Qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

EKOLOGIYa HÁM TÁBIYaTTÍ QORǴAW KAFEDRASÍ

A.I.Qurbanova

QORSHAǴAN ORTALÍQTÍŃ

PATASLANÍWÍ

(universitet studentleri ushın oqıw qollanbası) Nókis - 2007

2

Mazmunı

Kirisiw. 3 Adamzattıń ekologiyaǵa tásiri. Adam hám tábiyat. 4 Tiykarǵı ekologiyalıq mashqalalar. 13 Ózbekstan Respublikasınıń tiykarǵı ekologiyalıq mashqalaları. 21 Aral teńizi hám onıń boyındaǵı ekologiyalıq mashqalalar. 23 Aral apatshılıǵınıń aqıbetleri. 24 Ekologiyalıq jańılısıwdıń sabaqları. 26

Ortalıqtıń tómenlewin bahalawdıń (kriteriyası) ólshemleri qám ekologiyalıq siyasatlar. 30

Ekologiyalıq siyasatlar. 34 Ekologiyalastırıw mashqalaları. 35 Ilim menen bilimdi ekologiyalastırıw. 36 Sanaattı ekologiyalastırıw. 38 Awıl xojalıǵın hám jerden paydalanıw tártibin ekologiyalastırıw. 41 Toǵay xojalıǵın hám ańshılıq kásibin ekologiyalastırıw. 45 Transporttı ekologiyalastırıw. 48 Qala xojalıqların (municipallıq) ekologiyalastırıw 49 Demografiyalıq siyasattı ekologiyalastırıw. 50 Tábiyattan paydalanıwdı ulıwma ekologiyalastırıw. 50 Ekologiyalıq daǵdarıslar hám onnan shıǵıwdıń jolları. 52 Ekologiyalıq daǵdarıslardıń tiykarǵı ayırmashılıqları hám onı jáminetshiliktiń moyınlawı. 52 Ekologiyalıq daǵdarıstan shıǵıwdıń ekologiyalıq siyasatları. 56

Ekolognyalıq dagdarısqa baǵıshlanǵan jámiyetlik nızamlar hám olardıń orınlanıw barısı. 60 Tábiyattı qorǵaw shıǵınları hám qarjılay járdem kórsetiw ilajları xaqqında. 66

Aral boyındaǵı tábiyiy jaǵdaylardıń ózgeriwi hám onıń geoekologiyalıq

71

jaǵdayın jaqsılaya boyınsha itimallı ilájlar. Juwmaqlar. 88 Ádebiyatlar. 91

3

KIRISIW

Ilim hám texnikanıń eń sońǵı jetiskenlikleri menen qurallanǵan adamzattıń tábiyatqa qatnası pútkilley ózgermekte. Ol hátteki qorshap turǵan ortalıqtıń tirishilik etiwine qáwip tuwdırıp atır. Bul tuwralı Prezidentimiz I. L. Karimov bılay degen edi: "Tábiyat hám insan belgili nızamlar tiykarıida qatnasta boladı. Bul nızamlardı buzıw dúzetip bolmas ekologiyalıq apatlarǵa alıp keledi.

Usıǵan baylanıslı sońǵı jıllarda baspa sózde ''ekologiyalıq dakdarıs", "ekologiyalıq apatshılıq", "ekologiyalıq mashqalalar", "zkologiyalıq siyasat", "ekologiyalastırıw" hom t.b. usaǵan jańa sózler payda bolmaqta. Olar tuwralı gazeta hám jurnallarda jiyi-jiyi maqalalar járiyalanıp, radio-televidenieden arnawlı esittiriwler, kórsetiwler shólkemlestirilmekte hám xalıq aralıq konferenciya, simpoziumlar ótkerilmekte. Bul tábiyiy, álbette. Sebebi házirgi waqıtta qorshap turǵan ortalıqtı qorǵaw moselesi msnen knplegsn xalıq aralıq shólkemler shuǵıllanbaqta, BMSH ekspertleriniń kersetiwi boyınsha jer betiniń 30% maydanı texnogenik shólistanlıqqa aylanǵan. Bul kórsetkish jılına 6 mln. gektarǵa keńeymekte. Planeta toǵayları da qorqınıshlı awhaldaǵı sheginislerdi bastan keshirmekte. Afrika elleri záhárli zatlar menen yadrolıq shıǵındılardı saqlaytutın qáwipli orınlarǵa aylanbaqta. Kópshilik ellerde sanaat shıgındıları ashıq teńizlerge tuwrıdan-tuwrı taslanıp atırsa Ámiwdáryaǵa usaǵan bir qansha dáryalarǵa izeykeshlerdiń shıǵındı suwları aǵızılmaqga. Hawanıń kúkirt angidridi. azot okisi hám basqa da záhárli zatlar menen pataslanıwı hádden tısqarı óspekte. Ásirese

ІІІveciya. Norvegiya hám Baltik boyları ellerinde kislotalı jauınlardan qáweterli túrde jábir kórmekte. Bunday jawınlar biziń aymaǵımızda da ushırasadı. Olardıń ximiyalıq deregin iri industriyalı Italiya, Germaniya, Angliya, Amerika Qurama Shtatları payda etip atır. Bulardıń aqıbetinen eń qáweterli rak keselliginiń arealları tumlı-tusqa tarqalmaqta. Biziń elimizdiń sońǵı jılları ekologiyalıq sharayatlardıń keskinlesiwine baylanıslı xalıqtıń densawlıǵı tómenlep, analardıń hám balalardıń óliwshiligi ósip ketti. Aral aymaǵında payda bolıp atırǵan antropogenlik ózgerisler hár túrli ekologiyalıq mashqalalardı júzege shıǵarıp qoymaqta. Olar tek búgingi jasap atırǵan áwladqa ǵana zıyanın tiygizip qoymastan, keleshek áwladlarǵa da qısıwmet kórsetiwi sózsiz. Sonlıqtan bizin dáwirimizde payda bolıp atırǵan ekologiyalıq jaǵday pútkil adamzat ushın oǵada qáwipli. Sebebi ol tek ekologiyalıq teń salmaqlılıqtı buzıw saldarınan emes, al jámiyetimizdegi sociallıq, ekonomikalıq jónelislerdi hám áskeriy siyasattı bir tárepleme alıp barıudıń nátiyjesinde júzege keldi.

Sonlıqtan bul ekologiyalıq dep atalmısh mashqalalar tek ilimpazlardıń ǵana emes, al pútkil adamzattıń, hátte hár bir insannıń mashqalalarına aynaldı. Sebebi, tábiyat adamlardıń jibergen qáteliklerine biyparwalıq penen emes, kerisinshe óz waqtında tábiyattıń teń salmaqlılıq haqqındaǵı nızamlılıǵına boysınıwın esletip ǵana qoymastan olardıń den eawlıǵına,

immunitetlik qásiyetlerine hám genetikasına keri tásir jasay basladı. Házir planetanıń úshten bir bóliminde jasaytuǵın adamlardıń den sawlıǵı tómen. Al, Aral aymaǵındagı jasawshı xalıqlardıń hár biri qursaǵında kem degende 3-4 túrli keseldi kóterip júriw menen tapqan tabısınıń úshten bir bólegi emleniwge sarplanbaqta.

Sonıń ushın házir qorshap turǵan ortalıqtı jaqsılawǵa qarsı islengen hár bir qılmıs ushın, xalıq aralıq jınayat juwapkershiligin ámelge asırıw ideyası kóterilip atır. Bul házirgi ekologiyalıq mashqalalardıń dúnya júzilik mashqalalarǵa aylanǵanlıǵınan, olardıń milliy shegarasınıń joq ekenliginen derek beredi, barlıq ellerdiń xalıqlarınıń kúshin, qarjını hám materiallıq resurslardı biriktiriwge shaqıradı. Sebebi biosfera pútkil adamzat ushın ortaq. ol adamlardıń birden-bir jasaytuǵın ornı.

