Qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı

uqsas bolıp, viruslı blokada ilimiy-texniіsalıq hám seksual revolyuciya ushın da xarakterli (qurılısı kompyuterli tarmaqlardaǵı kemshiliklerdi de "virus" dep ataydı).

Tábiyattaǵı júdá keń kólemli, regionlıq, jergilikli hám noqatlı ekologiyalıq shekleniwler hám adam múmkinshilikleriniń limit-leri ilimiy-texnikalıq revolyuciya baǵdarın ózgertedi. Nátiyjede texnika hám texnologiyalardıń «Ekologiyalıq sáykesligi», "ekologiyalıq baha", kompleksli hám t.b. tiptegi túsinikler dizbegi payda bo-ladı. Al ayırım óndirisler tereń ózgerislerge tayarlanıp atır. Biraq ol tek ozonlı ekrandı buzatuǵın freonlardı saplastırıw menei texnologiyalardıń almasıwı ǵana emes, al "energetikalıq revolyuciya" nátiyjesinde boladı. Planeta biosferanıń quramları (strukturaları) jol qoyatuǵın absolyut shekte energiya jetilistiriw 10 shártli tonna otınǵa jetepi. Sonlıqtan rawajlanǵan ellerde áner-giyadan paydalanıwdı 20-25 jılǵa qısqartqan jaǵdayda ǵana usı shek-ke erisiw múmkin. Bunı otınnıń hám energiyanıń basqa derekleriniń qorları emes, al energiya jetilistiriwde jol qoyılatuǵın sheklerdi házirgi zaman ilimiy-texnikalıq revolyuciyası nátiyjesinde ámelge asıradı.

Planetanıń hám onıń ayırım bólekleri bolǵan ekosistemalardıń alıp júriu uqıbı tiykarǵı limitlestiriwshi qor bolıp tabıladı. Bunnan ámeliy istiń jańa tarawı-ekologiyalıq jobalastırıw payda boladı. Ol biziń elimizde házirshe tábiyattı qorǵaudıń ay-maqlıq kompleksli sistemaları túrinde, yaǵnıy kásiplik dárejede dúzilgen usınıslıq sıpatında ámelge asırılıp atır (ilajlardıń jańalıǵına hám arnawlı tayarlanǵan qánigelerdiń joqlıǵına bayla nıslı). Joybarlardıń "ekologiyalıq" bólimleriniń hám usı joy-barlardıń ekologiyalıq ekspertizalarınıń

(durısıraǵı, bahaları) kásishіiligi, sapası júdá tómen. Bunday jaǵday hátteki pútkil dúnya júzi ushın xarakterli. "Ásir joybarı" dáwirinen keyin biziń elimizde ózine keliw waqıtı baslanadı. Biraq barlıq nárse birden

ózine kelmeydi. Olar menen bir waqıtta "ekologiyalıq" topalań, "jasıl" ákstremizm payda boladı. Hátte adamlar ushın dáriler tayarlawǵa zálel keltirip, beloklı vitaminli koncentratlar jetistiriwdi qayta tiklewge pátli um-tılıw da unamlı nátiyje bermey qaladı. "Jasıl" ákstremizm hátte Sankt-Peterburg qalasın jarıp jiberiwdi talap etiwge urındı. Biraq onı rekonstrukciyalaw, qayta jobalastırıw múmkin, al jarıp jiberiw álbette aqmaqshılıq boladı. Sebebi usınday konstrukciyalar Angliyada, Temzada hám Gollandiya jaǵalawında tabıslı islep tur.

Házir biziń elimizde geypara óndirislerdi turmıs hám tábiyat ortalıǵınan qorǵaw

52

talaplarına muwapıq modernizaciyalaw zárúrligi payda boldı. Bunıń ushın texnologiyalardı ekologiyalıq talapqa muwapıq jańalaudıń ayqın bardarlamasın islep shıǵıw kerek. Sonday-aq ayırım kárxanalardı jabıw, yamasa olardıń óndirislik háreketin toqtatıw boyınsha usınıslardı ekologiyalıq hám sociallıq jaqtan dálillew zárúr. Geyde ayrıqsha zıyanlı óndirisler saplastırılıp atır, biraq turmısımızǵa sińip ketken monopolizm tásiri astında qurılǵan ájayıp gidiman obektler házir kewildegidey nátiyje bermey atır. Olardı almastırıwshı ıqsham úskeneler de joq. Sonlıqtan olardıń isten shıǵıp qalıwı ekonomikanı ıdıratadı, geyde hátteki iri ekologiyalıq zálellerge alıp keledi. Sebebi biziń elimizde ekologiyalıq baǵdarlama onshelli haqıyqıy, sistemalı emes. Olar tek direktivalıq baǵdarda jazılǵan hújjetler. Sonlıqtan olardıń shártleri tolıq orınlanbaydı. Sebebi bul máselelerge kerekli materiallıq qorlar hám qarjılar jeterli muǵdarda ajıratılmaydı, ayqın kórsetpeler joq. Ámeliy is jұzinde bul tutas mashqalanı jetik túsinetuǵın hám ilimiy-texnikalıq rawajla nıw baǵdarlamaların dúze biletuǵın qánigeler de jetispeydi.

Bunday jaǵdaylarda nızam talapları da tabıslı orınlanıwı múmkin emes. Sebebi olar texnologiyalıqtexnikalıq, sociallıq hám ekonomikalıq jaqtan bir-biri menen tıǵız baylanıspaǵan. Sonlıqtan qorshap turǵan tábiyiy ortalıqtı qorǵaw boyınsha nızamlardı buzıwshı yuridikalıq hám fizikalıq táreplerdiń qatarı azaymay atır. Nızam joybarların islep shıǵıwshılardıń tájiriybesi jetkiliksiz, mamanlıǵı pás. Usıǵan baylanıslı tábiyattı qorǵaw nı-zamların háreketke keltiriw mexanizmleri jetilistirilmey atır.

Juwmaqlastırıp aytqanda tábiyattan paydalanıw máselesi ekologiyalastırıw talaplarına juwap bermeydi. Sonıń ushın ekologiyalıq kásipke iye kadrlardı qıstawlı túrde kóplep tayarlamasa ekologiyalıq keskinlikler, itimallı avariyalar hám keń kólemdegi apatshılıqlar elimizde bunnan bılay kóbirek shıǵınlarǵa alıp keliwi múmkin.

EKOLOGIYaLÍQ DAǴDARÍSLAR HÁM ONNAN SHÍǴÍWDÍŃ

JOLLARÍ

Ekologiyalıq daǵdarıslardıń tiykarǵı ayırmashılıqları hám onı jáminetshiliktic moyınlawı

Ekologiyalıq daǵdarıs bul adamzat penen tábiyat arasındaǵı óz-ara baylanıstıń shiyelenisiwi bolıp, ol adamzat jámiyetindegi bio-sferanıń resurslıq-ekologiyalıq múmkinshiligine óndiris kúshleri menen óndiris qatnaslarınıń sáykes kelmewshiligin bildiredi. Mı-salı asa ketken ańshılıq nátiyjesinde iri omgrtqalı haywanlardıń (mamontlardıń, mostodontlerdiń, basqada túyelerdiń, atlardıń, ayıulardıń, gigant suwınlardıń, júnli nosoroglardıń hám bobrlardıń) qırılıp joq bolıp ketiwlerin, al házirgi jaǵdaylarda bir qatar tábiyiy resurslardıń tawsılıwların, tirishilik orta-lıǵınıń globallıq masshtabta pataslanıwların (ol payda bolǵan pataslıqlar reducentlerdiń qayta islewge uqıpsızlıǵınan ósip baradı) kórsetiwge boladı.

qorshaǵan ortalıqtan pataslanıwına, ekologiyalıq teń salmaqlılıqtıń buzılıwına, tábiyiy komplekslerdiń qayta tikleniw qám jańalanıw uqıplılıǵınıń páseńleuine alıp keldi. Sebebi jer astınan qazıp alınatushn janılǵı zatlardıń qurılıs materialları menen rudanıń jıllıq murdarı álle qashan 100 mlrd. tonnadan asıp ketti hám olardıń tiykarǵı massası biziń jasaw ortalıǵımızdı pataslawshı hám záhárlewshi óndiris shıǵındılarına aylanbaqta. Tek ǵana Evropa el-lerindegi ekonomikalıq jámiyetlik shólkemlerden jılına 2 mlrd. tonnadan aslam óndirislik shıǵındılar shıǵadı.

