatuǵın diyqanshılıq ushın paydalanıw múmkin emes. Tek sheklengen uchastka-larda fitomelioraciya júrgiziwge boladı (tiykarınan Ústirt tegisligi jaǵalarında), al duzlı shań shıǵarıw oshaqları jaqın jay-dasqan sahra jayların hám oazisli jerlerdi 300500 shaqırım radi-usqa shekem áste-aqırınlap shorlandırıw qáwpin tuwǵızbaqta.

Aral teńiziniń suwı qurıp qalǵan ultanında házir kúsheyip atırǵan geomorfologiyalıq processlerdi ekinshi bir processke salıstırıw múmkin emes, olardıń dúnyada teńi-tayı joq. Sebebi teńizdiń suwı qurǵaǵan ultanında bunnan burın ótken shártli tábiy-iy tariyxıy dáwir menen salıstırǵanda releftiń qáliplesiwi teńiz qáddiniń tez tómenlep ketiw jaǵdaylarına tikkeley baylanıslı bolıp atır. Usınıń saldarınan qurǵap atırǵan teńiz ultanınıń relefi subakval processlerdiń, atap aytqanda jaǵalarda tik jarlardıń payda bolıwına alıp keletuǵın tolqın urıwlardıń tásirine ushıramadı. Sebebi olar ótmishte, yaǵnıy teńiz qáddi 10 metrden aslam tómenlep ketken orta ásirlerde payda bolǵan, onıń ústine tómen dárejeler ádewir wzaq waqıt oaqlanǵan. Nátiyjede usınday processler nátiyjesinde payda bolǵan jaǵalıqtaǵı tik jarlar hám tekshe-ler taǵı da suw astına ketken, biraq teńiz tұbi relefiniń formala-rında saqlanıp qalǵan. Biraq bul relef teńizdiń házirgi jaǵdayınan burın ádewir qıyın dúziliske iye bolǵan.

Sebebi teńiz akvatoriyasınıń ádewir bólegi aridli jaǵdaylarda birese kontinentlik relef dúziw faktorları tásiriniń waqıtlı maydanına aylanǵan. Kewip qalǵan teńiz shógindileriniń (qum hám shege topıraq) jeńil mexanikalıq quramı kurǵaǵan teńiz ultanınıń keń jolaǵında (teńizdiń shıǵıs bólegi) hár qıylı nárselerdiń payda bolıwına járdem etti. Solay etip, Aral teńiziniń qurǵaǵan ultanı relefiniń dáslepki formalarınıń ávolyuciyası keń espe qumlar massivle-rin payda etiw menen zonalıq aridli morfoskulturanıń qáliple-siwine alıp keledi. Sonday-aq joqarıda kórsetip ótilgenindey, Aral teńiziniń turaqlı duz massası sońǵı on jıllıqlarda 10 mln. tonnadan asıp ketti.

79

Aral qurıp barǵan sayın onıń burınǵı ultanında duzlardıń ádewir kólemleri toplanadı. Máselen, 1970jıllardıń ortalarınan baslap olar jılına 0,8 den 1,4 mln.t. quraytuǵın edi. Bul tiykarı-nan teńiz túbiniń kewip baratırǵan orınlarında minerallasqan jer astı suwlarınıń kóteriliwi menen puwlanıwı nátiyjesinde duzlar-dıń toplanıwı bolıp tabıladı (sonıń ishinde 0-3 metrge shekemgi tereńlikte jaqında payda bolǵan gorizonttan).

Bunnan tısqarı teńiz qáddiniń máwsimli ózgeriwlerine baylanıslı puwlanıw shıǵıp turatuǵın maydanlar kóbeyip turadı (teńiz qáddiniń 1 m kóteriliwi suw saqlaǵıshtıń burınǵı ultanınıń 2 mıń km kólemin suwǵa bastı-rıwǵa alıp keledi. Duzlardıń toplanıwı sonday-aq qısqı dawıllı dúbeleyler waqtında teńiz betinen duzlı shańtozańlardıń samal me-nen kóteriliwin payda etedi.