Usıǵan baylanıslı adamlardıń tábiyatqa qatnasların tártiplestiriw maqsetinde bir qatar sociallıq, ekonomikalıq, ekologiyalıq tárbiyalaw hám t.b. usılarǵa usaǵan úlken máselelerdi sheshiw kerek boladı. Demek, hár qıylı tarawdaǵı qánigelerdiń jer astı hám jer ústi tábiyiy resursların kompleksli hám únemli paydalanıw boyınsha jańa texnologiyalardı dóretiw, yaǵnıy industriya xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawların

ekologiyalastırıw wazıypasına keń itibar bergen halda "tábiyattan paydalanıw" degende onnan únemli paydalanıw hám qálpine keltiriw rejelerinde teńbe-teń ámelge asırıwdı názerde tutıw kerek. Sonıń ushın ekologiyalastırıw

4

pútkil jámiyetlik rawajlandırıwdıń ajıralmas bólegi sıpatında alıp qarap, onıń ayırım tarawları bolǵan sanaat, awıl xojalıǵı hám adamnıń óndirislik háreketleriniń basqa da buwınlarına itibar beriw kerek. Aral ekologiyalıq apatshılıq zonasında jaylasqanlıǵın esapqa alıp, tábiyattı óz qáltane keltiriwge arnalǵan ilimiy izertleulerdiń unamlı nátiyjeleri juwmaqlarına hám bahalı usınıslarǵa súyenip, bul regionnıń mádeniy, sociallıq, sanaatlıq, awıl xojalıq tarawların ekologiyalastırıwdı ayırıqsha qolǵa alıw lazım. Bunıń ushın xalıqtı ekologiyalıq jaqtan bilimlendiriw menen birge, olardı ekologiyalıq mádeniyatqa tárbiyalaw úlken áhmiyetke iye.

Usıǵan baylanıslı keyingi jıllarda baspada járiyalanǵan ilimiy maqalalardan, kitaplardan jáne hár qıylı konferenciya hám simpozium materillarınan keńnen paydalanıldı.

Adamzattıń ekologiyaǵa tásiri.

Adam hám tábiyat

Adamdı qorshap turǵan tábiyattı, onıń payda bolıw hám rawajlanıw nızamlılıqlarınıń ilimiy tiykarların biliw ámeliy iste úlken áhmiyetke iye. Sebebi tábiyat kóp turli forma hám kórinisler menen adamdı qorshap turǵan materiallıq dúnya. Ol pútkil ótmishten ibarat. Tábiyat adamzat payda bolmastan burın da bar bolǵan, onnan keyin de oǵan ǵárezsiz jasaytuǵın álemniń bir bólegi. Sebebi, tábiyattıń jasawı adamǵa, onıń sanasına, seziw qásiyetine baylanıslı emes. Biraq adamzat jámiyeti payda bolǵannan keyin, tábiyattı ózlestiriw ásteaqırın baslanıp, keyin ala tez pátke óte basladı. Adamzatlıq tábiyatqa bunday tásiri dáslep bilinersiz jaǵdayda bolsa, sońǵı ásirlerde ol tábiyattıń tanıp bolmas dárejede ózgeriwine alıp keledi.Sonlıqtan biz onıń aqıbetine toqtamastan burın, tábiyattıń ózi haqqında sóz etemiz.

Tábiyat - bul pútkil janlı tirishiliktiń rawjlanıwı ushın imkaniyat jaratıp beriwshi tiykardám adam ushında

ómir súriw deregi. Adam tábiyattıń bir bólegi hám onıń jemisi. Sebebi adamnın, ózi de tábiyatta payda boldı hám rawajlanbaqta.

Kún hám jer bes milliard jıldan beri bar eken, al janlı tirishilik bunnan bir milliard jıllar burın payda bola baslaǵan. Mine usı janlı tábiyattıń eń joqarǵı jemisi bolmısh adam, óz miyneti. aqıl-parasatı, tili menen haywannan joqarı turadı. Adam miynetsiz ómir súre almaydı. Miynet bolsa adam aqılı menen tábiyattı, onıń belgili bólimleri hám tarawların sanalı ráwishte ózlestiriwden ibarat. Jalǵız adamdı bılayınsha keń mániste alıp qarasaq, ol sheksiz hám biypayan tábiyatqa emes, al tek óz tásiri dógeregindegi tábiyiy zatlar hám sharayatqa

ǵana tásir kórsete aladı. Ulıwma adamzat bolsa, óziniń tásiri arqalı tábiyaqa bilinerli ózgeris ete aladı. Usıǵan baylanıslı '"adam-tábiyat" yaki "jámiyet-tábiyat" bir pútkil sistemanı dúzedi. Sebebi bul eki qarama-qarsı tendenciyalar gúresi hám birligi tiykarında sistema elementleriniń integraciyası hám differenciyası payda boladı. Biraq tábiyat adamsız, jámiyetsiz jasawı múmkin, jasaǵanda da házirgidey pataslanıp, ózinin, húrdey hasıl, móldirliginen ayrılıp emes, al taza halında, yaǵnıy qalay payda bolıp rawajlanǵan bolsa, sol halında jasar edi. Al adam hám jámiyet tábiyatsız jasay almaydı. Sonlıqtan ilim tili mensn ápiwaylastırıp túsindirsek, differenciaciya jámiyettiń tábiyattan salıstırmalı ǵárechliginiń artıp barıwın ańlatadı hám sanaattıń barǵan sayın ekologiyalastırılıwı nátiyjesinde bekksm cikllardıń payda bolıwınan kelip shıǵadı. Al intograciyalıq tendenciya bolsa, "jámiyet-tábiyat " tıń bir pútin sistemasın dúziw procesinde olar ortasındaǵı baylanıslar sanıiıń barǵan sayın ósiwin bildiredi. Sebebi, adam tábiyatqa hár tárepleme ǵárezli. Sonıń ushın ana jerimiz tábiyattıń rawajlanıwın adamnıń turmıolıq xızmeti tariyxınan ajıratıwǵa bolmaydı. Adam menen tábiyautıń óz-ara tásiri toqtap qalmaytuǵın úzliksiz hárekettegi óz-ara bekkem baylanıstı ańlatadı. Óytkeni, adam ómir súrip, tirishilik etiw maqsetinde tábiyattan jasaw zárúrligi ushın ózine kerekli shiyki zatlardı óndiredi, olardan qájetyne paydalanadı. Máyli ol azıq-awqat bolsın, máyli ol ustki-kiyim yaki óz shańaraǵınıń úy-ruzıgerleri bolsın, báribir olardı adam tábiyattan aladı. Bunısız ol jasay almaydı. Sebebi, adam anıq oylawdan abstrakt oylawǵa eń dáslepki ótiw basqıshlarınan baslap-aq óz tirishiligine tek usılayınsha umtılǵan.

Sonıń ushın da adamnıń tábiyiy ortalıqtı ózgertiw imkaniyatı sheksiz. Sebebi óz tirishiligi, gullep-jasnap rawajlanıwı ushın adam tábiyatqa ne degen, qısıwmetlerdi kórsetpedi deysiz! Ol tábiyatqa meyli sada, qarapayım qatnas jasasın, meyli ilimiy jetiskenlikler arqalı tásir etsin bári bir tábiyattı belgili bir dárejede jemirip, onıń tábiyiylıǵın buzıwǵa tásir etti. Máselen adam ot-jalın shıǵarıwdı úyrengennen keyin

5

miynet qural saymanlarına, ústi-bas, kiyim-kenshek hám baspanaǵa iye bolǵannan baslap, ózin qorshap turǵan tábiyattı tınımsız ózgertip, óz ómiri-turmısı ushın adrurli sharayatlardı dórete basladı. Adam ilimiy miyneti menen biosferanı ózgertti. Onı ózine iykemlsstiriw maqsetinde biogeoximiyalıq energiyanıń payda bolıwı ushın sharayat jarattı, yaǵnıy ol jasaw imkaniyatın keńeytip, tábiyatta tayar ónimlerdi paydalananıw msnen sheklenip qalmastan,

kerisinshe onda joq, biraq ózleri ushın qolaylı jasalma ekinshi tábiyattı keltirip shıgardı. Nátiyjede adamlar biyik etajlı imaratlardı, zavodlardı, kurxanalardı, basqa da golıp atırǵan materiallıq baylıqlardı tábiyatta joq jasalma jil msnen ǵana óndiriw imkaniyatı bar kóplegen tutınıw zatların, buyımlardı. qurallardı, mashinalardı,

texnikalardı, osoanlardı, áskeriy qurallardı hám t.b. dóretiw imkaniyatına iye boldı. Al olardıń shıǵındıları qaysı jerge jiberilsdi yaki aǵızıladı, yamasa aparıp tógiledi? Olar tek ana - Jer topıraǵına, teńiz, okean, kól, dárya, kanal, jap, háwiz suwlarına kana agızıladı, yaki tógiledi! Bul tábiyat ushın hasla paydası joq qaldıqlar, shıǵındı hám taslandılar, al adam ushın hám olardıń densawlıǵı ushın hádden tısqarı zıyanlı zatlar edi. Biraq adam tábnyat penen tikkeley qatnas jasawda bunday ilajlardı kórmewge imkanı joq edi. Ol qátteki jerdegi janlı tirishiliktiń ózine de tásir etpey tura almadı. Sebebi xalıq sanınıń keskin ósiwin olardıń azıq-awqat zatlarına talabın kúsheytse, zavod, fabrika hám kárxanalardıń rawajlanıwı tábiyiy shiyki zatlarǵa bolǵan talaplardı kúsheytip atır. Kóp tarmaklı sanaattıń hám dúnya júzilik civilizaciyanıń jańa formalarǵa ótiwi bolsa, diyxanshılıqtı bunnan bılay da keńeytiuge, zúráátti asırıwǵa, egis maydanların kóbeytiwge, jańa jerlerdi

