Qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı

Ekologiyalıq apatshılıq ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵan mámleketlerde kóbirek ushırasadı. Bul tábiyiy. Sebebi bunday ellerde tábiyatqa adamlardıń óndirislik tásiri oǵada kúshli boladı. Nátiyjeli paydalanıwdı hám olardıń qorların turaklı esaplap barıwdı talap etedi. Sebebi olar kúshli tartıslardı, hátteki xalıq aralıq qaramaqarsılıqlardı keltirip shıǵaradı.

Ekonomikalıq kózqarastan apatshılıq zonasına Saxeliya hám Arqa teyaiz zonaların, Aral teńizi jaǵalawların, Chernobıl AES iniń avariyası nátiyjesinde radioaktiv nurlar menen kúshli zıyanlanǵan Belorussiyanıń bir qatar aymaqların. Ukraina hám Rossiyanıń ayırım rayonların kórsetiwge boladı. Bul aymaqlar ekologiyalıq apatshılıq zonaları bolıp esaplanadı. Sonday-aq burınǵı auqamnıń ekologiyalıq apatshılıq zonaların bunnan basqa da bir qatar usıǵan usaǵan rayonlarǵa bóliwge boladı. Olar Solsk shólistanılǵı (Saxarası).

Qalmaq hám oǵan sıbaylas aymaqlar bolıp tabıladı. Sebebi olar eń kúshli búlginshilikke ushıraǵan. Usınday ay-maqlarǵa kúshli suw aǵısı nátiyjesinde úlken-úlken shógindiler payda bolǵan Fin qoltıǵınıń SanktPeterburg penen shegeralasqan bólimin, akvotoriyanıń qashı menen qorshalanǵan bólimin kirgiziwge boladı. Sońǵı waqıtları Volga dáryasınıń tómengi quyarlıǵınıń ózi, jaǵalawları hám deltası ekologiyalıq awhalı jámiyetshiligimizdi tınıshsızlandırmaqta.

Buǵan tiykarınan suwdıń hám hawanıń óndiris shıǵındıları me-nen pataslanıwı hám zıyanlanıwı sebepshi boldı. Sonday-aq ekologiyalıq apatshılıqtıń eń "qaralı" (awır) zonasına burınǵı auqamnıń 103 qalasın hám bdr qatar qala dógereklerin kirgiziwge boladı. Bul zonalar maydanı boyınsha joqarıda atap kórsetken aymaqlardan ádewir kishi bolıwına qaramastan, eń qáwipli zonalar qatarına kiredi.

Hawanıń pataslanıw norması qanshelli artqan sayın adamlardıń den sawlıǵına zıyanı sonshelli kúshli boladı. Sońǵı jılları qolaysız ekologiyalıq jaǵdaylar, apatshılıq hám apatshılıq qáwpi bar zonalar barǵan sayın kóbeyip, olar kópshilik mámleketlerde xalıq aralıq

27

mashqalaga aynalmaqta. Sonlıqtan bul mashqalalar parlament, parlamentler aralıq hám Birlesken Milletler Shólkeminiń májilislerinde, xalıq aralıq konferenciya hám simpoziumlarda dodalanbaqta. Usıǵan baylanıslı milliy qám xalıq aralıq ekologiyalıq qáwipsizlik komitetleri tábiyattan paydalanıw sabaqlarınıń juwmaqlawshı pikirlerine úlken áqmiyet beredi.

Sebebi ekologiya sabaqları qár qıylı, onıń dáslepki tiykarları XX ásirdiń 60-80- jıllarında payda boldı. Ol tek azǵana qánigelerdiń bas qosıwı nátiyjesinde payda bolǵan ápiwayı ilim emes, al anıq dáliller hám túsinikler menen oqıtılatugın ilimiy pán. Sonlıqtan ekologiya tusinikleri adamzattıń rawajlanıwınıń, ekonomikanıń, siyasattıń hátteki mádeniyattıń túp-tiykarların quraydı. Usıǵan baylanıslı ekologiya pánin hár tárepleme tereń úyreniw úlken áhmiyetke iye. Sebebi ekologiyalıq jaqtan sawatsız bolıw soqır bolıw menen barabar. Sebebi ekologiyaǵa nemquraydılıq pe-nen qaraw tek ekonomikaǵa emes, al pútkil xalıqtıń den sawlıǵına keri tásir etedi. Házir dúnya júzi elleriniń bir qatar aymaqlarında júrgizilgen ekologiyalıq baqlawlar sol aymaqta jasawshı jergilikli xalıqtıń hátteki násiliniń (genofondınıń) buzılıp atırǵanlıǵın dálillemekte. Mısal ushın bir qatar tiykarǵı ekologiyalıq jańılısıulardı alıp qarayıq. Olardıń kópshiligi tábiyat baylıqlarınan paydalanıw barısında tábiyatqa ekologiyalıq esaplawlardı durıs júrgizbewden yamasa tábiyiy baylıqlardı óndiriwshi sıpatında qatnas jasawdan kelip shıǵadı. Sonday-aq tábiyat resurs larınan únemli paydalanıwdıń áhmiyetin jeterli túsinbesten onıń baylıkların talan-taraj etiw yamasa ısırapgershilikke jol qoyıw ekologiyalıq apatshılıqtıń yamasa soǵan uqsas jaǵdaylardıń payda bolıwına sebepshi boladı. Buǵan mısal etip 1906 hám 1989-jılları Kaliforniyadakı, 1926hám 1988-jılları burınǵı Leninakan hám (Spitak) Armeniyadaǵı jer silkiniwlerin kórsetiw múmkin. Tariyxıy dereklerge qaraǵanda Italiyadaǵı Etna vulkanınıń birneshe jıllar dawamında atlıǵıwı aylana dógereklerin apatshılıqlarǵa alıp kelgen.

Sonday-aq adamlardıń tábiyattı baǵındırıwǵa umtılıwı, burınǵı awqam dáwirinde jergilikli xalıklardıń máplerine qayshı keletuǵın Oraylıq Aziya respublikalarınıń tábiyiy qám suw qorlarınıń nadurıs paydalanılǵanı

Aral apatshılıǵın payda etti. Házir bul ekologiyalıq qayǵılı jaǵday tek Aral teńizi basseynine ǵana emes, al dúnyanıń basqa regionlarınıń qorshap turǵan ortalıǵına, ásirese millionlaǵan adamlardıń ómirine óziniń unamsız tásirin tiygizip atır. Bunıń ústine Aral teńiziniń ortasında jaylasqan Vozrojdenie hám Barsakelmes atawı burınǵı dáwirinde ximiyalıq qurallardı sınap kóriw poligonına aynaldırılǵan edi.

Sonıń ushın keń masshtabtaǵı joba hám joybarlardı tayarlawda eń áweli ótken dáuirdiń ekologiyalıq jańılısıqların tereń úyrenip shıǵıw maqsetke muwapıq boladı. Sonday-aq tábiyattan paydalanıw máselelerin ekologiya hám ekonomika ilimleri menen tıǵız baylanısta alıp barıw kerek. Sebebi ayırım iri obektlerdiń (tıńnan jer ashıw, kanallarǵa tarnaw qurıw qám t.b.) joybarların islep shıǵıwda injener qánigelerdiń jibergen kemshilikleri, olardıń nadurıs ekologiyalıq esaplawları yamasa ekologiyalıq faktorlardı ulıwma esapqa almawı úlken shıǵınlarǵa alıp kelmekte. Olar hátte-ki ekonomikanıń rawajlanıwına keri tásir etip atır. Bunday kemshilikler nátiyjesinde payda bolǵan apatshılıqlar XX ásirge kelip júdá kóbeyip ketti. Bunıń mısalı etip Chernobıl, Aral apatshıǵın tábiyat nızamların saqlamastan teńizge qurılǵan qashılardıń tásirinen SanktPeterburgta hám Qara-Buǵaz-Golde payda bolǵan ekologiyalıq ózgerislerdi atap kórsetiuge boladı.

Sonday-aq Armeniya (Spitak) jer silkiniwi aqıbetinen payda bolǵan tábiyiy apatshılıqta da adamlardıń qatnası bar.

