Qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı

baylanıslı bolǵan, yaǵnıy ayrıqsha ıǵallı hám qurǵaqshılıq dáuirlerdyń gezek penen almasıwı aqıbetinde tábiyiy zona shegaraları. atap aytqanda dalalıqlar nenen shólistanlıqlar bir-birine aralasıp ketken (Izrael. 1977). Dalalıqlardıń kóp qurǵaqshılıq dáwirlerdi bastan keshirip, áste-aqırınlıq penen shólistanlıqqa aynalıwı, jaylawlardıń joq bolıp ketiwleri, qalalardıń qumlar menen kómilip, qumlıqlarǵa aylanıwı yamasa almasıwı tiykarınan klimattıń ózgeriwi nátiyjesinds boladı. Sonıń ushın ómir klimattıń ıǵallı dáwirlerine aylanıp kelip,

óziniń rawajlanıw jolına tústi.

Saxaranıń ayırım bólimlerinde hár qıylı haywanatlar hám adamlar sonshelli dárejede ájayıp súwretlengen. Olar 100 jıldan aslam waqıttan berli pútkil jumiyetshilikti tańlandıradı. Bul súwretler - áyyemgi súwretshiler tárepinen bunnan bir qansha jıllar burın islengen hám Saxaranıń mudamı shólistanlıq bolmaǵanlıǵınan derek beredi. Landshaftlar bolsa,

házirgi Saxaranıń shólistanlıq oblastlarına hesh qanday usamaǵan ózinshelik savanna hom siyrek toǵaylardan qurachǵan.

Tábiyiy ortalıqtıń ıǵallıq jaǵdaylarındakı tropikalıq klimat xalıqtıń jasawı ushın qolaylı boladı. Saxaradagı ıǵallık, dáwirden derek beriwshi arxeologyayalıq qazılmalardan basqa bir qansha anıq dáliller bar. Atap aytqanda olar geologiyalıq, klimatologiyalıq, botanikalıq hámde paleontologiyalıq maklıwmatlar bolıp tabıladı. Sebebi olar kosmoslıq semkalar járdeminde alınǵan taza maglıwmatlardı tolıqtırıp, Saxarada bolıp ótken tariyxıy hám ekologiyalıq jaǵdaylardı tolıǵıraq uyreniwge tosirin tiygizedi. Al Saxaranıń hár qıylı rayonlarınan kosmoslıq semkalar arqalı-túsirilgen súwrstlerdegi mújip jemirilgen keńislikler, eski ańǵarlar, hatteki dáryalardıń deltaları Saxarada burın úlken dárya hám klimattıń aǵımı blrqansha ıǵallı bolǵanlıǵın kórsetedi, yamasa Saxarada ekologiyalıq jaǵdaydın, pútkilley basqasha bolǵanlıkınan derek beredi. Paleklimatologiyalıq izertlewler nátiyjesinde alınǵan maglıwmatlar bolsa, Saxarada qurǵaqshılıq dáuiriniń eki mártebe juzege kelgenligin dálilleydi. Bular tiykarınan Greciya hám Turkiyadaǵı Shıǵıs hom Jer Orta teńizleriniń qurıwı bolıp tabıladı. (Grigorev, 1991).

Bul dáwir shama menen 500 mıń jıldı ez ishine qamtıydı. Sońınan klimat ózgerip, Saxarada kúshli qurǵaqshılıq payda bolıp. keyin ala ol putkilley shólistanlıqqa aylanǵan. Bul Saxara xalqınıń birden siyreksiwine alıp keledi. Nátiyjede olar Mesopatomamiyaǵa, Siriyaǵa. Egipetke kóship qonıslanǵan bolıwı mumkin (Grigorev, 1991).

Bunday anologiyalıq ózgerisler, klimattıń qurǵawı insaniyat tirishiligi ushın qolaysız jaǵdaylardı jer sharınıń basqa da aymaqlarında, sonıń ishinde Aral boyınıń túslik shıǵıs bólimlerinde payda etkenligin tariyx kórsetedi hám házirde bul process qaytalanbaqta.

Biziń áramızdan burın. yaǵnıy 1200-jıldan 750-jılga shekem hám 600-jıldan 800-jılǵa shekem bunday qolaysız klimatlıq jaǵday awıl-xojalıq jumısların júrgiziwge hám onı rawajlandırıwǵa keri tásir etken. Usıǵan baylanıslı xalıq Greciyanıń qurǵaqshılıqqa aylanǵan bóliminen Túslik Italiya hám de Turkiya jaǵalawlarına kóship qonıslanǵan.

Klimattıń ózgeriwi hám xalıqtıń jasaw jaǵdayının, tómenlewi Grenlandiya koloniyasın ıdırattı hám joq

etti.

Biziq áramızdıń XІV-XVІІ ásirleri aralıǵında Arqa Sibir rayonlarında páseygen ciklonlar menen geomagnitli polyustiń aralasıwı, kúshli salqınlıqtı payda etti. Mine usınday hám basqa da kóplegen anıq mısallar klimattıq ózgeriwin dálilleytuǵın faktorlar bolıp tabıladı. Olar pútkil xalıqtıń, hátteki úlken-úlken qalalardıń gúllenip rawajlanıwına yamasa kerisinshe olardıń social-ekonomikalıq jaǵdaylarınıń tómenlewine tásir jasaǵanlıǵınan derek beredi.

Bir qatar ilimpazlar klimattıń bunday tosattan bolǵan ózgerislerin pútin bir tutas xalıqtıń tirshiliginde, civilizaciyasında (jámiyetgiń hám mádeniyattıń rawajlanıwında) eń awır hám eń qıyın waqıtlar dep tán aladı. Sebebi klimattın, ózgeriwi, xalıqtıń jaǵdayınıń

15

tómenlewi bir qansha keselliklerdiń kelip shıǵıwına, hátteki olardıń kóbeyiwine alıp keldi. Bunıń mısalı etip bezgek keselligin kórsetiwge boladı. Bul kesellik Gvatemala mámleketinde x,ám Yukatan yarım atawında xalıqtıń jasaw jaǵdayı.nıń tómenlewinen kelip shıqtı (Grigorev, 1991).

Klimattıń usıǵan uqsas ózgeriwleri áyyemgi Indiyanıń civilizaciyasına, sonday-aq áyyemgi Qıtay orayındaǵı civilizaciyaǵa da adewir tásirin tiygizdi.

Okeanlardıń ( akvatoriyalardıń ) pataslanıwı. Akvatoriyalardıń pataslanıwı ásirimizdiń eń baslı mashqalalarınıń biri. Sebebi insaniy salamatlıǵına keri tásir etiwshi bul jaǵday. ásirese xalıq kóp jámlesken rayonlarda dárya hám kól suwlarınıń sapasın keskin tómenletpekte.

Baykal hám Ladoga sıyaqlı (siyrek gezlesetuǵın jaǵday) kóllerdiń suwlarınıń pataslanıwı burınǵı shelkemde úlken mashqalaǵa aylandı. Sebebi Ladoga kelin tiykarınan qaǵaz-cellyuloza kombinatınan, awıl xojalıǵı hám mal sharwashılıgı komplekslerinen shıqqan shıǵındılar pataslap atır.

1988-jılı 300 ge jaqın kárxana, sonıń ishinde toǵay hám qagaz óndirisine qaraslı 15 iri kombinat óz shıǵındıların usınday suw saqlaǵıshlarǵa taslaǵan. Ladoganıń jıllıq suw aǵısı 1 mlrd. 315 mln. kub. metrdi quraydı. Iri-iri qus fabrikaları, on mıńlaǵan qár qıylı haywanatlar baǵılatuǵın "Pashekiy" hám "Sputnik" sıyaqlı iri mal sharwashılıq kompleksleri Ladoga kólin pataslawshılar bolıp esaplanadı.

Ladoga kóline fosfordıń kelip túsiwi, onıń ekosistemasın buzıp atır. Sebebi kól suwına jılına 7 mıń tonna fosfor kelip tústi. Fosfor hám basqa biogen mineral zatlardıń kól suwında keskin kóbeyiwi kógis-jasıl suw otlarınıń kóbeyiwine alıp keldi. Bul suw otları suwdı záhárlewshi uwlı zatlardı bólip shıǵarsa, al olardıń

kóbeyiwi suwdaǵı kislorodtıń muǵdarınıń kóplep sarp etiliw qádiysesin júzege shıǵaradı. Usınday ekologiyalıq jaǵdaylar tek ǵana kóllerde emes, al dáryalarda kóbirek ushıraspaqta.

