Qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı

shıǵarıp,

tábiyatta bar nárselerdi qatyta islep shıǵaratuǵın "ekinshi tábiyat"tı (jasalma tábiyattı) payda etti. Mine usılayınsha tábiyattaǵı jer ústi hám jer astı baylıqlarınan óndiris quralların yaǵnıy qurallar, ásbaplar, mashinalar .islep shıǵarıw dáuirinde baslandı. Bul feodalizm jámiyetinen kapitalizmge yaǵnıy industrializaciyalasqan ci-vilizaciyalı zamanagóy elge, yamasa sanaattıń kúshli rawajlanıwına alıp keldi. Tábiyattıń jer astı baylıqları sanaat ushın

39

úzliksiz qazıp alındı, tawsılmaytuǵın nárse joqlıǵına itibar berilmedi, shiyki zatlardı qayta isleytuǵın zavod hám fabrikalar, kombinat hám basqa da sanaat kompleksleri úzliksiz isledi. Al olardan shıqqan taslandılar salmalar, kanallar arqalı tazalanbastan aǵızıldı, gazler hám tútan túrindegi basqa da zıyanlı shıǵındılar hawaǵa jiberildi. Bular tábiyattıń taza túrinde saqlanıwına úlken zıyanın tiygizdi hám házirde tiygizip atır. Solay etip belgili keńislrpsti pataslaw, shıǵındı hám taslandılardı tazalamastan tábi-yattıń ózine qaytarıp aǵızıw yaki jiberiw úrdiske aylandı. Zıyanlı shiyki zatlardı bir jerge toplap saqlaw ornına olar teńiz, okeanlarǵa, kól hám dáryalarǵa aǵızıwdan paydalandı. Al qattı yamasa óndiristen shıqqan ximiyalıq hám radioaktivlik qaldıńlardıń arg nawlı sıyımlıqta hám mólshersiz toplanıwı dúnyanıń kúshli rawajlanǵan, ellerine qáwipli zatlardı eksportqa shıǵarıw máselesin keltirip shıǵardı. Nátiyjede zıyanlı is-háreketler sanaat ónimlerine itibarsız qatnastı júzege keltirdi.

Sanaattı ekologiyalastırıwda baslı másele óndiris texnologiyasın jaqsılaw menen birge shiyki zatlardı qayta islewde payda bolǵan taslandılardı tábiyiy ortalıqtı pataslawshı sıpatında emes, al olardı paydalı material retivde sanaattıń ekinshi shiyki zatına aynaldırıudıń jolların izlestiriwden ibarat. Sebebi házir jer sharında deformaciyalanbaǵan taza tábiyatta ushıratıw qıyın. Ne ushın bunday? Sebebi "ekinshi tábiyattı"

dóretiudiń industriyalasqan túri bolǵan sanaat shıǵındıları tazalanbastan tábiyatqa zıyanlı túrinde qayta aǵızıladı yamasa gaz formasında hawaǵa jiberiledi. Sonlıqtan.sanaat ónimleri óndiriletuǵın orınlarda taslandı hám gaz formasındaǵı zatlardı suwǵa, topıraqqa, hawaǵa qayta aǵızıwdı yaki jiberiwdi toqtatıp, olardı zıyansızlandırıw hám óndiris taslandılarınan paydalı zatlardı alıwdıń texologiyasın izlestiriw úlken áhmiyetke iye. Sebebi, hár qıylı organikalıq shıǵ-ıńdılardı jaǵıw arqalı Paydalı biogaz yamasa yaaydalı energiya alınadı. Bul úlken payda Keltiredi. Sebebi ol tek materiallıq tárepten ǵana emes, ad bizdi qorshap turǵan ortalıqtı taza saqlaw tárepinen de paydalı. Máselen, Batıs Evropa ellerinde usınday sa-naat shıǵındıların qayta islew "Ulıwma bazardaǵı" milliy ónimlerdiń 1,5% tutadı. Al turmıslıq shıǵındılardı qayta islew bolsa jılına 3% quraydı. (Sipcerov, 1990). Bul álbette dúnya júzilik masshtabqa tán mısal emes. Sebebi Batıs Evropadaǵı kópshilik el-ler ekologiyalastırıwǵa álle qashshan ótken. Ásirese Germaniyada bul mashqala pútkilley basqasha, sebebi bul el kópshilik ellerge qaraǵanda anaǵurlım taza turadı. Al biziń qońsılarımız bolǵan Ukraina, Belorussiya,

Qazaqstan hám Oraylıq Aziyanıń ǵárezsiz mámleketle-rinde sanaattı ekologiyalastırıw mashqalası ele tolıq sheshilgen joq. Haqıqaytında texnologiyanı jetilistiriw - bul tek shıǵındılardı azaytıw ǵana emes, al kerisinshe óndiristiń az resurslıq sıyımlıǵı menen tábiyiy hám miynet resurslarınıń turaqlı ósip barıwında payda bolatuǵın qayshılıqtı dıńqatqa alıw, - degen sóz. Sonlıqtan texnologiyanı almastırıw bir tárepten óndiristi qımbatlatsa, ekinshi tárepten onı arzanlatadı (egerde bunı absrlyut emes, salıstırmalı túrde qarasaq). Sonıń ushın mına nárseni dıńqatqa alıw kerek. Máselen ekologiyalıq talaplardı qollanǵan waqıtta inflyaciya dárejesi jılına 1-14 procentten aspaydı, biraq qurılıslardı hám úskenelerdi jańasına almaslaw bahası 5-10% ke kóteriledi, geyde jaca sanaattıń obektlerine qarjı (kapital) jumsaw 40-45 % ke ósedi (Reymers, 1992).

Biziq bunı keltirip otırǵanımızdıń sebebi, bunday awhal kópshilik ellerde bolǵan. Al biziń aymaǵımızda olar bunnan az ya kóp muǵdarda bolıwı múmkin.

Sanaattı ekologiyalastırıwdıń jáne bir sferasınıń biri ol jumısqa bántliktic ózgeriwine baylanıslı boladı. Máselen AQSH ta ekologiyalıq óndyris jumıs ornın kóbeytedi, ol bul mámlekette on mıńlaǵan adamnan ibarat. Sebebi házirgi waqıtta úskenelerdi tazalaudıń sırtqı sawdalıq operaciyadaǵı úlesi turaqlı ósip baratır. N. F. Reymerstiń (1992) kórsetiwi boyınsha Avstriyada bul úles 3% ke kóterilgen, Chexiya hám Slavakiya ellerinde importta 4- 5% ke shekem ósken. Ekspertlerdiń esaplawına qaraǵanda óndiris uskenelerin, texnikalardı jaqalaw, yamasa sanaattı ekologiyalastırıw jaqın waqıtlarda rawajlanǵan ellerdiń sanaatında aldıńǵı orınlardı iyeleydi. Máselen Germaniyada jaqın jıllardıń ishinde ekonomikalıq sanaatta 1,5 millionǵa shamalas adam bánt boladı. Házir bul elde qorshap turǵan ortalıqtı qorǵaytuǵın 1100 kárxana islep tur hám olarda 440 mıń adam isleydi. Al Franciyada xalıqaralıq sawdanı rawajlandırıwda adamlardıń jumıs penen bántligi úlken áhmiyetke iye hám ákobizneske unamlı tásir jasaydı. Sebebi bul elde bir jumıs ornın dúziw ekonomikanıń basqa sektorlarına qaraǵanda mashaqatlı. Sonlıqtan tábiyattı qorǵawdıń qunı tómen. Sonday-aq Franciyada átiraptı pataslawshı hám tirishilik ortalıǵın buzıwshı yuridikalıq hám fizikalıq táreplerdiń esabınan emes, al ekologiyalıq mashqalalardı sheshiw ushın olardan qárejet óndiriledi. Bul

40

ekologiyalıq konversiyanı payda etedi. Máselen, AQSH ta tábiyiy ortalıqtı qorǵaw boyınsha agentlikte (EPA) házir 16 mıń adam isleydi. Ol 1985-jılı 14 mıń, 1983-jılı 12 mıń adam edi. Tábiyattı qorǵaw mashqalasın sheshiw menen shuǵıllanıwshı federallıq shólkemlerdiń xızmetkerleriniń ulıwma sanı 40 mıńǵa shamalas adamdı quraydı, sonnan 27

mıń adam eldiń hár bir shtatında ortalıqtı qorǵaw menen bánt bolsa, tap usınday muǵdardaǵı adam graflıq hám municipalitlerde isleydi. Al ayırım firmalarda jumısshılardıń sanı bunnan da kóp. Máselen, "Uáyst

babalarımız diyqanshımlıq penen qatar sharwashılıq. balıqshılıq. penen shuǵıllanǵan. Biraq olar ekologiyalıq apatshılıqqa tek XX

ásirdiń 80-90-jıllarında ǵana ushıraǵan emes. Sebebi Ámiwdárya áyyemgi waqıtlardada óz salasın Kaspiy teńizine, Qızılqum shólistanlıǵına qaray talay mártebe ózgertip, ata-babaparımızdı zúráátli jerlerin taslap basqa aymaqlarǵa kóship ketiwge májbúrlegen. Degen menen babalarımızdıń tiykarǵı watanı Ámiwdárya quyarlıǵı, yaǵnıy házirgi jasap turǵan aymaǵı bolıl esap-lanǵan. Usıǵan qaramastan olar ekologiyalıq apatshılıqtıń, jawgershiliktiń sebebinen Sırdárya, Jayıq (Ural), Volga boylarında, Qara teńiz, Kaspiy, Azov teńizleri jaǵalarında dy jasawǵa májbúr bolǵan. Bul maglıwmatlardı ataqlı tariyxshı, arxeolog, átnograf ilimpazlar S. P. Tolstov, P. P. Ivanov., S. K. Kamalov hám t.b. ózleriniń ilimiy miynetlerinde keltiredi.