Házir Chernobıl, Aral hám Armeniya apatshılıǵı tuwralı jámiyetshilik mınaday pikir bildiredi: "Bir neshe millionlaǵan adamlardıń jasaw sharayatların jaqsılaw maqsetinde tábiyattı, aymaqlardı keń masshtabta

ózlestirip. olardı hár tárepleme kúshli rawajlanǵan rayonlarǵa aylandırıw aqıbetinde usınday apatshılıqlar kelip

Sibir dáryaları jaǵalıqparına qurılǵan onlaǵan iri suw qurılısı shaqabshalarınıń ekologiyalıq jaqılısıqlar menen qurılǵanlıǵına hesh qanday gúman joq. Sebebi bunday iri suw qurılısı shaqabshaları qurılǵannan keyin kóp muǵdardaǵı jerlerdi paydalanıw múmkinshiligi jaratılǵan menen ornı tolmas ekonomikalıq shıǵınlarǵa alıp keldi. Buǵan mısal etip Evropanıń eń úlken dáryası Volganı kórsetiwge boladı.

Sebebi bul dáryaǵa iri suw qurılısı shaqabları qurılǵannan soń onıń tómengi hám orta aǵısları arasındaǵı izbeizliktiń shınjırın suw saqlaǵıshlardan kelgen kúshli aǵıslar ózgertip jiberdi. Bunday ózgeris usınday qurılıslar tásir etpegen basqa da iri dáryalardıń aǵısına "bóget" boldı. Bul óz gezeginde sharwashılıqtı rawajlan-dırıwdıń tiykarǵı deregi bolǵan otlaqlarǵa hám keń kólemdegi jaylawlarǵa kelip túsetuǵın suwdıń muǵdarın kemeytedi, balıqlardıń ósip-óniw sharayatın buzdı. Olar balıqshılıqtıń keskin qısqarıwına, suw saqlaǵıshlardıń dógeregindegi oypatlıqlardıń batpaqlıqqa aynalıwına alıp keldi. aqıbetinde olarda "shiriw"di júzege keltirip. óli zonanı payda etti.

Sonday-aq xalıq xojapıǵı óndirisiniń tez pát penen rawajlanıwı aǵın suwdı bir rayonnan ekinshi rayonǵa aparıw boyınsha joy-barlar islenedi. Suwdı bólistiriw, suw tamtaraslıǵın saplastırıw mashqalaların sheshiwde hár qıylı usıllar ámelge asırıldı. Atal aytqanda xojapıqtı júrgiziwdegi ákoiomikalıq shıgınlar, xojalıqtıń az tarmaqlılıǵı hám jer astı suwlarınan paydalanıw imkaniyatları esapqa alınadı. Mine usınday usıllardıń biri suwı kem rayonǵa basqa rayonnan kanal arqalı suw aparıw yamasa suwdıń aǵısın usı rayonǵa burıw bolıp tabıladı. Máselen Orta Aziyanıń shıǵısındaǵı Qaraqum usınday kanallardan esaplanadı. Bul kanal Ámiwdáryadan 1000 km. den zıyat aralıqqa jerdi qazıp tartıldı. Ol Ámiwdárya suwların túsliktegi suwsız Qaraqum rayonlarına jetkerip beredi. Biraq onı joybarlastarıwdaǵı qáte kemshiliklerdyń saldarınan kanal suwınıń ádewir bólegi qumǵa sińip atır. Joybarda názerde tutılǵan gidrotexnikalıq ilajlardıń tolıq ámelge asırılmawına baylanıslı kanaldıń dógeregindegi qumlarǵa suw shıǵıp, jer astı izey suwlarınıń qáddin kótermekte. Bul suwlar ıssı hawa tásirinen puwlanıp, kanaldıń jaǵalarında batpaqlıklar hám kebir-likler payda etti. Olardıń maydanı bir neshe shaqırımǵa sozılıp, jerlerdi ónim bermeytuǵın jerlerge aynaldırmaqta. Solay etip dúnyadaǵı eń iri kanallardan esaplanǵan Qaraqum kanalı qorshap turǵan ortalıqqa hám elimizdiń ekonomikasına ornı tolmas zıyan keltirip atır.

Sonday-aq ol Ámiwdáryadan jılına 10 kub. km. suw aladı. Bul óz gezeginde suw tam tarıslıǵın payda etip, Aral teńizine kelip túse-tuǵın suwdıń muǵdarın ádewir kemeytip jiberdi. Usıǵan baylanıs-lı teńizge Ámiudárya hám Sırdárya arqalı jılına 52 kub. km. suw túsiw ornına, sońǵı jılları jámi bolıp birneshe kub. km ǵana suw túsip turdı. Hátteki 1996-2000

jılları Ámiwdáryadaǵı eń aqırǵı bóget "Shuwaqtan" tómen qaray bir gramda suw aqpadı. Bunnan tısqarı Evropa hám Sibir dáryaları Shıǵısqa burıw maqsetinde qurılǵan iri kanallardıń hám olardaǵı gidrotexnikalıq qurılıslardıń tábiyatqa keltirgen zıyanı oǵada úlken boldı. Sebeby olar mámleketler aralıq birge islesiw jolı menen ámelge asırıl-madı. Bul qurılıslardıń joybarların islep shıǵıwǵa mapdar mámleketlerdiń belgili qánigeleri, ilimpazları, ekonomistleri hám ekologları qatnaspadı. Joybarlar mámleketler aralıq ekologi yalıq ekspertizadan ótkerilmedi.

Ilimpazlardıń boljawına qaraǵanda úlken dáryalardan Arqa muz okeanına kelip túsetuǵın jıllı suwdıń salıstırmalı muǵdarı házir kemeyip baratır. Bul muzlıqlardıń kóleminiń keńeyiuine alıp keledi. Nátiyjede Arqa Muz okeanında sudnolardıń júziw (navigaciya jergilikli klimat jaǵdayına qarap, suw arqalı júriwge bo-latuǵın waqıt) waqtı ádewir qısqarıwı kútilmekte. Sonlıqtan Arqa Sibir dáryaların "oqǵa hám solǵa" burıwdı toqtatıw kerek.

Tábiyattı ózlestiriw boyınsha "taynapırlıq"tıń aqıbeti júdá qáwipli. Sebebi eń awır hám quwatlı texnikapardı kóplep paydalanıw, burınǵı Soyuzdıń keń kólemli tegisliklerin, túsliktiń úlken-údken egislik jerlerin ózlestiriw qorshap turǵan ortalıqqa ornı tolmas zıyan alıp keledi. Sebebi jerlerdi islew ushın awır traktor-lardan paydalanıw topıraq qatlamına, ásirese onıń eń joqarǵı qabatına ádewir dárejede zıyan keltiredi. Jerdiń joqarǵı qabatı júdá tıǵızlanıp, topıraq strukturası buzıladı. Jer betinen shań kóterilip, onıń ónimdarlıǵı páseyedi. Biraq bunday unamsız jaǵdaylar onlaǵan jıl etkennen keyin belgili bola baslaydı. Solay etip awıl xojalırına 1980jıllardan baslap jeńil pricepli traktorlar engizildi. Bunday

30

texnikalardan paydalanıw dúnyanıń kóplegen ellerinde ámelge asırıldı. Bul topıraq qabatınıń buzılıwın belgili dárejede azaytıwǵa alıp keldi.

Jerlerden áskeriy maqsetler ushın paydalanıw qorshap turǵan ortapıqqa ádewir zıyan keltiredi. Sebebi

áskeriy bólimlerge xalıq xojalıǵınıń esabında turǵan, úlken-úlken qala jaylasqan keń kólemdegi jerler beriyaedi. Olarda áskeriy olarda qupıya halda ótkeriledi. Sonlıqtan olardıń qorshaǵan ortapıqqa keltirgen zıyanı bárqulla sır bolıp qaladı. Olar hár qıylı rayonlarda hár túrli tásir etedi. Bunday jaǵday ásirese itibardan shette turǵan, kem qadaǵalanatuǵın rayonlarda kúshlirek boladı. Biraq qorshap turǵan ortalıqtıń záhárleniwi áskeriy sınaw isleri júrgizilgen rayonlar menen shegeralas aymaqlarǵa da úlken qáwip tuwdıradı. Máselen burınǵı Soyuzdıń Qıshtıma qalasına (Uraldıń ortası) jaqın jaylasqan áskeriy atom zavodınıń 1957-jılı jarılıwı nátiyjesinde bolǵan ekologiyalıq awhal 1989-jılı ǵana járiya etildi. Bul jarılıw aqıbetinde sol aymaqta jaylasqan 3 oblastqa (Chelyabinsk, Sverdlovsk qám Tyumen oblastlarına) Radioaktiv zatlardıń kóplegen murdarı tústi, hawaǵa 2 mln. 10 mıń KI radioaktiv zatlar tarqaldı. (Chernobılda bul kórsetkish 50 mln. boldı). Radioaktiv zatlardıń túsken izleriniń uzınlıgı 100 km. den aslam bolıp, eny 10 km. ge jetti, 90,15 mıń kv. km maydan stronciy menen zıyanlandı. Radioaktiv zatlar menen zıyanlanǵan mákanda 270 mıń adam jasawına qaramastan bul ekologiyalıq apatshılıq biraz waqıtqa shekem qupıya bolıp qaldı.