Hár jılı 200 mln. tonna uglerod okisi, 50 mln. tonna uglevodorod, 120 mln. tonna kúl, 150 mln. tonna kúkirt atmosferaǵa aralasıp, sońında olar jerge záhárli ashshı jawınlar bolıp qaytıp túsedi. Dúnya júzi boyınsha 25 mıń ósimlik penen 30% ke jaqın haywanlardıń túrleri joq bolıw apdında tur. Bir neshe milliard adam tirishilik etetuǵın bunday regionda atmosferanıń pataslanıwı jer júzi-lik densawlıqtı saqlaw mákemesi bslgilegen muǵdardan ádewir asıp ketti. Toǵaylardıń kóplep shabılıwı, hár qıylı órtlerdiń aqıbetinen olardıń siyreklesip qalıwı hám toǵay maydanlarınıń "jeńil planetalar menen" (jeńil gazler)

záhárleniwi toǵaylar maydanınıń keskin qısqarıwına alıp kelmekte. Ol jılına 11 mln. gektardı quraydı. Sebebi

Túslik Amerika hám Túslik Shıǵıs Aziyada tropikalıq toǵaylardıń kóplep shabılıwı, Evropa kontinentleriniń "taqırlıqqa" aylanıwı hám basqa regionlardıń jaǵdayınıń tómenlewi jer betinde kislorod zonasın keskin kemeytip, klimatta úlken ózgerislerdiń payda bolıwına sebepshi bolmaqta. Ulıwma bosap qalǵan jer maydanınıń 30% ten aslamı adamzat iskerligi nátiyjesinde júzege kelip atır. Shólistanlıq álle qashshan 5 mlrd. gektar jerdi iyeledi. Ol planetanıń hár bir jasawshısına bir gektardan tuwra keledi. Sebebi jerdiń bosap qalıp, shólistanlıqqa aylanıwınıń tezligi jılına 6 mln. gektardı quraydı. Ulıwma jer betiniń atmosferasında kómir qıshqıl gazdıń (SO ) kóplep toplanıwı atmosferanıń qızıwın yaǵnıy "parniklik tásir"di kúsheytip atır. Ol tirishilik ushın qáwipli jaǵdaydıń kóplep shıǵıwınan derek bermekte. Mineral janılǵılardı judá kep muǵdarda sarplawshı jıllılıq energetnkası hám basqa da kómir qıshqıl gazdı "qoldan jetkerip beriwshi"lerdiń "iskerligi" nátiyjesinde onıń atmosferadaǵı koncentraciyası industriyanıń kúshli rawajlanǵan dáwirine shekemgi dáwirge salıstırǵanda tórtten bir bólegin (sherek) quraydı. "Parniklerdiń" qorshaǵan ortalıqqa bolǵan basımı júdá kúsheydi. Eger onıń rawajlanıwına tezirek keri tásir jasal-masa, tábiyiy ortalıqta ekologiyalıq apatshılıqtıń keskinlesip, tirishiliktiń joq bolıw qáwpi tuwmaqta. Adamzattı quyash radiaciyasınıń ultrafiolet nurlarınan qorǵawshı ozon qabatınıń saqlanıwı júdá quramalı is bolıp qaldı. Buǵan mısal etip keleshektegi qáuiptiń belgisin ańlatatuǵın Amerikanıń túslik polyusi ústindegi "ozon tesigi", - dep atalatuǵın apatshılıqqa alıp keliwshi jaǵdaydı yaǵnıy ozon qabatınıń buzılıwın kórsetiwge boladı. Ol ilimpazlardıń pikiri boyınsha sanaat

óndirisindegi texnikalarǵa Freon hámde basqa ozon molekulaların joq etiwshi zatlardı kóplep paydalanıwdıń nátiyjesi. Sonlıqtan ekologiyalıq apatshılıqtıń kes-kinlesiwi planetanıń kóplegen regionların barǵan sayın tınıshsızlandırmaqta. Mine usınday regionlardıń qatarına tábiyiy sharayatı boyınsha "civilizaciya besigi" xızmetin atqarıwshı jer orta teńiziniń regionı kiredi. Sebebi bul teńiz basseyni úsh kontinent-tic suw aǵısınan payda bolǵan oyıqlardan ibarat. Olar tutasıp ketip, teńizdi patas taslandılardı jıynaytuǵın teńizge aynaldırmaqta. Maǵlıwmatlarǵa qaraganda teńizge hár jılı 60 mıń tonna juwındı zatlar, awıl xojalıǵında paydapanılǵan mıńlaǵan tonna nitratlar kelip túsedi. Onıń suwınıń 85% tin teńiz aldında jaylasqan eń iri 120 qalalardan kelip tusetuǵın tazalanbaǵan suwlar quraydı. Bunnan basqa regionlardaǵı ekologiyalıq apatshılıq qáwpiniń aqbetlerine birme-bir toqtamastan elimizdiń "ekologiyalıq kartasına" bir názer taslasaq burınǵı SSSR daǵı ekologiyalıq apatshılıq orayınıń qaysı aymaqta jaylasqanlıǵın, onıń qay dárejede . tús alǵailıǵın hám qaysı elge qáwip tuwıp turǵanlıǵın anıq kóriwge boladı. Mısalı burınǵı SSSR Ilimler akademiyasına qaraslı Geografiya institutınıń ilimpazları regionlardaǵı shiyelenisken jaǵdaylardı, ekologiyalıq apatshılıqlardı táriplewshi burınǵı SSSR diń tolıq ekologiyalıq kartasın islep shıqtı. Kar-tadaǵı maǵlıwmatlar boyınsha ekologiyalıq jaǵdayları keskinlesken rayonlardıń maydanı ayrıqsha qorǵalatuǵın aymaqlar hám qorıqqana aymaqlarınan 17 ese kóp. Bul rayonlarda eldegi xalıqtıń 25% ti jasaytuǵın 123 qala jaylasqan. Olardıń ulıwma xalqınıń sanı 50 mln. ǵa shamalas bolǵan 103 qaladaǵı xalıq zıyanlı zatlardıń belgilengen koncentraciyasınan 10 ese zıyat záhárlengen hawadan dem aladı, 600 qala tazalanǵan sapalı suw menen támiyinlenbegen, 5 mln. gektardan aslam eń ónimli jerler kúyiw hám shorlanıw aqıbetinen awıl-xojalıǵı aynalısınan shıgıp qaldı, 10 mln. gek-

55

tarǵa shamalas eń bahalı dep esaplanǵan jer suw saqlaǵıshlardıń astında qaldı. Usılarǵa baylanıslı 1989-jıl 27noyabrde burınǵı SSSR joqarǵı keńesiniń "Eldi ekologiyalıq jaqtan sawaltıw boyınsha keshiktiriwge bolmaytuǵın ilajlar haqqında" ǵı qararında elde payda bolǵan ekologiyalıq jaǵdaylar hám olardıń ayırım aymaqlarda keskinleskenligi atap kórsetilgen edi. Usınday regionlardıń birinen esaplanǵan Aral teńizi regionında jasawshı adamlardıń ekologiyalıq jaǵdayı qadaǵalawdan shette qalıp, Aral boyı zonası házir ákologiyalıq apatshılıq orayına aylandı. Chernobıl AESı avariyasınan jábir kórgen rayonlarda ekologiyalıq jaǵday shiyelenisip atır. Qalmaq, Pridneprovske, Pridnestrove (Dnepr hám Dnestr boyları), Donbass, Ural, Kuzbass, Volga basseyni, Sevan, Íssıq kól, Balxash, Ladoga keli, Azov, Kaspiy, Baltik, Qarateńiz hám basqa bir qatar regionlar ekologiyalıq krizis bosaǵasında tur. Biraq ekologiyalıq apatshılıqtıń kelip shıǵıw sebepleri, olardıń barǵan sayın qes-kinlesiwi tuwralı maǵlıwmatlar judá kóp. Sońlıqtan olardı ele de kóplep keltiriwge boladı. Juwmaqlastırıp aytqanda olardıń hámmesi bir ǵana nárseni yaǵnıy tábiyat penen adamzat arasındaǵı óz-ara qarım-qatnastıń buzılıwı nátiyjesinde adamzattıń ulıwma úyi esaplanǵan tábiyattıq buzılıp atırǵanlıǵın ańlatadı. Biraq bunday ekologiyalıq jaǵday-dıń aldın alıw ilajları boyınsha birqansha ilimpazlar bahalı oy-pikirler bildirdi. Olardıń pikirlerine qaraǵanda jámiyetlik óndiris penen birsfera arasındaǵı óz-ara qarım-qatnas "qáwipli bosaǵaǵa" jaqınlamaqta. Usıǵan baylanıslı jaqın arada tábiyiy ortalıqtıń bahalı qásiyetleriniń tómenlewi

kúsheyip, apatshılıqqa alıp keletuǵın eń qáwipli shekke jetedi. Sebebi adamzat óziniń jasaw ortalıǵına belgilengen normadan kóbirek qısım jasap atır. Sonlıqtan bizler eń sońǵı shegarada turm.ız, yamasa ákologiyalıq apatshılıqtıń bosaǵasında jasap atırmız. Sebebi adamzat iskerliǵy xaldarınan júdá awır júkti kóterip turǵan planetanıń "Ekologiyalıq sıyımlılıǵı"yaıq tawsılıw waqtı jaqga qaldı. Olar bizlerdi tábiyiy ortalıqtı qorǵawǵa, yaǵnıy adamzattıq jasap qalıwı ushın gúresiw kerek degen juwmaqqa keliwge hám bul eki máseleniń birdey áhmiyetke iye ekenligin ańǵarıuǵa baǵdarlaydı. Biraq termoyadrolıq qáwip keskinlesken sońǵı uaqıtta jerdiń áko logiyalıq awır jagdayı kóleńkede qalıl qoydı. Degen menen bul 2 qáuiptiń bir-birine júdá jaqın ekenligin jámiyetshilik moyınlamaqta.