Házirgi waqıtta qaytadan ózlestirilip, paxtashılıq bazasına aylandırılıp atırǵan Ellikqala, Jambasqala massivleri biziń áramızǵa shekemgi dáwirlerde hám biziń dáuirimizdiń baslarında da gúllengen úlkvler bolǵanlıǵı málim. Bulardı bul aymaqlarda saqlanıp kiyatırǵan áyyemgi qalalar, qorǵanlardan ibarat estelikler tastıyıqlaydı. Bul aymaqta áyyemgi waqıtlarda aq awıl xojalıq eginleri egilgen, diyqanshılıǵı, mádeniyatı belgili dárejede joqarı bolǵan.

Bunı áyyemgi dáwirlerden qalǵan atız, salma, kanallardıń súlderleri dálilleydi. Solay bolsa da awıl xojalıǵın ekologiyalastırıudıń házirgi za-mandaǵı dúnya júzilik masshtabtaǵı áhmiyetine toqtamastan burın, kópshilik ellerdiń egislik jerleriniń qunarlıǵınıń tómenlep baratırǵınlıǵına toqtap óteyik. Sebebi jerler házirgi waqıtta oǵırı quramalı jaǵdayda. Máselen AQSH ta 13% eń jaqsı qunarlı jerler qalalıq aglomeraciya - SMSA ǵa tiyisli, yaǵnıy adamlar eń ónimdarlı egislik jerlerdiń ortasında qonıslanǵan. Al usı elde SMSA nıń aymaǵında 17% fermalar ornalasıp, onıń 60 procentinde palız eginleri, 43 procentinde miywe-jemis hám ǵozalar óndirilse, 17% inde mákke, júweri jıynaladı. Qalalıq jay, imarat, kárxana salıw kem-kemnen keńeyip, barlıq aymaqtıń, yaǵnıy graflıqtıń 10% iyeleydi. Kúshli buzılǵan jerler surilip egiletuǵın maydanlardıń 70% tutadı. AQSH ta hár jılı 4 mlrd. t. hasıldarlı topıraq juwılıp ketedi, bul juwılıwdı azaytıw ushın jılına 13 mlrd dollar zárúrli túrde jumsaladı. Bul tek ǵana AQSH ta jerdiń qalay unırap buzılatuǵının kórsetedi. Al adamzat tariyxınıń barlıq dáwirlerinde jerlerdi paydalanıw hám qayta islew saldarınan oǵırı kóp jerler joq etilgen, yaǵnıy jaramsız bolıp qalǵan. Dúnya júzi boyınsha ulıwma topıraqtı joq etiw jılına 90 mlrd. tonnanı quraydı, Al dáryalardıń ózgeriwi nátiyjesinde jerlerdiń buzılıwı hár qıylı. Ol ilimniń maǵlıwmatı boyınsha 12,7 den 51,1 mlrd. tonnaǵa shekem, al anaǵurlım itimallı kólemi 22 mlrd. tonnaǵa deyin jetedi. Bul topıraqtıń antropogenlik buzılıwınan 4 mártebe az, 6 mlrd. ga islengen jer hám 1,4 mlrd. ga aydalǵan jer buzıladı. Dúnya júzi boyınsha 15% , yamasa 900 mln. ga jer kúshli buzılǵan jemirilgen. Islengen jerlerdiń dúnya júzilik fondı keyingi 30 jılda 150 mln. gektarǵa qısqardı, házir jılına ortasha 7,5 mln. gektardan tuwra keledi. Usınday jaǵday dawam ete berse, dúnya

42

júzi boyınsha 2000-jılı islengen jerlerdiń buzılıwı 32% ke jetedi. Bul dunya júzi awıl xojalıǵında paydalanıp kiyatırǵan ónimdarlı jerlerdiń maydanınıń azayıp baratırǵanın kórsetedi (Reymers, 1994).

Házirgi zamanda qúdiretli texnikadan paydalanıw hám mol zúráát jetistiriw ushın ximiyadan keńnen paydalanıw qorshap turǵan ortalıqtaǵı ekologiyalıq teq salmaqlılıqtı saqlaw múmkinshiliginde aytarlıqtay qarama-qarsılıqtı keltirip shıǵaradı. Ol eń aqırında, awıl xojalıǵınıń ónimdarlıǵınıń artıwına keri tásirin tiygizedi. Mısalı, jerdiń ústińgi betinen shama menen jılına 25 mln. m2 súriletuǵın qatlam joq boladı. Baqlawlardıń kórsetiwine qaraǵanda bunday qatlamnıń qalıńlıǵınıń 10 sm ge juqarıwı ónimdi 52% ke deyin tómenletedi. Ekologiya iliminde jerdiń "shólistanlıqqa aylanıw mashqalasın" ańlatatuǵın arnawlı dizertifikaciya termini payda boldı (Yanshin, Melua, 1991).

Jer júziniń kóplegen elleriniń xalqınıń sanı ósip, olardıń talabı úzliksiz ósip barmaqta. Yu.Odumnıń (1975) kórsetiwi boyınsha planetanıń hár bir adamına 4 gektar qurǵaq jerden tuwra keledi, al azıq-awqat, kiyim, turaq jay kommunikaciyalıq qurallar hám t.b. ushın hár bir jasawshıǵa 1,2 gektar jer jetkilikli. Bizler jer resursları menen tolıq támiyinlengendey kórinemiz. Biraq ol bunday emes. Sebebi qurǵaqlıqtaǵı fizikalıq geofafiyalıq jaǵday topıraqtıń sapası hárqıylı topıraqtı isleudiń texnologiyası jetkiliksiz, jer resursları az. 1980jıllardıń ortasında YuNESKO, FAO qám BMSH "Topıraqtıń dúnya júzilik kartasın islep shıǵıp, onda "Jer resursları adamlardıń ómirinde hám abadanshılıǵında, jáne de barlıq ellerdiń áknomikalıq jaqtan

ǵárezsizlyginde tiykarǵı roldi oynaydı", - dep jazǵan.

Sonday-aq burınǵı SSSR dıń ilimler akademiyasınıń biosfera mashqalası boyınsha ilimiy keńesinde de, biziń elimizdiń topı-raǵınıń jaǵdayınıń tómenligi atap kórsetildi. Sebebi topıraqtıń jaǵdayı jıldan-jılǵa tómenlep baratır. Adamlardıń ekonomikalıq jaqtan madurıs iskerligine baylanıslı topıraq samal hám suwdan buzılıp atır. Olar kebirleniwden batpaqlıqqa aylanıp, oy-patlıqlar kóbeymekte. Aymaqtıń pataslanıwı tiykarınan jerdi nátiyjesiz paydalanıwǵa hám basqa da sebeplerge, ásirese adamlar-dıń ekonomikalıq jaqtan nadurıs islerine baylaiıslı. Bular topıraqtıń sapasınıń tómenlewine alıp kelmekte.

Topıraq júdá áste-aqırın payda bolıp, onıń 1 sm mıń jıldı talap etedi. Al bizler onı tez joq qılamız. Bunnan júz jıl burın awıl xojalıǵında rawajlanıw baslanıp, topıraqta payda bolǵan organikalıq zattıń (gumustıń) oǵada kóp muǵdarı joq bola basladı. Bul awıl xojalıǵı kúshli rawajlanǵan ellerde topıraqqa mineral tóginlerin beriw kóleminiń kóbeyiwine alıp keldi.

A.Yablokov topıraqtıń qunarlıǵınıń tómenleuiniń (degradaciya) tiykarǵı tórt sebebin kórsetti.

Birinshisi - suw hám samal ároziyası topıraqtıń mexanikalıq buzılıwı.

Ekinshisi - shólystanlıqtan, aridizacyyadan payda bolǵan qurǵaqlanıwdan topıraqtıń kóbirek awıl xojalıǵına jaramsız bolıp qalıwı.

Úishnshisi - topıraqtıń uwlanıwınan, hár qıylı antropogenlik zatlar menen zıyanlanıwınan, sonıń ishinde nadurıs suwǵarıwdıń nátiyjesinen buzılıwı.

Tórggshnshisi - qalalıq qurılıslar, aárodrom, jollar salıw h. t.b. obektlerdi qurıw ushın maydandı awıl xojalıq jerlerinen bólip shıǵarıw.

V. R. Dokuchaev (1883) orıstıń qara topıraǵın izertley otırıp "Topıraq tábiyattıń ózine tán denesi, ol óziniń nızamı boyınsha payda boladı, rawajlanadı hám ekologiyalanadı. Sonıń menen birge topıraq adamzat miynetiniń de jemisi bolıp esaplanadı, ol qaysı revde bolmasın óz qunarlıǵına iye", - dep kórsetken edi.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń topıraqları shól zonasında jaylasqanlıǵı sebepli de olardıń gumus muǵdarı 0,1-3,0 procent átirapında boladı. Eń kem gumuslı topıraq Qızılqumda - 0,1% boyasa, eń kóp muǵdarı toǵayzarlıqtagı topıraqlarda 0,3-3,0% . Suwǵarshatuǵın jerlerdegi gumus muǵdarı 0,2-0,1% átirapında. Bunday jerler tek ǵana 410 mıń gektarǵa teń keledi.