Insaniyat iskerligi nátiyjesinde payda bolǵan ekologiyalıq apatshılıqlar jergilikli xalıqtıń milliyligin hám olardıń bahalı milliy miyrasların nabıt etti. Tap usınday awhal burıngı Soyuzdıń Evropa bóliminiń Arqa Shıǵısında (yamalo-nenec milliy okruginde), Oraylıq hám Arqa Sibirde (Yakutiyada, Tungus milliy okruginde), uzaq Shıǵısta payda boldı.

Biraq joqarıda atap kórsetilgen ekologiyalıq jańılısıqlar tosınnan payda bolǵan qubılıs emes. Sebebi xalqımızdıń ekologiyalıq mádeniyatı, qánigelerimizdiń ekologiyalıq sawatı tómen edi. Usıǵan baylanıslı kópshilik adamlar tábiyattı tábiyiy baylıqlardıń tawsılmas deregi, - dep túsinedi. Onı insaniyat iskerligi ámelge asırılatuǵın keń maydan yamasa ortalıq, - dep esaplaydı,

oǵan tek tábiyiy baylıklardı óndiriwshi kúsh sıpatında qatnas jasaydı.

Joqarı hám arnawlı oqıw orınlarınıń studentlerine, mektep oqıwshılarına tábiyattı qorǵaw tiykarların úyretiw, puqaralarǵa ekologiyalıq tálim-tárbiya beriw házirgi kúnniń de hám keleshektinde talapbına juwap bermeydi.

Tábiyattı ózlestiriwshi hám onı pataslawshı yuridikalıq hám fizikalıq tárepler ústinen texnikalıq baqlawlar, ekologiyalıq tekseriwler 1990-jılǵa shekem júdá az júrgizildi, olardıń óndirislik háreketlerin qadaǵalaw hám koordinaciyalaw jumısları Qaraqal-paqstan Respublikası Tábiyattı Qorraw mámleketlik komiteti táre-pinen. áste-aqırınlıq penen júrgizilmekte. Bul komitettiń ekologiyalıq ekspertiza bólimi joybarlardı ekologiyalıq ekspertizadan ótkeriwde qaysarlıq kórsetpey atır.

Qorshap turtan ortalıqtı qorǵaw boyınsha sırt ellerde dúzilgen milliy kárxananlardıń, agentliklerdiń, ministrliklerdiń, ilim-izertlew mekemeleriniń tájiriybelerinen paydalanıw, olar menen birge islesiw, turaqlı baylanıs ornatıw, ilimiy izertlewler júrgiziw hám ekologiyalıq maǵlıwmatlar bankin dúziw máseleleri óz sheshimlerin kútpekte.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń "Jer haqqında" (1990-j), "Tábiyattı qorǵaw haqqında" (1992-j), "Jer astı qazılma baylıqları haqqında" (1993-j), "Suw hám suwdan paydalanıw haqqında" (1993-j), "Togay haqqında" (1993-j), "Ayırıqsha qorǵalatuǵın tábiyiy ay-maqlar haqqında" (1993-j), "Atomosferalıq xawanı qorǵaw haqqında" (1997-j) nızamlarınıń talapların orınlaw úziliske túsip atır. Qorshap turran ortalıqqa baylanıslı xabarlar, maqalalar ǵalaba xabarlandırıw quralları arqalı júdá az járiyalanadı qám onıń keyni qadagalanbaydı da.

Ekologiyalıq salıqlar biziń elimizde 1997-jıldan baslap ǵana endirilip atır. Bular óz gezeginde ekologiyalıq jańılısıulardıń dawam etiwine irkinish bola almay atır.

Ortalıqtıń tómenlewin bahalawdıń (kriteriyası) ólshemleri hám ekologiyalıq siyasatlar

Aldıńǵı bólimlerimizde burınǵı awqam aymagında hám basqada shet ellerde payda bolǵan bir qatar ekologiyalıq mashqalalardı bir neshe ret atap ótken edik. Endi tirishilik ortalıǵınıń saqlanǵan-lıǵınıń ólshemin yamasa kerisinshe olardıń buzılıw dárejesiniń ólshemlerine tiykarlana otırıp olardıń eń baslılarına, ásirese biziń jaǵdayımızǵa beyimlestirińkirep

31

qısqasha, geografiyalıq sxemalarına. bahalawdıń ólshemlerine toqtap ótemiz. El degen sóz - geografiyalıq jaqtan eń aldı menen aymaq, keńislik degendi ańlatadı. Onıń ekologiyalıq roli mámleketlerdiń maydanında jaylasqan ekosistemalarınan baslap, olardıń kóleminde xızmetiniń áhmiyeti úlken kólemindegi regionallıq payda bo-lıwlardan tap biosferaǵa deyin kúshli. Biziń kúnimizde ekosistemanıń xızmeti tek ǵana olardıń tábiyiy qásiyetike ǵárezli bolıp qoymastan, olarǵa antropogenlik tásir etiwine, tábiyattıń ózgeriw sistemasınıń dárejesine, tábiyiy processlerdiń fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq qatnasları da kiredi. Sonlıqtan ekosistemalardıń ulıwma ierarxiyasın anıq túrde biliw zárúr. Sonday-aq olardıń anıq túrde jasaytuǵın isenimliliginiń shegin. olardıń buferligin hám jónelisiniń baǵıtın biliw kerek. Házirgi waqıtta ortalıqtıń degredaciyasınıń ólshemin bahalaw ushın integrallı - indikaciyalıq kórsetkishlerdi paydalanıwǵa bolar edi.

Biraqta onday shkalalar ele qáliplesken joq. Tirishilik ortalıǵınıń anaw yamasa mınaw ekosistemanıń (biogeocenozdıń) sapasın anıqlaytuǵın universallıq geoyamasa bioindikatorlarda joqtıń qasında. Sonlıqtan ekologiyalıq bahanı. yaǵnıy bahalanıp atırǵan processlerdi tek shamalap belgilew (konstataciya) formasında beriwge boladı. Bunda ámocionallıq subektivlik elementler qatnasıp 1 hám 10 procentlik nızam normativiniń salıstırılǵan túrinde hám xalıqtıń baxalanǵan haqıyqıy óliminir kórsetkishiniń teoriyalıq sheginen standartizaciyalanǵan kórsetkishi arqalı ǵana sıpatlaw múmkin.

Ekosistemadardı bayanlawda birden-bir ólshemge negizlengen qanday da bir klassifikaciyaǵa tiykarlanıw kerek. Tábiyiy sistemalardıń óz-ózinen qálpine keliw pátin (egerde óz-ózinen qálpine keliw múmkinshiligi bolsa) ol sistemalardıń biomassasınıń hám biologiyalıq óniminiń sapasınıń sanınıń jaǵdayın paydalanıwdı shamalaydı. Sonıń menen birge olardı mına tómendegi izbe-izlikke (gradaciyalarǵa) bóliwge boladı:

1) tábiyiy jaǵdayda - antropogenlik tásir etiudiń tek ǵana ulıwma kórinisi (fonı) bolıp joqarǵı biomassası, tómengi biologiyalıq ónimi bahalanadı;

2)jaǵdaydıń teppe-teńligi - qayta qálpine keliw processiniń tezligin buzıwdıń jónelisinen joqarılıǵı yamasa teńligi, biologiyalıq ónimniń tábiyattaǵıday kópligi, biomassanıń tómenlene baslawı;

3)krizislik jaǵday-antropogenlik buzılıw tezligi boyınsha tábiyiy óz-ózinen qálpine keliw processinen

joqarılaydı, degen menen ekosistemanıń tábiyiy negizi saqlanadı, biomassa tómenlegen, biologiyalıq ónim birden joqarılaǵan;

4)qorqınıshlı jaǵday - burınǵı ekosistemanıń antropogenlik tásirden óz ornına qaytadan keliwi, az ónimli, biomassası az hám qáde boyınsha tómenlep baratırran;

5)apatshılıq jaǵday - az ónimli ekosistemanı bekkemlew qıy ın qaytatuǵın process, biomassa hám biologiyalıq ónimlilik eń az;

6)hálsiz (kollaps) jaǵday - joytılǵan biologiyalıq ónimliliktiń qaytalanbawı, biomassanıń nolge

teńlesiuge umtılıwı.