ózlestiriwge, gidroelektrostanciyalardı, atom elektrostanciyaların qurıwǵa, áskeriy yadrolıq qurallardı jer ústi, jer astı hám suw astı qatlamında sınaw yaki xdwada jarıp jiberiwge, qırǵınga alıp keletuǵın ximiyalıq záhárli qurallardı urıslarda qollanıwǵa hám t.b. alıp keldi. Bular adamnıń tek ózine ǵana zıyanın tiygizip qoymastan,

ósimlikler xám haywanlar dúnyasına da zıyanın tiygizdi hám tiygizip atır.

Bunday tábiyat nızamlıqların buzıwshı háreketler usı kúnge shekem dawam etpekte. Álbette, biz adam hám tábiyat sistemasında bolıp atırǵan processlerdiń tek unamsız táreplerine ǵana toqtadıń. Al bul qatnas snstemasınıń paydalı tárepinen keletuǵın bolsaq, ol adamzattıń gúllep jasnawı ushın materiallıq hám ruwxıy baylıklardı biná etti. Adamzat ámeliy isleri menen tábiyattıń bergen biybaha miyraslargn paydalanıw arqalı tabıslarǵa eristi. Olardı uzın shubay mısalǵa keltirip otırıwımız zárúr emes. Sebebi olar hámme ilim tabısları menen ekonomikalıq jetiskenliklerde aytılıp kiyatır hám civilizaciya ushın tán nárse. Sonlıqtan bizler ekologiyalıq alatshılıqqa alıp keletuǵın faktorlar xaqqında keńirek sóz etemiz. Adamzat penen tábiyat arasındaǵı processlerdiń nızamlı ekenligin heshkim biykarlay almaydı. Sebebi olar adamzat jámiyeti ushın oǵada paydalı. Biraq bul processlerdiń keyingn apogeyi ókinishli jaǵdaylarǵa ákeletuǵınlıǵın umıtpaw kerek. Sebebi hár bir is hárekettiq ólshemi bolmasa, ol jerde apatshılıq tayar turadı! Biz olardıń mısallarına keyinirek toqtaymız.

Adam tábiyatqa ǵárezli bolsa da onıń tábiyiy ortalıqtı ezgertiw imkaniyatı sheksiz. Tábiyattıń ózgeriwinde qái rawajlanıwında adam ádoiyetli faktor bolıp esaplanadı. Adam tábiyatqa beyimlesip ǵana qalmastan, tábiyattı ózgertedi hám ózlestiredi. Ilimiy-texnikalıq revolyuciya nátiyjesinde jámiyetlik ómirimizde tereń ózgerisler júzege kelmekte. Házirgi zaman ilimi hám texnikası óndiris penen bekkem baylanısıp, birdenbir sistemanı dúzip atır. Ilim kóp ǵana iri nátiyjelerge erisip, texnikanıń rawajlanıw pátleri tezlespekte. Radioaktiv materiallar, raketa xám kosmoslıq texnika, avtomatika hám elektronika, sintetikalıq ximiya dóretildi. Adam mıńlaǵan ósimlik hám juzlegen haywanat túrlerin ózgertti, laidshaftlardıń sırtqı kórinisine, klimatqa tásir etti. Joqarıda sóz etkenimizdey adam jańa materiallardıń, energiyanıń jańa túrlerin yaǵnıy

"ekinish tábiyattı" dóretti. Biraq adam dógerek-átiraptı ózgertkeni menen tábiyat nızamları tásyarinen ózin azat ete almaydı,

kerisinshb ol tábiyattıń obektiv nızamlarına boysınadı. Bulardan tısqarı, jámiyette social-ekonomikalıq hám demofafiyalıq ózgerisler payda bolmaqta. Turmıs jedellesip, mádeniyatımız óspekte. Adam óz turmısın jánede gúllendiriw ushın qus ushsa qanatı, adam júrse ayaǵı kúyetuǵın shóldi bostanǵa aylandırıw ushın suw aparıp, olarǵa ómir baǵısh etpekte. Tawdı tas talqan etil, dáryalardı júwenlep, jer qoynın iydirip atır. Bular bir tárepten paydalı bolsa, ekinshi tárepten zıyanlı tásirdiń kelip shıǵıwına sebepshi boldı, yamasa tábiyiy zonalardıń joq bolıp ketiuine, ósimlikler hám xaywanatlar dúnyasınıń areallarınıń tarayıwına alıp keldi.

Adamzattıń tábiyattı usılayınsha ózgertiwi, biosferanıń tábiyiy ávolyuciyalıq procesine kóbirek ziyanın tiygizip atır. Sebebi tábiyattaǵı adam dóretken pútkil ózgerisler

6

házir adamǵa da, tiri denege de tásir etpekte. Solay etip kóp qırlı processten ibarat bolǵai ilimiy-texnikalıq revolyuciyanıń ózine tán unamsız tárepleri kózge taslana basladı. Óndiris kushleri rawajlanǵan sayın tábiyiy resurslardı paydalanıwdıń kólemi hám tezligi artıp baradı, adamnıń ortalıq penen óz-ara qatnası quramalasadı. Eger tábiyattıń jámiyetke tásiri pútkilley stixiyalı bolsa, jámiyettiń tábyayatqa tásiri adamlardıń jasaw ushın alıp baratuǵsh sanalı gúresiniń nátiyjesi bolıp tabıladı. Biraq olardıń xızmeti tábiyattı belgili maqsetti gózlep ózgertiw menen bir qatarda adamlar kózde tutpaǵan aqıbetlerge de sebepshi boladı hám kópshilik jaǵdaylarda ulken zıyanǵa alıp keledi. Máselen Aral teńiziniń qurıwı nátiyjesinde kelip shıqqan ekologlyalıq apatshılıqtı tábiyattıń ózi keltirip shıǵarǵan joq, onı jámiyet (totalitar) hákimshilik basqarıwǵa iye bolǵan burınǵı awhamlıq mámleket, yaǵnıy socialistlik jámiyet keltkrip shıǵardı. Bul ekologiyalıq apatshılıq tuwralı Aral boyı xalıqları bilmegeni menen ilimpazlarımız XX

ásirdiń 60-70 jıllarında-aq onıń qáwipli aqıbetlerin dálillep, wsınıslar bergen edi. Ásirese, awıl xojalıǵın rawajlandırıwǵa baylanıslı adamnıń janlı tábiyat penen jaqın qatnası ózgerip, bul tarawda bir qansha mashqalalar payda boldı. Sebebi adamzat jámiyetlik miyneti menen rawajlanıw barısında tábiyiy ortalıqqa tuwrıdan-tuwrı ǵárezlikten azat bola basladı hám tábiyatqa tásirin barǵan sayın kúsheytti. Biraq adamzat jámiyetindegi tariyxıy dáwirlerde jasaǵan mámleketlerdiń basqa xalıqlardı basıp alǵanınday adamlar tábiyattı basıp alıp, oǵan turaqlı hákimlik ete almaydı. Sebebi hár bir adamnıń qanı, denesi, miyi tábiyattiki. Sebebi adam tábiyattıń ishinde jasaydı, onıń obektiv nızamlıqların ańlaydı, olardan tuwrı paydalanıw jolların izlestire baslaydı. Óndiris xızmeti procesinde adamzat tábiyiy landshaftlarda zat almasıudıń teńlesken qatlamın buzıwshı faktor bolıp tabıladı. Sebebi adamlardıń xızmeti nátiyjesinde tábiyatta faktorlar hám ózgerisler payda boladı. Olar antropogenlik faktorlar dep ataladı. Mine usı antropogenlik faktorlarǵa tiykarlanıp, adam hám

tábiyattıń óz-ara qatnasın jámiyet qávі tábiyat qatnasları poziciyasınan alıp qarasaq kóplegen ilimpazlaryıń (Laptev, 1982; Shadimetov, 1983. 1993; Kaznachaev, 1983; Xashimov, 1986; Utambetov, 1992; Reymers,

1994) miynetlerinde bul eki sisúemanın, óz-ara tásirin dáwirlerge bólip qaraǵan pikirler bar. Biraq jámiyet hám tábiyat qatnasıqların dowirlerge bóliw hámme waqıt birgelki emes. Sonlıqtan bizler olardı kópshilik dáwirlerge bóliwde jomiyet tariyxınıń belgili bes jámiyetlik ekonomikalıq formaciyasın tiykar etip aldıń..