Topıraq ónimdarlıǵshıń, yaǵnıy ondaǵı gumus zatı payda bo-lıwınıń eq zárúrli shárti - ondaǵı ósken ósimliktiń qısta sol jerde qalıp shirindige aylanıwında. Áne sonnan keyin sol jerdegi mikroorganizmlerdiń járdeminde qayta islenip jáne topıraqqa qay-tarılıwında. Tilekke qarsı diyqanshılıq maydanlarında gúzgi jıyınterimnen keyin salınıń sabanı, mákkeniń paqalı, ǵawashalarda, jońıshqada orıp alınıp ketiledi. Nátiyjede topıraqtan ózlestirilgen organikalıq hám mineral zatlar topıraqqa qaytpaydı. Sonıń ushın da bunday jerlerde topıraqtıq ónimdarlıǵı qoldan azıqlandırılmaǵansha kemeyip bara beredi (Qabulov, Ametov, 2000).

43

Qaraqalpaqstan sharayatında keyingi otız jılda topıraq ónimdarlıǵı ortasha úsh mártebege, al on jıl ishinde paxtanıń ónimdarlıǵı hár bir gektar esabında 9 centnerge kemeyip ketti. Respublika awıl hám suw xojalıǵı Ministrligi maǵlıwmatlarına qaraǵanda 1999-jılı paxtanıń ónimdarlıǵı 13,5 c/ga, salı 19,9, biyday 20,0 c/ga teń boldı.

Awıl xojalıǵın ekologiyalastırıw bul tek aymaqlıq mashqala ǵana emes, al dúnya júzilik eń bir áhmiyetli máselelerdiń biri. Eger biz diyqanshılıq mádeniyatınıń tariyxına kóz jibersek, adamzat jámiyetiniń tariyxıy burılıs dáwiri bolǵan jańa dáwirde ilimiy-texnikalıq progresstiń awıl xojalıq eginleriniń zúráátin kóbeytiwge antropogenlik tásiriniń kúsheyip ketkenligin kóremiz. Sebebi dúnyanıń qálegen elinde jalpılamay mineral tóginlerdi qollanıw jerlerdi aynalıstan shıǵardı, yaǵnıy topıraqtıń biopotencialın buzdı. Biraq ol bılay qaraǵanda eginlerdin, ónimdarlıǵın kóteriw' ushın islengen ilajlarday bolıp kórinedi. Al negizinde jerge mólsherden joqarı muǵdarda organikalıq hám organikalıq emes zatlarǵa bay bolǵan tóginlerdi shashıw, yaki swwǵa eritip beriw ónimdarlı jerlerdiń tábiyiy qayta tikleniwine kóbirek zıyan tiygizedi. Olardıń quramında hár qıylı zıyanlı záhárlewshi zatlardıń toplanıwına alıp keldi. Bul záhárlewshi zatlar ósimlik denesine, tuxımına, miywesine ótti.

Olardı adamlar azıq-awqat ushın jallılamay paydadanadı. Soday etii adam olardak quwat alıw orlına, kóbirek záhárlenip atır. Sonday-aq olar ósimlik sortlarınıń, haywanatlar parodalarınıń násillik ózgerislerin keltirip shıǵarıw menen birge adamzattıń genetipine de unamsız tásir jasamaqta. Máselen mineral tóginlersiz, almaslap egiwsiz, hár jılı bir tekli ósimliklerdi, yaǵnıy paxta yaki salını 15-20 jıllap bir atızǵa ege beriw jerdiń hádden tıs "sharshawına" alıp keldi. Al onı quwatlandırıw maqsetinde mineral tóginlerdi agrotexnikalıq qádelerdi buzıp, zıyat mólіyerde beriw hár tárepleme zıyanlı. Sebebi bul tóginler jerdi awır metallar menen záhárlese, al onıń topıraǵında ósken ósimliklerdiń miyweleri adamlardı záhárleydi.

1950-jıldan baslap miieral tóginler dúnya júzilik masshtabta keń qollanıla basladı. Máselen GFR da mineral tóginlerdi 3,5 ese normadan zıyat qollanıw arqalı zúráátlilik 50% ke kóbeydi. Sonday-aq jerdi awır salmaqlı awıl xojalıq mexanizmleride buzadı hám zúráátti 1040% ke kemeytedi. Máselen, awır salmaqlı awıl xojalıq mexanizmlerin keńnen paydalanıw nátiyjesinde mákkeniń zұrááti 27-50% ke, arpanıń zúráátligi 12-81 % ke kemeydi. Sonıń ushın, házirgi waqıtta Aral teńizi apatshılıǵı nátiyjesinde úzliksiz shorlanıwdı basınan keshirip atırǵan Qaraqalpaqstan Respublikası jerleriniń kópshilik maydanlarında awır salmaqlı awıl xojalıgı mexanizmlerinen sanalı paydalanıw kerek. Sebebi olar topıraqtı nıǵızlap taslaydı nátiyjede zúráátlilikti páseytip jiberedi.

Sońǵı jılları suwǵarılıp egiletuǵın jerlerde shorlanıw qubılısı kúsheyip baratır. Házir bunday jerlerdiń maydanları kóbeymekte. Máselen Kanadada egislik jerlerdiń 7% ti kúshli shor-lanǵan. Al Ózbeketan Respublikasında barlıq shorlangan jerlerdsh ulıwma maydanı 1970,7 mıń gektardı quraydı. Sonıń ishinde 1117,7 mıń ázzi, 611,2 mıń ga ortasha hám 241,8 mıń ga kúshli shorlanǵan. Qaraqallaqstanda bolsa yarım million gektardan aslam egislik jerdiń 90% ti hár qıylı dárejede shorlanǵan. Pesticidler de jerlerdi aynalıstai shıǵarmaqta, Olardı jalpılamay qollanıw 40-jıllardan baslandı, házir de piesticidlerden paydalanıw bul jıllarǵa qaraǵanda az emes. Bunı biz dúnya júzilik masshtabta qarasaq pesticidlerdi paydalanıwdıń 10 ese kóbeygenin kóremiz. Eger onı rawajlanǵan eller boyınsha alıp qaraytuǵın bolsaq, pesticidlerdi qollanıw GFR da 14,5 ese

ósken, al AQSH ta onı paydalanıw aqıbetinen zúráátlilik 2 esege kemeyip ketken. Sonday-aq awıl xojalıq zıyankesleri ulıwma zurááttiń 40

procentine shekem joq etetuǵınlıǵın esapqa alsaq pesticidlerdiń keltiretuǵın zıyanın bunnan joqarı ekenligiy kóriwge boladı. N.F.Reymerstiń (1992) maǵlıwmatına qaraǵanda, dúnya júzi boyınsha jılına 4 mln.t. pesticid paydalanı-ladı. Biraq onıń tek 1% ti ǵana maqsetke muwapıq nátiyje beredi. Sebebi tek AQSH ta pesticidlerdi janalay túrde ısırap etiwge 1 mlrd. dollar jumsaladı, al dunya júzinde hár jılı 0,5 mln. adam pesticidlerden záhárlenedi. Bul kórsetkish AQSH ta 45 mıń adamǵa tuwrıkeldi.

Endi Túslik Aral boyların alıp qaraytuǵın bolsaq, bul aymaqta monokulturanıń ústemligi jerlerdi pesticidler menen toyındırıwǵa alıp keldi. 60-95 jıllar aralıǵında paxtanı zıyankeslerden qorǵaw, onıń japıraǵın

túsiriw hám waqtınan burın ashıldırıw ushın samoletlar hám awıl xojalıq mexanizmleri járdeminde hár qıylı záhárli pesticidler sebildi. Nátiyjede adamlar belgili dárvjede jalpılamay záhárlendi. Sebebi olar atmosferalıq hawanı záhárlep qoymastan, azıq-awqatlıq eginlerdi, miywe-jemislerdi, palız hám tuxımlı ósimliklerdi záhárledi. Usınıń saldarınan adam-lar arasında, allergiyalıq teri, kem qanlıq, bawır, asqazan kesel-likleri kóbeyip ketti. Bunıń ústiie awıl xojalıq eginleri

44

egiletuǵan topıraq pesticidlerdi máńgi ózinde saqlawshı bankke aylandı. Sonday-aq salınıń jabayı shóplerin joq etiw maqsetinde birneshshe mıń tonnalap terbicidler sebildi. Bunnan tısqarı túslik oblastlardıń pesticid hám mineral tóginlerge toyınǵan atızlarınan shay-ıp suwǵarıw nátiyjesinde jıynalǵan patas suwları izeykeshler arqalı Ámiwdáryaǵa quyıp,

bular da dáryanıń ayaǵında jaylasqan Qaraqalpaqstan Respublikasınıń xalqın záhárlemekte. V. Kovda (1984) búgin hár bir awıldaǵı miynet hám hár bir regionnıń, xojalıqtıń, hátteki bir atızdıń topıraǵınıń jagdayı tereń ekologiyalıq bilimdi talap etedi dep kórsetedi. Sebebi topıraqtaǵı qunarlıqtı qaytadan tiklewdiń keńeytilgen texnologiyası hám modeli joq. Sonıń ushın diyqanlardı ekologiyalıq ilimlerdiń tiykarın úyreniwge hám olardı

ámeliy iste qollanıwǵa úyretiw kerek. Sebebi olardıń biliminiń ósiwi, mamanlıq hám tájiriybesiniń artıwı tabıslarǵa alıp keledi. Bularsız hesh waqıtta jerlerdi jaman islegenlikten kelip shıqqan shańlı dawıllardı hám

ároziyanı toqtata almaymız. Al qánigeler diyqanlarǵa topıraqtı eroziyadan qorǵawdıń tiykarǵı ilajların ámeliy is júzinde tallap kórsetiwi tiyis. Óytkeii jerge juwapkersizlik penen qatnas jasaw kópshilik xojalıq baslıqlarınıń hám qánigeleriniń ekologiyalıq sawatsızlıǵınan bolıp atır. Sonlıqtan topıraqtı qorǵaw hám onıń qunar-lıǵın arttırıw, topıraq ároziyasına qarsı gúresiw máseleleri talapqa juwap bermeydi. Sebebi bul máseleler ústinen mámleketlik qadaǵalawda tómen, ároziyaǵa qarsı qánigelestirilgen xızmet kórse-tilmeydi, jerlerdiń meliorativlik awhalın jaqsılaw islerine nemquraylılıq penen qaraydı, topıraqtı qorǵaytuǵın hám onıń ıǵallıǵın saqlaytuǵın házirgi zaman texnika hám quralları jetis-peydi, qorshap turǵan ortalıqtı hám topıraqtı qorǵaw boyınsha ilimiy ámeliy izertlewler derlik jurgizilmeydi.