Atap aytqanda tap usınday jaǵday Volga dáryasında da júz berip atır. 1988-jılı Volgagradqa jaqın jerde neftten payda bolǵan eki úlken daq tabıldı. Onıń bireuiniń uzınlıǵı 6 km bolsa, al ekinshisiniki 12 km, eni 100 metrdi quraydı. Olardıń tek birewinen bir neshe júzlegen óli bekireler tabılǵan. Bul daqlardaǵı neft ónimle-riniń koncentraciyası belgilengen normadan 700 mártebe kóp, al aktiv zatlardıń sintetnkapıq qalıńlıǵı bolsa, 10 ese ziyat edi.

Kúshli pataslanıwlarǵa teńizler. ásirese olardıń jaǵalawları duwshar boladı. Bunday pataslanıwshılıqqa Jer Orta, Baltıq. Arqa teńizleri xám ishki tecizlerden esaplanǵan Azov xám Kaspiy teńizleri duwshar bolmaqta.

Keyingi on-onbes jıllıqta Jer Orta teńiziniń ekologiyalıq sistemasınıń ádewir ózgergenligi málim boldı. Bul teńizdi tnykarınan qala, onıń xalqı. qalalıq hár qıylı úlken kishi zavodlar. fabrikalar. mekeme hám kárxaialar pataslaydı.

Hár jılı aǵıs penen Jer Orta teqizine 360 mıń tonna fosfor, 21 mıń 400 tonia xrom kelip túsedi. Usıǵan baylanıslı bir neshe onlaǵan km. maydandı iyeyaeytugın ximiyalıq patas daklar teńiz betiide júznp júredm. Búgingi kúnge kelip, bul daqlar teńizdiń derlnk tábiyiy joldasına aylanǵan, Sonıń ushın teńizdiń neft penen pataslanıwı júdá úlken mashqala bolıp,

jámiyetshilikti tınıshsızlandırmaqta. Sebebi Jer Orta teńizine jılına 1 mln. tonnaǵa shekem neft hám neft ónimleri túsedi. Olar tiykarınan neftti qayta islewshi zavodlardıń shıǵındıları hám apatshılıqqa ushıraǵan sudnolardıń janar maylarınıń qaldıńları bolıp tabıladı. Usılarǵa baylanıslı teńizlerdiń neft penen pataslanıw maydanı 175 mıń kv. km ge jetedi. Bul kórsetkish ulıwma akvatoriylardıń 7% ke jaqın maydanın tutadı. Usıǵan usaǵan kórinisler Baltıq hám Arqa teńizlerde de ushırasadı. Teńizlerdiń bunday dárejede pataslanıwı teńiz jaǵalawlarında jasawshı xalıqlarǵa da óziniń keri tásirin tiygizip atır. Házirgi waqıtta Jer Orta teńiziniń ultanında záhárlengen ósimliklerdic, tyulenlerdiń, balıqlardıń hám t.b. haqıyqıy qoyımshılıǵı bar. Bunnan tısqarı kitler de óz-ózinen ólip atır.

Atmosferadaǵı ózgerisler. XX ásirge kelip atmosferaǵa insaniyattıń qısımı birden ósip ketti. Sebebi atmosferadaǵı úlken ózgerisler tek insaniyattıń iskerligi arqalı ǵana payda boladı. Sonlıqtan hawanı tiykarınan óndiris kárxaiaları menen barlıq qalalardıń hár qıylı shıǵındıları pataslaydı. Sebebi kóplegen sanaat óndirisi rawajlanǵan qalalardıń ústinde tútinniń, shań-tozań bultlarınıń dumanlanıp turǵanın kosmostan alınǵan súwretlerden kóriwǵe boladı. Bunday kórinisler burınǵı SSSRdıń kópshnlik qalalarında, sonıń ishinde Moskva hám Leningradta kóbirek bayqaladı. Sonıń ushın házirgi waqıtta bunday tútinlerdi,

16

shań-tozańlardı qaladan bnr neshe kilometr uzaqlıqqa alıp ketetuǵın úskeneler ornalastırılǵan (Kupriyanov,

1977). Nátiyjede shań-tozań. tútinniń tásirinen kúkirt qám azot kislotaların payda etedi. Olar knslotalı, ashshı jawınlardı payda etiwshn eń baslı komponentler bolıp esaplanadı. Bunday ashshı, shor jawıilar ekinshi jer júzilik urıstan keyin jiyi-jiyi jawıp turdı. Pútkil tirishilikti záhárlewshi usınday ashshı, kislotalı jawınlar qázirgi waqıtta úlken-úlken rayonlardı záhárlewshi tábiyiy qubılısqa aynaldı. Olar kec kólemde pataslanǵan AQShtıń Shıǵıs rayonlarında hám Batıs Evropaǵa ayrıqsha kóbirek jawadı. Jerge jawǵan ashshı jawınlar suwlardı hám ósimliklerdi záhárleydi. Pataslanıwdıń usınday túrleri hám kóplep ashshı, shor jawınlardıń jawıp turıwı Rossiyanıń ayırım sanaat óndiris qalalarında da ushırasadı. Sebebi Krasnoyarsk úlkesiniń tábiyattı qorǵaw bóliminiń 1988jılǵı izertlewlerinde olardı tastıyıqlawshı maǵlıwmatlar bar. Máselen ayırım kúnleri óndiris orınlarına jaqın jaylasqan qalalarda benzin shıǵındıları menen atmosferanıń pataslanıwı sanitariyalıq normadan 50 ese, xlorlı vodorod penen pataslanıw 25 ese, kúkirtli vodorod penen pataslanıw 22 ese, shańlar menen pataslanıw 18 ese ósken. Al atmosferanı ftorlı vodorodtıń pataslawı bolsa, tek ósimliklerdi ǵana záhárlep qoymastan, adamlar arasında awırıwshılıqtı keskin kóbeytedi. Mine usınday hár qıylı shgǵındılar menen pataslanıw sebebinen 1988-jılı oktyabrde Angofenada mıńnan aslam adam bronx (qolqa) keselligi menen (bronxospazmaticheskiy sindrom) awırıp, onıń 500-i emlewxanalarǵa jatqızıldı. Bunday awır mashqalalardıń payda bolıwı,

álbette hawanıń iataslanıwı menen baylanıslı. Atmosferaǵa antropogen tásirlerdiń aqıbeti qáwipli. Sebebi olar atmosferaǵa keq kólemde keri tásir jasaydı hám aqıbetinde klimattıń almasıwına alıp keliwi múmkin. Bir qatar qánigeler Amazonkada toǵaylardıń joq etiliwin Túslik Amerikada atmosfera menen suma (sumey)

arasındaǵı óz-ara tásir balansın buzıwı itimal, dep shamalaydı. Bul balans álle qashan buzılǵan bolıwı da itimal.

70-jıllarda Afrikada qurǵaqshılıqtıń payda bolıwı atmosferaǵa antropogen tásirdiń kúsheyiwi, aymaqlardıń bosap qalıwı tiykarınan olardı albedonıń ózgeriske ushrırawınan boldı, - degen boljawlar bar (Grigorev, 1991).

Kóplegen qánigelerdiń shamalawına qaraǵanda atmosferanın kómir kıshqıl gazı menen pataslanıwı jer júzilik okeanlarda suw qáddiniń kóteriliwine, klimattıń ısıwına hám nátiyjede parniklik jaǵdayǵa alıp keliwi múmkin. Kópshilik qonigsler atmosferanıń freonlar menen antropogenlik pataslanıwı juqa azon qabıǵın buzadı, nptiyjede Antraktida hom Arktikada "ozon tesigi" payda bolıwı múmkin. -dep túsindirmekshi boladı. Solay etip joqarıda kórsetilgen antropogenlik fpktorlar nptiyjesinde atmosferada payda bolatuǵın keń kólemdegi vzgerisler durıs bahalawdı talap etedi. Sebebi olar sheshimin kútii turǵan eń áhmiyetli mashqalalardıń biri.