B i r i n sh i: Bul dáwir alǵashqı dáwir dúzimin óz ishine aladı. Bunda adamlar tábiyatqa ápiwayı miynet quralları arqalı qatnas jasadı. Bul qurallardı olar tiykarınan ańshılıq hám tirishilik etiw ushın zorúrli nárseler toplawǵa qollanǵan. Sebebi adamlardıń bunnan basqa óndiris quralların paydalanıw imkaniyatı bolmaǵan.

Biraq bud dáwirlerde de oyyemgi adamlar ot-jalındı tawıp. onı gshzdalanıw nátiyjesinde geypara waqıtları toǵaylardı abaysızlıqtan órtei alǵan hám ekologiyalıq qolaysızlıqlarǵa duwshar bolǵan. Sebebi jámiyettiń tábiyatqa qatnasında ele qarapayım qurallardı paydalanıwdan basqa imkaniyatı joq edi, basqa basqıshqa

ótiudiń sharayatı payda bolmaǵan edi.

Ekinshi: Bul dáwirde tábiyat penen adamnıń óz-ara qatnası qulshılıq jámiyetlik ekonomikasınıń dúzimi menen baylanıslı. Bul dáwir óndiris qurallarına hám tábiyat baylıqlarına jeke menshikliktiń, sonday-aq metallardan jasalǵan miynet qurallarınıń payda bolıwın hám olardı adamlardıń paydalanıw sheńberiniń keńeyiuin óz ishine aladı. Sebebi adamlar bul dáwirde tábiyat baylıqların usı qurallar járdeminde óz ıqtıyarına paydalanıwda belsendilik kórsete baslaydı. .

Adamnıń tábiyatlıq nárselerge tásir etiwiniń ú sh i n sh i d á w i r i feodallıq jámiyetlik ekonomikalıq dúzimge tuwrı keledi. Bul dáwirde qulshıdıńtıń krepostnoy ǵárezlik penen almasıwı óndiris kúshlerin rawajlandırıwǵa tábiyattı biliwge hám ózgertiwge jańa imkaniyatlar ashıp berdi. Sebebi usı dáwirde qulshılıq dáwirge qaraǵanda tábiyat baylıqlarınan ónimlirek paydalanıwdıń dáslepki pátleniwi kórine basladı.

Adamzat jámiyetiniń rezonans (oyanıw), yaǵnıy jańa dáwir dep atalatuǵın waqıtların basıp ótken kapitalizm dáwiri, yamasa t ó r t i n sh i d á w i r baslanadı. Ol jámiyet hám tábiyat qatnasları boyınsha eki basqıshqa bólinedi. Birqnshi basqısh mashinalasqan óndiristiń payda bolıwı, ilim hám texnikalı zamakagóy civilizaciyanıń túrli formalarınıń tez pát penen rawajlanıwı menen sıpatlanadı. Bul dáwirdi V.I. Vernadskiy (1965) "ilim hám texnikanıń rawajlanıwı jámiyettiń tábiyatqa tásir etiw imkaniyatların sonshelli kúsheytip jiberdi, nátiyjede adamzat tábiyat ortalıǵın ózgertiwshi hám qayta dúziwshi qúdiretli geologiyalıq kúshke aynaldı" - dep kórsetedi.

7

Jámiyettiń tábiyatqa tásir kórsegiuiniń ekinshi basqıshı kapitalizmniń monopolistlik basqıshı menen baylanıslı. Kapitalizmniń bul basqıshında mashinalasqan texnikanı jalpılamay qollanıw konkurenciyası hám óndiris anarxiyası sharayatlarında jámiyettiń tábiyatqa jırtqıshlarsha qatnası saqlanıp qaladı. Jámiyet penen tábiyat ortasındaǵı qayshılıq anaǵurlım keskinlssip. ekologiya daǵdarısınıń qáwpi shınlıqqa aynaladı. Biosfera baylıqlarınıń sheksiz-shegarasız hám tawsılmaytukınlıǵı haqqındaǵı gapler joqqa shıkarıladı.

Adamzat jámiyetiniń. tábiyatqa tásiriniń b e s i n sh i d á w i r i socialistlik dúzim payda bolǵan dawirge tuwra keledi, Bul dawirde de tábiyatqa kapitalistlik dúzimdegidey qatnas juz berdi. Sebebi kapitalistlik hám socialnstlik dúzim arasındaǵı qarama-qarsılıq bir-birinen ústem bolıw ushın at salısıp. tábiyattıń dińkesii qurttı. Ulıwma adamzattıń mápi ushıi tábiyatgı keń kólemde paydalanıw baslandı. Nátyayjede tábiyatgın ózine tán nızamları buzıldı, óndiris zárúrlikleri tolıq esapqa alınbadı. Jámiyet oraydan totalitarlıq-hákimshilik usılda basqarıldı. Usınıń saldarınan jergilikli energiyalardıń tábiyiy nmkaniyatların esapqa almaytuǵın jobalar belgilendi, olardıń orınlanıwı ústinen oraydan qatań qadaǵalaw ornatıldı. Bunday dúzim tábiyattıń pútkilley ózgeriwine alıp keldi. Bul dúzimnen ásirese "aq altınnıń" watanı bolǵan Oraylıq Aziya, yaǵnıy Túrkstan, sonıń ishinde Qaraqalpaqstan Respublikası da jábir kórdi. Sebebi Oraylıq Aziya regionı burınǵı auqamnıń tiykarǵı paxtashılıq zonasına aylanǵan edi. Jámiyettiń tábiyatqa bunday bir tárepleme qatnası dúnya teńizleri arasında tórtinshi orındı iyeleytuǵın Aral teńiziniń qurıwına alıp keldi. Óz gezeginde Aral apatshılıǵı házirdiń ózinde adamlardıń densawlıǵına tásir etip atır, jáne tek densawlıq ǵana emes, al genetikalıq násillik ózgerislerge alıp kelmekte. Onıń tásirinen ósimlikler hám haywanatlar dúnyası jarlılaiıp, hátteki ayırım ósimlik hám haywanat túrleri joq boldı. Klimat buzıldı, jas balalar menen analardıń ólimshiligi kóbeydi. Diyxanshılıq etetuǵın jerlerdiń shorlanıwı kúsheydi. Zúráátlik tómenlep ketti. Ámiwdáryadan aǵıp keletuǵın taza suwdıń muǵdarı azaydı. Mine bulardıń bári socialistlik dúzimniq "jemisleri" edi. Al házir, yaǵnıy Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen keyin, Aral teńizi basseyniniń mashqalaların sheshiw boyınsha kompleksli ilajlar ámelge asırılmaqta.

Bulardan tısqarı adamnıń tábiyatta payda bolıw tariyxın, onıń tábiyatqa tásiriniń baslanǵısh basqıshların óz ishine qamtıytuǵın dáwirler bar. Bul dáwirlerdi arxeologlar. antropogenler hám paleontologlar keń mánistegi ilimiy boljawlarında dálilge arqaw etip aladı. Biraq olardıń oy pikirleri birgelki emes, hárqıylı. Sonıń ushın adam hám tábiyat sistemasın tek tábiyattanıw ilimleri tiykarında dálillewge bolmaydı. Sebebi bul bir táreplemelikke hám shekleniwshilikke alıp keledi. Usıǵai baylanıslı adam hám tábiyat sisteması hakqındaǵı tómendegi oy-pikirlerge toqtap ótemnz.