Sonday-aq suwǵarıwǵa ústirtin qarawǵa bolmaydı. Sebebi búgingi kúnde elimizde jerdi nadurıs suwǵarıwdan 3,5 mln. gektar jer esaptan shıǵıp qaldı, 30 mln. gektar jer óziniń qunarlıǵın joq etti. Ulıwma suwǵarılatuǵın jer fondınıń 9,5 mln. gektarı álle qashshan qayta islewdi talap etedi, 5 mln. gektardan aslam qunarlı jer suw basıwdan hám kebirleniw nátiyjesivde xojalıq aynalısı-nan shıǵarıp taslandı. 10 mln. gektarǵa shamalas suwalmalı jer,

suw saqlaǵıshtıń astında qalǵan. Ulıwma alǵanda A. Yablokov diyqanshılıqtıń jańa tipine ótiw kerek dep esaplaydı. Bul usıldı ol "bio-logiyalıq diyqanshılıq" dep ataydı hám onıń esabınan minerallıq tóginlerdi, gerbicidlerdi hám basqa da pesticidlerdi qollanbay-aq turaqlı túrde joqarı ónim alıwǵa bolatuǵının dálilleydi.

Awıl xojalıǵın ekologiyalastırıw jerden aqılǵa uǵras paydala-nıw ayırıqsha orındı iyeleydi. Biraq bul máselege jerdiń bahasınıń kóteriliwi ádewir tásir etedi. Máselen jerdic bahasın dúnya júzilik masshtabta ortasha alıp qarasaq ol tek AQSH ta 1950-jıldan baslap 8 mártebe kóterildi hám 44% egislik jerler taslandı jer-lerge aylandı. Eger Amerikada usılayınsha jerlerdi taslandı jerlerge aylandıra berse, 2000-jılı Florida shtatında bir gektarda súrilgen jer qalmaydı. Jer fondınıń joq bolıw páti basqa shtat-larında da jaqsı emes, bunday taslandı jerler Virdjyniyada 24, Kaliforniyada 16% ti quraydı. Al Batıs Evropa elleri bolǵan GFR da jerden ayırılıw páti 4 jılda - 1 % ke, Franciya hám Ullı Bri-taniyada 10 jılda 2 procentke teń. Oraylıq Evropada jerlerdi qurılısqa aylandırıw, jollar salıw hám joq etiw 11 procentke jetti.

Ulıwma alǵanda awıl xojalıǵın ekologiyalastırıw, yaǵnıy diyqanshılıqtı "biolrgiyalıq" yamasa "ekologiyalıq" sistemada júrgiziw Batıs Evropada keń háwij alǵan. Bunday "ekologiyalıq fermalar" GFR da - 1400, Franciyada olar 1 % ke shamalas. Sonlıqtan Túslik Aral boyı regionında jerdi ekologiyalastırıw máselesi hámme mashqalalardan qıyın hám áxmiyetli nárse. Usıǵan baylanıslı ekologiyalastırıwǵa tiyisli dıńqat awdarmasaq awıl xojalıǵında ekologiyalıq talaplar orınlanbaydı. Nátiyjede úlken zıyanlar kóriwimiz múmkin.

Sonıń ushın, dúnya júzilik ekologiyalastırıw processlerin óz aymaǵımızǵa engizgende onıń ózine tán ózgesheligin esapqa alıp, barlıq imkaniyatlardı iske qosıwımız zárúr. Sonday-aq dúnya júzilik normativlerge dıńqat awdarıp, Avstraliyada paydalanıp atırǵan ekologiyalastırıw usıllarınan keńnen paydalanıwımız, yaǵnıy "biodinamikalıq" awıl xojalıǵında da mineral tóginlerin, pesticidlerdi kalloidlıq eritpeler hám komposlar menen almastırıw zárúr. Sonday aq qıylardı shiritip, olardan biogumuslar tayarlaw kerek. Awıl xojalıǵın ekologiyalastırıwdıń tiykarǵı jolları - bul biocenologiyalıq-hám ekosistemalıq principlerdi paydalanıw bolıp tabıladı. Almaslap egiw hám agrolandshaftlıq kompleksti shólkemlestiriwde hár qıylı tropikalıq muǵdardıń rawajlanıwı menen biocenologiyalıq sistemanıń pútinliginiń saqlanıwı sáykes bolıwı lazım. Agrocenozdaǵı tábiyiy retlewshi mexanizmlerden durıs paydalanıw kerek. Sebebi túr hárqıylı-lıǵın kóbeytiw ushın dúzilgen

45

jaǵday zıyankeslerdiń jalpılamay kóbeyiwine qáwip tuwǵızıp, olardıń múmkinshiligin birden páseytiwi múmkin. Bul tek zárúrlilikti saqlap qoymastan, birlespeni buzıwshı hám qorshaǵan ortalıqtı pataslawshı záhárli ximikatlardı paydalanıwdıń zárúrligin páseńletiushi kúshli faktor bolıp esap-lanadı.

Ónim jetistiriw procesin basqarıw házirgi zamannıń eń áhmiyetli mashqalası. Awıl xojalıǵın intensifikaciyalaw ekologiyalıq kóz-qaras penen qaraǵanda bir qansha principial ayırmashılıqqa yye bolıp, ol óz-ara tolıqtırıwshı usılday kóriіndi. Bunday usıllar-dıń biri fitocenoz dúzilisin qayta qurıw bolıp esaplanadı.

Aldıńǵı qatardaǵı ekologiyalıq usıllar menen jabayı ósimlikler molshılıǵın retlew múmkin. Bunday

usıllardıń qatarına gerbicidlerden paydalanıw emes, al mádeniy ósimliklerdiń konkurentlik múmkinshiligin paydalanıw kiredi. Biraq mádeniy ósimlikler jabayı ósimliklerge qaraǵanda az konkurentlik dárejege iye. Bul qásiyet ásirese rawajlanıwdıń dáslepki basqıshlarında kózge taslanadı. Tez rawajlanıwshı ósimlikler, eger olardıń dáslepki rawajlanıwı kushli bolsa, olar jabayı shóplerden kúshli rawajlanadı. Sonlıqtan almaslap egiwdi usı maqsetke paydalanadı. Jabayı shópler menen biologiyalıq gúrestiń tiykarǵı pryancipleri mádeniy ósimliklerdiń keńislik hám waqıt boyınsha ekologiyalıq teksheni maksimal qamtıwshda ekenligin esapqa alıw kerek.

Mádeniy ósimliklerdiń gorizontal rotaciyasın dúziw menen almaslap egiwdi paydalanıw perspektivalı boladı. Sebebi bul keńislikte ántomofaglardıń turaqlı rezerv quwatlanıwı mumkin bolǵan túrli agrofitocviozdı dúzedi. Agrofitocenozlar biosferalıq muǵdarda processler menen támiyinleniwde úlken úles qosadı, yagnıy dáslepki ónimniń ulıwma qorın dúziwde kislorod muǵdarın hám atmosferadaǵı basqa gazlerdic muǵdarın saqlap turıwda,

biogenlik elementlerdiń agımında, suw almasıw procesinde hám t.b. qatnasadı. Awıl xojalıǵı óndirisin intensifikaciyalaudıń barlıq túrlerin ekologiyalıq kózqarastan tereń izertlewdi talap etedi.

Awıl xojalıǵı Qaraqalpaqstan Respublikası ushın eń tiykarǵı taraw. Ol Respublikanıń ekonomikasınıń tiykarın quraydı. Sonıń ushın házirgi ekologiyalıq, ekonomikalıq qıyınshılıq jıllarında awıl xojalıǵı ónimlernn jetistiriwdi hám satıwdı kóbeytiw, olardıń hasıldarlıǵın arttırıw úlken áhmiyetke iye. Sebebi áko-nomikalıq reformanıń tereqlesiwi tiykarınan usılarǵa baylanıslı. Demek, awıl xojalıǵsh ekologiyalastırıw máselesine jeterli kewil bóliw hám onı sistemalı alıp barıwdı támiyinlew lazım. Bul ushın birinshi gezekte házirgi kúndegi ekologayalıq mashqalalardıń kólemin hám baǵıtın esapqa alǵan xalda respublikada awıl xoja-lıǵın reformalastırıwdı tarawma-taraw úyrenip shıǵıp keń kólemdegi joybar dúzip onı basqıshpa-basqısh ámelge asırıw máselesin sheship alıw kerek.