Jer betiniń pataslanıwı. Insaniyat óziniń iskerligi, yaǵnıy hár qıylı tásiri nátiyjesinde jerdiń betin kóp

waqıtlardan beri pataslap kiyatır, biraq XX ásirge kelip adamlardıń hár qıylı tásirleri aqıbetinde jer betindegi pataslanıw kólemi hám xarakteri boyınsha keskin kúsheydi. Sebebi bul dáwirde tolıraqtarı hár qıylı jabayı shóplerge hám zıyankeslerge yadoximikatlardı paydalanıw arqalı qarsı gúresiw, awıl-xojalıǵı eginlerinin,

ónimdarlıǵın mineral tóginler esabınan arttırıw máselesi dúnya júzilik masshtabqa kóterildi. Bular topıraqtıń dúzilislik quramınıń buzılıwına alıp keldi, adamlardıń, qaywanatlar menen ósimliklerdiń ósip rawajlanıwına keri tásirin tiygizdi,

hátteki záhárledi. Sebebi atızlardı suwǵarıw nátiyjesinde juwılǵan ximikatlardın, dárya, kól hám teńizlerge túsken qaldıńları samaldıń tásirinde Antarktikaǵa barıp jetti. Olar bul aymaqta tirishilik etiwshi haywanatlardıń organizmlerinen tabıldı. Máselen pingvinlerdiń denesinen, organizmlerinen usınday ximiyalıq zatlardıń qaldıńları tabılǵan. Moldaviya hám Orta Aziya Respublikalarında pesticidlerden normadan zıyat paydalanıw tábiyatqa júdá úlken ziyan keltirdi. Moldaviyada hár gektar jerge j,ılına 21-22 kg záhárli ximikat berildi. Bul jergilikli xalıqtıń den saulıǵınıń tómenlewine hám záhárli ximikatlar menen záhárleniw nátiyjesinde adamlarda payda bolatuǵın kesellerdiń kóbeyiwine alıp keldi. Nátiyjede adamlardın, keselleniwshiligi basqa rayonlarǵa qaraganda 3,5 esege kóbeydi.

Jer betine ashshı (kislotalı) jawınlardıń kóplep jawıp turıwı topıraqtıń qıshqıllıǵın burınǵıdan da arttırıp, onıń dúzilisiniń buzılıwına alıp keledi. Bul ashshı jawınlar ósimliklerge tek hawa arqalı kana emes, al topıraq arqalı da, yaǵnıy

17

ósimliktin, tamırına sińiu arqalı kúshli tásir etedi hom ósimlikti hálsiretip, onı quwrap qalıw dárejesine shekem jetkeredi. Esaplawlarǵa qaraǵanda bunday jawınlardıń tosirinsn eki kontinentte (Evropa hám Arqa Amerika) 5- 10 mln. kv.km topıraq qıshqıllanǵan (Krapcova, Nizkaya, 1981). Olardıń aqıbetinen pataslanıw júdá kúsheyǵen, Batıs Evropa hdm Arqa Amerikada ósimlikler eń joqarı dárejede ziyanlandı. Atmosferanıń pataslanıwı nátiyjssinde payda bolatuǵın ekobaltozol kesslligi menen 1982-jılı Germaniyada gogaylardıń 7,7% ti zaqımlandı. Sonday-aq ashshı (kislotalı) jawınlar Angliya, Germaniya, Franciya, Belıiya hám Gollandiyanıń nndiris rayonlarınan shıqqan pataslıqlar, zıyanlangan hawa menen aralasıp, Skandinaviya atawı elleriniń kópshilik kóllerin záhárledi. Shveciyadan alınǵan maglıwmatlar boyınsha qıshqıllangan kóllerdiń sanı 6,0 mıńdı quraydı, al 20 mıń kól júdá joqarı dárejede qıshqıllanǵan. Bul kóllerde balıqlardıń hár qıylı kesellikke shatılıwı bayqalgan edi. Bunday jaǵday álbette óndiriske tikke-ley tásir etedi (Krapcova, Nizkaya, 1981).

Jer betiniń pataslanıwı XX ásirdiń 70-jıllarında ayrıqsha ózgeshelikke iye boldı. Sebebi jerdiń betin qalalar menen qorshalǵan kóplegen orınlardıń, ásirese úlken-úlken sanaat oraylarınıń hár qıylı óndiris shıǵındıları. kommunal xojalıq hám map sharwashılıq kompleksiniń taslandıları pataslaytuǵını burınnan belgili.

Kosmostan túsirilgen súwretler járdeminde tek atmosferadan túsken hár qıylı (shıgındı, taslandı) qaldıńlardıń aqıbetinen payda bolgan pataslanıwlar anıqlandı. Anıǵıraǵı olar qısta tek qarlı landshaftlarda ǵana anıq kórinedi. Sebebi appaq qarda pataslıq sur reńli túrinde kórinip, qalalar dógereginde bunday zonalar ózinshe sáwlelerdi payda etedi. Usınday pataslanǵan qar zonası tárepinen (Grigorev, Lipatov, 1982) birinshi mártebe házirgn Sankt Peterburg qalası aymaǵında akıqlandı. Ol qala shegarasınai oilaǵan km.ge shekem sozılǵan edi. 1972-jılı Moskva qalasında usınday areal 2,5 mıń kv. km maydandı iyeledi. Bul qala maydanına salısttrǵanda 2,8 ese kóp, degen túsinikti keltirip shıǵardı (579 kv. km). Olardıń quramında úlken kólemdegi ximiyalıq elementlerdiń bar ekenligi tekseriw nátiyjesinde anıqlandı. Olar kóbinese sol jerdegi neft yamasa basqa óndiris shıǵındılarına tıǵız baylanıslı bolǵan edi. Máselen Ufa hám Salavat Yulaev qalasınıń átirapında kóbirek neft hám neft ónimleri koncentraciyasınıń kól ekenligi belgili boldı. Olardıń ayrıqsha qáwiplisi sınap, qorǵasın qám surma elementleriniń toplanıwı bolıp tabıladı.

Toǵaylardıń joq etiliwi. Toǵaylardık tutası menen joq etiliwi qázirgi zamannıń eń awır mashqalalarınıń biri. Sebebi insaniyattıń derlik barlıq ellerde kúshli hújimi, sonıń ishinde burınǵı soyuzda kópshilik toǵaylardıń joq bolıwına, jerlernmizdiń bosap qalıwına alıp keldi, Ásirese tropikalıq poyaslardaǵı toǵaylar kóbirek joq etildi. Olar sol toǵaylardıń iyesi esaplanǵan mámlekettiń ǵana emes, al sırt el monoіyulistleriniń talaііların qanaatlandırıw maqsetinde ayawsız qırqıldı, úzliksiz tasıldı. Toǵay shiyki zatları Yaponiya, Germaniya, AQSh,

Angliya. Franciyaǵa usaǵan kóplegen ellerge eksportqa shıǵarıldı. Toǵaylardı qırqıw, keń kólemdegi uzın jollardı salıw, qalalardı keńeytiw, xalıqtıń kóship qonıslanıwı tek togaylarǵa bay mámleketlerde ǵana ámelge asırılmaqta.

Bunday ellerde toǵay maydanları keńeyip atır. Al awıl-xojalıǵı tarawında paydalanatuǵın egislik jerlerdi toǵaylardı qırqıw jolı menen tolıqtırıp barıw toǵay maydanlarınıń keskin qısqarıwına alıp kelmekte. Máselen XX ásirdiń basında tropikalıq toǵaylardıń maydanı 24 mln. 500 mıń kv. km bolǵan bolsa, házir bul maydan 10 mln. kv. km. ge shekem qısqardı. 3,5 mln. ga maydannıń toǵayı qırqılıp, jaylawǵa aylandırıldı. Sonday-aq (8 mln.kv. km) maydan súrip egiletuǵın eginler ushın (3 mln. kv. km) ge shamalas aymaq hár qıylı diyqanshılıq ushın paydalanıladı (Grigorev, 1991).

Solay etip biziń ásirimizde jer betindegi tutas tropikalıq toǵaylardıń maydanı derlik 16-dan 7% ke shekem«qısqardı yamasa 2 esege shamalas kemeydi. Ayırım regionlarda bul process bunnan da kúshli boldı. Mısalı, Taylandta toǵay maydanı 50 jıldıń ishinde eki esege qısqardı hám házir ol eldiń ulıwma maydanınıń tek

1/3 bólegin ǵana iyeleydi. Tropikalıq toǵaylardıń joq bolıwı, hám qayta tikleniw jaǵdayları basqa ekosistemalarǵa pútkilley usamaydı.