Áskeriy soqlıǵısıw bultları siyreksip atırǵan házirgi dáwirde adamzat ushın yadrolıq qáwip penen teńdey qáwipli bolǵan "ekologiyalıq bomba"nıń qáwpi kórer kózge anıq kórinil tur. Eger tábiyiy ortapıqtı qorǵaw máselesiniń áhmiyeti ekologiyalıq apatshılıq qáwpi tuwralı juwmaqlardan belgili bolǵan bolsa, oǵan ilimiy juwap tabıw, yamasa ekologiyalıq qáwipsizlikti támiyinlew ushın ekologiyalıq revolyuciya, ekologiyalıq buyrıqlar hám taǵı basqa ámeliy ilajlardı iske asırıw zárúr. Sebebi qorshap turǵan tábiyiy ortalıqqa ekologiyalıq moral, adam qám tábiyattıń óz-ara qatnası, átikası kózqarasınan qarasaq ta házirgi ekologiyalıq jaǵday jetki-likli dárejede túsinikli. Sebebi adamzat jasap turǵan biosfera-nıń parametrin saqpap qaladı, yamasa onıń menen birge ólip ketedi. Sonlıqtan biosferanı basqa túrinde bolsa da saqlap qapıw kerek. Bunıń ushın keńnen belgili bolgan tómendegi "ákooraylıq princip-ler saqlanıwı tiyis: 1) adamzat jámiyetiniń rawajlanıwınıń tiykarı - biosferanı (tábiyattı) saklaw; 2) túrlerden hám ulıwma genetikalıq hárqshlılıqtan ayırılıw áhmiyetli qáwiplerdiń biri; 3) keleshekte xalıq sanınıń ósiwi hám adamlardıń molshılıǵın kóbeytiw bir birine sáykes kelmeytuǵın háreketler; 4) tábiyiy baylıqlardıń keleshektegi nátiyjelerin esapqa almawshılıq qáwipli aqıbetlerge alıp keledi. Sonlıqtai bul qatarlardı tábiyiy siste manı ákspluataciyalawdı sheklew boyınsha potenciallıq mexanizmniń joq ekenligi tuwralı punktler menen tolıqtırıw múmkin.

Eń aqırında jámiyetlik rawajlanıw dáwiriniń sońǵı bólegi bolǵan ilimiy gumanitarlıq revolyuciyanıń baslanıp ketkenligin sóz etiw kerek. Degen menen ol ilimiy hám injenerlik dáuirdiń tábiyiy dawamı bolǵanlıǵı menen, ol dáwirden pútkilley ajıralıp turadı. Onıń tiykarǵı belgileri ekologiyalıq hám ekonomikalıq qadaǵalaw menen anıqlanadı. Eń sońında olar mámlekettiń siyasatın anıqlap, onıń bekkem birligin quraydı. Biraq bul máseleni she-shiwde qanday nárse kesent berse, ol oylaudıń ánerciyalıǵı hám ideologiyalıq jaqtan sap bolıw, yamasa oylap bilmewshilik bolıp esaplanadı. Írasında da ideallıq kesteler hámme waqıt utopiyalı (qıya-lıy) bolıp olar ulıwma kóriniste áste-aqırın iske asadı. Biraq postindustriyalıq ilimiy-gumanitarlıq jámiyettiń bir qatar túr ózgeshelikleri hár qanday jaǵdayda da anıq kózge taslanadı. Degen menen zamanagóy 'ekologiyalıq krizisten shıǵıw sxemasın dúziwden aldın adam qáreketiniń qár qıylı tárepin ekologiyalastırıudıń tiykarǵı belgilerin qarap shıqqan maqul.

56

Ekologayalıq daǵdarıstan shıǵıwdıń ekologiyalıq siyasatları

Ekologiyalıq rawajlanıwdıń tek shártli globallıq, regionallıq, jergilikli hám tochkalıq masshtabtaǵı ulıwma ayırmashılıǵın belgilew múmkin. Sebebi onıń joybarın dúziw uіііın ilimiy hám informaciyalıq (maǵlıwmatlıq) baza, ekonomikalıq hám nızam shıǵaratuǵın tiykarı joq. Sonlıqtan ekologiyalıq rawajlanıwdı ekologiyalıq siyasattan baslaǵan maqul.

Sebebi akademik V. I. Vernadskiydiń kórsetiwi boyınsha adamzat ótken ásirdiń aqırında aq globallıq geologiyalıq kúshke aylanǵan edi. Olarǵa qolaylı tábiy-iy resurslar tolıǵı menen derlik xojalıq aylanıslarına tartılǵan. Olardı retsiz qayta-qayta paydalanıw qázirgi waqıtta ekologiyalıq daǵdarıstıń tiykarın quraydı. Sebebi tovarlıq bazar házir ulıwma planegalıq bazarǵa aylandı. Oǵan globallıq masshtabtaǵı tábiyiy resurslar kirgizildi. Biraq olardıń kóbisi dúnya júzilik tovarǵa jatpaydı. Máselen kún nurınıń, atmosfera hawasınıń hám teńiz suwlarınıń formal jaqtan bahası joq. Degen menen olardı bahasız dep esaplawǵa bolmaydı. Sebebi atmosferanıń tınıqlıǵın, onıń tazalıǵın hám teńiz suwlarınıń sapasın saqlaw ushın ádewir kúsh jumsaladı, demek miynet hám materiallıq qarjı talap etiledi. Olar hár elde hár qıylı bolǵanı menen, dúnya júzilik uyımlar jer hám onıń resursları barlıq xalıqqa tiyisli degen pikir bildirmekte. Sebebi tábiyiy baylıqlar joba menen bárshe xalıqqa bólistiriledi. Sebebi ekologiyalıq jasaw ortalıǵı hyi planeta hámmege birdey. Olar tek texnikalıq hám antropogenlik tásir nátiyjesinde buzılıp atır. Sonlıqtan Evropa yamasa Amerika ústindegi tútin hám gaz shıǵındıları Arktikadaǵı qara qoyıw tútinlerge (smoglarǵa), bolmasa Antarktikadaǵı ozon tesiklerine tásir etedi. Usıǵan baylanıslı bir qatar qadaǵan etiwler hám so-rawlar tuwadı. Olardan birinshi qadaǵan etiwge adamzattı hátteki awır ekologiyalıq jaǵdayda da nabıt qılatuǵın atomlıq hám qálegen masshtabtaǵı basqa da urıslar bolıp tabıladı. Sebebi olar adamzattı záhárlep qoymastan, olarda payda bolǵai ekologiyalıq jaǵdaylardı saplastırıwǵa jetkilikli qárejeti bolmaydı. Nátiyjede bunısız da buzılıp atırǵan tábiyat ábden buzıladı. Ekinshi qadaǵan etiwge globallıq masshtabqa alıp keletuǵın qorqınıshlı pataslanıw ja-tadı. Sebebi onı kim payda etse de onıń basqalarǵa apatshılıq tásiri birdey. Úshinshi qadaǵan etiwge mámleketlik shegaranı qadaǵalaw kiredi. Biraq shegara ekologiyalıq jaqtan qáwipli bolmasa da jabıw kerek pe degen soraw tuwadı. Álbette kerek emes. Sebebi shegaranı jabıw tek siyasat ushın paydalı bolıwı múmkin. Sonıń ushın dúnya-nı siyasiy jaqtan hár turge bóliw pútkilley qolaysız. Sebebi dúnya bólek-bólek emes, ol biziń denemizge qusaǵan bir tutas ekologiyalıq

sistema. Sonlıqtan dunyanıń qay jerinen shanıshsaq da onıń hámme jeri awıradı hám qálegen jerinen qan aǵadı, - dep durıs suwretleydi N. F. Reymers (1994). Sonıń ushın planetadaǵı barlıq adamlar bir-birine járdem berip, birge háreket etiwi kerek. Sebebi planeta-da birge jasawda hám qatnasıwda konfrontaciya jaramaydı. Sebebi "saǵan jaqsı", "maǵan da jaqsı" degen principti iske asırıw ápiwayı nárse emes. Sebebi ekologiyalıq, ekonomikalıq innovaciya-nıń basshılıǵınan qutılıw ushın milliy hám mámleketlik shegaralar usı waqıtqa shekem "káramatlı" dep daǵazalandı. Bunıń ustine hár bir eldiń ekonomikasınıń rawajlanıwında úlken ayırmashılıqlar bar. Sonıń ushın shegaralardı áytewirden-áytewir ashıw qáwipli. Onıń ushın aldı menen sociallıq-ekonomikalıq jaǵdaydı teńlestiriu zárúr.

Házirgi waqıtta ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılawdıń usılları birdey emes. Injenerlik oylar bir receptti usınsa, ap tábiyiy ili-miy pikirler basqa usıllardı kórsetedi. Sanaattıń hám texnikanıń rawajlangan jıllarında barlıq ekologiyalıq mashqalalardı texni-kalıq usıllar menen, yaǵnıy kanallar qazıw, kosmoslıq qalalar qurıw hóm usıǵan usaǵan injenerlik hiyle menen sheshiledi, - dep tusindirildi. Álbette texnikanıń bunday jetiliskenligin biykar-law biymánilik bolıp tabıladı. Sebebi olar ayıpker emes, al olardı asa mólsherlewshiler ayıpker. Sebebi bunday isler ekologiya-nı jaqsılaw boyınsha qárekettiń tek bir bólimin ǵana quraydı hám ol birinshiden texnokratlıq basımnan payda bolsa, ekinshiden mámleketlik qarjını basqa maqsetlerge jumsawǵa alıp keledi, yamasa onıń rekreaciyanıń basqa formalarına ajıratılǵan bólegkn qısqartadı. Texnokratlar vlastı jasalma oylaushılardıń, joqarǵı mádeniyatlı siyasatshılardıń qolına tezirek óte qoymaydı hám texnokratiyanıń rawajlanıw dáwirinde birden bolatuǵın process te emes. Bunıń ústine ol dúnyanıń hár bir regionında, hár bir aymaǵında hár túrli bolıp ótedi. Sebebi ellerdiń ekologiyalıq, soci-allıq salamatlıǵınıń hám ulıwma mádeniyatınıń tariyxıy pisip jetilisiw dárejesi bir-birine uqsas emes. Sonlıqtan kópshilik eller hám regionlar dúnyanıń ekologiyalıq