Arxeologiya hám antropoloǵiya jáne paleontologiya ilimleriniń keyingi maǵlıwmatları boyınsha neogen dáwiri jer júzinde neontroptıń, yaǵnıy sanalı adamnıń payda bolıwına tuwrı keledn. Bul házirgi zaman maǵlıwmatlarına qaraǵanda bunnan 3000 mıń jıl ilgeri payda bolǵan. Buǵan shekem adamzattıń uzaq dawam etken dúziliw tariyxı ótken. Ol kópshillk antropologlardıń esaplawları boyınsha bunnan 1-1,5 mln.jıl aldın payda bolgan paleontrop,

Tábiyat resurslarının klassifikaciyası N. A. Gladkov h.t.b. 1975-jılǵı miynetinen alındı. Tawsılatuǵın resurslarda óz gezeginde ornı tolmay tuǵın hám ornı tolatuǵın bolıp ekige bólinedi.

Ornı tolmaytuǵın tábiyiy resurslarǵa bul ómirde ornı tolmaytuǵın yamasa alınǵanına qaraǵanda million ese aqırınlıq penen qálpine keletuǵın resurslar jatadı. Mısalı kómir káni, neft, gaz hám basqada qazılma baylıqlar jatsa, ornı tolatuǵın resurslarǵa - torf káni hám kóplegen shógindiler (duzlar) toparları jatadı.

Ornı tolmaytuǵın tábiyiy resurslardı qorǵaw degende olardı qazıp alıwda, tasıwda, qayta islewde, qollanıwda ısırapkershilikke, zayalawǵa jol qoymaw kerek, sonıń menen birge olardı únemli paydalanıwǵa ham olardıń ornın basatuǵın nusqaların tabıwdı názerde tutıwlazım.

Ornı tolatuǵın tábiyiy resurslarǵa topıraq, ósimlik hám xaywanat dúnyası jánede mineral resurslardan duz kánlerin mısal etip alıwǵa boladı. Degen menen bularda qálpine keliwi ushın belgili bir tábiyiy sharayattı hám waqıttı talap etedi. Sonıń ushında olardıń qálpine keliwine tábiyiy sharayat jaratılmasa qayta tikleniw procesi biraz irkiliwi, hátteki toqtap qalıwı da múmkin. Sol aytqanday qálpine keliw procesi anaw yamasa mınaw tábiyiy resurs túrine qarap belgili bir waqıt birligin talap etedi. Mısal ushın túbinen shabılǵan aqterek aǵashı qayta tikleniwi ushın 12-15 jıl, torańǵılǵa 20-25 jıl kerek bolsa, qaraǵay hám arsha aǵashları ushın 40-60 jıl, atıp alınǵan qoyan-qırǵawıl ushın 1-2 jıl, kiyikler (aqbóken, qaraquyrıq) ushın 3-4 jıl waqıt kerek boladı.

Solay eken, rrnı tolatuǵın tábiyiy resurslarǵa sanalı ráwishte qatnas jasalmasaolarda ornı tolmaytuǵın resurslar qatarına qosılıp ketiwi tájip emes. Bularǵa ároziyaǵa ushıraǵan topıraq qatlamın. birotala joq etilgen

ósimlik hám xaywan túrlerin mısal etip kórsetiw múmkin. Sonıń ushında ornı tolatuǵın tábiyiy resurslardı mudamı únemlep paydalanıwdı. onıń qálpine keliwine múmkinshilik beriwdi názerde tutıw kerek. Sonda ǵana olar tábiyatta kóp jasaydı hám adamlarǵa sheksiz xızmet etiw qábiletin joytpaydı.

Tawsılmaytuǵın tábiyiy resurslarǵa suw, klimatlıq hám kosmos keńisligindegi resurslar jatadı.

Suw resursı. Suw biziń planetamızda júdá keń tarqalǵan bolıp, qansha paydalanǵan menen tez óz qálpine kele beredi. Solayda bolsa okıda sheksiz ısırap etiw jaman aqıbetlerge alıp keledi.

Mısalı dáryalardıń sıyımlıǵın esapqa almastan kóplep tıń jerler ashıw, dáryanıń óz salası menen aqqan suwlardı jónsiz gúwenlep basqa mánzillerge biyparıq aǵızıw Ámiwdárya menen Sırdáryanıń ashınarlı táǵdirinen attan anıq kórinip turǵan joq pa? Sonıń ushın okean suwları tawsılmas qor bolǵanı menen, ishimlik suwdı hámme waqıt únemlep jumsamasa olda óz gezeginde ornı tolmaytuǵın, yaǵnıy tawsılatuǵın baylıqlar toparına aylanıp ketedi.

Demek, ishimlik suwdı hámme waqıt únemlep paydalanıw, sapasınıń tómenlemewine hám hár tárepleme qorǵalıwına itibar bergen maqul boladı. Sebebi ata-babalarımız suwdıń tazalıǵın saqlaw maqsetinde: suwdıń qasında túpiriniwge, saqal, shash, hátteki tırnaq alıwǵa bolmaydı dep násiyatlap ketken emes pe?

Klimatlıq resurslarǵa hawa , samal kúshi jatadı. hawadaǵı ıǵallıq bolsa suw

10

hám klimatlıq resurslarga da jata berywi múmkin. Al atmosferadaǵı hawa tawsılmaytuǵın qorǵa jatqanı menen keyingi waqıtta onıń quramı hárqıylı patas zatlar menen (gazler, radiraktiv zatlar, mexanikalıq shıǵındılar) pataslanıp tiri tábiyatqa hám adam densawlıǵına qáwil tuwdırmaqta. Sonlıqtan hawanıń tazalıǵı ushın gúres eń áhmiyetli wazıypa bolıl qalmaqta,

Kosmoslıq resurslarǵa kún nurı radiaciyasın,teńizlerdegi ıssı hám suwıq aǵım energiyaların jatqızıwǵa boladı, Bir qarasta bular da tawsılmas qorlar bolıp kóringeni menen de ayırım óndirislik kúshler (fabrika, zavodlar) keń tarhalǵan qalalarda tútinniń qalıńlıǵınan kún radiaciyası biraz ózgeriske ushıraydı hám onıń kúshi biraz páseygenligi bilinedi, bul adam densawlıǵına jaman tásir etedi.

Solay etip tábiyiy resurslardıń joqarıdaǵı klassifikaciyaları da shártli xarakterge iye bolıp, olardıń barlıq túrleri adam tárepinen sanalı, tejemli qatnas jasawdı talap etedi. Solardıń qaysı birin tábiyiy resurs deregi retinde paydalanıwdan burın onıń mólsherin anıqlap alıwdı hám únemlep paydalanıw menen qálpine keltiriw jolların sheship alǵan maqul boladı.

Bir sóz benen aytqanda tábiyattı qorǵaw pániniń dáslepki jankúyerleriniń biri professor N.A. Gladkovtıń

(1968) aytqanınday tábiyattı "qorǵaw yamasa paydalanıw" degen termindi hasla bir-birinen ajıratıp qarawǵa

bolmaydı, sebebi "tábiyattan paydalanıw" degen sóz onı qorǵama, tek onnan ala ber degendi yamasa "tábiyattı qorǵaw" degende oǵan hasla tiyegórme deprdi ańlatpaydı. Demek, tábiyattan paydalanıw degende onı únemli paydalanıw hám qorǵaw dep túsiniw kerek degen edi.

Solay bolsa da azı-kem pul isleymen dep uwıldırıq shashıw payıtında balıq awlawdıń, matawda júrgen kiyiklerdi kóplep atıp alıwdıń, yamasa taza jer ashıw hám qurılıs materialı retinde dárya boyındaǵı eltiri tonnıń jaǵasınday bolıp kórik berip turǵan jasıl torańǵıllardı qıyratıp shawıp alaberiudiń nege keregi bar edi.