Teńiz suwınan bosaǵan qurǵaqlıq allyuvial-teńiz (avandeltalarda) shógindilerinen ibarat. Olar teńizdiń arqa hám arqashıǵıs jaǵalarında 1,5 metrden aslam, al shıǵıs jaǵasında 2 m den zıya g qatlamdı quraydı. Sırdáryanıń avandeltasında bolsa, olar 3-5 metr-den asıp ketedi. Olarda shorlıq tipindegi topıraqlar qáliplesedi, al teńiz jaǵalıǵındaǵı shorlar kushli duzlanǵan. Shıǵıs jaǵalıqtıń bólingen orınnan uzaq jaylasqan orınlarda teńiz qurǵaǵalı berli 4-5 jıl ótti. Nátiyjede humlı topıraqlarda duzlardıń muǵdarı azayıp, ádewir tereń qatlamlarda duzlar kóbeydi.

Baqlaulardıń maǵlıwmatlarına qaraǵanda joqarǵı yarım metrlik qatlamdaǵı duzlardıń quramınıń 66-75% xlorlı hám kukirt qıshqıllı natriyge, xlorlı magniyge tuwra keledi. Olardıń, yaǵnıy 0-50 sm qatlamdaSH duzlardıń ulıwma muǵdarı 20 t/ga shamalas. Sebebi bul qatlamda duzlar gipotetik kestege muwapıq emes túrde toplanadı. Sonıń ushın Aral teńizi 39 m abs belgisine shekem qurıǵan jaǵdayda onıń burınǵı ultanınan tek gips hám hákten ibarat bolǵan shógindilerdiń samal menen kóteriliwi múmkin (bul process Aral boyı topıraqlarına unamsız tásir tiygiziw menen birge belgili bir dárejede unamlı meliorativlik nátiyje beriwi itimal, - dep boljanılmaqta).

Degen menen teqiz jaǵalarındaǵı topıraqlarda toplanǵan duzlar teqiz suwı puwlasqanda payda bolatuǵın shógindiler emes. Sebebi olar teńiz qaytqanda jaǵalıqtaǵı qatlamda qalaturın teńiz suwı arqalı aqırınlap

kalillyarlar boyınsha kóteriledi hám puwlanadı hám eritindiden bir waqıttıń ishinde barlıq duzlar shógip qaladı. Hátgeki oypatlarda qalǵan teńiz suwınıń áste aqırınlap puwlasıwı da kewip qalǵan qoltıqlardaǵı eń joqarǵı duzlanǵan galit qatlamınıń "bronlastırılǵan" qabıǵı emes, al tek duzlardıń aralas qura-mı. Sonlıqtan teńizdiń qurǵaǵan ultanınıń jas shorlı topıraqlarınan usınday jaǵdaylarda kóterilgen záhárli duzlar Aral teńizi-niń shıǵıs qám túsliksındaǵı awıl xojalıǵına jaramlı jerlerge unamsız tásir etiwi múmkin. Ulıwma alǵanda, teńiz ultanınıń qurǵaǵan 4 mln. ga bólegindegi topıraqtıń joqarǵı bir metrlik qatlamında 100-300 t/ga duzlar bar. Olar Sorkól shorında 300-400 t/ga, Aral teńiziniń burıngı jaǵasınan 1000 m qashıqlıqta (Shımbay rayonınıń suwǵarılatuǵın zonasında jer astı suwları jer betine jaqın jaylasqan) 300-500 t/ga quraydı.

Aral suwlarındaǵı duzlardıń derlik yarımına jaqını xlorid-lerge qaraǵanda tıǵızlıǵı az sulfatlar bolıp tabıladı hám shógindilerde kópshilik jaǵdayda tonardit pushonkası, - dep atalatuǵın nárseni payda etedi. Oiı samal tez ushırıp ketiwi múmkin, so-nıń menen birge xloridler usınday sharayatlarda qabırshaq, hátteki monolit qatlamdı payda etedi.

Qolda bar az sanlı ma/lıwmatlarǵa qaraǵanda Aral teńizi ulta-nınıń qurǵaǵan uchastkalarında xlorlı natriy qabırshaǵınıń payda bolmaw jaǵdayı (deflyaciyanı aqırınlatatuǵın yamasa boldırmay-tuǵın) Aral boyınan duzlı shań-tozańdı júzlsgen shaqırım uzaqlıqqa ushıratuǵın kúshli shańlı dúbeleylerdiń payda bolıwına alıp keledi.

Sebebi bul regionda burın bunday qubılıslar bayqal-maǵan edi.