Toǵay xojalıǵın hám ańshılıq kásibin ekolognyalastırıw

Adamzat jámiyetiniń tez pát penen rawajlanıwı adamlardıń toǵaydı kereginshe paydalanıwǵa svbepshi boldı. Solay etip, burınǵı tas baltalar, metall baltalarǵa, polat jargılarga hám keyin ala elektr jarǵılarına almastırıldı. Sonday-aq órtlvr biraz toǵaylardı nabıt etti. Olar statistikalıq maǵlıwmat boyınsha soqǵı 15 jıldıń ishinde 1,5

esege, al órtlerdiń keltirgen materiallıq shıǵınları 2 esege ósti. Toǵay órtlerinen adamlardıń ólimi 2,9 esege kóbeydi. Ásirese shólistan zonalarında toǵaydıń órteniwi qıyratıwshı kúshke iye boldı. Qaraqumda 5 mln. gektar maydanǵa toǵay óscriw múmkinshiligi payda bolıp, bul ushın awır miynet oǵada kóp muǵdardaǵı qárejetler sarp etildi. Sol waqıtları 100 mıń gektardan aslam maydandaǵı ósimlikler órtten nabıt boldı. Kópshilik órtler awıl xojalıǵı aynalısındaǵı egislik jerlerdiń quwraǵan shóplerin, jaylawlardaǵı qamıslardı, salı-biyday saban-ların h. t.b. órtegende payda bolmaqta (Yanshin, Melua, 1991).

Bular toǵaylardıń kóleminiń keskin azayıwına alıp keldi. Tek sońǵı 10 jılda dúnya júzindegi barlıq togaydsh 2/3 bólimi joq etildi. Usı qısqa tariyxıy dáwirde 500 mln. ga toǵay shabılıp, shólistanlıqlarǵa aynaldırıldı. Solay etip adamlardıń xojalıq is háreketinsh nátiyjesi kópshilik toǵaylardıń qayta qálpine ke-liwine tosqınlıq jasap atır.

Mısalı, 1960-jıllardıń basında Ámiwdáryanıń tómengi quyar ayaǵında toǵaydıń ulıwma maydanı 300 mıń gektardan aslam edi. Házir ol 30 mıń gektardı ǵana quraydı, yaǵnıy ótken 30 jıldıń ishinde onıń maydanı 270 mıń gektarǵa yamasa 90% ke qısqardı. Bul jılına 8900 gektar toǵay qısqarǵan degen sóz.

Sonıń ushın nabıt bolǵan toǵay resursların qálpine keltiriw yamasa onı qayta tiklew úlken

46

áhmiyetke iye. Máselen burınǵı SSSR da jılına 2 mln. ga toǵay kesiletuǵın bolsa, onıń úshten bir bólimi tábiyiy jaǵdayda qálpine keledi, al qalǵan bólegi adamlardıń jedel qatnasıwında qayta tiklendi. Sonlıqtan kesilgen toǵaylardıń or-nın toltırıwdıń birden-bir jolı olardıń ornına tezlik penen toǵay aǵashların egiw qám otırǵızıw bolıp esaplanadı. Toǵaylardıń jaqsı ósip rawajlanıwı ushın kesilgen aǵashlardıń túbirlerya hám shaqaları jańa ósip kiyatırǵan toǵay nálshelerine zıyan bermewi kerek. Olarda zıyankeslerdiń rawajlanıwınıń hám órttiń payda bolıwınıń aldın alıw zárúr. Usıǵan baylanıslı házirgi waqıtta toǵaylardıń tábiyiy qayta tikleniwine ayırıqsha itibar berilip, kesilgen aǵashlar mexanizm járdeminde zıyansız etip dalaǵa shıǵarıladı. Olar saylanıp kesiledi, jas aǵashlar qaldırıladı.

Bul olardıń jaqsı ósip rawajlanıwına múmkinshilik beredi. Toǵaylar sońǵı jılları lenta (kecligi 50-1000 m) boyınsha kesile-tuǵsh boldı. Nátiyjede toǵaylar tábiyiy jol menen tez qálpine ke-le basladı. Sonday-aq kesilgen togaylardıń ornına yaǵnıy ashıq jerlerge, órtengen toǵaf maydanlarına aǵash egiw hám seplew jumısları júrgizilmekte. Házirgi waqıtta dúnya júzindegi toǵaylarda payda bolǵan ulıwma órttgіń 97% adamlardıń parıqsız is-háreketine baylanıslı boladı. Sonıń ushın toǵaydı órtten saqdaw boyınsha xalıq arasında

úgit-násiyat jumısları júrgizilip, olardı qurǵaq shaqalardan tazalaw, órtten qorǵawshı polosalarǵa bóliw hám súriw jumısları ámelge asırılmaqta.

Toǵaylardı zıyankeslerden hám keselliklerden qorǵaw úlken áhmiyetke iye. Olar birneshe usıllardı óz ishine qamtıydı. Bular-dıń b i r i n sh i u s ı l ı tiykarshan aǵash nálsheleriniń saw bolıp ósiwin támiyinlew maqsetinde kesellengen aǵashlardı óz waqtında qoparıp taslaw, egiletuǵın tuqımlardıń hám otırǵızılatuǵın

nálshelerdiń sawlıǵına úlken itibar beriw bolıp tabıladı. Solay etip keselliklerdiń birinshi jerden ekinshi jerge tarqalıwınıń aldı alınadı. Bul toǵaydıń ónimdarlıǵınıń artıwına alıp keledi. E k i n sh i mexanikalıq usıl bul awıl xojalıq zıyankeslerin tikkeley joq etiw bolıp esaplanadı. Bunvd ushın zıyanlı jánlik lerdi shaqırıwshı jaqtılar (shamlar) qoyıladı, shuqırlar qazıla-dı. Bulardıń járdeminde zıyanlı jánlikler uslanadı. Usılay etip kishkene maydańdaǵı zıyankeslerdi joq etiw. ushın mexanikalıq tásir jasaladı. Ú sh i n sh i usılda toǵay zıyankvsleri hártúrli ximikatlar sebiw arqalı joq etiledi. Biraq toǵay zıyankeslerine qarsı gúresiwde eń nátiyjeli usılı bul biologiyalıq usıl bolıp tabı-ladı. Sonday-aq qorıqxanalar shólkemlestiriw hám olarda turaqlı túrde ekologiyalıq monitoringlik baqlawlar júrgiziw úlken áhmiy-etke iye.

YuNESKO nıń maǵlıwmatı boyınsha 1988-jılǵa deyin dúnyanıń tek altı elinde haywanlardı qorǵaytuǵın jámiyet dúzilgen, sonıń ishinde burınǵı Soyuzda da bunday jámiyet bar edi. Dúnya júzinde 1600 túrli omırtqalı haywanlardıń 226 tұri joq bolǵan, sonıń ishinde olardıń 76 túri sońǵı 60 jılda nabıt etilgen. Haywanlardıń 1000 jaqın túri búgingi kúni joq bolıw aldında tur. Hár jılı haywanlardıń bir túri, al hár kúni ósimliklerdiń bir túri joq boladı. 2000-jılǵa házirgi 5-10 mln. haywanlardıń 1 mln. turi joq bolıwı múmkin. Tiri dúnyadaǵı bunday unamsız processler antropo-genlik qáreketlerdiń tábiyat penen bolǵan konfliktleriniń nátiy-jesinde boladı.

Okean hám teńizlerdegi balıqlar, olarda jasaytuǵın basqa da haywanlar jasaw ortalıǵınıń qolaylılıgınan saqlanıp qaldı. Kóbirek neft hám neft ónimleriniń kóplep ısırap bolıwı suw basseynleriniń keń maydanların biraz waqıtqa deyin tirishilik ushın pútkilley jaramsız etedi. Sebebi teqiz ústindegi neft kóbikleri daqlarǵa aynaladı. Olardı jıynai alıw, yaki zálelsizlendiriw qıyın. Biraq ekologlar tankerlardıń okeandaǵı avariyasına qaraǵanda teńizde neft ónimlerin tasıytuǵın tanker sudnoların teqiz suwları menen juwıwdı qáwipli dep esaplaydı. Sebebi bunday faktler jıldan-jılǵa kóbeyip baratır. Olar jasırın islenedi. Sonlıqtan teńiz tártibin buzıwshılardı uslaw múmkinshiligi joq.

BMSH niń teńiz boyınsha Xalıq aralıq shólkemi sintetikalıq zatlardı teńizge taslawdı qadaǵan etiw boyınsha birneshe ret eskertti. Sebebi "Plastikalıq tırıspay (chuma) dep teńizlerge mıń-mıń tonnalap taslanǵan plastikalardıń hám poliátilenlerdiń taslandı-larına aytadı. Sebebi súqgip júrgen quslar jeytuǵın balıqların teńizdegi plastmassa zatlarınan jaqsı ayıra almaydı. Nátiyjede teńiz qusları, on mıńlaǵan tyulenler hár jılı plastmassa Duzaqla-rına túerp, onıń qurbanı bolmaqta.