Biz bunday aqıbeti zıyanlı endirisler haqqında kóplep mısallar keltiriwimiz múmkin. Biraq ulıwma ilimiytexnikalıq revolyuciya tuwralı pikirimizdi juwmaqlastıramız. Sebebi ol adamzat civilizaciyasınıń joqarı pát peenen rawajlanıwına alıp kelip, industrial mámleketlerdi, agrar-industrial ellerdi payda etti. Al ilimiytexnikalıq revolyuciyanın, adam hám tábiyat sistemasında qanday aqıbetlerge alıp keletuǵınına toqtasaq, birinshiden, biosferanıń háreket etiw procesi tezlesedi, anıǵıraq aytqanda jedellesedi, ekinshiden, biosferanıń ábden zayıplasıwına materiya hám energiyanıń jańa krizislerine alıp keledi, olar tábiyatta tábiyiy kóriniste bolmaydı, ú sh i n sh i d e n, tábiyat kúshleri hám nızamlıqları barǵan sayın jaqa jónelislerge. háreketlerge iye bolıp baradı (Shadimetov, 1994). Solay etip, biosferanıń rawajlanıwın bahalaw arqalı adamnıń (tolıǵıraq aytqanda jámiyettiń) biosferaǵa unamsız tásiri nátiyjesinde payda bolatuǵın tómendegi basqıshlardı dárejesine qarap ajıratıw múmkin: biosferadaǵı ózgeristiń birinish basqıshında jámiyet tásiri astında biosfera ózgerislerin ekostaz dep atap, ol Yu.Shadimetovtıń (1994) kórsetiwi boyınsha eko - makan, stadiya - mudamı, turaqlı degendi ańlatadı. Avtor bul termindi ilimiy aynalısqa ózi kirgizgen hám ol adam, jámiyet hám tabiyat ortasındaǵı óz-ara qatnasqa baylanıslı mudamılıqtı, turaklılıqtı sáwlelendiredi. Bul jaǵday jámiyet penen tábiyattıń eń qolay óz-ara rawajlanıwın támiyinleydi, dógereginde joq etip jiberse, óz háreketin dawam ettiriwge hám óziniń turaqlı teńliginde ózin jáne de tákirarlap óndiriwge iye boladı. Bunday tákirarlaw óndiris hám janlı zat ushın zıyansız hám qolay boladı. Bul birinshi basqısh avtordıń aytqan terminlik anıqlamasınan kórinip tur. Sebebi birinshi basqıshta bul jaǵday jámiyet hám tábiyat sistemasınıń qolaylı óz-ara rawajlanıwınan ibarat boladı. Ekinshi basqısh adamzat jámiyetiniń házirgi bizler jasap turǵan dáwiri bolıp, onda biosferadaǵı ózgeris materiyanıń ózgerisi hám energiya aǵımında jámiyettiń tásiri astında oǵada úlken hám keń kólemdegi keqislik payda etedi. Nátiyjede biosfera jámiyet penen ekostaz jaǵdayında bola.almaydı, onıń qatań teńligi tipinde aytarlıq ózgerisler baslanadı. Olar jer júzindegi janlı maqluqqa, sonıń ishinde adamnıń jasawına qáwip tuwdıradı. Házirgi zaman ekologiya daǵdarısınıń bul basqıshı ulıwma planetalıq ózinshelikke iye hám ol keyingi dowirde hádden tısqarı tereńlesip baratır. Ózgeristiń úshinshi basqıshı eki imkaniyatqa iye. Birinshiden, jámiyet tábiyattıń óz-ara tásirin ózine qolaylastıra otırıp, ekologiyalıq daǵdarıstı joq etetuǵın kúshti payda etedi, biraq bunı iske asıra almay apatqa ushıraydı. Ekinshiden tek logikalıq juwmaq shıǵaramız.

Ol óndirislik hárekette payda bolıwı múmkin. Biraq ekologiyalıq daǵdarıstıń ádilligi sonda, ol adamzattı háreketke saladı. Onı zorúrli ilajlar kóriwge, sonıń ishinde hár qıylı talqılawlar jurgiziwge, ekologiyalıq apatshılıqtan ózin-ózi nabıt etiwge jol qoymawǵa, tábiyat penen óz-ara qatnastı

11

muwapıqlastırıw hám turaqlı sociallıq rawajlanıwdı támiyinlew ushın hátteki jámiyetlik dúzimdi de qolaylastırıwǵa májbúrleydi. Buǵan mıeal retinde Aral teńiziniń qurıp ketiwi nátiyjesinde payda bolǵan ekologiyalıq mashqalanı sheshiw boyınsha ótkerilip atırǵan konferenciyalardı simpoziumlardı, ushırasıwlardı hám ámeliy háreketlerdi atap kórsetiwge boladı. Bular joqarıda sóz etilgen imkaniyattıń ayqın mısalı bolıp tabıladı.

Haqıyqatında da Aral apatshılıǵı XX ásirdiń 60-jıllarında belgili boldı. Bul dáwirde onıń aldın alıw imkaniyatları da bar edi. Biraq buǵan tiyisli itibar berilmedi. Aral teńiziniń mashqalası boyınsha jergilikli ilimpazlardıń, mámleket basshılarınıń usınısları oray tárepinen maqullanbadı. Kerisinshe bul dáwirde nlim hám texnika. óndiristiń barlıq tarawın kúshli rawajlandırıwǵa dıńqat awdarıldı. Bul olardıń qorshap turǵan tábiyiy ortalıqqa tásiriniń eń joqarǵı shegine jetiwine alıp keldi. Toǵaylar qırqılıp. tazadan jerler ashıldı, jer astı baylıqları kóplep qazıp alındı. Jerlerge normadan zıyat organikalıq hám mineral tóginler, pesticidler berildi. Olardan óndirilgen ónimler bolsa, adamlar qabıl etetuǵın tayar záhárge aynaldı, slardıń densawlıǵına keri tásir etti. Biraz jer shorlanıi, awıl xojalıǵı aynalısınan shıǵıp qaldı. Degen menen xalıqtıń sanı jıldan-jılǵa óse berdi.

Solay etnp industriyanıń rawajlanıwı ekologiyalıq apatshılıq keltirip shıǵardı. Bunı dálillew ushın tómendegi mısallardı koltiremiz.

Dáryalarǵa 50-jıllarda qurılǵan iri tarnawlar (plotinalar) tábiyattaǵı ekologiyalıq teq salmaqlılıqtı buzdı (Shadimetov, 1994). Sonday-aq 1990-jıllardıń baslarında 87 rawajlanǵan mámlekette jasawshı 340 mln. xapıqtıń organizmi normal ósiwi hám belgili keselliklerdiń aldın alıwı ushın zárúrli bolǵan muǵdardaǵı kaloriyanı ala almaǵan edi. 70-jıllarda tábiyiy apatshılıqlardan 60-jıllarǵa qaraǵanda 6 ese kóp adam ólgen.

Sebebi 60-jıllarda qurǵaqshılıqtan hár jılı 18,5 mln. al 70-jıllarda bolsa, 24,4

mln. adam kóz jumǵan, suw tasqınlarınan 5,2 hám 15,4 mln. adam nabıt bolǵan (bulda joqarıdaǵı miynette 13bet). Biz bul mısallar arqalı ekologiyalıq apatshılıqlardıń kópshiliginiń payda bolıwına jámiyettiń ózi sebepker ekenligin sezemiz, sonıń menen birge tábiyiy ekologiyalıq apatshılıqlar joq depte ayta almaymız. Sebebi bizler XXI

ásirdiń bosaǵasına qádem taslamaqtamız. XX ásirdiń ekinshi yarımında burın belgisiz bolǵan, yaǵnıy málim bolmaǵan pútin bir topar kesellikler payda boldı hám anıqlandı. Bularǵa ápidemiologiyalıq juqpalı kesellikler, aldın alıwı qıyın bolǵan genetikalıq kesellikler, ándokrinologiyalıq, allergiyalıq hám záhárleniw kesellikleri, sonıń ishinde ximiyalıq zatlar massasınıń turmısımızda kóbeyiwi nátiyjesinde payda bolǵan záhárleniw

allergiyalıq kesellikleri hám spid jatadı.

Solay etnp, adamnıń tásirinde tábiyat sistemasında teń salmaqlılıqtıń buzılıwı awır aqıbetlerge alıp keledi. Al tábiyattı zorlıq penei jaramsız jaǵdayǵa alıp kelyaw bolsa, kópshilik ósimlikler hám haywanatlar dúnyası sıyaqlı adamzat áuladınıń da joq bolıp ketiw qáwpin payda etedi. Sonlıqtan xár bir nárse óz mólsherinde aqıllılıq penen qatnas jasawdı talap etedi. Adam hám tábiyat arasındaǵı baylanıs ta tap usınday qatnasqa mútáj. Sebebi xázir dúnya júziniń qálegen aymaǵınan tap-taza, móldir tábiyattı taba almaysań. Sebebi x,ázir pataslanǵan tábiyattı saqlap turıwdıń ózi de global mashqala. Biraq bunıń ushın tek jámiyetti ayıplap, jeke adamlardın ekologiyalıq mádeniyatlılıǵın jetilistiriwdi ekinshi dárejege qoyıwǵa bolmaydı. Kerieinshe adam qám tábiyat sistemasın da hámme nárseden de kebirek gamxorlıq jasaw. keleshektegimizdi oylaw, jerde tnrishnliqti saqlap qalıw ánjamın usı bastan oylap óndiristi basqarıw hám júrgiziw, ilimiy mzertlew jwmısların alıp barıw xár bir sanalı insannıń ádiwli wazıypası bolıwı lazım.