Házir teńizdiń qurǵaǵan ultanında qumlı-shorlı boslıq qáliplesip atır. Bunnan burın joqarı minerallasqan jer astı suwlarınıń kapillyar kóteriliwi, bólinip qalǵan qoltıqlardıń, buǵazlardıń hám filtraciyalıq qásiyetke iye kóllerdiń kewip qalıwı saldarınan jer betinde duzlar toplandı. Olar mayda jerler arqalı hawa tasqınları menen baylanısıp, shańlı dúbeleyler payda bolatuǵın oshaqlardan (dereklerden) alıs aralıqlarǵa tarqalıp atır. Bul duz lar Ústirt jaylaularınıń, Ámiwdárya hám Sırdárya deltasında jaylasqan oazislerdiń ósimlikler dúnyasına qáwip tuwǵızbaqta.

Ámiwdárya deltası da kewip atır. Bul aymaqta úlken tereńlik-lerdegi joqarı qatlamlardıń qurǵaqlıǵı, topıraqtı bekkemleytuǵın qamıslıqlardıń hám toǵay ósimlikleriniń joq bolıw fakt-leri ushırasadı. Olar burınları batpaqlıqqa aylanıw qubılısına tán bolǵan orınlarda deflyaciya processleriniń kúsheyiwine alıp kelmekte. Solay etip, áollı processler Aral teqizi ultanının, tek kewip qalǵan bóleginde ǵana emes, al pútkil Aral boyları regionın-da ústem

80

processlerge aylanbaqta.

Ámiwdárya deltası relefiniń arttırılǵan elementleri tiykarınan mayda hám juqa túyirtpekli qumlardan, shege topıraqlardan ibarat. Olar dáryanıń kóp sanlı salalarının, adasıwlarında bólinip qalǵan. Topıraqtıń joqarı qatlamlarınıń qurǵawına baylanıslı olar samal menen ushıp ketedi, basqa orınǵa kóshedi, espe qum-lardı hám mayda tóbeshiklerdi payda etedi.

"Janlı" deltanıń qurǵawına hám topıraqtıq duzlanıwına qarap áoloviyalı processler kúsheyedi. Olardıń kúsheyiwine antro-pogenli faktor kúshli tásir etedi. Geypara rayonlarda mashinalar júrip ótken topıraqtıń beti qumnıń hám duzlardıń tirishiliksiz massasına aylandı. Sebebi qatlamınıń hám shirindinsh saplastı-rılıwı topıraqtıń jaltıraqlıǵınıń (bir ńeshe ret) hám qızıp ketqwiniń (18-25% ) kóbeyiwine, al ıǵallılıǵınıń azaywına alıp keledi. Nátiyjede albedo eki-úsh ese artıp, hátteki 40-50% ke je-tedi. Sebebi duzlanǵan topıraqlarda mashinalar júrip etkennen keyin dóńgelklerdiń izinde kópshilik waqıtta shor payda boladı hám bunday orınlar deflyaciya oshaǵına aylanadı (0,5 sm den 2-3 sm ge shekemgi qalıńlıqta topıraqtıń ústińgi "nıǵaytıwshı" qabırshaǵı joq boladı). Sebebi bir soqpaqtan avtomashina eki ese júrip ótse úrlew procesi eki-úsh esege tezlenedi.

Bul processtiń rawajlanıwı ushın Ámiwdárya deltasında kútá qolaylı jaǵdaylar bar. Sebebi onıń topıraǵınıń joqarǵı qatlam-ları jumsaq sazılay-qumlıqlardan ibarat. Bunıń ústine kóbinese mayda dánge uqsas qumlardan turatuǵın Ámiudáryanıń ańǵarı da kúshli samalǵa ushırap jemirshshp atır.