Tábiyattıń joq bolıwın - tábiyiy ekologiyalıq klassifikaciyad a n tı sq a rı medicinalıq - sociallıq shkalada b oljaw kerek, sebebi onday klassifikaciya elatlı orınlardı da qamtıydı. Anaw yamasa mınaw aymaqtaǵı adamlar ózleriniń qalasın yamasa regionın ekologiyalıq qıyınshılıq . ekologiyalıq alatshılıq zonası dep daǵazalawdıtalap etedi hám t.b.

Adamgershilik boyınsha olardı túsiniw hám quwatlaw kerek, degen menen ádil ólshemniń bolǵanı maqsetke muwapıq keledi. Qıyınshılıq yamasa apatshılıq bolǵan jerdic jaǵdayın basqasha túsiniw qıyın. Onıń ushın joqarıda bayan etilgen tábiyattıń jaǵdayın klassilar payda boldı, olardıń biologiyalıq potencialı,

ónimdarlıǵı júdá tómen bolıp kelmkte. Joqarǵı ónimdarlı gidrofit hám mezofitler joq bolıp, ornına kserofit hám galofit ósimlikler payda boldı.

Nátiyjede ot-shópler menen jaylawlardıń maydanı qısqarıp ketti.

1-podzonaǵa salıstırǵanda ishimlik suwdıń sapası birqansha jaqsı. jazdıń 2-3 ayınıń ishinde suw mámleketlik standart nor-masına sáykes bolıp keledi, basqa waqıtta PJK-nıń normasınan asıp ketkeni anıqlanıldı.

Porlıtaw poselkasında 1990-j. suwdıń minerallasıw 1,7-2,5 esege artıp, xlorid, sulfat birikpeleri boyınsha PJK-nıń nor-masınan ádewir asıp ketti. Pataslawshı zatlardıń joqarı dárejede toplanıw, normadan bir qansha asıp ketti: fenol, mıs, xrom - 4 esege shekem neftónimleri - 5 ese, pesticidler - 10 sse. Sırdáryanıń suwında nitratlar - 2-4 esege arttı neft ónimleri hám fenol - 2-5 esege arttı PJK-nıń normasınan asıp ketti.

Gúzgi máusimniń qáwipliligi sonda, awıl xojalıq maydanları-nan shıǵarıp taslanatuǵın patas suwlardıń dáryaǵa jiberiletuǵınlıǵı boldı. Nátiyjede, mısalı Qońırat, Kegeyli, Shımbay h. t.b. rayonlardıń xalqı den sawlıqqa zıyanlı aqıbetlerdi bası-nan keshirip atır.

32

Kesellik túri de kóbeyip atır. Máselen, óńesh ragi, ot qalta awırıwı, zat almasıwǵa baylanıslı kesel, bunıń hámmesi suwdıń pataslanıw faktorına baylanıslı qubılıslar. Qızıl Orda oblastı juqpalı hám dem alıw organlarına bayla-nıslı awırıwdıń orayı. Bul jerde Qazaqstan Respublikasına qaraǵanda qan tamırı awırıwı, dem alıw asqazan organlarınıń keselligi joqarılap baratır. Invalidliktiń sanı kóbeyip atır. II-qıyınshılıq zona - 2 podzonaǵa bólinedi. Oǵan Túrkmenstannıń Tashawz oblastı hám Ózbekstannıń Xorezm oblastı jatadı.

I-podzonada antropogenlik faktorlar jedellesken, tábiyiy kompleksler degradaciya processins ushıraǵan, keń túrdegi egis maydanları tákirarlap shorlanǵan. Ámiwdáryanıń suwı kollektor -drenaj suw menen pataslanǵan, ishimlik qzsiyeti 1,5-2 ese keyingi 10 jıl ishinde páseygen. Xalıqtıń den sawlıq jaǵdayı keskin tómenlep ketti. Mısalı, búyrek awırıw - 9 ese,

bawır keselligi - 2 ese, asqazan jarası - 1,5 ese kóbeydi, tuberkulez hom allergiya kesellikleri háwij almaqta. II-podzona - Ózbekstannıń Buxara oblastınıń rayonlarına da Aral .teńiziniń tásiri barıp jetti hám zıyanlı

tásirin tiygizip atır; shań-tozań kóteriledi, hawa qurǵaqlanadı, toǵay ekosistemaları joq bolıw aldında tur. Bul jerde de suwdıń ishimlik qásiyeti tómen. Araldıń qolaysız aqıbetleriniń shegarası sheksiz eń jayıp atır. Tábiyiy ortalıq tereń transformaciyaǵa ushıradı, fauna menen floranıń genofondı joyılıp baratır. Bul jerde jasap atırǵan xalıqtıń den sawlıǵına qáwip tuwdırılmaqta. Olardın, po-tenciallıǵı awır ekologiyalıq jaǵdaydaǵı Baltıq teńizin kórsetiwge boladı. Ol jeti eldiń jaǵasın óz ishine qamtıydı. Burınǵı Soyuz tárepinen kóp muǵdarda fosfor, xlororganikalıq pesticidler, fenol hám ayrıqsha awır metallar kelip túsedi. Qalalardıń kanallarındaǵı turmıs shıǵındıları hám cellyuloza-qaǵaz islep shıǵarıw sanaatınıń shıǵındıları oǵada kóp. Teqiz shógindilerinde qorǵasın hám cink jıynaladı (metosferada orta sınap penen qorǵasın 16 ga/kg, Baltıq hám Arqa teńiziniń shógindisinde ol 10 eseden kóbirek). Kóp saqlanıwshı radionukleotidlerden stronciy - 20 hám ceziy - 137 barǵan sayın kóbeyip barmaqta. Bul Atlantikanıń barlıq teńizlerine tán. 80 m tereńlikten kúkirtli vodorodlardıń toplanıwları baqlanadı.

Ulıwma Baltıq teńiziniń jaǵdayı teń salmaqlılıq halında bolǵanı menen kriziske jaqınlaspaqta. Neva qoltıǵınıń jaǵdayı qashshan-aq krizislik jaǵdaydan ótip, qorqınıshlı jaǵday aldında tur. Basqa da Soyuzǵa jaqın akvatoriyası krizislik jaǵdayǵa jaqınlasıp qalǵan. Baltıq teńiziniń nerpasınıń (teńiz haywanı) populyaciyalarınıń awhalınıń tómenlewin aytsaq boladı. Teńizdiń ashıq rayonlarınıń ximiyalıq zatlar menen pataslanıwınıń kólemi 2 mámleketlik standartdan kem emes. Bunnan bılayınsha teńiz ústinde-gi neft koncentraciyasınıń kóbeyiwi suwdaǵı basqa eritilgen zatlar menen pataslanıwı olardıń energetikasın ózgertiwge qáwip tuwǵızıw múmkin.

Ekologiyalıq jaqtan tereń krizislik jaǵdayda turǵan suw ekosistemalarına házirgi waqıtta Kaspiy teńizinde kórsetiwge boladı. Ol házir tereń ekologiyalıq krizis jaǵdayında tur. Bul Volga hám basqada dáryaların tártipke salıudıń pataslanıwdıń, neft kásip ornınıń hám basqa da sanaat obektleriniń, awıl xojalıq shıǵın-dılarınıń sebebinen kelip shıqqan.

Processlerdiń rawajlanıw baǵdarı qorqınıshlı jaǵday tárepinde Qara-Buǵaz-Gol qoltıǵı burınǵı jaǵdayına, jaqın

on jıllıqta qayta kelmeytuǵın shıǵar. Házirshe dárya basseyininiń suwınıń kóbeyiwi, ayırıqsha Volganıń hám teńizdiń qáddiniń kóteriliwi bir qansha qolaysız processlerdiń pátin tómenletedi.