57

hám ekonomikalıq organizmine kirip qosılıw ushın eq aldı menen óz aldına ǵárezsiz bolıwı kerek. Sebebi barlıq ullı imperiyalardıń hám bekkem awqamlardıń (soyuzlardıń) bólinetuǵın dekonolizaciyalıq dáwiri dawam etpekte. Siyasiy vlast bolsa, burınǵısınsha ekonomikalıq baylanıslardıń ústinen ústemlik etip atır. Ekologiyalıq imperativ usı waqıtqa shekem tolıq moyınlanbadı. Adamzat házirshe iskerlik fazasında tur. Ol erteńgi kún menen emes, al keshegi kún qálpinde háreket etpekte. Biraq búgingi kúni ekologiyalıq siyasat barlıq dúnya júzilik siyasatqa ústemlik etiwi kerek. Sebebi ol ulıwma adamzattıń hár bi-riniń aman qalıw múmkinshiligin hám jolların anıqlaydı. Haqıyqatında bolsa ekologiyalıq siyasat belgili toparlardıń ǵana máplerin gózledi hám olarǵa xızmet etip atır. Bul antropoekologi-zaciyalaw dáwirine tán jaǵday. Sebebi adamlardıń qanday "izm"lerde jasap atırǵanı qızıqtırmaydı. Olardı kóbirek ózleriniń bostanlıǵı, tovarlardıń molshılıǵı, taza hawa, suwdıń tazalıǵı,

tı-nıqdıǵı, dem alıwǵa toǵay, shomılıwǵa basseyn, semyasınıń amanlıǵı qızıqtıradı. Biraq olar ekologiyalıq rawajlanıwdıń sheklerin (limitlerin) qanshelli tereń túsingeni menen texnikalıq resurs-lardı únemlew, olardı az shıǵınlı tárepke baǵdarlaw hám demografiyalıq processlerdiń ósiwi sıyaqlı globallıq mashqalalar sheshilmeydi.

Tek avtomat retlewshilik ǵana adamzattı amanlıq jolına apa-rıwı múmkin. Usı payıtta ǵana ekologiyalıq, ekonomikalıq hám áko-logiyalıq demofafiyanıń xızmeti ushın úlken maydan bar.

Ósip baratırǵan kóz-qaras qám rawajlanıp atırǵan jámiyet ilimniń rawajlanıwın talap etedi. Biraq kózqaraslıq lozung onı iske asırıwdıń jolın kórsetpeydi. Sebebi krizislik qubılıs sonday tereń hám keń, ol adamzattıń tábiyiy sıpatta ózinen-ózi retleniwshi sistema bolǵanınday planetanıń ekosistemaeı buzılıp qalmay ma? - degen gúmanlanıw payda etedi.

Sebebi krizislik qubılıs hámme waqıt adamzat tótepki bere almaytuǵın qatań jawızlıq jolı menen ótedi. Usıǵan baylanıslı bul tábiyiy mexanizm dáslepten-aq óziniń mánisi boyınsha, anıqlaması boyınsha adamgershiliginen ayırılǵan. Sonlıqtan adamzat ózinen ózi retleniwdi bildiriwdi hám ózgeriwshilik jolı menen iske asırıw ushın múmkinshilik tuwdırıwǵa, basqarıwdıń jasalma mexanizmin dóretiwge urınbaydı. Sebebi ol bulardı aynalıp óte almaydı. Bul adamzattıń ózine hám óziniń áwladına tán oǵada jawızlıǵı bolıp tabıladı. Bunday glo ballıq másele sociallıq-ekologiyalıq bilimniń barlıq ciklin quraydı. Ol tek zamanagóy ekologiyalıq revolyuciyanıń barısında rawajlanǵan industriallıq adam jámiyetiniń ilimiy texnikalıq hám ilimiy-gumanistlik tárepten ekologiyalastırıw fazasına ótiwi menen ǵana sheshiledi.

Ekologiyalıq krizistiń birinshi fazası rawajlanǵan ellerdiń texnikalıq fazası menen baylanıslı boladı. Olar gúresti pataslanıwǵa qarsı gúresten baslap, óldim azarda tábiyattı saqlaw boyınsha ekologiyalıq siyasat júrgiziw arqalı xalıq sanınıń ósiuiniń turaqlasıwına, hátteki onıń azayıwınan qutqarıwǵa erisedi. Bunnan basqa da pataslıqlardı sırtqa shıǵarıw baslanıp, gónergen yamasa ápiwayı texnologiyanı tasıp shıǵarıw jumıslarına almastıradı. Biraq sol uaqıttıń ózinde ekologiyalıq krizistiń ekinshi fazası baslanıp,

rawajlanıp atırǵan ellerdi industriyalas-tırıwdıń sebepshisi boldı. Olar tirishilik ortalıǵınıń buzı-lıwına, onıń pataslanıwına alıp keldi. Biraq olardı saplastırıwǵa hádden tısqarı jarlılıq kesent berdi. Bunıń ústine sanaat hám ilimiy-texnikalıq rvvolyuciya dáwirine salıstırǵanda (Tek Qıtayda hám Hindstan yarım atawında 2 mlrd. adam jasaydı) rawajlanǵan ellerde adam kóbirek jasaydı. Bunday kóp xalıqtıń jasaw ortalıǵına industriyalastırıudıń barısında basımı ótmishtegi rawajlanǵan ellerdegiden kúshlirek boladı. Demek olardıń biosfe-raǵa tásir etiwi ulıwma ekologiyalıq krizictiń birinshi fazasındaǵıdan kúshli - degen sóz. Sonlıqtan biosferanıń hám ekosferanıń bunday basımǵa shıdawına hesh qanday isenim joq. Sebebi tiyisli mádeniyatqa iye bolmaǵan ilimiy-texnikalıq rawajlanıw jıynalǵan baylıqlardı basıp alıw niyetindegi urıs qáwpin keltirip shıǵara-dı.

Sebebi juwapkershilikti sezbeytuǵın adamlar qollarında qurallı kúshler bolǵanlıqtan,

jaqın jerde jaylasqan ellerdiń mal-múlkin basıp alıwdı háwes etedi. Mısalı jaqın shıǵıstaǵı bolǵan waqıya onı tolıq dálilleydi. Sebebi dúnya júzilik uyımlar mámle-ket basshılarına tikkeley basshılıqtı ámelge asıra almay atır. Sonday-aq regionallıq kelispewshilikler dúnya júzi uyımlarınıń kewlin ekologiyalıq zárúrlikten basqa tárepke awdarmaqta. Al adamzat jeke. tar regiondagı mashqalanı sheshe otırıp, ulıwma jasaw múmkinshiliginen ayrıladı. Sebebi olardı adamzattıń sheshiwi múmkin emes, sebebi ayrım "irińler qannıń ulıwma záhárleniwine" alıp keledi.

Urıs awır ekologiyalıq jınayatqa aylanıp, agressorlarǵa hesh qanday payda keltirmeydi hám pútkil adamzattı qorqıtadı. Qálegen urıs óziniń jer sharına tásiri menen dúnya júzlik

58

bolıp esaplana-dı. Biraq urıstıń bunday jańa ipostası ele tolıq moyınlanbay atır. Sonlıqtan ekologiyalıq krizistiń ekinshi átapı tek barlıq siyasiy oylardıń ǵana emes, al pútkil planetanıń barlıq puqaraları-nıń iygilikli isi bolıp tabıladı. Bul jaǵdayda ilim, siyasat hám ideologiya eń joqarǵı dárejege kóteriledi. Sebebi ulıwma adamzattıń mádeniyatınıń rawajlanıw basqıshında ekologiyalıq kóz-qarastı payda etiw, yaǵnıy ekologiyalıq siyasat haqıyqıy qural bolıp esaplanadı. Usıǵan baylanıslı házirgi ekologiyalıq siyasattıń tiykarǵı principlerin tómendegishe bóliwge boladı.

Birinshiden jer betindegi tábiyiy tirishilik jaǵdayın, ekosistemalardı, olardıń barlıq ieraxiyasın qosıp, tábiyiy resurslardı puxtalıq penen inventarizaciyalaw (esaplaw) kerek. Házirgi waqıtta globallıq tábiyiy bank maǵlıwmatları júdá zárúr. Oǵan resurslardıń sanın hám sapasın, sonday-aq olardıń ózgeriwleriniń dinamikasın, antropogenlik basımǵa ekosistemanıń reakciyasın anıqlaytuǵın maǵlıwmatlardı da qosıw kerek. Sebebi adamzat joq bolıw bosaǵasında tur. Sonıń ushın inventarizaciya ke-ri baylanıstı támiyinlewge járdem etedi.