Usınıń menen birge jaslar arasında ekologiyalıq sanalılıqtı qáliplestiriwde qám bul bilimdi jetilistiriwde ekologiyalıq mádeniyat tárbiyasn jolǵa qoyıw talap etiledi. Sebebi dúnya júzinde házirgi payda bolǵan ekologiyalıq jaǵday júdá qorqınıshlı, aqıbetin boljap bolmaytuǵın shınlıqqa aylanbaqta. Sonıń ushın bizlerdiń hár birimiz bul apatshılıqtan saqlanıw ilajlarsh kóriw menen birge, onıń bunnan bı-lay en jayıwının, aldın alıw boyınsha at salısıwımız zárúr. Atap aytqanda házirgi zamanagóy ilimiy jetiskendiklerden, texnikalardan, texnologayalardan nátiyjeli hám tábiyat nızamlarınıń talabgaa sáykes paydalanıw,

xalıq xojalıǵı óndirisiniń barlıq tarawlarında tábiyattı qorǵawdıń kompleksli ilajların keń kólemde ámelge asırıw kerek.

12

Tiykarǵı ekologiyalıq mashqalalar

Suwdıń. topıraqtıń, hawanıń pataslanıwı, jerlerdiń ónimdarlıǵınıń páseyiwi, shólistanlıqqa aylanıw procesi toǵaylardıń kóplep qırqılıp joq etiliwi hám t.b. qusaǵan unamsız kubılıslar XX ásirdiń ekinshi yarımında keskinlesti. Bulardan tısqarı bul dáwirde ashshı, shorlı jawınlar jawa basladı. Bunday qolaysız ekologiyalıq qubılıslar insaniyat tirishiligi ushın eń áhmiyetli álvmentlerdiń ózgeriwine, adamlardıń jumıs islew yamasa óndirislik uqıbınıń páseyiwine, olardıń kún kórisiniń hám siyasiy sawatlılıǵının tómenlep ketiwine, eń baslısı xalıqtıń densaulıǵınıń tómenleuine alıp keldi.

Jer betindegi klimattıń keskin ózgerisi hám jıllıq effekti. Planetamız klimatında keyingi on jıllıqlarda kóp ǵana kútilmegen ózgerisler júz berdi. Bir qatar regionlarda qádden tıskarı ıssı qám qurǵaqshılıq boldı. Jawın kem bolǵan 1972-jıldıń jazındaǵı qurǵvqshılıq. burınǵı soyuzdıń Evropa bólnminde 1968-973 jıllar aralıǵında bolǵan oǵada qurǵaqshılıq. Saxapiyada kúshli suw tasqını hám Pakistandaǵı 1972-jılǵı suw alıwlar bunıń mısalı bopıp tabıladı (Grigorev, 1985).

Sonıń ushın adamlar ózinnn tirnshilik etiw dáwirinde. xızmet babında atmosferanı pataslap, landshafttıń buzılıwına tásir etip atırganlıǵın biliwi zárúr. Bul qubılıslardı kosmoslıq semkalar járdeminde baqlawda antropogenlik aározollardıń tiykarǵı xızmet etetuǵınlıǵın kórsetedi. Haqıyqatında da aározollar kelip shıǵıwı jaǵınan antropogenlerden basım boladı. Biraq sońǵı tekseriulerdiń juwmaqları antropogenniń bir jıllıq ósiminiń aldıńǵı jıllarǵa salıstırǵanda artıp baratırǵanlıǵın dálillemekte. Bunıń ayqın mısalı etip hár qıylı sanaat hám

óndiris orınlarınan shıǵatuǵın tútin bultların keltiriwge boladı. Sebebi olardıń maydanı bir neshe júz mıń kv. km. bolıp, ayırım jaǵdaylarda hátteki 1 mln. kv. km. ge she-kem jetedi (Grigorev. Lipatov, 1978).

Quyash radiaciyasınıń tarqalıwına tútin bultları kúshli tosqınlıq etip. jerdic betine túsiwin kemeytedi.

Usıǵan baylanıslı hawa temperaturası pássyedi. Hawa rayın izertlewshi ilimpazlar atmosferada aározol muǵdarınıń XX ásirdiń sońǵı on jıllıqlarında kóbeyip ketkenligin dálillep otır.

Tutas jer betiniń yamasa ayırım regionlardıń hawa rayı jaǵdayın anıqlawshı áhmiyetli faktorlardıń biri - albedo bolıp tabıladı. Sebebi teoriyalıq esaplawlarǵa qaraganda jer betinde albedonıń tek 1 % ózgeriwi pútkil planetada klimattıń keskin ózgeriwine alıp keliwi múmkin. Biraq albedonıń ózgeriwi tutas planetada hám onıń ayırım bóleklerinde geografiyalıq perdeniń (qabıqtıń), ásirese landshafttıń rawajlanıw barısında úzliksiz boladı. Al geypara waqıtları onıń terbelisi jerdegi tábiyiy sebeplerdiń tásirinen de jiyi-jiyi bolıp turadı. Sebebi toǵaylardıń kesiliwi, aymaqlardıń bosap qalıwı hám basqa da erterekte bolıp ótken qubılıslar jer betinde albedonıń ózgeriwine alıp kelgen. Sebebi mlanetada insaniyat iskerligi kóleminiń artıwı albedonıń jer ústi klimatınıń antropogenlik ózgeriwine shártli túrde tásir jasaydı. Bul tábiyiy jaǵday.

Kosmostan alınǵan maǵlıwmatlar boyınsha insaniyat iskerligi nátiyjesinde albedonıń regionlıq ózgeriwi bayqalgan qurǵaqshılıq rayonlardıń biri Jer Orta teńiziniń kún shıǵıs jaǵalawları bolıp esaplanadı. Bul jaǵday tiykarınan sharwa malların hádden tısqarı kóp baǵıw, órislik jerlerdi kóbeytiw. jerlerdi júdá az kólemde súriw hám ápiwayı eski jaylardı qurıwda putalıqlardı kóplep paydalanıw qusaǵan sebeplerden payda bolǵan. Jer ústinde hám samoletlarda júrgizilgen izertlewler túslik shegara oblastlarında albedonıń júdá joqarı bolǵanlıǵı ssbepli jaylawlarda hám otlaq jerlerde ósimlikler pútkilley joq bolıp ketkenligin hám bul aymaqlarda quwraǵan putalıqlardıń payda bolǵanlıǵın kórsetedi. Al shegaradan arqadaǵı ósimlikleri basqılanbaǵan aymaqlarda bolsa, mudamı jasıl tús saqlanıp, landshaftlarda azǵana máwsimlik ózgerisler, yaǵnıy albedonıń tómenligi bayqaladı. Keyingi on jıllıqta eń úlken kólemdegi albedo ózgerisleri Saxeliyada, Afrikada boldı. Ol Batıstan Shıǵısqa qaray sozılǵan derlik barlıq kontinenttiń 6000 km. ge shamalas aralıǵın úzik-úzik iyeledi. Bul aymaqta joqarı albedonıń maydanı 100000 kv. km. den de asıp ketken edi. Biraq albedonıń tiygizgen shártli tásiri nátiyjesinde payda bolgan antropogen ezgerislerdiń úlken aymaqlardıń klimatına házirgi waqıtta qanshelli tásir etetugınlıǵı

belgisiz. Degen menen teoriyalıq esaplawlar aridlıq rayonlarda albedonıń joqarılauı jerdin, ustin qaplaǵan temperaturanıń tómenlewi menen birge bolatuǵınlıǵın kórsetedi. Bul óz gezeginds atmosferada ıǵallıqtıń kemeyiwi sebepli temperaturanıń páseńleuine alıp keledi. Bunday qubılıstıń izi qurǵaqshılıqqa alıp keliwi ds múmkin. Tap usınday sxemanıń payda bolıw múmkinshiligine ayırım qánigeler, sonıń ishinde R.