Klimatlıq tendenciyanıń almasıwlarında eger dárya suwların tazalaw boyınsha sheshiwshi túrdegi ilajlar qabıl etilmese Kaspiy júdá tez ózin-ózi tazalaw uqıbın joytadı hám onıń ekosistemaları buzıladı. Basseynniń arqa bóliminde jaǵday ayırıqsha turaqsız. Bul onıń balıǵınan belgili. Onı awlaw 1956-jıldan 1988-jılǵa deyin ulıwma 280,5 mıń tonnadan 76,7

mıń tonnaǵa tústi. Usınıń menen birge aqshabaq 4,5 ret, torta shabaq (vobla) 8 ret, seldler 16 ret, sıla 24 retke qısqarǵan. Bekirelerdsh uwıldırıq shashıw maydanı 3600 gektardan 450 gektarǵa deyin azaydı. Balıqlardıń m i o p a t i awırıwları menen awırıwı (bulshıq etleriniń qatlamlanıwı hám uwıldırıq qabıqlarınıń hálsizleniwi) basseynniq balıǵınıń tolıq joq bolıwına alıp keliw qáwpi bar.

Sonday-aq ekologiyalıq apatshılıq zonasına Aral teńizi tolıq mısal bola aladı. Házirgi kúnde Aral teqizide burınǵı jasaw jaǵdayınan tolıq ayrıldı. Onıń jaǵdayı ekologiyalıq tómenlewden ótip, apatshılıq dárejesine aynaldı. Ámiwdárya hám Sırdáryanıń suwın jolda egislik jerlerge hádden tıs paydalanıw 10% lik nızam shártinen 8 esege asıp ketti.

Balıqshılıq xojalıǵı hám suw jolı qatnası pútkilley joq boldı. Regionnıń energetikası

33

óziniń tásir etiw sheginen (1 % nızamnan) tolıq ózgerdi. Teńizdiń ulıwma kóleminiń yarımınan kóbiregi quwrap qaldı, suwdıń duzlılıǵı 60 g/l jetti. Iri geofizikalıq natuwrılıq hám seysmikalıq apatshılıqlar kútilmekte. Sonlıqtan regionnıń litosferasında suw massasınıń basımınıń bólistiriwi ózgerdi. Teńizdiń qálpine keliwi ushın jılına 80 km3 suw kerek boladı. 2010-jılǵa deyin hám bul múddetten keyinde jılsha 50-55 km suw kerek. Direktivalıq vari-antlarda 2000-jıl 15-17 km3 hám 2005-jıldan 2010-jılǵa deyin 20 -24 Km suw aǵıp keliwi kórsetilgsn. Bolmasa Aral teńizi basseyni ekologiyalıq tómenlewi menen (kollaps) birotala katastrofaǵa aylanadı. Sonlıqtan onı qayta tiklew múmkin emes. Onıń basseynniń gi drologiyalıq rejimin saqlaw ushın eginlerdi basqa suwdı az talap etiwshi taza eginler menen almastırıw ilajların islep shıǵıw kerek. Egerde bunday akciya 3-5 jıl ishinde islenip shıǵılmasa, onda oiıń barlıq geosisteması buzılıp, onıń jaman aqıbetleri Oraylıq Aziyaǵa tásir etip, Íssndsól, Orta Aziya hám Mongoliyalarǵa jetiwi múmkin.

Solay etip ekologiyalıq rawajlanıwdıń regionallıq planları elege deyin joq. Tábiyattı qorǵawdıń aymaqlıq kompleksli sxemaları júdá shamalanǵan túste bolıp, tereń qayta isleniwge tiykarlanılmaǵan. Sonlıqtan adam ushın jasaw ortalıǵı sociallıq-ekono-mikalıq jaǵdaydı qosıp esaplaǵanda júdá qolaysız jaǵdayda.

Sonlıqtan úlken qalalarda jasawshı adamlardıń ómiriniń uzaqlıǵı júdá qısqarǵan. Mısalı Irkutsk oblastında adamlardıń ómiriniń ortasha uzaqlıǵı 53 jasqa jaqın, al Tawlı Altayda bul kórsetkish sol jerdiń jergilikli xalqı ushın 47 jastan aspaydı. Degen menen usınday qala qurıwlar elede dawam etip atır, haqıyqatında olar júdá bılǵasıp ketken. Burınǵı Soyuzdıń 68 qalası arasınan úshten birine jaqınınıń ekologiyalıq jaǵdayı júdá qolaysız awhalda. Mısalı Tayga alabınıń qalalarınan Ural, Sibir hám Uzaq shıǵıslardıń sanaat oraylarınıń barlıq jerle-rinde ruqsat etilmeytuǵın dárejede benzokrinniń, formaldegidtiń, shańlar yamasa sajalar (ıs, qarakúyeler) hám basqa da uwlı zatlardıń saqlanıwları normadan júdá joqarı.

Tilekke qarsı ekologiyalıq jaqtan paydasız qurılıslar tek ǵana tirishilik ortalıǵın tómenletip qoymastan sol jerdegi ekosistemalarınıń landshaftlıq zonaların rekreaciya ushın eń jaqsı qolaylı orınlardı da isten shıǵaradı. Atap aytqanda Kartuns GES-nıń qurılısınıń proektine sonday gúman tuwadı. Mısalı eger qurılıstıń basqa da shınjırlı qáwipli ekologiyalıq aqıbetlerin esaplamaǵanda da Altaydıń eń jaqsı kurortlıq orınları joǵalıwı múmkin. Ulıwma aytqanda taygadaǵı keń japıraqlı toǵaylar, toǵay-lı dala hám dala keńisliklerinde ózgeriwler

1 hám 10 procentlik shekleniwden de uzaqlasıp ketti.

Sonday-aq jerlerdi súriulerdiń dárejesinde kóplegen region-larda eń qolaylı jaǵdayınan kóbirek joqarı bolıp 40% , hátte ruxsat etilgen maydannıń sheginen 60% ten kóbirek, al geypara jerlerde 70-80% ke deyin jetedi. Jáne de súriw jumıslarındaǵı barlıq agrotexnikalar ekologiyalıq talaplarǵa say emes. Sonlıqtan bul jerlerde topıraqtıń ároziyası júdá tez boladı,

sonıń esabınan oǵan ketken shıǵınlar ósip, ol házir 16 mlrd. som menen bahalandı, al topıraqtaǵı gumustıń qorı burınǵısınan 50% ke deyin tómenlegen. Odan basqa da oypatlıqtaǵı toǵaylar joǵalmaqta, suw jollarınıń pataslanıp, olardıń qurıp qalıwları bayqalmaqta. Sonday aq shólistanlıklardıń da kólemleri keńeymekte. Mısalı

Aral jaǵalarında, Qalmaqta,

Qazaqstanda, Zakavkazede olardıń kólemi júdá ullı. Bul shólistanlarda mallardı mólshersiz baǵıw jaylawlardıń ónimdarlıǵın tómenletip, apatshılıq jaǵdayına alıp kelmekte. Bul jerdegi xalıqlardıń awırıwshılıǵı da joqarılamaqta. Bul jerlerdegi tábiyiy tirishilik jaǵdaylarınıń jamanlanıwına baylanıslı ol jerdegi adamlardıń sociallıq-ekonomikalıq jaǵdayları da belgilengen normativten joqarı yamasa tómen dárejede ózgerip turadı. Bul jerlerde de biologiyalıq resurslardı paydalanıwdıń 10% lik sheginen joqarılaǵan.

Sońǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, adamlardıń ómiriniń ulıwma ekologiyalıq jaǵdayınıń Orta Aziya hám Qazaqstan aymaqlarında da júdá qolaysızlıǵı baqlanbaqta. Balalardıń ólimi de, xalıqtıń awırıwshılıǵı da kóbeymekte. Mısalı, ulıwma el (burınǵı SSSR) boyınsha 7 jasqa deyingi balalardıń densawlıǵı jaqsıları 23% , al joqarǵı klasslarda 14% ti quraydı. Soǵan qaraǵanda Orta Aziyada bul kórsetkish ámeliy jaqtan nolge teń. Soǵan baylanıslı eldiń xalqınıń densaulıǵınıń jaǵdayın apatshılıq dep qabıl etiliwi kerek.

Sońǵı 25 jılda elede allergiya menen awırǵanlardıń sanı 0,2% ten 60% ke deyin ósti hám boljawlar boyınsha 2000-jılda bul kórsetkish 80-90% ke jetedi. Sol 25 jıl ishinde adamlardaǵı leykocidlerdiń sanı orta esap penen 1mm 5-6 mıńnan 3-4 mıńǵa deyin qısqarǵan. Hár kúni elimiz boyınsha densaulıǵınıń tómenliginen

4 mln. adam jumısqa shıqpaydı, al waqıtsha miynetke jaramsız adam-lardıń sanı 1988-jılı 12,5% ke deyin ósti. Ata-analardıń den

34

saulıǵınıń sanitariyalıq jaǵdayı Orta Aziya 70% ke, (ayırım jas bosanǵan hayallardaǵı anemiya), al Qara topıraklı emes jerde - 50% ke jetedi. Solay etip Orta Aziyanıń ekologiyalıq sistemalarınıń buzılıwı, joqarıda aytılǵanınday basqa joqarı ierarxiyadaǵı qońsılas tábiyiy sistemalarǵa óziniń tásirin tiygizbewi múmkin emes.