Sebebi qáwip qay jerde hálsireydi, sonı aldın-ala bilip, onı qaytarıwǵa tayar turıw lazım. Házir bazar qatnasıqlarınıń jaǵdayında adamzattı aman saqlap qalıudıń birden bir tiykarǵı jolı - bul tábiyiy resurslardı ) saqlaudıń aldın alıw mexanizmin esaplaw bolıp tabıladı. Biraq házirshe tábiyiy resurslardıń bahası hám tirishilik ortalıǵınıń ózgeriw shıǵınların bahalaw hár qıylı jollar menen ámelge asırıladı. Sebebi milliy nızam menen, dúnyalıq konyunktura menen (biriktiriw) hám regionallıq shártnamalar menen tártiplestiriletuǵın resurs bazarı bar. Únemlengen pataslanıwdı satıwǵa huqıq mámleketlik yamasa jergilikli hátteki tochkalıq (kishi) masshtabta ótkeriledi. Biraq eldiń ilimiy hám texnikası hár qıylı dárejede rawajlanǵanlıqtan olardı orınlaw qıyın. Mısalı ekonomikalıq jaǵdaydıń tómen bolıwına baylanıslı hátteki pataslıqtı shegaranıń

tısqarısına alıp shıǵıudıń bahasın tómen-letiw minnetlemesi orınlanbay atır. Dúnya júzilik okeannıń da ekologiyalıq jaǵdayın jaqsılaw boyınsha belgili kelisim joq. Sebebi joqarı rawajlanǵan eller naq payda almay turıp, ulıwma jumısqa qarjı bólip shıǵarmaydı. Sebebi olar ushın uzaq múddettegi maqsetten, tezirek payda kóriw joqarı turadı. Mine usınday jaǵdaylar ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılawǵa tosqınlıq jasaydı, ayrım jaǵdaylarda hátteki úlken qáwip tuwdıradı. Usılay etip tábiyiy sistemalardı paydadanıwdıń (ákspluataciyalawdıń) pátin bul sistemalardıń ózinen-vzi tikleniw tezligi menen teńlestiriuge alıp keledi. Nátiyjede ekinshi áhmiyetli ekologiyalıq talaplar orınlanbaydı. Biraq tábiyiy resurslar potencialı tirishilik ortalıǵınıń ózgeriw páti menen hám resurslardı qazıp alıw (óndiriw) dárejesi menen teń yamasa kóp bolıwı kerek. Degen menen keńeyip baratırǵan shólistanlıqqa aynalıw qubılısı bunıń qarama-qarsı tárepin kórsetedi. Biraq biosferadaǵı "qáhárleniw" processi onıń ózinen ózi retleniw processinen joqarı. Sonıń ushın tábiyiy resurslarǵa dúnya bazarında globallıq normativlerdi belgilew hám dúnya júzilik baha qoyıw kerek. Bulardı retleytuǵın mexanizm adamzattıq ótken tariyxında payda bolǵan differenciallıq renta hám baslanǵısh baha bolıp esaplana-dı.

Tábiyiy resurslardıń dáslepten-aq nollik bahası joq. Tábiyattıń "organizminiń" qálegen bólimi adamzat ushın xızmet etedi, sonlıqtan resurslardı qálewshilerge hesh nárse joq. Qáde boyınsha resurslardı qazıp alıudıń (óndiriudiń) norması hám tirishilik ortalıǵınıń ózgeriwi hesh bir el ushın hám olardıń bólimleri ushın belgilenbegen. Biraq onıń nege alıp keletuǵınlıǵın Saxeliyanıń hám Aral jaǵalarınıń, Arqa muz okeanınıń Rossiyaǵa qaraslı bóli miniń, Arqa okeannıń mısallarınan kóriwge boladı. Usınday qıyın jaǵdaylar tez arada Túslik Amerikada, Qıtayda hám Hindstan yarım atawında da payda bolıwı múmkin. Sebebi normativ boyınsha mámleketlerdiń kelisiwi birinshiden júdá quramalı bolsa, ekinshiden óz aymaǵındaǵı tábiyiy resurslardı paydalanıw hárbir mámlekettiń ishki jumısı. Buǵan aralasıwǵa xalıq aralıq uyımnıń huqıqı joq. Ol tek dúnyadaǵı jaǵdaydı baqlap, monitoringtı shólkemlestirip otıradı. Bunday jaǵdayda sankciya heshqanday nátiyje bermeydi. Al elde ekologiyalıq jaǵday awır bolsa, ol xalıq aralıq sankciyadan jeńillespeydi. Sebebi qızıqtırıw mexanizmi joq. Biraq xalıq aralıq tájiriybede joqarıda sóz etilgen pataslıqtı eldiń shegarasınan shıǵarıp taslawda jaramsız processti biykarlaytuǵın eki pozitivlik jaǵday bar. Onıń birinshi mexanizmi rawajlanǵan eldiń qarjısınıń esabınan ástelik penen qarızın tólew arqalı artta qalǵan ellerdiń texnologiyasın jaqsılaw, yamasa ekonomikalıq hám ekologiyalıq jaǵdaydı belgili dárejede jaqsılaw ushın texnologiyalıq kreditlik qarız beriw. Bul tirishilik or-talıǵın jaqsılawǵa umtıldıradı. Al "Ekologiyalıq" kreditler bolsa, bul qarızdı beriwshi eldiń óziniń shegarasındaǵı tirishilik ortalıǵın jaqsılaydı. E k i n sh i

59

mexanizmi - bul qarızdar ellerdiń tábiyiy qorların konservaciyalaw shárti menen rawajlanǵan el lerdiń shólkemleri esabınan ósip atırǵan qarızların ótew bolıp tabıladı. Biraq bul baǵdar da házirshe tek dáslepki ilajlar ámelge asırılmaqta. Mısalı, Boliviyanıń 650 mıń dollar muǵdarındaǵı qarızın xalıq aralıq qorǵaw shólkemi hár bir dollar ushın 15 procentli baha menen ótedi, biraq Boliviya húkimeti ayrıqsha qorǵala-tuǵın

aymaq sıpatında 1,5 mln. gektar tropikalıq toǵay ajıratıwǵa minnetlendi hám t.b. Kópshilik bunday eller qarızların tóley al maǵanlıqtan tábiyattı qorǵaw ilajların jarım jartı qarjılandırıp, tábiyiy qorlardı paydalanıw normalarına kelisiwdiń túrtki salıwshı mexanizmine aylanbaqta. Sonday-aq qatań ekonomikalıq sankciyalar engiziwdi talap etip turǵan taraw - bul urıs nátiyjesinde payda bolǵan ekologiyalıq zálellerdi xalıq aralıq sherikleslerdiń birge tólewi bolıp tabıladı. Sebebi ekologiyalıq kontribuciya (urıstan jeńilgen mámlekettiń jeńgen mámleketke tóleytuǵsh qarjısı) házir úlken ekologiyalıq siyasiy qubılısqa aylandı. Onıń haqıyqıy qáwpi mámleket basshılarınıń agressiv niyetlerin ádewir sheklewi múmkin. Solay etip ekologiyalıq juwapkersizlik dáwiri shın mánisinde ótmishke ketip atır.

Házirgi waqıtta ekologiyalıq krizisten shıǵıw boyınsha texnolo-giyalık áko-kózqaraslar oǵada kóp. Olardıń ishinde tirishilik orta-lıǵın saklaw hám ekonomikalıq ósim pátlerin kóbeytiw shárti me-nen tábiyiy qorlardan paydalanıwdı jedellestiriw wazıypası bar. Biraq bul wazıypa "bir teriden alısa ǵoyıń", - degen tımsalǵa uqsap ketedi. Degen menen ol kópshilik jaǵdaylarda orınlanadı. Bunıń ushın minerallı qorlardı, mısalı, 70 procentke shekem shıǵın bolatuǵın neftti anaǵurlım tolıq qazıp shıǵarıw talap etiledi.

Bul awılxojalıq qordarına da tiyisli. Sebebi awılxojalıǵın ekologiyalıq jobalastırıw ekonomikalıq nátiyjege erisiw imkani-yatın beredi. Toǵay xojalıǵında da usınday process bolıwı itimal. Sebebi házir agashlar hádden tısqarı kóp kesilmekte. Biraq kópshilik jaǵdaylardan rekreacion imkaniyatlar tábiyattı qorǵaw maqsetlerine xızmet etedi. Ekinshy resurslardı paydalanıwda da úlken múmkinshilikler bar. Mısalı metal sınıqlarınıń 90% i, al reńli metallardıń 85% ti paydalanıladı. Sonıń menen birge qorlardı únemlew ushın múmkin bolǵanınsha kishi buyımlar islep shıǵarıw kerek. Sonday-aq xojalıq birlikleriniń hám olardıń ónimleri sanınıń hám kólemleriniń júdá qolaylıların tabıw-áko-logiyalıq jaǵdaylardı jeńillestiriudiń rezervi.

Energiyanı únemlew, onıń dereklerin suw ótkizgishke (vodorodqa) hám quyash bateriyalarına almastırıw háreketi túbinde iske asadı, biraq bul tez arada júz bermeydi. Sebebi energiya derekleriniń jańa túrleri kem degende 30-40 jıldan almasıp turadı. Biraq bul almasıw toplanatuǵın hám jer qatlamlarınan alınatuǵın, yaǵnıy jıllılıq salmagın kóbeytiw emes, al azaytıw jolı menen toplana-tuǵın hám jer qatlamlarınan qazıp shıǵarılatuǵın jıllılıqta emes, al jerge kelip túsip, tarap ketetuǵın jıllılıqtı hám jaqtılıqtı paydalanıw liniyası boyınsha baradı. Eger jıllılıq basqasha jaǵdayda bolsa (yaǵnıy termodinamikalıq) daǵdarıs júz berip, hátteki baslanıp ketedi. Mısalı, GES, TES, AESlerdegi avariyalar hám t.b.

Bunnan basqa texnologiyalardı, texnikanı hám pútkil xalıq xojalıq kompleksiniń ónimlerin ekologiyalıq standartlastırıw hám sertifikaciyalaw áhmiyetli basqarıw elementine aylanbaqta. Standartlardı engiziw hám sertifitkaciyalaw joqarı kásiplik mamanlıq penen júrgiziliwi tiyis. Sebebi bular banklerdi, qamsızlandırıw kompaniyaların hám pútkil ekonomikalıq turmıstı ekologiyalastırıw tárepine baǵdarlaydı.