Nátiyjede olar millionlaǵan jıllar dawamında payda bolǵan tropikalıq ekosistemanıń ózgeriwine alıp keledi. Tropikalıq ekosistema óziniń jaratılısı hám haywanatlar dúnyası boyınsha úlken ayırmashılıqlarǵa iye. Mısalı

házirgi waqıtta Amazonkada ósimlik hám haywanatlar dúnyasınıń 1,7 mln. túrleri belgili. Sonnan 750 mıńı nasekomalar (qurt-qumırsqa,

shıbın-shirkeyler), 250 mıńı ósimlikler, 47 mıńı omırtqalılar bolıp tabıladı. Bir qatar qánigeler ósimlikler hám xaywanatlar túrleriniń bunnan da kón ekenligin

18

kórsetpekte (Grigorev, 1991). Akademik A. S. Isaevtıń 1986-jılı Sibir boyınsha bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda hár jılı 600 mıń ga toǵay qırqılǵan, al toǵaydı qaytadan burınǵı qálpine keltiriw isleri júdá ásteaqırınlıq penen júrgiziledi, yamasa hár jılı tek 200 mıń ga jerge ǵana nál otırǵızılǵan. Toǵaylardı kóbirek qırqıw gidrologiyalıq qám klimotologiyalıq jaǵdaylardıńózgeriwine tikqeley tásir etedi. Nátiyjede aymaqlardıń qurǵap ketiwi, tıp-tıypıl bolıwı qurǵaqshılıqlardıń kelip shıǵıwına sebelshi boladı. Mısalı Túslik Brazilnyanıń

Riu-Grandi-du-Sul shtatınıń 35% aymaǵın iyelegen toǵay maydanları sońǵı 50 jıl ishinde 2% ke shekem qısqardı.

Tábiyiy hám antropogen órtler. Órt insaniyat ushın úlken búlginshilik alıp keledi. Ol XX ásirdiń kúshli apatshılırına aylandı. Sebebi házirgi órtler kópligi hám kúshliligi menen ótken ásirlerdegi órtlerden pútkilley ajıralıp turadı. Olardı tábiyiy hám antropogen órtler yamasa insaniyat kúshleriniń gásiri nátiyjesinde tábiyatta payda bolǵan hám tábiyiy apatshılıqtan kelip shıqqan órtler dep atawǵa da boladı. Biraq bul bunday órtler burınları bolmaǵan degendi ańlatpaydı. Sebebi órtler insaniyat iskerligi keń qulash jaymaǵan aldıńǵı ásirlerde de az sanda bolsa da bolıp turǵan. Adamzattıń eń dáslepki rawajlanıwınıń birinshi basqıshında úlken tábiyiy

órtler bolǵan (bul ertler házirgi dáwirlerdegige salıstırǵanda kishi bolǵanı menen sol dawir ushın oǵada úlken órt esaplanǵan). Adamlar awıl xojalıq egislik jerlerdi ottıń járdeminde ashqan. Bunıń ushın kóplegen toǵaylıqlardı órtep jibergen. Usınday jaǵdaylar Hindstan yarım atawındagı Dekavine kırlarındaǵı Savannalarda bolǵan. 1987-jıldıń may ayında Qıtayda Xáylunizyan eliniń Arqa Shıǵıs wálayatında eń kúshli órtler boldı. Ol 1 mln. ga maydanǵa shekemgi aralıqqa tarqaldı. Onıń 650 mıń ga maydanı toǵaylıqlar edi. Apatshılıq toǵaylardıń yarımınan kóbisin joq etti. Ottı óshiriw úsh háptege.sozılıp, oǵan onlaǵan mıń adam, sonıń ishinde bir neshe mıńlaǵan soldatlar qatnastı. Órtti óshiriwge 30 samolet, qırda hám suwda júretuǵın 22 tank jum-saldı. 198283jılları Indoneziyada bolǵan órt XX ásirdiń eń úlken órti bolıp tabıladı. Bul oǵada úlken ekologiyalıq apatshılıq boldı. Órt Kalimantan atauınıń (Barneo) Shıǵıs bóliminen baslanıp, 5 ay dawam etti, 3.5 mln. ga tronikalıq toǵay janıp ketti (Grigorev, 1991). Ot ishinde tek ósimlikler ǵana smes, al mıńlaǵan haywanatlar, sonın, ishinds zootikalıq orangutanlar, leopardlar. ayıwlar nabıt boldı. Olardıń kópshiligi tútinnen demigip óldi. O ttın, jalınları toǵaydın, ústinen 60 metr biyiklikks shekem kóterildi. Órt tútinleri ara qashıqlıkı 1.5 mıń km bolǵan. Singapur hám Túslik Qıtayǵa shekem sozıldı. Qánigeler bul órttiń payda bolıw sebebin bul aymaqta uzaq waqıt qurǵaqiіılıqtıń bolıwı hám xalıq sanınıń hádden tıs kóbeyii ketiwi (6.7 mln. adam) msnen dálilleydi. Qánigelerdiń kársetiwi boyınsha ertengen toǵaylardıń qayta qálgshns keliwi ushın keminde 70 jılday waqıt kerek boladı. 1972-jılı burınǵı soyuzdıń Evropa bóliminde payda bolǵan eq úlken órttiń jalını Oraylıq Rossiyanıń shetki qalalarına shekem jaqınlap bardı. Onıńtútini Moskvanıń ortasına shekem jetti.

Jerlerdiń bosap qalıwı. Insaniyat iskerligi nátiyjesinde aridlik hám subaridlik zonalar bosap qalıp atır. Bul házirgi waqıtları keń en jayǵan unamsız qubılıslardıń birinen esaplanadı (Tochelnikov, 1974; Xozin, 1992). Sebebi adamzattıń qolı menen ózlestirilgen jerler az ónim beretuǵın yamasa ulıwma ónim bermeytuǵın jerlerge aylanıp, nátiyjede aylanıstan shıǵıp qalıp atır. Bunday jer maydanlarınıń kólemi jıldan-jılǵa kóbeyip baratır. Ol

ásirese XX ásirdiń ekinshi yarımında ayrıqsha kúsheydi. Sebebi bul dáwirde xalıqtıń sanı artıp, jerge kóp kúsh tústi, jerden ónimli paydalanıw usılları buzıldı hám t.b. Topıraqtıń ósimlik penen qaplanǵan qabatı zıyanlanıp, aridlik hám de subaridlik zonalardıń az bolsa da zaqımlanıp ázizleniwine alıp keldi. Sebebi mallardı kóplep jaylawlarda baǵıw, jer astı suwlarınan xojasız-larsha paydalanıw, hár qıylı qurılıslar qurıw, aǵash putaların.

ósimliklerdi otın ushın kóbirek paydalanıw isleri háwij aldı. Jer júzi boyınsha jılına 20 mln. ga jer egislikke jaramay qaldı, yaǵnıy aylanıstan shıǵarıldı. Bunday awhal ásirese Aziya hám Afrika ellerinde kóplep usharasadı. 1986-jılı kosmos arqalı júrgizilgen izertlewlerge qaraǵanda Afrikanıń 53% ke jaqın aymaǵı, al Aziyanıń 34% maydanı anaw yamasa mınaw dárejede zıyanlanǵanı málim boldı. Bular jerlerdiń bosap qalıw jaǵdaylarına tuwra keledi. Nátiyjede Afrika aymaǵınıń 18% , al Aziyanıń 20% aymaǵı bosap qalǵan yamasa bul jerler tıp-tıypıl bolǵan (Tochelnikov, 1974).

Jerdiń qunarlıǵınıń tómenlewi kóplegen ellerdiń xalqına hám xalıq xojalıǵı óndirisine ádewir zıyanın tiygizdi. Bul jaǵday jaylaw jerlerdi paydalanıw múmkinshiliginen ayırdı. Xalıqtı kerekli ónimler menen támiyinlewdi pássńletip, ashlıqqa alıp keldi. Olardı bir jerden ekinshi jerge kóship qonıslawǵa májbúrledi. Mine usınday sebeplerden 1983-1984-jılları

19

Afrikada 150 mln.ga shamalas adam asharshılıqqa ushıradı. Jerlerdiń qańırap bosap qalıw jaǵdayları jer júzinde júda keń tarqalǵan qubılıs. Ol ásirese Saxara dógerekleri bolıp esaplanatuǵın Afrika ellerinde keń maydandı iyslsydi. Jerlerdiń bosap qalıw jaǵdayları burıngı SSSR. Orta Aziya. Kazaqstan hám Qalmıq jerlerinde kóbirek ushırasadı. Olardıń maydanı onlaǵan mın. kv. km. ge jetedi. Olar ásirese Aral boyı jaǵalawların, Qaraquı kanalınıń átirapların, Ámiwdárya dám Sırdáryaǵa, Tedjen hám Muraǵabqa uzaq oazislerdin jaqın dógereklerin, Qaraqum. Kaspyay aldı oypatshılıǵsh óz ishine qamtıǵan. Sebebi bul aymaqlardan qonıs basqan orınlardagı qudıńlardıń dógereginde diametri birneshe km. ge sozshǵan ónimdarlıǵı páseygen jerlerde júzlegen ashıq reńdegi daqlar anıqlangan. Jerlerdiń qańırap bosal qalıw jaǵdayları bul aymaadarda topıraqtıń iyleniw kólemin

keńeytip, kushli shańgıtlardıń kóteriliwnne alıp keldi. Usınday shań Kóteriliudiń birinde hawaǵa 1,4 mln. tonna shań kóterilgen (Kupriyanov, Prokacheva, 1976). Atap kórsetilgen qubılıslar aqıbetinen payda bolatuǵın shacǵıtlı dawıl, dúbeleyler onısız da jaǵdayı tómen regionnıń ekologiyalıq ahwalın bunnan da beter tómenletedi.