Házirgi waqıtta topıraq qatlamınıń ekologiyalıq jaǵdayı júdá qorqınıshlı. Mısalı. Rossiyanıń Evropa bólimindegi qara topıraqlı jeri 25% ten kem bolmaǵan qunarlılıǵın (gumusın) joyttı. Sonıń nátiyjesinen. onnan basqada sebeplerden eginshnliktiń ónimi júdá az ósiwde. Hawanıń pataslanıwı hám awıl xojalıq ximikatların tógiw topıraqtıń awır metallar menen uwlanıwına alıp kel-mekte (geyde PJK júzge jetedi). 1988-jılı ulıwma awıl xojalıǵına paydalanatuǵın jerler jan basına 2,11 gektardı, súrilgen jerler 0,69 gektardı quradı, bul adamlardı awıl xojalıq ónimleri menen támiyinlewge tolıq jetedi. Biraqta paydalanatuǵın tábiyiy kóllerdiń ónimliligi júdá tómen bolıp, gektarsha 6-6,5 centnerden artıq pishen bermeydi.

Adamlar mıń mıńlap qońsı shet ellerge kóshiwge tayar. Bul hádiy-se biziń elimizdiń sociallıqekologiyalıq potenciallıq hálsizleniw deregine aylandıradı. Sonıń menen birge burınǵı Soyuzdıń aymaǵına salıstırǵanda jerlerdi ózlestiriw birqansha tómen, al eldiń ekologiyalıq sıyımlılıǵı ele ádewir joqarı. Sonıń ushın ekologiyalıq planlastırıwdı izbe izli ámelge asırǵanda "ekologiyalıq rawajlanıw" hám "tábiyat - adam" sistemasın ózin retlewshi mexanizmleri menen támiyinlegende. mámleket ekologiyalıq krnzisten ańsat qutılıwı da múmkin edi. Biraqta jıldan-jılǵa bunday múmkinshilikler azayıp barmaqta.

Ekologiyalıq siyasatlar

Ekologiyalıq rawajlanıw bul jámiyettiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı bolıp, ol házir-gi tariyxıy jaǵdayda ekologiyalıq sheklewdi esapqa alıwshı tirishi-lik ortalıǵınıń resurslarınıń tábiyiy hám antropogenlik jaǵday-ların saqlawǵa baǵdarlanǵan. Ekologiyalıq sheklewge tek ǵana ortalıqtıń pataslanıwları bolıp qoymastan, basqa da buzılıwları (onıń ishinde ekologiyalıq teppe-teńlik) sonday-aq qáwipli (haqıyqıy hám potenciallı) genetikalıq, psixikalıq jáne de adam-lardıń basqa da ózgeshelikleri jatadı.

Tirishilik ortalıǵınıń jaǵdaylarına hám resurslarına tábiyiy qorlar, sonday-aq mádeniy, ilimiy hám adamlar tárepinen toplanǵan (materiallıq hám miynet resursların qosqanda) basqa potenciallar. Jámiyettiń rawajlanıp atırǵan jetiskenligine qorshaǵan or-talıq hám adamlardıń sociallıq-biologiyalıq ózgeshelikleri kózde tutıladı. Ortalıqqa basımnıń teńligi hám aymaqtıń tábiyiy resurslarınıń potencialınıń qayta tikleniwge uqıplı bolǵan jaǵdayı ákorawajlanıw ushın qolaylı jaǵday bolıp sanaladı. Bul jaǵdayda ekologiyalıq teppe-teńlik rawajlanıp baratırǵan sahraǵa aynalıw tárepine ıńǵaylaspaǵan da bolar edi.

Ákorawajlanıwdıń intalılıǵınıń hám háreketiniń tuwrı baǵdarlawshısı sıpatında ekologiyalıq siyasat mexanizmi xızmet etedi. Ol xalıqaralıq globallıq hám mámleketlik bolıp eki dárejede qaraladı. Negizinde ekosiyasattıń ierarxiyası kem degende 4 dárejeden turadı. Bul aytılǵanlarǵa regionallıq hám lokallıq dárejelerinde qosıw kerek.

Bulardan regionallıq dáreje kontinentlerdi hám subkontinentlerdi, al lokallıq qandayda bir fizikogeografiyalıq shegaralar menen belgilenip ekonomikalıq oblastlardı óz ishine aladı. Solay etip Batıs Evropa hám Evropa ekosiyasatı ulıwma Aziya Hám Hindstan subkontinentleriniń ekosiyasatınan ayırmashılıq qıladı. Ol uzaq shıǵıs hám Orta Aziya, Aral teńizi hám Íssıqkól aymaqlarında da birdey emes.

Xalıqaralıq globallıq ekosiyasat sociallıqekonomikalıq rawajlanıwdaǵı shekleniwdi esapqa alıp, dúnya júzindegi tábiyiy resurslardıń bahaların hám olardıń regionlar hám eller arasında bólistiriwde xalıq aralıq huqıq, siyasiy hám sırtqı ekonomikalıq akciyalardı yske asıradı. Usnday ekosiyasattıń barısında okeanlardıń ekonomikalıq zonaları anaw yamasa mınaw tábiyiy qorlardı alıwdıń normaların hám planetalıq tábiyiy jaǵdaylardıń ózgeriwin jáne onıń eń úlken ekosisteması bolǵan dúnya júzilik okeanda, jerdiń atmosferasında hám t.b. belgilenedi. Pataslanıwǵa qarsı anaw yamasa mınaw zatlardı taslawdı qadaǵan etiw hám járiymalıq tólemler boyınsha kelisimler bolıwı múmkin (mısalı tankerlerdi juwıwdan payda bolǵan pataslanıwlar).

Regionallıq ekosiyasat óziniń mazmunı boyınsha - xalıq aralıq-globallıqqa jaqın bolıp, biraqta bir kontinenttiń yamasa subkontinenttsh, geypara waqıtları bir teńiz benen birikken (Baltik, Jerorta teńizi) dáryanıń yamasa geografiyalıq zonanıń (Arqa, Arqa Evropa hám t. b) mápin óz ishine qamtıydı. Ádette hámmesinen burın ulıwma shegaraǵa iye bolǵan ellerdi tıǵızıraq

35

baylanıstıradı. Olar shegaradaǵı qorıqxaialardı, ilimiy parklerdi dúzedi, hawa hám suw boyınsha ótkeriletuǵın pataslıqlardıń mólsherin hám sıpatın eskertedi, tiri tábiyiy resurslardı region boyınsha paydalanıwdıń formasın olardıń formaların qálpine keltiredi hám t.b.

Mámleketlik ekosiyasat aymaqtın ekologiyalıq jaǵdayına baylanıslı bolǵan jetksxenlik hám kemshiliklerdiń túsiniginde dúzilgen "ekonomikalıq basqarıwdıń" nátiyjeleri hám xalıq aralıq kelisimlerin retleudiń mexanizmleri (ekonomikalıq hám odan tıs bolıwı múmkin bolǵan nızamlılıqtı, salıqtı, járiymanı tártiplestiriw qusaǵan sankciya menen yamasa kerisinshe, salıqtı kemitiw, qoshametlew sıylıqlaw hám t.b. siyasattı túsinemiz.

Ilim hám bilim adamzat jámiyetiniń ásirler dawamında tábiyat, jámiyet hám adamnıń ózine tán mashqapaların ańlap biliwde, olardı ámeliy iste paydalanıwda uzaq waqıtlardan jetilistirilip kiyatırǵan biliwdiń hár túrli usıllarınıń jıyındısı. Sonıń ushın ekologiyalastırıw mashqalası menen shuǵıllanıwshı "ekolog" bolıw, bul adamzattı qorshap turǵan tábiyatqa sanalı qatnastı aqılǵa muwapıq retlestiriw boyınsha bilim hám ilimlerdi durıs paydalanıw usılların meńgeriudi ańlatadı. Sebebi tábiyat "ekolog"tan usınday joqarı dárejeli qatnastı talap etedi. Sebebi bul qatnas "ekolog" bolǵan hár bir jeke adamnıń qádir qımbatınıń ólshemi hám oǵan beriletuǵın bahanıń irge tası bolıp tabıladı.