13

Brayson mınaday mısallar keltirip ótedi. XX ásirdiń 70-jıllarınıń basında Saxeliyada klimattıń ózgeriwi seziledi. Bir qatar klimatologlardın, (R. Brayson hám onıń tárepdarlarınıń) pikirinshe aymaqlardıń shólistanlıqqa aylanıw procesi nátiyjesinde atmosferanıń shańlanıw dárejesiniń joqarı bolıwı qubılıstıń baslanǵısh dawiri bolıp esaplanadı. Óytksni atmosferanı shań basıudıń tiykarǵı sebebiniń Saxeliyada jawınshashın mugdarınıń azayıw saldarınan ekenligin kosmoslıq baqlawlar dálilledi (Grigorev, 1985). Solay etip. joqarıda kórsetilgen rayonlar mısalında insaniyat tásiri nátiyjesinde tek lokallıq ǵana emes, al regionallıq ózgerislerdiń de payda bolatuǵınlıǵın isenimli túrde tas-tıyıqlawǵa boladı.

Demek, insaniyat tábiyiy ortalıqqa. klimatqa, albedo sıyaqlı radiaciyalıq balansqa hám atmosferanıń tazalıǵııa tikkeley tásir etedi, - degen sóz. Biraq buǵan eń ápiwayı jaǵdaylar tuwrı kelmewi múmkin. Sebebi bir waqıtları Saxeliyada jaylawlardı azaytıw boyınsha ilajlar kórildi. al 1974-jılı jawın-shashınnıń muǵdarı hám ósimliklerdin, vegetaciyası (rawajlanıwı) jeterli dárejede boldı (Grigorev, 1991).

Antropogenlik qıyralıw (sahraǵa aynalıw) - bul jer betinde bolatuǵın albedonıń keń kólemdegi ózgerisiniń

(sonıń menen birge jıllılıq balansınıń ózgerisiniń de) aqıbetinde bolatuǵın birden-bir jeke qubılıs emes. Bunday

ózgerisler jer júziniń basqa da tábiyiy zonalarında, ásirese toǵay ósimlikleri kóplep joq etilgen aymaqlarda ushırasadı. Toǵaylardı joq etiudiń tiykarǵı sebepleriniń biri awıl-xojalıǵına paydalanılatuǵın jerlerdiń keńeyiui bolıp tabıladı. Toǵaylardıń awıl xojayaıǵı ushın paydalanılatuǵıń jerlerge almastırılıwı bul rayonlardıń aymaǵında albedonıń 10% ke shekem kóbeyiwine alıp keledi. Egerde albedonıń bunday ózgerisi pútkil jerdiń birgelki maydanınıń 3% aymaǵın iyelese (ayırım klimatologlardıń boljawı boyınsha qurǵaqshılıq 10% maydandı iyeleydi) planeta masshtabındaǵı klimatta sezilerli drrejede ózgeris bolıwı múmkii (Grigorev, 1985).

Kosmoslıq semkalardıń járdeminde alınǵan dereklerge qaraǵanda antropogen sahraǵa aylanıwlar hám toǵaylardıń joq bolıwı nátnyjesinde sońǵı on jıllıqlarda jer betinde albedo iyelegen keń kólemli oǵada úlken rayonlar payda bolǵan. Álbette, bul qubılısqa biyparwa qarawǵa bolmaydı. Sebebi insaniyat iskerligi menen tikkeley baylanıslı hám klimatqa ayrıqsha tásir etiwshi faktorlardıń biri - bul jer ústindegi jıllılıq yamasa ıssılıq Dárejesiniń artıwı bolıp tabıladı. Sebebi sanaat óńdirisiniń tez pát penen rawajlanıwına baylanıslı jıllılıq muǵdarı elede kóplep shıǵarılıwı múmkin. Al bunday dárejede jıllılıq shıǵarıw muǵdarınıń buzılıwı yamasa onıń artıwı planetamızda tábiyiy jıllılıq balansının ózgerip ketiw qáwpin tuwdıradı. Bul mashqala ilimpazlarımızdı tınıshsızlandırmaqta.

Sonday-aq jer ústindegi energiya byudjetiniń summası ulıw.ma energiya muǵdarınıń 1% in ózgertse, jer betiniń klimat sistemasında teń salmaqlılıq buzılıwı múmkin. Usı maǵlıwmattı itibarǵa alıp, klimatologlardıń júrgizgen esaplawlarına qaraǵanda insaniyat iskerliginiń energetikalıq áxvivalentligi (tutası menen alǵanda), jer betine sińetuǵın quyash energiyasınıń onsha úlken emes bólegin, yaǵnıy 0.01 % tin ǵana tutadı. (Grigorev, 1985). Bunnan insaniyattıń planeta klimatınıń jıllılıq muǵdarına bolǵan tásiri házirgi waqıtta derlik sezilmeydi. desekte boladı. Biraq bunday pikirler tek teoriyalıq esaplawlarǵa ǵana tán qubılıs desek haqıyqatında bolsa sońǵı on jıllıqta jer sharınıń ayırım bólimlerinde, qalalarda insaniyat iskerligi nátiyjesinde anomal (normaǵa sáykes kelmeytuǵın) yamasa unamsız ózterisler payda bolmaqta. Bulardı kosmoslıq izertlewler dálillep atır. Máselen 1970-jıl 19-iyun kúni yarım aqshamda aynala dógerek penen temperaturanıń arasındaǵı qaramaqarsılıqtıń muǵdarı tómendegishe boladı: Kopengagende 2-3°S, Shveciyada 2-3°S, Klaypedada 2°S. Qaramaqarsılıq muǵdarı jiyi-jiyi 4-7°S bolatuǵın úlken qalalar kúshli qızdı. Sonıń ishinde 1970-jılı 4-iyun kúni yarım aqshamda London basqa aymaqlarǵa qaraǵanda ~4-5°S ǵa kóbirek qızdı. 1970-jıl 24-sentyabrde bul kórsetkish Parijde 4-5°S ten boldı. Kóllegen úlken qalalarda bunday qaramatqarsılıqlar 1978-jılı 10-15°S, al Nyu-Yorkte bolsa, 17°S ǵa shekem kóterildi (Grigorev, 1985). Anomal jıllılıqtıń maydanı qaladaǵı sanaat óndirisinsh rawajlanıw dárejesi menen anıklanadı. Úlken qalalarda bul kórsetkish bir neshe júzlegen kv. km. ge teń bolsa, al júdá úlken qalalarda bir mıńga shamalas kv. km. ge tuwra keledi. Solay etip jer betinde óndiristiń rawajlanıwı jıllılıq muǵdarınıń ósiwine alıp keledi hám tábiyiy jıllılıq balansınıń buzılıwı múmkii bolǵan rayonlardıń kóbirek payda bolıwına imkaniyat tuwdıradı.

Klimattıń ózgeriwi. Ekologiyalıq jaǵdaydıń dáslepki ózgeriwleri tek tábiyiy ózgerisler aǵımınıń tezligi menen ǵana emes, al jer silkiniwler, vulkanlardıń (janar tawlardıń) atlıǵıwları nátiyjesinde de boladı. Insaniyat iskerligi nátiyjesinde payda

14

bolǵan ózgerisler, áste-aqırınlıq penen bolatuǵın tábiyiy qubılıslar apatshılıqqa iye emes. Olar adamlarǵa hár kúni derlik sezilmeytuǵın landshafttıń jasıl japıraqlı rayonlarında sırtqı kórinislerdiń áste-aqırınlıq penen almasıwın támiyinleydi. Degen menen tábiyattaǵı usınday tásirlerdiń jıyındısı uaqıttıń ótiwi menen tábiyiy ortalıqtı túp tiykarınan

ózgertip, jergilikli xalıqtıń jasaw sharayatı ushın qolaysız jaǵdaylardı payda etiwi múmkin. Klimattıń ózgeriwi landshafttıń keń kólemli rayonlarında jasawshı xalıqtıń migraciyasınıń (bir jerden ekinshi jerge kóship-qonıp ornalasıw jaǵdaylarınıń) kóbeyip ketiwine sebepshi boladı. L. N. Gumilevtıń (1972) pikiri boyınsha Orta hám Oraylıq Aziya xalıqlarınıń kóplep bir-birine aralasıp ketiwi klimattıń kombaniyaları (kombaniyam) menen