Ekologiyalıq teń salmaqlılıqtı (teppe teńlikti) qollap quwatlawda tábiyiy ortalıqtı jetilistiriw áhmiyetli taraw bolıp háreket etedi. Sebebi onıń ulıwma mánisi - ekologiyalıq komponentlerdiń sanı menen sapası arasında - energiya, suw, xawa, topıraq substratları, al óskmlikler, haywanlar hám mayda organizmler arasındaǵı belgili bir qatnastı saqlaw bolıp esaplanadı. Basqasha aytqan-da, ana jerdi tiykarsız súre beriwge, oǵada awır xojapıq mashinaların kóplep paydalanıwǵa, paydalı qazılma baylıqlardı qazıp shıǵarıw ushın ashıq orınlar isley beriwge bolmaydı. Sonıń ushın ekologiyalıq balanstı qollap-quwatlap turıw - ilim hám tájiriybeniń separtalogiyanıń (bóliniw) ulken salası. Sonlıqtan bunday usıllar komponentlik hám aymaqlıq usıllar bolıp tabıladı. Sebebi kárxanalardıń auılxojalıǵınıń hám basqa da óndiris orınlarınıń pútkil tábiyattan paydalanıwın jaqsılawdıń ekoyamasa geo ákvivalentlik teoriyalıq usılları bar (qorıqxana, buyırtpa, arnawlı maqsettegi toǵaylar hám t.b.). Sonday-aq adam biologiyası tarawın ekologiyalastırıwdıń sociallıq hám ándoekologiya, - dep atalatuǵın, yaǵnıy organizmniń ishki ortalıǵınıń ekologiyası, - dep atalatuǵın ekologiyanıń bólimin ekologiyalastırıw procesi dawam etpekte. Bul medicinanıń ekologiya baǵdarlarına ótiwin kórsetedi. Bunnan tısqarı házirgi waqıtta demografiyalıq

60

jobalastırıw dáuirimizdiń áxmiyetli wazıypalarına aylanbaqta. Buǵan tek sociallıq ekonomikalıq kompensaciyalar, yamasa xalıqtı kóbeytiw tiykarınıń ózin-ózi ózgertiw bazasında erisiw mumkin. Sebebi bunday jaǵday xalıqtıń tómen yamasa unamsız ónimine iye bolǵan rawajlanǵan ellerde júz berip atır. Biraq onıń bazası - adamlardıń kútá joqarı dárejede qorǵalıwı hám materiallıq jaqtan támiyinleniwi, maqul turmıs sapası, joqarǵı ulıwma mádeniyat, óziniń adam-gershilikli sezimi hám adam huqıqların húrmetlew, óziniń erteńgi kúnńne hám az sanlı keleshek áwladlarına isenim bolıp tabıladı. Bul tarawlarǵa ekologiyalastırıw - ekonomikalıq "Aman-esenlikten" ajıralmaydı hám házirgi bilimlendiriw hám bilim beriw máselesine, olardıń dárejesine tikkeley baylanıslı boladı. Sebebi ilimge tiykarlanǵan óndiris joqarı mamanlıqtı, kásiplik sheberlikti, maqsetti seziwdi hám oǵan erisiw sezimin talap etedi. Sebebi ekologiyalıq siyasat ushın qorlar kólemi emes, al sheber qollar hám aqıllı baslar kerek. Biraq bunıń menen tábiyiy qorlardıń áhmiyeti tómenlemeydi. Sonday-aq qanshelli kóp eller ekonomika tarawın-da ádewir tabıslarǵa erisse, xalıqtıń sanı bir qansha az ósedi qám qorshap turaǵan ortalıqqa túsetuǵın basım áste aqırın azaya baslay-dı. Juwmaqlastırıp aytqanda ekologiyalıq túyinlerdi tez sheshiwdiń ulıwma receptleri joq. Sebebi payda bolǵan mashqalalar ayqın hám basqa orınlarda tákirarlanbaytuǵın jeke dórendiler menen óz-ara baylanıslı bolıw menen birge olar barlıq orınlarda uqsas boladı. Solay etip hár qanday sorawǵa juwap tabıw múmkin. Biraq bunıń ushın tek ayqın faktlerdi tolıq tallaw hám xarakterler-di tereń bilim tiykarında asıqpay izbe-iz úyreniw hám tallaw kerek. Sebebi sheshilmeytuǵın mashqala joq. Sonlıqtan turmısqa umtıla bilgen tiri dene onda jasawǵa ılayıq!!!

Ekologiyalıq daǵdarısqa baǵıshlangan jámiyetlik nızamlar hám olardıń orınlanıw barısı

Hawa, suw, jer, toǵay, otlaqlar, dalalar, ósimlikler hám haywanlarsız adamnıń jasawı múmkin emes.

Bunı hámme jaqsı biledi. Solay bolsa da olardı adamnıń ózi pataslap, óz qolı menen joq etip atır. Aqıbetinde adamlardıń ózleri, olardıń balaları hám aqlıqları awır keselliklerge, hár qıylı mayıplıqqa duwshar bo-lıp, ǵarrılıq jasına jetpesten-aq ólip atır. Sebebi "ekologiyalıq jshayatlar" sońǵı waqıtları pútkil adamzat ómiri ushın qáwipli jınayatlarǵa aylanbaqta.

Bul asıra aytılǵan gáp emes. Sebebi bizler sanaattı, transporttı, awıl xojalıǵın hám basqa da tarawlardı tek ekonomikalıq maqsetlerdi gózlep rawajlandırıp, olarda tábiyattı qorǵaw ilajla-rın ámelge asırıwǵa jeterly kewil bólmey atırmız.

Sonday-aq búgingi kúni 200 mıńnan aslam hár qıylı ximiyalıq birikpeler hawaǵa, ishimlik suwǵa hám jerge kelip túsip atır. Bular jerde ósetuǵın azıq-awqat ónimleri arqalı adamǵa hám haywan-larǵa ótedi. Olardıń kópshiligi adam ushın zıyanlı. Sebebi ximiyalıq birikpeler adam organizmine kirip, toqımalardıń bir jóńkil islewin qıyınlastıradı, adam organizmin hálsiretip, olardıń juqpalı keselliklerge qarsılıq kórsetiw mumkinshiligin páseytedi,

hátteki toqımalardı buzadı. Usılay etip olar adamlarǵa awır kesellikler alıp keledi. Sebebi paprin, butifos, qorǵasın, tetra-átiller sıyaqlı ximiyalıq birikpeler adam ushın koncerogenli zatlardan da qáwipli. Bizler adam organizminiń genetikalıq kodına tásir etetuǵın zatlar, ásirese ámbrionallıq rawajlanıw basqıshlarında hámledar hayallardıń jatırı (placenta) arqalı hámlesine kiretuǵın zatlar haqqında sóz ettik. Sebebi industriyalasıwǵa shekemgi dáwirge salıstırǵanda mayıp bolıp tuwılǵan hám aqılı zayıl balalardıń sanı sanaatı rawajlanǵan hám kúshli ximiyalastırılǵan ellerde (hár bir 10000 adamǵa, yaǵnıy salıstırmalı maǵlıwmatlarda) 3-5 ese artıp ketti. Al ishten kesel bolıp tuwılǵan balalardıń sanı onlaǵan ese kóbeydi. Bunday ellerge Qaraqalpaqstan, Moldaviya, Azerbayjan, Ózbekstan hám basqa da kóplegen respublikalar kiredi. Tuwma patologiyalı balalardıń sanı da jıl sayın kóbeyip baratır. Hátteki densawlıǵı bir qansha táwir balalar da mutagenli ózgerislerge duwshar bolmaqta. Óz gezeginde bular pútkil adamzattıń genefondına qáwip tuwǵızıwı múmkin.

Sonlıqtan ekologiyalıq jınayatlarǵa qarsı gúres ulıwma xalıqlıq gúres bolıwı tiyis. Endi ápiwayı bir mısal keltireyik. Máselen benzinge qosılǵan qorǵasın tetraátilin, kóp sanlı izertlewler nátiyjesinde álle qashan dálillengenindey, jańa tuwılǵan bóbeklerde genetikalıq ózgerisler (kesellikler) hám mayıplıq payda etedi.

Sebebi qorǵasın hámledar hayallardıń jatırı arqalı olardıń denesine ótiw uqıbına iye. Bular PJK normaları

61

saqlanǵan jaǵdayda da on jıllıqlar dawamında buzılmastan qorshap turǵan ortalıqta topla-nıp, tuwma patologiyaları bar ayrım adamlardıń ǵana den sawlıǵına emes, al ulıwma xalıqtıń genefondına qáwip tuwdıradı. Sebebi ge-netikalıq tiykarı ózgerip tuwılǵan balalar er jetkennen keyin olar nekelesken sap deneli hayallardan da kesel bala tuwıladı. Bunday jaǵday násilden násilge ótip, genetikalıq ózgerislerdiń keqirek tarqalıwına alıp keledi. Sebebi házir atmosferaǵa, suwǵa hám jerge qorǵasınnıń tetraátilinnen tısqarı mıńlaǵan ximiyalıq birikpeler aralasıp, ámbrionlarda usınday ayırım ózgerislerdi payda etpekte. Bulardıń qorshap turǵan tábiyiy ortalıqqa, ásirese adamlardıń den sawlıǵına tásiri bunnan 100-200 jıl ótkennen keyin n tısqarı kúsheyip, adamlarda úmitsizlikti hám júrek soǵıwin payda etetuǵınlıǵına gúman joq. Sebebi bunday ózgerislerdiń tiykarları házirden-aq potenciyada qupıya salınıp atır. Sonıń ushın usı jaǵdaylardı hám adamzatqa dónip turǵan qáwipti eeapqa alıp,

sózden ayqın ilajlarǵa ótetuǵın, adam hám onıń áwladlarınıń den sawlıǵına zıyanlı tásir tiygizetuǵsh ximiyalıq zatlardı islep shıǵarıwdı hám olardı hár qıylı maqsetlerge paydalanıwdı qatań shekleytuǵın, hátteki toqtatatuǵın waqıt keldi. Biraq bul mashqalalar ózli ózliginen sheshilmeydi. Olardı tek arnawlı nızamlar menen tártiplestiriw múmkin. Bul baǵdarda ǵárezsiz Ózbekstanda, suverenli Qaraqalpaqstanda biraz jumıslar islendi hám islenip atır.