Házirgi zaman adamzat civilizaciyası qorshap turǵan ortalıqqa aqıllı qatnas jasawdı, onıń tábiyiy zatları menen qubılıslarınıń rawajlanıw processlerin ilimiy tárepten biliwdi hár bir jeke adamnan talap etedi. Degen menen sońǵı waqıtları bunday is-háreketlerde, tábiyiy ortalıqqa aqıllılıq penen ilimiy baǵdarda qatnas jasawda, kóbirek aqılsızlıqtıń basım keliwi, ásirese texnokratiyalıq ideyalardı qollanıw dástúrge aynala basladı. Tábiyattaǵı teń salmaqlılıqqa zıyan keltiriwshi is-háreketlerdi jobalastırıw háwij alıp ketti. Máselen jaqın waqıtqa shekem Evropa dáryalarınıń geyparalarınıń okeanǵa aǵıw baǵıtın ózgertiw, yaǵnıy Arqa Muz okeanına quyıp turǵan ayırım dáryalardıń baádarın ózgertip, olar-dıń suwların túslikke qaray aǵızıw sıyaqlı ideyalar payda boldı. Sonday-aq Sibir dáryalarınıń geyparaların Orta Aziyaǵa qaray bu-rıp Qazaqstan, Orta Aziyanıń qurǵaq jerlerin, shólistanlıqlardı egislik jerlerge aylandırıw hám qurıp baratırǵan Aral teńiziniń qádcin tiklewge járdemlesiw usaǵan "ásirlik jobalar" jobalastırıldı. Olardı ámelge asırıw boyınsha arnawlı shawqımlı-súren ler járiyalandı. Byraq Sibir dáryalarınıń suwın Orta Aziyaǵa aǵızıp ákeliw aqılǵa uǵras kele me? Joq pa? degen sawal kóldeneń turar edi. Sebebi bunıń Orta Aziyanıń faunası menen florasınıń bayıuına paydası az. Onıń ústine bul "ásirlik proektlerdi" ámelge asırıw ushın úlken kanallar qazıp, suwlardı joqarıǵa kóterip beriwshi birqansha orınlarda kúshli nasoslar yamasa usıǵan qusaǵan texnikalıq qurallardan paydalanıw lazım. Bul házirgi áko nomikalıq qıyınshılıqlardı jeńiu dáwirinde iske aspaytuǵın qıyallardan ibarat bolsa, bunnan tısqarı Arqa Muz okeanına máńgi quyıp turǵan dáryalardıń qópshiligi máńgi muzlanǵan aymaqlardan ótip, okeanǵa quyadı. Usıǵan baylanıslı onıń suwı menen ıssı-kon-tinental ıqlımǵa zıyanlı bakteriyalar hám hár qıylı juqpalı keselliklerdiń tarqalıwı da múmkin. Sebebi bul aymaqqa tómen dáreje-li tirishilik dúnyasınıń wákilleri kelip, adamlarǵa qanday qáwip-ler tuwǵızatuǵının heshkim aldın ala boljay almas edi.

Solay etip bul "ásirlik jobalar" ámelge asırılmastan burın-aq nabıt boldı. Egerde biz tábiyattıń házirgi jaǵdayın kóz-aldımızǵa keltiretuǵın bolsaq, ol bunday óndirislik tásirlersiz-aq óziniń tábiyiy jaǵdayınan tolıq ayrılıw aldında tur. Sebebi Antarktikada ústindegi oáon qabatınıń tesigin ushıwshı ozonatorlardıń járdeminde pitewdi,

37

bultlardı jasalma usıl menen Aral tecizi ústine jawdırıwdı hám Kaspiy teńiziniń suwınıń belgyali bir bólegin

Aral teńizine kanal arqalı quydırıp, Araldı toltırıwdı árman etiwshiler payda boldı. Sonday-aq Qara teńizdegi kúkirtli vodorodtı otın ushın paydalanıwdı hám "gravitariyalıq maydannan" ekologiyalıq taza quwattı alıwdı usınıp atır. Ulıwma bunday ilimiy jaqtan tiykarlanbaǵan qıyalıy pikirler kóbeyip ketti. Álbette, bunday bos sózlilik kóz boyaushılıqqa, al adamlardı nátiyjesiz is-háreketler menei shuǵıllanıwǵa ǵana alıp keldi. Sebebi olar tájiriybege tiykarlanbaǵan, faktlik negizi joq pikirler edi. Olardıń avtorları ilimiy matematikalıq modellestiriudiń qunın asıra maqtawshılar bolıp, ózinshe ekologiyalıq dárejesin kóterdik dep oyladı, ideyalarınıń házirgi jaǵdayǵa juwap bermeytuǵının túsinbedi hám túsingisi de kelmedi. Bunday turmıs shınlıǵına sáykes kelmeytuǵın ideyalar geypara adamlardı qızıqtırdı. Biraq olar turmısta qollanıwǵa qanshelli táwekel etqende de hesh qanday nátiyje bermes edi.

XX ásirdiń,70-jılları "bunday tolqınlar" Batıs Evropa ellerinde payda boldı. Bul jılları bilimdi hám ilimdi ekologiyalastırıw niyetinde birqansha miynetler, kitaplar baspa sózden shıǵa basladı. Solardıń ishinde ekologiyalıq sózlikler hám insandı qorshap turǵan ortalıqtı óz ishine qamtıytuǵın ánciklopediya, bir qatar kólemli monografiyalar jarıqqa shıqtı. Olardıń ayrımları Soyuzdıń waqtında hátteki orıs tiline awdarıldı. Sebebi olar Batıs Evropa mámleketleri ilimiy oraylarınıń maǵlıwmatları tiykarında ekologiyanıń baslı máselelerine baylanıslı mashqalalardı ilimiy kózqarastan túsindirip beriw menen birge ilimdi hám bilimdi ekologiyalastırıudıń dáslepki kórynyslerin óz ishine qamtıytuǵın edi. Al XX ásirdiń 90-jıllarında yaǵnıy házirgi dáwirdi óz ishine alatuǵın XXI ásirge baǵdar alǵan aqırǵı on jıllıqtıń dáslepki jıllarında yamasa burınǵı

Soyuzdıń waqıtında biziń aymaǵımızdıń ekologiyalıq máselesiniń baslı kategoriyaları menen tanıstırıwshı ekologiyalıq sózlik orıs hám jergilikli tillerde baspadan shıǵa basladı. Ol tábiyattı qorǵaw hám insanlardı qorshap turǵan ortalıq boyınsha kóp tarawlarǵa bólinip, oqıw orınlarında belgili kásipler boyıńsha bilim beretuǵın arnawlı oqıw quralları menen, yaǵnıy oqıwlıqlar menen tolıqtırıldı. Degen menen bir qansha ákodogiyalıq baǵdardaǵı sabaqlıqlardıń sapası, olardıń ekologiyalastırıw máseleleri menen baylanısı tómen edi. Usınday bol-sa da Batıs Evropa ellerinde ilim hám bilimdi ekologiyalastırıw keń háwij alıp atırǵan bir waqıtta, burınǵı Soyuzdıń orayshda jaylasqan Moskva mámleketlik universitetinde xojalıq esabın-daǵı ekologiyalıq profildegi fakultet islep turdı. Bunnan keyin Qazan universitetinde ekologiyalıq fakulet ashıldı. Sankt-Peterburg universitetiniń geografiya fakulteti qosımsha óziniń ekologiyalıq atamasına iye boldı. Sonday-aq ekologiya hám tábiyattı payda-lanıw kafedraları burınǵı Soyuzdıń bir qansha joqarı oqıw orın-larında payda bola basladı. Bunday kafedralar Tashkent qalasındaǵı joqarı oqıw orınlarında hám Qaraqalpaqstan mámleketlik universitetinde de ashıldı. Sonday-aq 1992-jıldıń gúzinen baslap ekologiya boyınsha oqıtıw, kópshilik texnikalıq baǵdardaǵı joqarǵı orınlarında da alıp barıldı. Biraq bul joqarǵı oqıw orınlarında bir qıyınshılıq payda boldı. Ol ekologiya qánigeligi boyınsha kadrlar tayarlaw ushın oqıtıw procesiniń baǵdarına anıqlıq

kirgiziw máselesi edi. Sebebi ekologiyalıq bilimlendiriudiń baǵdarı anıq bolmasa, onda bul kásiplik oqıwda qanday hám qaysı óndiris tarawları menen kárxanalarǵa kóbirek qánige tayarlap beriw máselesi biraz qıyınshılıqlardı payda etiwi sózsiz. Bunnan tısqarı naǵız ekolog qánigelerdi tayarlaw ushın ekologiyalıq bilimlerdi analiz-lep, olardı tek geoximiyalıq hám radiologiyalıq túsiriwler (semkalar), tirishilik ortalıǵına qár qıylı tásirlerdiń zıyanın yaki paydasın tiygizetuǵın anıqlawlar, olarǵa baha beriwler hám imkaniyat arqalı alınǵan materiallardı sintezlew menen ǵana shekleniwge bolmaydı.