Radioaktiv pataslanıw. Házir jer júzindegi ellerdiń translort, sanaat kárxanalarında, hárqıylı qurılıslarında avariyalar kóbeyip ketti. Ol tosınnai emes. Sebebi óndiris orınlarınıń quwatlılıǵı jıldan-jılǵa artıp, uzınnan-uzaq sozılǵan baylanıs liniyalarında háreket kúsheydi. Sonday-aq óndiriste qáwipli ximiyalıq zatlardı kóplep paydalanatuǵın boldıń. Bular avariyalardıń hár qıylı túrleriniń payda bslıwına sebepshi bolıp,

olar tiykarınan transportta, AESlerde, ónim islep shıǵarıwda radioaktiv qám ximiyalıq zatlardı paydalanıwshı kárxanalarda, shaxtada, patas zatlardı qazıp shıǵarıwshı kánlerde kóbirek ushırasadı. Solardıń ishinde radioaktiv zatlardıń shıǵıwı, tarqalıwı nátiyjesinde kelip shıqqan avariyanı, onıń aqıbetin saplastırıw júdá qıyın. Sebebi radioaktiv zatlardıń óli hám tiri tábiyattaǵı elementlerge tásiri, olardıń topıraqta, ósimlikte toplanıw, jıynalıw ayırmashılıqları (olardıń tiri denege, molekulyar dárejedegi tásirlerin aytpaǵannıń ózinde) usı waqıtqa shekem tolıq izertlenbegen (Grigorevtiń 1991). 1988-jıldıń basında jer júzi boyınsha 417 atomlıq reaktorlardıń hár qıylı qurılısları pitkerilip jáne de 120 usınday qurılıslar qurılıp atır edi. Bunnan burın eń kóp atom qurılısları AQShta (108)

bolıp, Franciyada 52, burınǵı SSSRda 47 bolǵan. Elektr ánvrgiyasın islep shıǵarıwshı ulıwma atom elektr stanciyasınıń kópshilik bólegi Franciya mámleketine tiyisli (69,8), Belgiyada (66), Túslik Koreada (533), Tayvanda (48,5).

Jer júzi AESlerinde yadrolıq reaktorlardan basqa 326 yadrolıq izertlew qurılmaları, sonday-aq muz ústi hám suw astı kemeleri, jerdiń jasalma jubayları islep tur. Reaktiv zatlar xojalıq óndirisi menen birge medicina tarawlarında da keńnen qollanıladı. 1945-hám 1987-jıllar aralıǵında atom óndiris qurılısları menen radioaktiv zatlardı paydalanıwshı sanaat orınlarında 80 mártebe awır avariyalıq jaǵday boldı. Radioaktiv zatlardıń tarqalıwı nátiyjesinde 59 adam óldi, 428 adam awır kesellikke ushıradı. Jer júzilik AESler óz dáwirinde 3 eń iri avariyanı basınan keshirdi. Sonıń biri Chernobıl avariyası bolıp. ol XX ásirdiń eń ulken apatshılıǵı qatarınan orın aladı. Birinshi úlken apatshılıq 1957jılı Angliyanıń yadrolıq ja-nılǵını regeneraciyalawshı (qayta islep qálpine keltiriwshi) "Sellafild" zavodlarında bolǵan edi. Radioaktiv zatlardıń tarqalıwı nátiyjesinde 13 adam

ólgen, 260 adam kesellikke ushıraǵan. Ekinshi úlken avariyalıq jaǵday 1979-jılı AQShtıń Pensilvaniya shtatındaǵı Garrisberg qalasınan onsha alıs emes jerge jaylasqan "Trimaylend" AESinde bolǵan. Radioaktiv zatlardıń kúshli aǵıwı aqıbetinen putkil qala xalqı qáwip astında qalǵan. Radioaktiv zatlardıń bóleksheleri hawa arqalı Amerikanıń Arqa Shıǵısındaǵı Menna shtatına shekem tarqalǵan, Eń úlken AES avariyası 1986-jılı 26aprelde Chernobıl qalasında boldı. AEStiń bloklarınıń bireuiniń jarılıwı nátiyjesinde ayırım aktiv zonalarda reaktorlardıń oskolkalardı bólip shıǵarıw rejimi buzılıp, radioaktiv zatlar stanciyanıń shegarasınan tısqarı shıǵıp ketken. Radioaktiv zatlardıń atmosferaǵa tarqalıwı 6 ayǵa shekem dawam etken. Nátiyjede 36 adam ólgen, 200 deń zıyat adam nurlanıw keselligi menen kesellengen. Keyingi jıllarda júrgizilgen tekseriwler bunday avariyalıq jaǵdaydıń payda bolıw sebebiniń tiykarınan ekspluataciyalawda jol qoyılǵan ulken qáte-kemshiliq ekenligin kórsetti. Bulardan tısqarı házirgi waqıtta radioaktiv shıǵındılardı kómiw nátiyjesinde geografiyalıq ayırmashılıqlarǵa iye bolǵan ayırım regionlarda qorshap turǵan ortalıq pataslanıp atır. Bunday jaǵdayǵa duwshaker bolıp atırǵan eń xalqı tıǵız 10 mámleketti. yaǵnıy Tayvan, Yaponiya. Belgiya, Gollandiya, Indiya, Angliya, Shveciya, Italiya, Shvecariya, Franciya mámleketlerin atap kórsetiwge boladı. Seysmologiyalıq esaplawlarǵa qaraǵanda kómilgen radioaktiv shıǵındılardan

20

pataslanıw Yaponiya, Tayvaniya, Túslik Koreya. Indiya. Italiya qusaǵan mámleketlerde ayrıqsha kúsheydi.

Okeanlar hám qurǵaqshılıqtaǵı suwlar arasında ekologiyalıq baylanıslardıń uziliwi . Hár qıylı suw xojalıǵı qurılısları, atapaytqanda qashılar, suw saqlaǵıshlar, kanallardaǵı tarnawlar, bógetler tábiyiy komplekslerge (ekosistemalarǵa), keri tásir etiwshi obektler bolıp esaplanadı. Sebebi tábiyiy rawajlanıwdıń qáliplesiw rejimine usınday aralasıwlar ayırım komponentlerdegi óz-ara baylanıstıń buzılıwına alıp kelmekte. Olar ekosistemalardıń diogarmoniyalıq rawajlanıw barısında ekologiyalıq jaqtan qolaysız aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Usı kóz-qarastan qarasaq qashılar tábiyiy teq salmaqlılıqtı buzıwshı qurılıslardıń qatarına kiredi. Usınday dambılardıń biri 1979-jılı Kaspiy teńizine qurıldı. Ol Kaspiy teńizi suwınıń Qara-buǵaz gol qoltıǵına túspewine bóget boldı. Shamalawlar boyınsha bul qurılıs Kaspiy suwınıń aǵıp ketiwin azaytıp, onıń qáddin turaqlı uslap turıw arqalı suwdıń molsh lıǵın támiyinlep, regiondaǵı zıyan kórip atırǵan xojalıqlardıń social-ekonomikalıq jaǵdayların jaqsılawǵa xızmet etiwi kerek edi. Biraq qashı qurılısı pitkennen keyin, kóp uzamay-aq regionda ayırıqsha ekologiyalıq ózgerisler júz berdi. Olar 10 mıńnan zıyat xalıq jasaytuǵın Bektash qalasına hám onıń duzdı qayta islewshi iri kombinatınıń óndirislik háreketine keri tásir etip, bul aymaqta jasawshı puxaralardıń keleshek táǵdirin qáwip astında qaldırdı. Sebebi bul qoltıqtan uzaq waqıt natriy sulfat qazgp alınǵan bolsa, keleshekte basqa da tábiyiy baylıqlardı, hár qıylı ximiyalıq elementlerdi, atap aytqanda brom qazıp shıǵarıwǵa uyǵarılǵan edi. Biraq qoltıqtıq qurǵap qalıwı koncentraciyanıń úlken ózgeriske ushırawına, duzlardıń shógiw procesinde duzlı sherebeniń ústiniń tıǵızlanıp qatıp qalıwına alıp keldi.