Sebebi qorshap turǵan tábiyiy ortalıqqa baylanıslı máseleler Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikalarınıń Konstituciyala-rında keń túrde sóz etilgen. Máselen, 1992-jılı 8-dekabrde Ózbek-stan Respublikasınıń Oliy Májilisi tárepinen qabıllanǵan Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 50-statyasında "Ózbekstan Respublikasınıń puqaraları qorshap turǵan ortalıqqa itiyatlı qatnas jasawǵa minnetli", - dep kórsetilgen. Sonday-aq usı Konstituciyanıń 54statyası boyınsha "múlk iyeleri menshik zatlarınan paydalanǵanda ekologiyalıq ortalıqqa zıyan keltirimewi tiyis". Al onıń 55-statyasına muwapıq "jer, onıń qazılma baylıqları, suwlar, ósimlikler hám haywanat dúnyası, sonday-aq basqa da tábiyiy resurslar ulıwma milliy baylıq bolıp esaplanadı, olar aqılǵa uǵras paydalanıladı hám mámleket tárepinen qorǵaladı".

Bulardan tısqarı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 15-punktine muwapıq "Ózbekstan Respublikasınıń tábiyattı qorǵaw boyınsha mámleketlik komitetiniń baslıǵı Ózbekstan Respublikası prezidentiniń usınısı menen Ózbekstan Respublikasınıń Oliy Májlisinde tastıyıqlanadı hám lawazımnan bosatıladı". Keyin ala bul komitet tikkeley Oliy Májliske baǵındırılıp, onıń huqıqlıq statusı kóterildi, yaǵnıy oǵan barlıq mámleketlik hám xojalıq basqarıw uyımlarınıń esapların tıńlaw, olardıń óndiris-lik háreketleri

ústinen qadaǵalaw júrgiziw huqıq berildi.

Sonday-aq sońǵı jılları qorshap turǵan tábiyiy ortalıqqa bay-lanıslı Ózbekstan Respublikasınıń bir qatar nızamları qabıl etildi. Olardıń ishinde "Jer haqqında", 'Tábiyattı qorǵaw haqqsh-da", "Ayırıqsha qorǵalatuǵın

tábiyiy aymaqlar haqqında", "Toǵay haqqında", "Suw hám suwdan paydalanıw haqqında", "Jer astı qazılma baylıqları haqqında", "Atmosfera hawasın qorǵaw haqqında" Ózbekstan Respublikasınıń nızamları tábiyiy qorlarǵa óndirislik qatnastı retlestiriw boyınsha ayrıqsha áhmiyetke iye. Sebebi bul yuridikalıq aktler tábiyiy qorlardan paydalanıw máselelerinde yuridikalıq hám fizikalıq táreplerdiń huqıqların hám minnetlerin belgilep beredi, olardıń qorshap turǵan ortalıqtı saqlaw hám qorǵaw boyınsha juwapkershiligin asıradı. Al "Xalıqtıń den-sawlıǵın qorǵaw haqqındaǵı" Ózbekstan Respublikasınıń nızamı insannıń salamatlıǵın támiyinlewde sheshiwshi rol atqaradı.

Ózbekstan Respublikası Oliy Májlisiniń 1996-1999-jıllarǵa mólsherlengen tiykarǵı is ilajlar baǵdarlamasında "Haywanat dúnyasın paydalanıw hám qorǵaw haqqında" (1997-j), "Ósimlik dúnyasın paydalanıw hám qorǵaw haqqında" (1997-j), "Ekologiyalıq jaqtan qolaysız zonalar statusı hám bul zonalarda jasawshı xalıqtı sociallıq qorǵaw haqqında" (1998-j), "Tábiyattan paydalanıw tólemleriniń tiykarları haqqında" (1998-j), "Shıǵındılar haqqında" (1998-j), "ósimliklerdi qorǵaw hám mineral tóginlerdi qollanıw xaqqında" (1999-j), "Mámleketlik ekologiyalıq ekspertiza haqqında" (1999-j) Ózbekstan Respublikasınıń nızamların qabıl etiw názerde tutılǵan.

Bul nızamlar qabıllanıp qárexetke kirgen-nen keyin Ózbekstan Respublikası boyıısha qorshap turǵan tábiyiy ortalıqqa óndirislik qatnas hám bul aymaqga jasawshı xapıqtıń so-ciallıq jaǵdayı belgili dárejede jaqsılanatuǵınına gúman joq.

Usınıń menen qatar 1997-1999 jılları "Jer haqqında" Ózbekstan Respublikası nızamınıń Qaraqalpaqstan Respublikasında orınlanıwınıń barısı tuwralı" (1998-1999 j.), "Suw hám suwdan paydalanıw haqqındaǵı"

Ózbekstan Respublikası nızamınıń bir qatar wálayatlarda orınlanıwınıń barısı haqqında" (1997-1999 jj), "Jer astı qazılma baylıkları

62

haqqında" Ózbekstan Respublikası nızamınıń Nawayı oblastında orınlanıwınıń barısı tuwra lı (1997-1999 jj.), "Ayrıqsha qorǵalatuǵın tábiyiy aymaqlar haqqında" Ózbekstan Respublikası nızamshıń bir qatar wálayatlarda orınlanıwınıń barısı tuwralı" (1997-1999 jj.), "Tábiyattı qorǵaw haqqında" Ózbekstań Respublikası nızamınıń Tábiyattı qorǵaw boyınsha mámleketlik komitetinde orınlanıwınıń barısı tuwralı" máseleler Ázbekstan Respublikası Oliy Majlisinde tıńlanadı.

Aral teńizi basseyninde ekologiyalıq jaǵdaylardıń keskinle-siwine baylanıslı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń aymaǵında qorshap turǵan ortalıqtı qorǵaw máselesine itibar kúsheydi. Usıǵan baylanıslı bul máseleler 1993-jılı 9-aprelde qabıllanǵan Qaraqalpaqstan Respublikasshıq Konstituciyasında ayrıqsha sáwlelendi. Máselen usı Konstituciyanın 48-statyası menen "Qaraqalpaqstan puqaraları qorshap turǵan tábiyiy ortalıqqa itiyatlı qatnas jasawǵa minnetlendi". Onıń 52-statyasına muwapıq "Menshik iyesi ekologiyalıq ortalıqqa zálel keltirmew tiyis". Sonday-aq usı Kon-stituciyanıń 53-statyası boyınsha "Jer, onıń qazılma baylıkları, suwlar, ósimlik hám haywanat dúnyası jáne basqa da tábiyiy qorlar ulıwma milliy baylıq bolıp tabıladı, olar aqılǵa uǵras paydala-nıladı hám mámleket tárepinen qorǵaladı".

Qaraqalpaqstan Konstituciyasınıń 70-statyasınıń 9-punktine muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası Tábiyattı qorǵaw boyınsha mámleketlik komitetiniń baslıǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi baslıǵınıń usınısı menen Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Joqarǵı Kecesinde tastıyıqlanadı hám lawazımnan bosatıladı. Házir bul komitettiń huqıklıq statusı joqarılanıp, ol tikkeley Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Kecesine baǵınatuǵın boldı, yaǵiıy oǵan baska mámleketlik hám xojalıq basqarıw uyımlarınıń esabın tıńlau, olardıń endirislik háreketleri ústinen qadaǵalaw júrgizyw huqıqı berildi. Sonday-aq Konstituciyanıń 90-statyası menen qorshap turǵan ortalıqtı qorǵaw máseleleri jergilikli hákimiyat uyımlarsha juklendi.

Bulardan tısqarı tábiyattı qorǵaw boyınsha 1990-1997-jılları Qaraqalpaqstan Respublikasınıń bir qatar nızamları qabıl etildi. Olardıń ishinde "Jer haqqında" (1990- j), "Jer astı qazılma baylıqlarınan paydalanıw huqıqları haqqında" (1990-j), "Tábiyattı qorǵaw haqqında" (1992-j), "Jer astı qazılma baylıqları haqqında" (1993-j), "Suw hám suwdan paydalanıw haqqında" (1993-j), "Toǵay haqqında" (1993-j), "Ayrıqsha qorǵalatuǵın tábiyiy ay-maqlar haqqında" (1993-j), "Atmosfera hawasın qorǵaw haqqında" (1997-j)

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń nızamları tábiyiy qorlarǵa óndirislik qatnastı tártiplestiredi. Sonday-aq tábiyiy qor-lardan paydalanıwda yuridikalıq hám fizikalıq táreplerdiń min-netlerin hám huqıqların belgilep beredi, olardıń qorshap turǵan tábiyiy ortalıqtı saqlaw hám qorǵaw boyınsha juwapkershiligin asırıwǵa xızmet etedi. Al 1997jılı qabıl etilgen "Puqaralardıń densawlıǵın qorǵaw haqqındaǵı" Qaraqalpaqstan Respublikasınıń nızamı insannıń salamatlıǵın qorgawda tiykarǵı huqıqıy hujjet-lerden esaplanadı. Sonday-aq jaqın keleshekte

"Haywanat dúnyasın paydalanıw hám qorgaw haqqshda", "Ósimlik dúnyasın paydalanıw hám qorǵaw haqqshda", "Tábiyattan paydalanıw tólemleriniń tiykar-ları haqqında", "Shıǵındılar haqqında", "Ósimliklerdi qorǵaw hám mineral tóginlerdi qollanıw haqqında", "Mámleketlik ekologiyalıq ekspertiza haqqında" Qaraqalpaqstan Respublikasınıń nızamları qabıl etiledi.