Bul kemshiliklerdi saplastırıw ushın, professor oqıtıwshılar quramı arasında ilimiy tájiriybe almasıw úlken áhmiyetke iye. Sonday-aq bul taraw boyınsha joqarǵı oqıw ornı oqıtıushıların keń kólemde tayarlaw hám mektep muǵallimlerin joqarǵı oqıw ornı oqıtıwshıları menen birge hár qıylı kurslarda oqıtıw kerek. Sebebi shıǵıs Evropanıń hám Rossiya Federaciyasınıń kópshilik oqıw orınlarındaǵı ekologiyalıq bilimlendiriw usnday olqılıqlardı da ashıp berdi. Sebebi ekologiyalıh bilim beriwdi ámeliy is penen tıǵız baylanıstırıw arqalı hár tárepleme sawatlı kásip iyesin (ekologlardı) tárbiyalaw máselesinde geypara túsinbewshilikler bar. Ekologiyalıq bilimlendiriwdegi bunday olqılıqlardı sallastırmay turıp, sapalı ekologiyalıq bilim beriwge erisiw múmkin emes. Sebebi ekologiyalıq bilimlendiriwdic sapasın jaqsılaw arqalı maman qánigeler jetilisip shıqqanı menen kópshilik aymaqlardagı anıq ekologiyalıq jaǵdaylardı ilimiy kózqarastaı tereń bilmesek

38

joqarı bilimli "ekologlar"ǵa zárúrlik páseyedi. Sonıń ushın tikkeley maqsetke baǵdarlanǵan ilimiy bólimsheler arqalı ekologiyalıq bilim bermey turıp, heshqanday tıyanaqlı bilim alıw múmkin emes. Usıǵan baylanıslı burınǵı Soyuzdıń waqtında Moskvada ekologiyalıq ilimiy oray, al uzaq Shıǵısta, Sibirde, Sankt-Peterburgte hám Rossiyanıń basqa aymaqlarında onıń filialların shólkemlestiriw kerek bolǵan edi. Bul zárúrlikler Soyuz tarqaǵannan keyin de payda bolıp, ǵárezsiz Orta Aziya respublikalarında bul másele boyınsha Qazaqstan hám Rossiya menen tıǵız baylanısta birge islesiw zárúrligin keltirip shıǵardı. Solay etip, Aral teńiziniń qurıp ketiwi nátiyjesinde payda bolǵan ekologiyalıq mashqalalar boyıisha ilimiy izertlew jumısların birge alıp barıwǵa hám ekologiyalıq bilimlendiriudiń salasın bunnan bılay da jaqsılawǵa dıńqat awdarıla basladı. Sebebi házirgi waqıtta batıs Evropa mámleketlerinde ekologiya tarawları boyınsha ilimiy oylar páseyip ketti. Bul ellerde olardıń ornına tiykarınan ámeliy is penen shuǵıllanatuǵsh ilimiy oraylar payda boldı. Sońǵı jılları biziń elimizde shet ellerdegi sıyaqlı ekologiyalıq mashqalalar menen shuǵıllanıwshı ilimlerdiń wákillerine kózqarası tómenlep baratır. Sebebi tábiyiy ortalıqqa ekonomikalıq baǵdarda qatnas jasaw háreketleri kұsheymekte. Bul globallıq ekologiyalıq jaǵdaydıń keskin tómenlewine, ilim hám bilimlerdi ekologayalastırıudıń shiyelenisiwine alsh keliwi sózsiz.

Dúnya júzilik kólemde ilimge qarjı jumsaw boyınsha AQSH (Germaniya Federativ Respublikasınan keyin) keyingi waqıtları ekinshi orında turadı. Sebebi AQSH ta on mıń adamǵa 65-66 ilimpazdan tuwra keledi, al bul kórsetkish Yaponiyada 46, GFRda - 48, Ullı Britaniyada - 33, Franciyada - 32 ilimpazdı quraydı. Al biziń ǵárezsiz Orta Aziya Respublikalarında bunday dárejege jetiw ushn ilimdi elede hár tárepleme rawajlandırıw kerek. Álbette, on mıń adamǵa tuwra keletuǵın bul ilimpazlardıń arasında ilimniń hám bilimniń ekologiyalıq tarawları menen shuǵıllanıwshılar sezilerli bólegin tutadı. Dúnya júzi mámleketlerinde ilimge qarjı jumsaw milliy dáramattıń ádewir bólegin quraydı. Eger onı salıstırmalı túrde alıp qarasaq, dúnyadagı rawajlanǵan mámleketlerde ilimge qarjı jumsaudıń qanday dárejede ekenin kóremiz. Máselen, XX ásir 80jıllarınıń aqırında AQSH ta 132,4 milliard dollar qárejet ilimge jumsalǵan, sonnan janlı tábiyattı qorǵaw tarawı boyın-sha ilimiy izertlew jumıslarına 50 million dollar (shama menen barlıq ilimge ajıratılǵan shıǵınnıń 0,03%

) sarplanǵan. Bul molekulalıq biologiya hám biomedicinaǵa jumsalǵan shıǵınnan 10 mártebe az. Tábiyattı qorǵaw biologiyasına bolsa, barlıǵı bolıp 1 mln. dol-lar sarp etilgen.

Bulardan (ekologiyaǵa) ilimge ajıratılıp atırǵan qárejetlerdiń muǵdarınan ilimniń rawajlanıwına degen dıńqattıń oǵada tómen ekenligin kóremiz. Bul ilimdi hám bilimdi ekologiyalastırıwdı keshiktirip qoymastan, globallıq masshtabtaǵı ekologiyalıq mashqalalardı waqıt ótken sayın keskinlestiredi hám olardıń sheshiliwin qıyınlastıradı.

Sanaattı ekologiyalastırıw

Adamzat jámiyeti qulshılıq jámiyetiniń ıdırap, feodalizm jámiyetine ótiw dáwirinen baslap-aq industriyanıń eń qarapayım túrlerinen paydalanıwdıń ápiwayı formaların derete basladı. Biraq onı bulay sheklewge bolmaydı. Sebebi úlken tariyxıy dáwirlerde bolıp ótken adamnıń dáslepki áwladları Tibet dógereginde payda bolǵan. Olar Egipetke shekem tarqalıp, eń áyyemgi dáwirde-aq industriyanıń eń ápiwayı formaları Xeops usaǵan piramidalardı jasaǵan.

Biraq bunıń ushn qanday ásbaplardı paydalanǵanı elege shekem belgisiz. Degen menen Bashkiriya ilimpazları 1996-jılı adam quwatınıń tilsimleri (kod) arqalı, yaǵnıy adamnıń "úshinshi kóziniń" quwatlılıq kúshi menen bunday mıńlaǵan tonna keletuǵın iri taslardı jonıp hám olardı biriniń ústine birin heshqanday quralsız-aq qoyıwǵa bolatuǵınlıgı iseniili maǵlıwmatlar dáliller arqalı kórsetti. Solay etir, industriyanıń dáslepki negizleri eń áyyemgi waqıtlardan baslap һayda bolgan. Ol adam aqıl-oyınıń anıqlıqtan abstraktlıqqa áste aqırınlıq penen ósip rawajlanıwına ǵárezli bolǵan. Nátiyjede adamzattıń dáslepki ata babala-rı tábiyattaǵı qayta islewdi talap etpeytuǵın tayar jemis, miywe, ósimlik-tamırları, haywanat góshlerin tikkeley paydalanatuǵın bo-ladı. Al jámiyettiń rawajlanıwı tábiyat baylıqların ózlestiriw boyınsha ata-babalarımızdıń áyyemgi usılların qısıp