Bul jaǵday kerekli duzlardı qazıp shıǵarıwdı hádden tısqarı qıyınlastırdı. Al qoltıqtıń pútkilley qurıp ketiwi oǵada kóp muǵdardaǵı (80 mlrd.r.ge) shamalas duzdı alıwǵa zıyanın tiygizdi. Házir qoltıqtıń qurıp qalǵan ultanınan Aral teńizindegidey qorshap turǵan ortalıqqa qáwipli duzlardıń kóteriliw qáwpi payda bolıp tur. Sankt-Peterburg qashısı (dambısı) tuwralı sóz etetuǵın bolsaq, ol házirgi Sankt-Peterburg qalasın Baltıq

Sońǵı jılları ekologiyalıq awxdp Ózbekstan respublikasında da keskinlesti. Sebebi elimizde suw resursları hádden tısqarı kemeyip ketti. Olar óndiris hám kommunal turmıs shıǵındıları hám kollektor-drenaj suwları menen pataslanbaqta. Topıraqtıń ónimdarlıǵı páseyip awıl-xojalıǵı óndirisiniń rawajlanıwına keri tásir etip atır. Atmosferalıq hawa da taza emes.

Kollektor-drenaj suwları hám sanaat óndirisinen shıqqan shıǵındı suwlar Sırdáryaǵa quyıp tur. Olar dárya suwınıń joqarı qatlamın pataslap. Sırdárya suwınıń quramıń ózgertip atır. Sonlıqtan onıń swwları lataslanıw aldında turǵan 4 hám pataslanǵan 5- klassqa kiredi. Bul suwlardan Fergana wálayatınıń tiykarǵı bólegi jábir shekpekte.

Tashkent oblastı aymaǵındaǵı suw tarmaqparın tiykarınan "elektroximprom" óndirislyk birlespesi, kenepti qayta islewshi zavod hám taǵı basqa usılarǵa qusaǵan kárxanalar pataslap atır.

Bunnan tısqarı suw qorlarınan nátiyjeli paydalana apmay atırmız. Usınıń saldarınan hárbir gektar suwǵarılıp egiletuǵın maydanǵa normadan zıyat suw jumsalmaqta, suwǵarıw

22

shaqapshaları arqalı atızlarǵa aǵıp keletuǵın suwlardan paydalanıw koeficienti de (KPD) tómen. Ol

Qaraqalpaqstan Respublikası boyınsha 0,62-0,64 quraydı. Sonday-aq 1 centner paxta jetistiriw ushın Andijan, Buxara hám Xorezm walayatlarında 320-500 kub. metr suw jumsalatuǵın bolsa, bul kórsetkish biziń respublikamızda 1000-1100 kub metrdi quraydı. Al 1 centner salı jetistiriw ushın bunnan eki ese zıyat suw jumsaladı.

Dárya suwlarınıń duzlanıwı jıldan-jılǵa joqarılap baratır. Ol Sırdáryanıń ortasha aǵısında 1,9-2,0 g/litrge, al Ámiwdáryanıń tómengi aǵısında, yaǵnıy Túyemoyın suw saqlaǵıshında 1,5 g/l hám onıń Aral teńizine quyarlıǵında 2,0-2,5 g/litrge teq.

Sonday-aq pesticidlerdiń aǵın suwlardaǵı koncentraciyası belgilengen normadan ádewir zıyat. Ol házir 3- 5 ese, al tpratlar bolsa, hátteki 5-10 esege kóbeyip ketti. Sebebi Ámiwdáryaǵa onıń joqarǵı hám ortańǵı aǵıslarında .jaylasqan Surxandárya, Qashqadárya, Buxara hám Lebap (Túrkmenstan) walayatlarshan jılına 4,5- 5,0 mlrd. m3, al Xorezm walayatı menen Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵınan 574,0 mln. m3 kollektordrenaj suwları tusip tur. Sonıń ishinde tek Beruniy kollektorı boyınsha dáryaǵa hár jılı 507,8 mln. m3 patas suw taslanadı. Bul suwlarǵa mineral tógunler, gerbicid hám pesticidler aralasqan. Ámiwdárya sanaat kárxanalarınan shıqqan 400 mıń m3 shıǵındı suwlardı da ózine qabıl etip aladı. Biraq biziq xalqımız usınday suwlar menen diyqanshılıq etip ómir súredi, awıl xojalıǵı ónimlerin jetistiredi. Olardı egislik jerlerdi suwǵarıwǵa paydalanadı. Usıǵan baylanıslı házir mineral tógin, gerbicid hám lesticidlerdiń eritpelerine toyınǵan suwlar topıraqqa ǵana toplanıp qalmastan awıl xojalıǵı eginleriniń ónimlerinde de ushırasadı. Sebebi bul ónimlerde nitrat hám pesticidlerdiń koncentraciyası belgilengen normadan ádewir asıp ketti. Sonlıqtan ayırım ónimlerdi azıq-awqat sıpatında paydalanıw qáwipli bolıp qalmaqta.

Respublikamızda suw tazalawshı qurılıslar hám úskeneler jetispeydi. Olar sutkasına 94 mıń m3 suwdı

ǵana tazalaydı. Bunnan tısqarı Respublyusa aymaǵınan 79 qudıń qazılǵan. Olarǵa EOU-NI-IPM 25 M markalı 321 suw tazalawshı úskeneler ornatılǵan. Olar bir sutkada 7675 m3 suwdı tazalap beredi. Bul suw 66689 adamǵa ǵana jetedi. Sonlıqtan Qaraqalpaqstan xalqınıń belgili bir bólegi, ásirese awıl puxaraları awız suw ushın kanal, jap-salma hám háwiz suwlarınan paydalanadı. Sebebi Respublika xalqınıń 55,5 procenti, awıllarda jasawshılardıń 34

procenti oraylastırılǵan suw ótkizgish (vodoprovod) suwları menen támiyinlengen. Usılarǵa baylanıslı adamlardıń densawlıǵı jıldan-jılǵa tómenlep atır. Búgingi kúnde xalıqtıq arasında sarı awırıw (gepatit), asqazan, ishek hám basqa da usıǵan usaǵan kesellikler kóbeyip, ayırım adamlardıń hátteki násili (genofondı) buzılıp baratır.

Jerlerdiń meliorativlik awhalı da jaqsı emes. Házir Ózbekstan Respublikasında shorlanǵan jerlerdiń ulıwma maydanı 1970,7 mıń gektarǵa jetti. Sonıń ishinde 1117,7 mıń ga ázzi, 611,2 mıq ga ortasha hám 241,8 mıń gektar jer kúshli shorlanǵan. Al Qaraqlpaqstan Respublikasınıń yarım millionnan zıyat egislik jeriniń 90 procentten aslamı hár qıylı dárejede shorlanıwǵa ushıradı. Bunıń ústine Respublika aymaǵındaǵı jer astı suwlarınıń qáddi jıldan-jılǵa kóterilip baratır. Olar sońǵı 5-6 jılda ortasha 8 santimetrge kóterilgen bolsa, 1996jılı 1995-jılǵa qaraǵanda 5-11 santimetrge kóterildi. Bul kórsetkish barlıq rayonda birdey bolmaǵanı menen kópshilik jaǵdayda izey kóterilmekte.

1995-jılı Respublikanıń egislik jerlerine 7313 mıń tonna duz aǵın suw menen kelip tústi, onıń 6100 mıń tonnası izeykeshler járdeminde juwıldı, yamasa 1213 mıń tonna duz topıraqta shógip qaladı. Sebebi 1995-jılı drenaj moduli 1994-jılǵa qaraǵanda 0,18 metr sekundtan 0,29 metr sekundqa kóbeygeni menen izeykeshler arqalı shıǵıp ketken suwdıń kólemi 40 procentten 28 procentke kemeyip ketti. Bul izeykesh tarmaqlarınıń jumıs islew qábiletiniń sońǵı jılları páseyip, al jerlerdiń shorlanıw qubılısınıń kúsheyip baratırǵanlıǵın kórsetedi hám jerlerdiń meliorativlik awhalınıń tómenlep atırǵanlıǵın dálilleydi. Nátiyjede hár jılı mıńlaǵan gektar egislik jer awıl xojalıǵı aynalısınan shıǵıp qalmaqta.