Álbette, hárqanday nızam hám normativlik akt orıilanıwı menen qunlı. Sonıń ushın nızamlardıń orınlanıw barısı tuwralı máse-lelerdi tıńlawǵa Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Joqarǵı Keńesi ayrıqsha itibar beredi. Máselen Qaraqalpaqstan Respubdykası Joqarǵı Soveti Prezidiumınıń 1990-jıl 22-avgustta bolnpG^gk^n májilisinde "Tábiyattı qorǵaw haqqındaǵı nızamdı orınlaw boyınsha Qaraqalpaqstan Respublikası Tábiyattı qorǵaw boyınsha mámle-ketlik komitetiniń alıp barıp atırǵan jumısları tuwralı" másele dodalandı. Máseleni dodalaw barısında komitettiń jumıslarına ádil baha berildi, orın alıp atırǵai kemshilikler atap kórsetildi hám olardı saplastırıwdıń ilajları belgilendi. Sonday-aq joqarıda kórsetilgen Respublikalıq Joqarǵı uyımnıń 1991-jıl 13-maydaǵı májilisi "Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi qasındaǵı" Jer astı qazılma baylıqlarınan

aqılǵa uǵras paydalanıw boyınSha basqarmasınıń Respublika aymaǵında háreket etiwshi.ruda emes qurılıs materialları karerleriniń jumıslarına basshılıǵı haqqınada" esabı tıńlandı. Bul máseleni tayarlaw barısında kópshilik ministriliklerdiń, vedomstvolardıń, associaciya hám koncernlerdiń, mekeme menen kárxanalardıń tólewge tiyisli tólemlerdi, "Jer astı qazılma baylıqlarınan paydalanıw huqıqları haqqındaǵı" Qaraqalpaqstan Respublikasınıń nızamına sáykes tólemey

63

atırǵanlıǵı anıqlandı. Olar qataq eskertilip, basqarma esap betine hám Respublika byudjetine tólemler túsirildi. Al usı jıldıń 19-iyulinde bolıp ótken Respublika Parlamenti prezidiu mınıń májilisinde "Toǵaylardı rawajlandırıw hám qorǵaw haqqındaǵı" nızamnıń Respublikada orınlanıwı tuwralı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Toǵay boyınsha mámleketlik komitetiniń esabı tıńlandı. Máseleni dodalaw payıtında bul komitettiń nızam talapların orınlaw boyınsha óqdirislik háreketi qatań sınǵa alın-dı, onıń basshılarına hákimshilik sharalar kórildi hám tiyisli qarar qabıl etildi.

Jerden paydalanıwda záhárli ximiyalıq zatlardı, mineral tóginlerdi aqılǵa uǵras paydalanıwdıń áhmiyeti ullı. Sonıń ushın bul máselege Respublika parlamenti hám Ministrler keńesi ayrıqsha dıńqat awdaradı. Bunıń mısalı sıpatında 1991-jıl 29-avgustta Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Sovetiniń prezidiumında dodalanǵan "Respublika kolxoz hám sovxozlarında záhárli ximikat-lardı hám mineral tóginlerdi paydalanıw, saqlaw hám tasıw jumıs-ların tártiplestiriw boyınsha Qaraqalpaqstan awılxojalıǵın ximiyalastırıw óndirislik birlespesiniń jumısları haqqındaǵı" máseleni kórsetiwge boladı. Sebebi bul jumıslardı jolǵa qoyıw awılxojalıǵı kompleksi ushın da, qorshap turǵan ortalıqtı saqlaw ushında úlken áxdіiyetke iye.

Qaraqalpaqstan Resііublikasınıń Joqarǵı Keńesi hár bir qabıl etilgen nızamnıń, normativlik akttiń orınlanıwı ústinen qadaǵalaw júrgiziwdi tájiriybege engizip otır. Usıǵan baylanıslı bunday máseleler Respublika parlamenti baslıǵınıń qasındaǵı keńestiń qarap shıǵıwına jiyi-jiyi usınıladı. Máselen 1992gjı-lı sentyabrde "Jer astı qazılma baylıqlarınan paydalanıw huqıqları haqqındaǵı" Qaraqalpaqstan Respublikası nızamınıń Ámiwdárya rayonında orınlanıwınıń barısı tuwralı" másele Joqarǵı Keńes baslıǵınıń qasındaǵı keńeste tıńlanǵan bolsa, usı keńeste "Jer haqqında" Qaraqalpaqstan Respublikası nızamınıń Beruniy rayonında orınlanıwı" tuwralı másele 1993-jılı 30-martta dodalandı. Bul máselelerdi dodalawdıńbarısında rayon hákimleri tárepinen jiberilip atırǵan kemshilikler atap kórsetilip, olardı saplastırıudıń ayqın ilajları belgilengen tiyisli . qararlar qabıllandı.

Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi baslıǵınıń qasındaǵı keńsstiń 1993jıl 25-iyunde bolıp ótken májilisi issheńlik hám óz-ara talapshańlıq jaǵdayında ótti. Sebebi keńeste 'Tábiyattı qorgaw ilajlarıi támiyinlew boyınsha Qoqırat qalası hákimishsh jumısları haqqında" másele qaraldı. Máseleni dodalaw waqtında Qońırat qalası hákimine Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi baslıǵınıń qasındaǵı keńes aǵzaları tárepinen bahalı másláhátler berildi, qorshap turǵan tábiyiy ortalıqtı qorǵawǵa baylanıslı hákimnic islep atırǵan jumıslarındaǵı kem-shilikler atap kórsetildi, olardı saplastırıw boyınsha ilajlar belgilendi.

Respublika Joqarǵı Keńesi Baslıǵınıń qasındaǵı keńestiń 1994jıl 18-may kuni ótkerilgen májilisiniń dodalanıwına "Tábiyatgı qorǵaw haqqındaǵı" Qaraqalpaqstan Respublikası nızamınıń Nókis qalası hákimiyatında orınlanıwınıńbarısı tuwralı" máseleni tayarlaw ushın aldın-ala tayarlıqlar kórildi. Joqarǵı Keqes deputatlarınıń basshılıǵında arnawlı komissiya dúzildi. Olar nızam talapların orınlaw boyınsha qala hákimi tárepinen islenip atırǵan jumıslar menen tanıstı. Kópshilik sanaat, avtotransport kárxanaların, zavod hám fabrikalardı, qurılıs mekemelerin kózden ótkerdi. Olarda ámelge asırılıp atırǵan tábiyattı qorǵaw ilajlarınıń awhalın úyrendi. Nátiyjede "Tábiyattı qorǵaw haqqındaǵı" nızam talapların orınlaw boyınsha qala hákimi tárepinen jiberilip atırǵan kemshiliklerdiń beti ashılıp, olardı saplastırıwǵa baylanıslı usınıslar keltirildi. Sonday-aq Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi Baslıǵı qasındaǵı Keńestiń 1994-jıl 19sentyabrde bolıp ótken májilisinde "Qaraqalpaqbalıq" hám balıq sanaatı Moynaq óndiris-lik birlespeleriniń, jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları-nıń "Tábiyattı qorǵaw haqqındaǵı" nızamlardıń barlıq qorlarınan paydalanıw hám olardı tolıqtırıp barıw tuwralı bólegin orınlaw boyınsha esapları tıńlandı. Dodalanǵan másele boyınsha qarar qabıllandı. Qararda "Qaraqalpaqbalıq" hám balıq sanaatı Moynaq óndirislik birlespeleriniń, jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımlarınıń ishki suw aydınların ózlestiriwge, olardı shabaqlandı-rıwǵa hám háwiz xojalıqların rawajlandırıwǵa jeterli itibar bermegenliginen Respublikada sońǵı jılları ulıwma balıq awlaw kóleminiń 15 procentke azayıp ketiw sebepleri kórsetildi. Bulardı saplastırıw boyınsha Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesine, tiyisli mámleketlik hám xojalıq basqarıw uyımlarına, rayon hákimlerine

ayqın tapsırmalar berildi. "Qaraqalpaqstan ay-maǵında ańshılıq hám ańshılıq-balıqshılıq xojalıǵın júrgiziw

64

haqqındaǵı" rejege tiyisli ózgerisler kirgiziw Respublika Ministrler Keńesine tapsırıldı. 1995-jıl 29-martta ótkerilgen Respublika parlamenti bas-lıǵınıń qasındaǵı keńestiń májilisi jámiyetshilikte úlken qızıǵıwshılıq payda etti. Sebebi bul májiliste "Aral tábiyattı qorǵaw prokuraturasınıń 'Tábiyattı qorǵaw haqqında" nızamlardıń talapların orınlaw, baqlaw boyınsha jumısı haqqında" másele dodalandı. Máseleni tayarlawǵa huqıq hám tábiyattı qorǵaw uyımlarınıń qánigeleri, komitet aǵzaları belsene qatnastı. Olar Aral tábi yattı qorǵaw prokuraturasınıń prokurorlıq baqlaw júrgiziw is usılların tereń úyrenip shıqtı, onıń óndirislik háreketindegi orın algan kemshiliklerdi anıqladı qám olardı saplastırıw boy-ınsha usınıslar keltirdi.

Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi baslıǵınıń qasındaǵı keńes 1995-jılı 28-dekabrde "Jer haqqında" Qaraqalpaqstan Respublikası nızamı talashshrınıń Ámiwdárya rayonınıń "Ózbekstan" kolxozında