Maglıwmatlarǵa qaraǵanda 1980-jıllarda Arqa muz okeanına 7 mln. tonna sanaat shıǵındıları tógilgen, 75 mln. tonna qurılıs pataslıqları taslanǵan, 100 mıń tonna neft ónimleri hám shama menen 4 mlrd. m3 aǵın suwlar uwlı zatlar menen záhárlengen. Olardıń quramında 14 mıń. t. qorǵasın, 530 t. kadmiy, 100 t. sınap bar. 1988-jıldıń jaz ayınıń basında Norvegiyanıń teńiz jaǵalawında samoletten kók-jasıl daqlar anıqlandı. Bul daqlardıń suw

47

otlarınıń "Xrizoxromulina polilepis" degen túri ekenligi hám olardıń awqatlıq zat almasıw procesinen payda bolǵanlıǵı qosımsha izertdewlerdiń nátiyjesinde belgili boldı. Sebebi bul aymaqta 1988-jıldıń may ayınıń aqırında aldı menen tyulenler óle basladı (400 bas, onıń 20% izertlengen). Al birneshe aydan keyin Arqa muz okeanında 5 mıńday maqluqtıń óligi tabıldı. Sebebi teńizdiń joqarı pataslanıwına baylanıslı jasıl suw otları kúshli rawajlandı. Nátiyjede lososlardıń hám forellerdiń saǵaqları jabısıp qalıp, olar óle basladı. Bunı ilimpazlar awırıwlardıń payda bolǵan virusları balıq hám tyulenniń immunitetlik (shıdamlılıq) sistemasın buzǵan dep esaplaydı hám bul awhaldı olar antropogenlik Xáreketlerge baylanıstıradı.

Awıl xojalıǵı ushın mineral tóginlerdi hám zıyanlı ximykat-lardı ashıq hawada uzaq muddetlerge saqlaw haywanatlardıń ósip-óniwine úlken qáwip tuwdıradı. Sebebi olar haywanlardıń uwlanıwına alıp keledi. Sebebi

Orta Aziyada ǵawashalar defolyaciya-lanǵanda, salı atızlarıya gerbicidler sebilgende olardıń kópshi-lik bólegi kanallarǵa túsedi, suw hám qawanı pataslaydı.

Qorǵasın hám mıshyak adamlardıń denesinde turaqlı jıynaladı. Olar adamnıń oraylıq nerv sistemasın zıyanlandırıp, gipoxromlıq anemiyanı, toksikalıq gepatitlerdi payda etedi, awırıwlardıń virusların quramalastıradı. Qorǵasın adamlardıń organizmine mal sharwashılıǵı ónimlerinen tayarlanatuǵın azıq-awqatlar arqalı ótedi. Sonıń ushın Angliyanıń bir qatar graflıǵında qarmaqqa ba-tırǵısh retinde qorgasın illiriwdi jaqında

ǵana qadaǵan etti, sebe-bi ol suw qusların hám balıqlardı uwlandırıp, olardı ólimge alıp keledi. Kóplegen quslardıń jemseqlerinde jıynalǵan azıq-awqat-lardı ábden pisiriw procesi olarda turaqlı bolatuǵın mayda digirman taslardıń járdeminde ámelge asırshadı. Sebebi quslar kóbinese qarmaqtaǵı batırǵıshlardı hám pıtıralardı jutadı, al qorǵasın olardıń organizminde uzaq waqıt saqlanadı. Amerika ilimpazlarınıń izertlewleri boyınsha pıtıralardıń 75% ti biz quyrıqlılarda, 69% i jabayı úyreklerde hám 71% i aq tumsıqlı ǵazlarda tabılǵan. Tájiriybe hám dala baqlawlarsha qaraǵanda 1-4 pıtıranı jutqan qustıń miyinde hám qan aynalıw sistemasında qay-talanbaytuǵın buzılıwlar, al jemseginde hám bótekesinde ároziya payda boladı. Olardıń kóbeyiw qábileti tómenleydi. Bes hám besten aslam pıtıra jutqan quslar bir aydıń ishinde óledi.

Okean hám teńizlerdegi suw tiri denelerdiń (organizmleriniń), sonıń ishinde balıqlardıń qorları kóp.

Degen menen olar óte kóp muǵdarda awlanıp, olardıń tábiyiy qorları jıldan jılǵa azaymaqta.

Házir dúnya júzi boyınsha jılına 95 mln. tonnaǵa shamalas balıq hám balıq ónimleri óndiriledi. Bul gidrosferanıń biologiyalıq imkaniyatınan tolıq paydalanıp atır, - degen sóz. Sebebi teoriyalıq jaqtan onıń potenciallıq múmkinshiligi 100-150 mln.t. quraydı. Dushshı suwlı suw saqlaǵıshlardan, kanallardan hár jılı 10 mln.t. balıqlar, shayanlar hám t.b. awlanadı. Arqa teńizdiń At-lantika bóliminen, Barencevtan hám Arqa muz okeanınıń Aq teńizi-nen qayta awlaw qashshan-aq toqtatıldı. Sebebi bul regionda treska joq bolıp qoymastan, treskanıń azıq awqatı bolǵan moyvada pútkilley joq boldı. Al jaqın on jıllıqta dúnya júzi boyınsha ulıwma

balıqshılıq kásibi joq bolıwı múmkin.

Aral teńizi ónimli balıqshılıq qásiyetinen birotala ayrıldı. Azov teqizinde balıq awlaw 12 esege qısqardı, Qara teńizde balıq awlaw ulıwma toqtatıldı. Volga-Kaspiyde balıq óndiriw 10 esege tómenlep ketti. Sibir dáryalarında hám Amurde balıqlar joq bol-dı. Usıǵan baylanıslı teqizlerde ekonomikalıq zonanı iske ası-rıw hám teqizlerdi bóliw ańsat is emes.

Sebebi bul zonalardıń ulıwma kólemi 130 mln. km3 bolıp, olar dúnyalıq okeannıń akvato riyasınıń 36% in quraydı. Sonlıqtan olarda balıqshılıq kásibin jolǵa qoyıw biraz materiallıq-texnikalıq hám finanslıq qorlar-dı talap etedi. Sebebi bul kásip ekologiyalıq normativlerge muwapıq ámelge asırılmay atır. Sonday-aq Qaraqalpaqstannıń kóllerinen balıq awlawdıń sapası hám kólemi jıldan-jılǵa tómenlep baratır. Mısalı Dawıt kólden 1341

centner balıq awlanǵan. Sonıń shііinde 614 c sazan, 376 c shortan, 255 c ılaqa, 30,6 c aq amur, dóńmańlay, 13 c jılan balıq hám 46 c basqa balıqlar uslanǵan. Sońǵı jılları dárya hám kóllerimizge, kanallarımızǵa aq amur, dóńmańlay hám jılan balıqlardıń jiberiliwi biziń bahalı balıqlardan esaplanǵan sazan hám súwenlerdsh joq bolıwına alıp kel-di. Sonıń ushın házir balıq qorların jasalma balıq órshitiw usılı arqalı qálpine keltiriw menen shuǵıllanatuǵın waqıt keldi.

48

Transporttı ekologiyalastırıw

Bul tarawdaǵı eń áhmiyetli máseleniq biri transporttıq qorshap turǵan ortalıqqa zıyanın páseytiw bolıp, ol tómendegi ilajlardı óz ishine aladı;

—janarmaydıń tábiyiy ortalıqqa qáwipsiz túrin islep shıǵıw yamasa quwat beriwshi energiyanıń basqa túrin tabıw;

—shıǵındı gazlerdi (tútindi) tolıq jaǵıw hám tazalaw;

—barlıq transport úskenelerine jańa zamańagóy dvigateller ornatıw hám hárekettegilerin jetilistiriw;

—jańa transport úskenelerin dúziw;

—gónergen transport úskenelerin jańa tiptegi úskeneler menen yamasa basqa tiptegiler menen almastırıw (qádimgi lokomotivlerdi - tez júretuǵın menen, avtobustı - trolleybus penen hám t.b.);

—shawqımnan aktiv hám passiv túrde qorǵanıw;

Joqarıńa kórsetilgen pikirlerdiń bas baǵdarınıń birewi benzin tuwralı bolıp, dáslep onı dizel janar mayı menen, onnan keyin gaz benen, spirt penen, ósimlik mayları menen yamasa suw menen, eń sońında elektr hám kún nurınan quwat alatuǵın batareyalar menen almastırıw zárúrligi kórsetilgen. Sebebi dizel janar mayı benzinge qaraǵanda ádewyr qáwipsiz hám arzan. Biraq sońǵı jılları dizel janar mayınan shıqqan tútinniq bóleklerinde kancerogenlik plenkalardıń bar ekenligi anıqlandı. Bul janar maydan keyin gazdı paydalanıw kóbirek zıyan keltiredi. Al spirtti paydalanǵan ádewir zı-yansız bolǵanı menen, benzinge qaraǵanda ádewir qımbatqa túsedi. Ósimlik mayı da qımbat, al suwdaǵı vodorodtı paydalanıw júdá qáwipli bolıp, ol tez jarılǵısh keledi. Sonlıqtan onıń detanaciyasınıń aldın alıp turıwshı gubkasın izlep atır. Elektr akkumulyatorları júdá awır hám az energiyalı, onıń salmaǵın jeńilletip, energiyasın kóbeytiw júdá kóp qárejet talap etedy. Kún batareyalarınan paydalanıw ele óndiriske engizilmey atır. Solay etip, janar maylardı almastırıw ushın ekologiyalıq maqsette ǵana emes, al basqa da kózqaraslarǵa muwapıq izertlewler dawam etpekte. Dúnya juzi boyınsha neft qorlarınıń bir tegis jaylaspaǵanlıǵı házir siyasiy-ekonomikalıq qıtkershilikke alıp keldi. Sebebi jerdiń barlıq atmosferasına jıllılıq qosıwshı energiya derekleri uzaq jasay almaydı, yaǵnıy globallıq jıllılıq yamasa termodinamikalıq krizis jaqınlasıp kiyatır. Bunday jaǵdayda energiyanı eń kóp paydalanıwshı transport tarawı (awıl xojalıq mashinaları menen birge 25-30% ) júdá únemli taraw bolıwı zárúr.