Sonday-aq Qaraqalpaqstan Respublikaoında egislik jerlerdi awılxojalıǵınan basqa maqsetlerge paydalanıw máselelerine tıyım salınbay atır. Usınıń saldarınan Respublikada sońǵı jılları 300 mıń gektardan aslam egislik jer awıl xojalıǵı aynalısınan shıǵarılıp, hár qıylı yuridikalıq hám fizikalıq táreplerge berildi. Bular egislik jerlerdiń maydanınıń qısqarıwına hám topıraqtıń ekologiyasınıń ózgeriwine alıp kelmekte.

Bunnan tısqarı awılxojalıǵıvda mineral tóginlerdi, sonday-aq daqıllardı zıyankeslerden hám hár qıylı keselliklerden qorǵaw maqsetinde ximikatlardı paydalanıw barısında agrotexnikalıq qáddelerdiń buzılıwı

qorshap turǵan tábiyiy ortalıqtıń pataslanıwına sebepshi bolıp, "adamlardıń densaulıǵına keri tásir etpekte.

23

Atmosferalıq hawa da taza emes. Ol hár qıylı zıyanlı zatlar menen pataslanǵan. Usıǵan baylanıslı Ózbekstan Respublikasınıń kópshilik qalalarında olardıń koncentraciyası belgilengen normadan ádewir zıyat. Sebebi hár jılda hawaǵa 3,0 mln. tonnaǵa shamalas zıyanlı zatlar tarqaladı. Bunıń teń yarımı sanaat óndirisiniń, al qalǵan bólegi kóshpeli yamasa turaqlı hárekettegi dereklerdiń úlesine tiyedi.

Usınday awhal Qaraqalpaqstan Respublikasında da bayqaladı. Sebebi Respublika aymaǵında jaylasqan turaqlı hárekettegi dereklerden 1993-jılı 13,0 mıń tonna zıyanlı zatlar hawaǵa tarqalǵan bolsa, bul kórsetkish 1995-jılı 26,1 hám ótken jılı 21,1 mıń tonnaǵa jetti. Al kóshpeli dereklerden 1996-jılı 85,7 mıń tonna zıyanlı zatlar hawaǵa aralastı. Bul 1995-jılǵa qaraǵanda 4,7 mıń tonnaǵa kóp.

Usıǵan baylanıslı Respublikamızda atmosferalıq hawanı qorǵaw ilajları ámelge asırılıp atır. Tek 1996jıldıń ózinde 1911 hawanı pataslawshı turaqlı hárekettegi dereklerge tozańdı irkip qalatuǵın úskeneler ornatıldı hám turaqlı túrde "taza hawa" operaciyası ótkerildi, atmosferalıq hawanı pataslaǵan yuridikalıq hám fizikalıq táreplerge hákimshilik sharalar kórildi. Usılardıń nátiyjesinje hawaǵa jiberiletuǵın zıyanlı zatlardıń muǵdarı sońǵı jılları kemeydi. Máselen 1993-jılı 145,7 mıń tonna usınday zatlar hawaǵa jiberilgen bolsa, 1996-jılı olar 106,9 mıń tonna boldı. Degen menen Qaraqalpaqstan Respublikasında atmosferalıq hawa sanitariyalıq normalarǵa pútkilley juwap bermeydi.

Ózbekstan Respublikası aymaǵında toǵaylardıń maydanı jıldan-jılǵa kemeyip atır. Bul jáne bir ekologiyalıq mashqalanı keltirip shıǵardı. Sebebi házir Ózbekstan aymaǵındaǵı toǵayzarlıq onıń ulıwma jer maydanınıń tek 5% tin ǵana quraydı. Olar da derlik 1-topar toǵayları bolıp. topıraqtı saqlawshı hám suwdı qorǵawshı xızmetin atqaradı. Óytkenn toǵaylardı hám atızlardı qorǵaw polosalarında ósil turkan aǵashlardı kóplsp qırqıw, bunday maydanlarǵa mal baǵıw, toǵayzarlıqtıń esabınan tazadan jer ashıw mámleketlik tiǵay qorı (fondı)

maydanlarınıń hádden tısqarı kemeyiwiie alıp keldi. Toǵaylardı órtten qorǵawǵa elatlı punktlerde hám qalalarda jasıl zonalardı rawajlandırıwǵa jeterli itibar berilmey atır. Bul másele boyınsha biziń Respublikamızda da awhal jaqsı emee. Sebebi sońǵı 60 jılda Qaraqalpaqstanda toǵaylardıń maydanı 90 procentke qısqardı. Házir onıń aymaǵında bar bolǵanı 20 mıń gektardan aslam ǵana naǵız toǵay bar. Ol da házirgi antropogenli tásirdiń nátiyjesinde jaqın 10-15 jıldıń ishinde joq bolıwı múmkin. Sebebi toǵay órtleriniń aldın alıwǵa, toǵaylar esabınan tazadan jer ashıwǵa qár qıylı áqmiyettegi qurılıslar qurıwǵa tıyım salınbay atır. Sonday-aq elatlı punktlerdi kóklemzarlıqqa aylandırıw boyınsha Respublika húkimetiniń qararların hár qıylı sebepler menen úziliske túsirilmekte. Joqarıda bayan etilgenler qorshap turǵan tábiyiy ortalıqtı qorǵaw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan ilajlardıń jer, suw hám hawanık pataslanıw dárejesiniń ele de tómen ekenligin kórsetedi. Sebebi olar sanitariyalıq normalarǵa juwap bermeydi, al ayırım ekosistemalardıń komponentlerinde (tarmaqlarında) pataslanıw procesi eń joqarı dárejede qalıp atır.

Aral teńizi hám onıń boyındaǵı ekologiyalıq mashqalalar

Aral apatshılıqları. Sońǵı jılları adamzat hár qıylı ekologiyalıq apatshılıqtı basınan keshirmekte. Olardıń ishinde Aral teńizi átirapında payda bolıp atırǵan ekologiyalıq mashqalalar ayrıqsha orındı iyeleydi. Sebebi ol Aral boyı xalqınıń jasaw sharayatların keskin tómenletip jiberdi, birneshe sociallıq hám ekonomikalıq máselelerdi payda etti. Onıń zıyanlı tásiriniń maydanı Chernobıl AES i avariyasınıń zıyanlı tásir etken maydanlarınan kem emes.

Sebebi bir áuladtıń kóz aldında maydanı 690 mıń kvadrat kilometrden ibarat bolǵan Araldıń nabıt bolıp, onıń suwdan bosaǵan maydanlarında keń kólemdegi espe qumlardıń payda bolıwı hesh bir tariyxta bolmaran qubılıs. Sońǵı jılları ishinde teńizdiń qáddi 20 metrge tómenlep ketti. Ol 1961-jılı 53,2 metrdi quraytuǵın edi. Onıń suw betiniń krlemi 2,4 ese qısqardı,

suwınıń duzlılıǵı litrine 11 g nan 52 grammǵa Іlekem kóbeydi. Araldıń suw-Dan qurıǵan ultanında 3,4 gektardan aslam qumlı shólistan payda boldı. Qánigelerdiń esaplawları boyınsha bul maydanlardan jılına 100150 mln. tonna duzlı shań-tozań kóteriledi. Sońǵı izertlewlerge qaraǵanda Araldıń qurıǵan ultanınan hár jılı 0.5-0.7 mln. tonnadan 12,5-17,5 mln. tonnaǵa shekem suwda eriytuǵın duzlar hawaǵa aralasqan. Mısalı 1995jılı 18-iyulde Nókis qalası aymaǵınıń hár bir gektarına kúshli dúbeley waqtında 8 tonnaǵa shekem duzlı shańtozań tústi. Olardıń quramında suwda eriytuǵın duzlar 4,5 procentti quraydı. Bul hárbir gektar maydanǵa bir

24

kúnde 360 kilogramm duz tústi, - degen sóz (Qabulov, Ametov, 2000).