Ec dáslep shańlı dauıllardıń oshaǵı Araldıń arqa-shıǵıs jaǵalıǵında payda boldı. Bul aymaqta 1961-jıldan beri teqiz túbi-nic qurıp qalǵan uchastkalarınıń maydanı sistemalı túrde artıp baratır. Sebebi kóp jıllıq esap boyınsha Aral teciziniń qurǵaǵan ultanınıń denudaciya tezligi ortasha jılına 2-3 mm quray-dı. Sonlıqtan sońǵı 30 jıldıń nshinde qalıńlıǵı 6-9 sm topı-raqtı samal kóshnrnp ketti. Al qurıp qalǵan jolaqtıń eni jigirma shaqırımnan zıyat. Sebebi bul oshaq (derek) 1975-jılı da ádewir kólemlerde islep turdı. Usıǵan baylanıslı onıń sheklerinde shań atmosferaǵa kóterildi. Bul qubılıs kosmostan júrgizilgen baqlawlar arqalı diznmge alındı. Búgingi kúnge kelip qumlı qatlamlardan turatuǵın qursh qalǵan jolaq teńiz qáddiniń hám oǵan baylanıslı bolǵan jer astı suwlarınıń tómenlep ketiwi nátiyjesinde onıń úlken balegi kewip qaldı hám shańǵıta basladı. Jeńil ushatuǵın qatlamlar menen birge bul aymaqtaǵı shorlıqlar da shańnıń keyaip tusiw deregine aylandı.

Kosmos ıaǵlıwmatların tallaw arqalı anıqlaǵanınday, payda bo-lıp atırǵan shańlı tasqınlar ádettegidey 150-300 (hátteki - 500) shaqırımǵa en jayıp ketedi: Olardıń ortasha uzaklıǵı 1975-jılı 180 shaqrımnan 1979-jılı 300 shaqırımǵa jettn. Kosmostan túsirilgen súwretler boyınsha 1975-1981-jılları 29 iri duz kóteriliw orınları anıqlaydı. Dúbeleyler jılına 10-15 ret qaytalandı. Bi-raq bunday payıtta mına jaǵdaydı názerde tutıw kerek.

Sebebi súwretke alıyaǵan rayonlardaǵı jiyi-jiyi bultlasıw hátteki kútá úlken kólemli dubeleylerdi de dnzimge alıwǵa kesent beredi. Biraq dúbeleylerdiń sayaı ádewir kóp boltwı tiyis. Sebebi Aral teńizi-niń túslik jaǵalarıńda 1980-jıldan beri 90 ǵa shamalas shań tozańlı dúbeley bolǵan. Ol jılına 1-2 sutka dawam etken. Usıǵan baylanıslı Aral boyınıń 18 meteostanciyası sońǵı eki bes jıllıqta shaqlı-topıraqlı dúbeleyli kúnler sanınıń 50% ke kóbeygenligin anıqladı. Olardıń aralıǵı geyde 500 shaqırımnan artıp ketedi. Bular tuwralı ǵalaba xabar

quralları ("Pravda Vostoka" gazetası, "Sobesednik" hdaggeligi) mınaday.

dep jazadı "Aral boyınan kóte-rilgen duzlı shańnıń tásiri 1000 shaqırımnan aslam uzaqlıqta (Ferǵana oypatlıǵında, Gruziyanıń Qara teńiz jaǵalıǵında, hátteki Rossiyanıń arktikalıq teqizleri jaǵalarında) sezilip atır. Aral teńiziniń burınǵı ultanınıń tek shıǵıs bólimlerinen jılına 1 mlrd. tonnadan aslam duzlı-shaq kóterilip ushqan. Sonday-aq kosmo navtlardıń jaqındaǵı baqlawları Araldıń qurıp barıwına baylanıslı shańlı dúbeleydiń jiyiliginiń hám kұshiniń artıp bara-tırǵanlıǵın kórsetedi".

Shańnıń ádewir bólegin duzlı shaq quraydı. Kalciy sulfatı bolsa, onıń basım komponenti bolıp tabıladı, oǵan natriy xloridleri hám sulfatları, magniy sulfatları qatnasadı. Sonlıqtan kóterilip atırǵan duzlardıń úlken bólegi sulfatlardan ibarat.

Málim bolǵanınday natriy xloridleri hám sulfatları ósimliklerge (ásirese olardıń gúllew dáwirinde) unamsız tásir etedi. Sebebi Aral teńiziniń qurǵap qalǵan ultanınan kóterilgen duzlı shańlardıń Aral boylarındaǵı hám onıń tısqarısındaǵı ahıl xo-jalıǵı ósimliklerine unamsız tásir jasap atırǵanlıǵı tastıyıqlanbaqta. Sonday-aq qum hám duzlar kóteriletuǵın orınlarǵa jaqın jaylasqan meteostanciyalar jaylaw

ósimlikleri zúráátiniń turaqlı tómenlep