Janar maydı tolıq jaǵıw hám tútindi tazalaw mashqalaları boy-ınsha sırt eller arasında kúshli básekiler bar. Máselen Arqa Amerika - Yaponiyanı, Túslik Amerika hám Batıs Evropa - Arqa Amerikanı, Shıǵıs Evropa - Batıstı quwıp jetpekshi. Degen menen qara tútin (smog) Yaponiya, Avstraliya hám taǵı basqa da ellerdiń atomosferalıq hawasın belgili dárejede pataslamaqta.

Amerikada taza texnologiya avtomobillerdiń shıǵındıların 96% ke shekem qısqartadı. Koliforniyada tazalaudıń norması 98,4% ke jetkerilgen, al ayırım federallıq nızamlar keleshekte gaz shıǵarıwshı trubalardı tazalawdı 98,7% ke jetkeriwdi názerde tutqan. Bunnan zıyat tazalaw ekonomikalıq hám ekologiyalıq kózqarastan zárúr emes.

Házir ekologiyalıq jaǵdaylardı jaqsılaw maqsetinde avtomashi-nalar jańa markadaǵı avtomashinalarǵa almastırılmaqta. Máselen Yaponiyada kóp shıǵındılı góne avtomashinalardı shet ellerge satıwdı júdá paydalı, - dep esaplaydı hám olardı bes jıl aralıǵında almastıradı. Bunday almastırıwlar Finlyandyyaǵa da tán. Sonlıqtan bul elde góne markadaǵı (modeficirovat etilmegen ma-tordaǵı) avtomobiller siyrek ushırasadı. Degen menen aviaciyaǵa engizilgen reaktivlik hám 1-rubobintlik sistemanı esaplamaǵanda, transportlıq úskenelerde taza dvigateller ele tekseriw ramkasınan shıǵa almay atır. Sebebi izertleulerdiń basım kópshiligi modernizaciyalaw, PJK kóbeytiw, shawqımların azaytıw menen ǵana shuǵıllanbaqta.

Gónergen transportlıq úskenelerdi tazası menen almastırıw ádette qalalıq xojalıqta hám temir jol transportında ámelge asırılmaqta. Usılay bolsa da qalalarda metallar menen, avtomashinalar ústemlik etip atır. Sebebi avtomashinalar adamlardı hám júklerdi júdá jıldam belgilengen orınlarǵa jetkeredi. Al jer astına

ornalasqan metro xalqı tıǵız kóp qapalardıń turǵınların hawa rayına qaramastan belgilengen marshrutta tasıydı. Sonday-aq ayırım orınlarda tramvay, trolleybuslar adamlardıń qıyınshılıqların ańsatlastıradı. Sońǵı waqıtlarda Moskva Sankt-Peterburg, Varshava-Moskva, Tokio-Iokagama marshurtları boyınsha tez júrgish (saatına 500

49

km) passajir poezdları qatnap tur.

Házir transportı kóp úlken qalalardaǵı ekologiyalıq shawqımlar adamlarǵa zıyanlı tásir etpekte. Sonlıqtan transporttıń barlıq túrlerinde payda bolatuǵın shawqımdı azaytıw boyınsha ámeliy ilajlar kórilip atır. Nátiyjede avtotransport shawqımınıń kem-kemnen páseyiwine erisildi. Kópshilik ellerde normativ boyınsha belgilengen parametrdegi samoletlardan basqa samoletlarǵa hawa keqisligine shıǵıwǵa ruxsat etilmeydi. Ásirese aeroportlarǵa jaqın aymaqta jasaw adamlardıń den sawlıǵı ushın qáwipli. Sebebi samoletlardıń shawqımı psixopotologiyalıq awırıwlardıń, adam-lardıń asqazanında payda bolgan kesellerdsh yazvaǵa aynalıwına sebepshi boladı. Bul mashqalalar menen gúresiw boyınsha Yaponiyada ayırım jetiskenliklerge erisildi, yaǵnıy avtomashinalardıń shawqımı azaytıldı. Olardıń degershiklvriniń asfalttaǵı shayqalıw sesleri ǵana esitiletuǵın boldı. Betonlı jabıwlar asfalt penen almastırılıp, shawqımǵa qarsı ákranlar qurılmaqta. Bul eki usıldıń birinshisi hár bir kesispede "stop" (toqta) degen belgisin qoyıw aralıqlarǵa kese biyik balkalardı ornatıw hám úyilgen topıraqtı jasıl zonalarǵa aynaldırıw arqalı ámelge asırılmaqta (olardıń eni 50 m den kem bolmawı kerek).

Qala xojalıqların (municipallıq) ekologiyalastırıw

Rawajpanǵan ellerde turmıstıń qalalıq túri tek qalaǵa ǵana tán bolıp qoymastan ol awıllıq jerlerge de tán. Sebebi elatlı aymaqlarda ekologiyalıq mashqalalar júdá hárqıylı. Biraq olardı ar-xitekturalıq-jobalıq hám municiial (menshik) xojalıǵı dep úlken eki toparǵa bóliwge boladı. Arxitektura hám qalalıq jobalastırıw júdá konservativli (jańalıqqa qarsı turıwshı) boladı. Sonlıqtan olar qıyınshılıq penen ekologiyalastırıladı. Sebebi qalalarda 80% ke jaqın qurılıslar klimatlıq faktorlardı, kóshelerdegi shawqımlardı, ayırıqsha adamlardıń jasaw ortalıǵın hám psixologiyasın esapqa almastan qurılǵan kóp etajlı jaylardan turadı. Bunday erkin qurılıslar 50jıllardan baslandı hám anglichanlardıń "qayǵılı taza qalalar", - degen ataǵsh alıwǵa sazawar boldı. Óytkeni, olarda jasaǵan adamlar kóbirek awırıwshılıqqa duwsharlastı.

Bunnan tısqarı usınday qalada 3 jıldan kóbirek jasaǵan analar-dıń balaları arasında óliwshilik kóbeyip ketti. Usıǵan baylanıslı ayırım ellerde paydalı maydanlı kóp etajlı hám baw-baqshalı qurılıslar 3-7 (kóp etajlı miymanxana, jasaw úyleriniń bólimle-ri, jollar hám ǵarrılar ushın jataqxana tipindegi) hám ec keminde 50% maydanına jay salınbaytuǵın, jol qurılmaytuǵın "baǵlı qapalar" hám "ekopolisler" jobalastırıla basladı. Bir etajlı hám kóp etajlı úyler ushın garajlar salıw názerde tutıldı. Kóshelerde shawqımdı azaytıwshı barerler, jerdi tesip

ótetuǵın ótkeller (tunnel) jaylarda shawqımdı páseytiwshi ákranlar islendi.

Jetkilikli avtomobili joq qalalıq jerlerde xalıqqa xızmet kórsetiw orınla-rı úylerge jaqın ornalastırıldı, kópshilik qalalarda piyadalar júretuǵın trotuarlardıń boylarına kioskalar qurıldı. Avtomashinaları kóp qala xalqınıń kólikleri qalanıń shetindegi tólew aglomeraciyasına shıǵarıldı. Awıllıq elatlı punktlerge eń kerekli egiletuǵın jerleri qaldırıldı.

Socǵı jılları bólme ishindegi ortalıqqa, úydiń xauasınıń ta-zalıǵına, bólmenic mólsherine kóbirek kewil bólmekte. Sebebi asxa-nalardıń, ásirese olardıń gaz benen qızdırılatuǵınlarınıń kúshli pataslanatuǵını anıqlandı.

Úy jaylardı qurıwǵa asbesti kóplep qollanıw densawlıqqa zıyanlı ekenligi málim boldı. Birinshi etajlarda hám jeńil betonnan islengen úylerde rayon koncentraciyasınıń joqarı bolatuǵınlıǵı kórsetildi. Bunday jaylardı normal shamallatıw ushın hawa aǵısınıń tezligi 0,1 m/sek bolıw kerekligi usınıldı. Turaq jaylardıń radioaktivli zatlar menen pataslana-tuǵınlıǵı anıqlandı. Degen menen dúnya júzinde qalalıq xojalıqtı ekologiyalastırıwǵa úlken áhmiyet berilip atır. Zıyanlı kárxanalar, qáde-qaǵıydalarǵa muwapıq jańa tazalaw ornatqıshları menen támiyinlenip,

tozǵanları óndiristen shıǵarılmaqta. Biraq usılay bolsa da kóplegen mekemeler bul máseleni sheshiwde qıyınshılıqlar kórip atır. Sebebi biziń elimizde bunday háreketler júdá az, jobalastırıwshılar hám qurılısshılar ekologiyalıq jaqtan kem sawatlı. Olar ushın arnawlı ekologiyalıq kurslar joq. Arxitekturalıq joqarı oqıw orınlarında ekologiya arnawlı pán sıpatında úyretilmeydi. Sonıń ushın Evropada turaq jaylar biyik etip salınǵan.

Olardıń ózine túser bahası qımbat, quramalı konstrukciyaǵa iye, bólmeleri kólemi boyınsha kishkene hám qolaysız.