Samal menen kóteriletuǵın shań-tozańlardıń uzınlıǵı 200-400 kilometrge, al eni 30-40 kilometrge shekem sozıladı hám olar jılına 6-9 mártebe qaytadanadı. Samal menen hár jılı 1575 mln. tonna duzlı shań-tozańlar kóteriledi. Aral teńiziniń qurıǵan túslik bóliminen házirgi waqıtqa deyin 1 mlrd. tonnadan aslam duzlı shańtozań kóterildi. Al teńiz ultanında payda bolǵan qumlar samaldıń járdeminde jılına bir kilometr tezlik penen túslik tárepke jılıspaqta. Sonday-aq duzlanǵan shań-tozańlar aralasqan duzlı jawınlar sońǵı waqıtta jiyi-jiyi jawatuǵın boldı. Olar hawada 0,15-0,56% ke shekem minerallasqan, bul ápiwayı minerallasıwdan ádewir joqarı.

Belgili ilimpazlardıń kórsetiwi boyınsha Aral teńizi burın tek ǵana dushshı suwlardı puwlandırıwshı bolıp qalmastan, ol Oraylıq Aziya regionınıń klimatın retlewshi, ózinde kóp duz qorların toplawshı hám ıssılıqtı súyiwshi awıl xojalıq eginleriniń pisip jetilisiwin támiyinlewshi, sonıń menen birge Qaraqum, Qızılqum hám

Ústirt jaylawları ónimdarlıǵınıń artıwına kúshli tásir etetuǵın eń úlken teńiz edi. Sebebi onıń termikalıq tásiri 200-250

kilometrge, al hawanıń ıǵallılıǵına túslik táreptegi tásiri 350-400 kilometrge shekem jetken. Endi bolsa, Aral teńiziniń qurıwına baylanıslı, jazda ıssı temperaturalar kóterildi, hawanıń ıǵallıǵı azaydı, suwıq emes dáwir qısqardı. Qorshap turǵan ortalıqqa Aral teńizinen kóteriletuǵın suw puwları 2 ese (30-35 km3) kemeydi. Teńizdiń kún energiyasın qabıl etiw imkaniyatı shama menen 3 esege qısqardı. Solay etip Aral teńizi hawanı retlestiriwshi tábiyiy termoregulyatorlıq qásiyetinen pútkilley ayırıldı. Bulardıń hámmesi awıl xojalıq eginleriniń, jaylawlardaǵı ot-shóplerdiń zúráátliligine keri tásir etip, bir millionnan aslam paxta jetistiretuǵın

Túslik Aral boyında ǵawasha egiwdi qáwip astında qaldırmaqta. Sonday-aq 800 mıń gektarǵa shamalas qamıslıqlar quwrap qaldı, 1,3 mln. gektardaǵı toǵaylıqlar joq bolıw aldında tur, tábiyiy jaylawlardıń zúráátlshshgi 5 mln. ot-jem birligine tómenlep ketti, 100 ge jaqın iri hám mayda kólder quwrap qaldı. Bunnan tısqarı bul regiondaǵı ósimlikler hám haywanat dúnyası aytarlıqtay ózgerdi. Olardıń kópshiliginiń násili (genofondı) buzılıp, ayırımları joq boldı. Házirgi waqıtta burınǵı jasaǵan 178 haywanlardıń túrinen tek 38 túri ǵana saqlanıp qaldı. Suwda jasaytuǵın haywanlardıń bas sanı kemeyip ketti. Máselen 1960-jılları 1 mln. ǵa shamalas ondatra terisi tayarlanǵan bolsa, 1999jılı Qaraqalpaqstan kóllerinen awlanǵan ondatra terisi 1000 danadan asqan joq. Aral teqizinen 1960-jıllarǵa shekem 450 mıń centnerge shamalas bahalı balıqlar awlansa, búgingi kúnde onıń balıqshılıq áhmiyeti pútkilley joq boldı. Házir ishki kóllerden 3 mıq centner ǵana balıq awlanadı.

Qaraqalpaqstan Respublikası boyınsha haywanlardıń 32 túri Ózbekstan Respublikasınıń Qızıl kitabına kirgizildi.

Juwmaqlastırıp aytqanda Aral teńizi hám onıń basseyninde bunday ekologiyalıq apatshılıqtıń payda bolıuınıń tiykarǵı sebebi bul Aral teńizi basseyninde awıl xojalıǵı eginlerishsh maydanın hádden tısqarı keńeytiu hám onıń ushsh Ámiwdárya hám Sırdárya suwların parıqsız paydalanıw bolıp tabıladı. Sebebi Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında sońǵı 37

jıl ishinde suwǵarılıp egiletuǵın jerlerdiń maydanı 2,5 ese ósti, yamasa olar 1960-jılı 197,2 mıń gektar bolǵan bolsa, házir 501,3 mıń gektardı quraydı. Sonday-aq qorshap turǵan tábiyiy ortalıqtıń suwlardaǵı hár qıylı uwlı zatlarıńa óz tásirin kórsetti.

Aral apatshılıǵınıń aqıbetleri

Aral apatshılıǵınıń eń tiykarǵı aqıbetleri bul jerlerdiń global (ulıwma) masshtabta shorlanıwı, tábiyiy ortalıqtıń pataslanıwı hám topıraq, suw, hawa, ósimlik hám haywanlardıń genefondınıń joq bolıp ketiwleri bolıp tabıladı.

Sońǵı jıllarda dáryanıń kuyarlıǵına suwdıń kelip túsiwi jılına 10-12 kub kilometrden aspaydı. Onıń derlik teń yarımı joqarı dárejede minerallasqan. Bul suwlar ximiyalıq jaqtan pataslanǵan kollektor-drenaj suwları bolıp esaplakadı, 1990-jılı Aral teńiziie Ámiwdárya arqalı 9 kubkilometr suw kelip tústi. Onıń ortasha minerallasıwı Nókis qalasınıń tusında 1 litrge 9,45-15,39 milligramm boldı. Nátiyjede suwdaǵı pataslawshı zatlardıń muǵdarı belgilengen normadan asıp ketti: mıstıń birikpeleri 10 PDK, cink 5 PDK, fenol - YuPDK.

Sebebi Ámiudáryanıń joqarǵı hám ortaqǵı aǵıslarında kollektr-drenaj suwlarınıń Ámiwdáryaǵa tazalanbastan jiberiliwi dárya suwında hár qıylı ximiyalıq aralaspalardıń payda bolıwına alıp keldi. Usıǵan baylanıslı ayırım waqıtları (ásirese báhár aylarında) onıń

25

suwı ishiwge jaramsız bolıp qaladı. Al Sarıqamıs, Sudoche, Qaratereń hám basqa da kóllerge pesticidlerdiń, mineral tóginleriniń kelip túsetuǵın komponenetleriniń muǵdarı kóbeyip, bul kóllerdegi balıqlardan awqat ushın paydalanıwdı ilimpazlar másláhát etpeydi.

1960-jılǵa shekem Ámiwdárya hám Sırdárya arqalı jılına 35-40 tonna qár qıylı duzlar Aral teńizine kelip túsip, onıń ultanına jıynalǵan. Bunnan tısqarı bul eki dáryaǵa hár jılı 21-22 kubkilometr aqaba suw túsip, ol 81 mln. tonna duzdı payda etedi. Soyaday-aq kanallar arqalı aǵıp keletuǵın suw menen paxta atızlarınıń qár bir gektarına jılına 15-30 tonna. al bir gektar salı atızına 50-70 tonna duz kelip túsetuǵın bolsa, jauın-shashınnıń nátiyjesinde gektarına 150-300 kg hár qıylı duzlar toplanadı. Usılardıń tásirinen házirgi waqıtta teńizdiń qurıǵan ultanlarınan kóterilgen shań-tozańlar kóbinese Ámiwdáryanıń deltasına túsip, usı aymaqtaǵı topıraqtıń meliorativlik awhalın tómenletyw menen birge suwdıń sapasın buzıp atır.

Házir Aral teńiziniń kewip qalǵan ultanınıń maydanı 34 mln. km2 qa jetti hám Evroaziyadaǵı eń iri duzlıqum shólistanınıń birine aylandı. Bul shólistanlıqtan kóterilgen duzlı shańlar pútkil tábiyiy ortalıqtı pataslamaqta.

I. V. Rubanov, N. M. Bogdanovanın, (1987) maǵlıwmatı boyınsha 1960-1990-jılları kóterilgen duzlı shańlar gektarına ortasha 18-47 tonnadan tuwra keldi. Olar búgingi kúni 150-200 mıń km2 maydandı iyeleydi. Olardan payda bolǵan shańlı dúbeleylerdiń uzınlıǵı 200-4(Yu km. al eni 30-40 kilometrden zıyat bolıp, olar apıs jerlerge taraladı. bul shań tozańlar tiykarınan magniy sulfatınan, kalciy bikarbonatınan. xlorlı natriyden turadı.