50

Demografiyalıq siyasattı ekologiyalastırıw

Házirgi waqıtta xalıqtıń demografiyasında ekologiyalıq kóz-qarastan kútilmegen awhal júz bermekte. Sebebi kópshilik ekologlardıń pikiri boyınsha planetanıń sıyımlılıǵı 1,0- 1,5 mlrd. adamǵa teń. Haqıyqatında planetada 5,0 mlrdtan (shama menen 5,3-6,4 mlrd) aslam adam jasaydı, yamasa jer juzindegi xalıqtıń sanı planetanıń sıyımlıǵınan 5 mártebe zıyat. Ol keleshekte 15 mlrdqa shekem ósiwi múmkin. Sebebi regionda ashlıqlar, tamaqka jarımawshılıq kóp. Usıǵan qaramastan dúnya júzilik rawajlanǵan ellerde adamlardıń ortasha

ómiriniń uzınlıǵınıń terbelisi hárqıylı. Ol 75-80 jastı quraydı. Bul kórsetkish 1990-jılı Yaponiya hám SSHA da 80 jasqa teń brldı. Biraq tirishiliktiń haqıyqıy uzaqlıǵı 89+5 jılǵa teń. Degen menen boljawlarǵa qaraǵanda jer

júzindegi xalıqtıń demografiyalıq jaǵdayı XXI ásirge barıp tómenlewi múmkin. Sebebi bunday awhal adamlardıń populyaciyası 12 mlrd.qa jetkende ǵana baslanadı. Adamlardın sanı 2005-j. 8,2-8,3 mlrd. dep boljanbaqta. Xalıq sanınıń optimal kórsetkishinen onlaǵan ret joqarılawı jerdiń sıyımlılıǵına qaraǵanda xalıq sanınıń hádden tısqarı ósip ketiwine alıp keliwi múmkin, biraq xalıq sanına baylanıslı bolǵan ekologiyalıq faktorlar oylamaǵan aqıbetlerge duwshar etiwi sózsiz. Sebebi házir sociallıq ekonomikalıq jaǵdayǵa baylanıslı bolǵan faktorlar ǵana háreket etip tur. Biraq qolaysız ekologiyalıq hám sociallıq faktorlar birigip, bir unamsız faktordı payda etse ol júdá qáwipli boladı. Sebebi bunday jaǵdayda demofafiyalıq ótiwdash ornına demografiyalıq kataklizma (tábiyatta, jámiyette birden payda bolǵan wayranshılıqlı úzil-kesil ózgerisler) payda bolıwı múmkin. Sebebi adamzat paraxatshılıqtı hám jámiyetlik-ekonomikalıq jaǵdaydı siyasiy kúshler arqalı, yamasa qurap jaraq penen (hátteki qollanıw menen) uslap tursa da xalıq sanınıń tıǵızlıǵına baylanıslı payda bolǵan ekologayalıq jagdaydı tártipke salıwǵa kúshi jetpeydi. Sebebi buǵan haqıyqıy waqıt hám qarjı shaq kelmeydi. Demografiyalıq faktor bolsa júdá quramalı qubılıs. Usıǵan qaramastan kópshilik mámleketler ekonomikalıq jaqtan ósiwge qızıǵadı. Biraq xalıq jasarıwı kerek (dúnya júzi xalqınıń ortasha jası 24 jas shamasında). Xalıq sanınıń bir procentke ósiwi barlıq milliy ónimniń (BMÓ) 41% ke ósiwin talap etedi. Hátteki dúnyadaǵı birden-bir rawaj-lanǵan elde (Yaponiya) on jıl ishinde (1980-1990) barlıq milliy ónim (BMÓ) 43% kóbeymedi. Sonday-aq burınǵı SSSR da 1979-1990 jıl ları xalıq 10% ke, al BMÓ usı dáwir ishinde 38% ke ósti. Bul xalıqtıń 2% tiniń salıstırmalı jarlılanıwına alıp keldi.

Revenstayn 1891-jılı XX ásirdiń aqırında adamlardıń sanı 5,9 mlrd.qa jetedi, - dep boljaǵan. Haqıyqatında da statistika 2000-jılǵa kelip xalıqtıń sanı 6 mlrd. 291 millionga jetedi dep shamalaydı. Birlesken milletler shólkemi hám T. Maltus adamlardıń populyaciya-sın retlew mexanizmin epidemiya, - dep atadı. Sebebi ol xalıqtıń tıǵızlanıwsha baylanyulı faktorlar edi.

Medishshanıń jetiskenlikleri joqarıda atları atap ótilgen ullı ilimpazlardıń pikirleriniń haqıyqatlıǵına gúman tuwgızıwǵa májbúrledi. Sebebi basqa da bir qatar alternativ pikirler bar edi. Olardıń eń qáwishshsi astronom F.Xoyldıń pikiri boldı. Sebebi ol 5000 jıldan keyin atom apatshılıǵınıń ciklları boladı degen edi. Sonday-aq F. Xoyla hár saparı haqıyqıy adamzat civilizaciyası joq bolǵannan keyin ol óziniń evolyuciyalıqtariyxıy ciklın qaytalaydı, - dep kórsetti. Biraq bul máselede sociallıq-tariyxıy ózgerislerdi esapqa alsaq T. Maltustıń pikiri haqıyqatlıqqa tuwra keliwi múmkin.

Adamzat kesellik payda etiwshi tiri denelerdiń (organizmlerdiń) kóplegen túrleriniń jasaw ornı bolıp esaplanadı. Sonlıqtan xalıqlar arasında baylanıslar kúsheyiwi menen jaqa kesellerdsh tez payda bolıw múmkinshiligi kúsheyedi, al xalıqtıń kóp muǵdardaǵı qozǵalǵıshlıǵı bolsa, ápidemiyalardıń taralıwına múmkinshilik tuwǵızadı. Sonıń ushın adamzat ekologiyalıq nızamlılıqtı esapqa alsh, óziniń qaytadan óndiriw sferasın optimallastırıwǵa ádewir kúsh hám qarjılar jumsamasa, bunday ápidemiyalardan aman qalıwı múmkin emes.

Tábiyattan paydalanıwdı ulıwma ekologiyalastırıw

Adamzat óziniń tábiyattıń bir bólegi ekenligin, onıń ústine tábiyattan ǵárezli ekenligin sońǵı jılları ańladı. Nátiyjede adamnıń tábiyattı belgili dárejede ózgertiwi sociallıq-ekonomikalıq processlerge unamsız tásir etetuǵınlıǵı, al tábiyiy sistema-lar

51

úzliksiz jetilistirilmey turıp ekonomikalıq turaqlı óndiristiń bolmaytuǵınlıǵı belgili boldı. Ayqın bolǵanınday, tábiyattıń qıyralıwsha antropogenli process tásirishsh kúsheyiwi ilimiy texnikalıq rawajlanıwǵa baylanıslı talaplardıń ósiwi nátyayjesinde demografiyalıq basımnıń azayıwına shekem dawam etedi. Bunnan ákologiyalıq jaǵdaydıń qansham qıyın ekenligin kóriwge boladı, biraq onı tereń túsiniwge bolmaydı. Óytkvni demografiyalıq process-lerge pıtırańqı kózqaras penen qaraw, sonday-aq ayırım tábiyiy qorlardan paydalanıwdıń barısın bólek-bólek tallaw jaǵdayı da saplastırılmadı. Sebebi ilimiy-texnikalıq processlerdi tallawǵa tar mánidegi ekonomikalıq kózqaras basım kelip tur, al ekologiyalıq sheklewlerge dúzetiwler barǵan sayın kóbirek engizilip atır. Esaplaw texnikası menei shuǵıllaiıw baslandı, keyin ala kommunikaciyanıń haqıyqıy sistemalarınan tısqarı elektron esaplaw mashinası turmısımızǵa engizildi. Sebebi tarmaqlarǵa iye bolmay, olar-dı dúzbey xám rawajlandırıw strategiyasın túsinbey turıp, kompyuterlerden nátiyjeli paydalanıw múmkin emes. Usınıń menen birge harıp sharshatatuǵsh "kompyuterli" kesellikler de payda boldı. Degen menen texnikalıq progress ilimiy jaqtan tiykarlanǵan rawajla-nıwǵa alıp kelmedi. Sebebi texnokratlıq oylaw ilimiy teoriyanı jeterli bahalamawǵa, barlıq waqıtta ádewir tabıslı, al geyde "jumsaq" sistemalı qurallardıń járdemi menen sheshiletuǵın mashqalalardıń naǵız texnologiyalıq "qatań" sheshimlerine ayrıqsha baha beriwge alıp keledi-. Bunday aqılǵa sıyatugın shekten asıp ketiw tiykarsız qáwipti payda etedi. Olar kóbinese GES, AES, iri tankerlerde júz beredi. Máselen iri AES hám GESlerde 5 jılda bir ret avariya bolıwı múmkin. Avariyalar qorshap turǵan tábiyiy ortalıqqa ornı tolmas zıyan keltirip atır. Bunıń mısalı etip Chernobıl apatshılıǵın kórsetiwge boladı. Sebebi onıń keltirgen zıyanı 270 mlrd. manattan asıp ketti. Ol keminde 2 mln. adamdı qamtıdı, onıń júz mıńlaǵanın kóshiriw zárur, olardıń den sawlıǵı ayırıqsha kútip qarawdı talap etedi.

Psixologiyalıq asa kernew sindromları bayqalmaqta. Texnogenli stress juqpalı kesellikler menen sheklenetuǵın somatik ózgerisler payda etedi. Olar ásirese tabısker adamlarda kóbirek gezelesedi hám ilimiytexnikalıq jumıs ushın tosqınlıq jasaydı. Keselliktiń retroviruslar payda etetuǵınlıǵı boljanbaqta. Olar VIChke