Эцкин дасхсн эрдм
Дәәлдән болҗ йовсн һазрас машиһәр йовсн күүнд өдрә һазр хол, ик биш балһсна захд төмр термәр хашалсн цеб гисн эвтәкн бор гер бәәнә. Һазань хойр, һурвн дәәнә машид зогсҗана. Ноһан өңгтә нашар көдрг нурһн деерән көдрсн, күзүндән автомат өлгсн салдс хашан үүднд зогсҗана. Мергниг энд авч ирәд, асхн күртл күләҗәтн гиһәд машинәс буулһв.
Асхлад мергд дасхдг майор өөрән хойр салдс дахулсн дәәнә ноһан нашар бүркәтә машиһәр гүүлгәд күрәд ирв.
— Мергн болҗ чадм мергн күн бәәдгҗ гиҗ зәңглсәр терүнәнтн шүүвр авхар ирвидн. Бидн адһмта йовнавидн, шулун болдгар дуудтн, — гиҗ майор цәәлһв.
Ик удан болсн уга. Җисәтә Харин Мергниг дахулад авад ирв. Майор Харин Мергниг эврәннь машинд суулһҗ авад, одак ирсн улстаһан ик хол биш бәәсн һолын булңд ирәд зогсв. Шүүвр авхар ирсн майор:
— Таниг мергн күнч гинә, үнний? — гиҗ сурв.
— Мел тиим, үнн, — гиҗ хәрү өгч һоодан зогсв.
— Ямаран бууһар хаҗ даслат? — гив.
— Хойр амта хавалар, нег амта хорһлҗн сумта хуучна берданкар.
— Дәкәд?
— Дәкәд, тав хадг винтовкар.
— Тав хадг винтовкар ямаран аңгд аңһучлдг биләт?
— Чон, гөрәс, тоодг чигн хадг биләв, — гиҗ хәрү өгв.
— Чон, гөрәс виитовкар хадг болхла йоста аңһуч болҗаховт.
— Мел тиим, би аңһучин көвүмб, аңһучллһн, мерг даслһн мини эцкин дасхсн эрдм.
— Эцктн яһла?
— Эцк гертән үлдлә. Ода цергт чигн йовдг болх. Мана күн тесҗ бәәҗ чадхмн биш, — гиҗ тодрха үгмүдәр хәрү өгв.
— Үр, ах лейтенант! 125199-гч тойгта бу авад иртн гиҗ дуудв. Ах лейтенант шар хундгта гилв-далв гисн тав хадг винтовк авад ирв.
— Иим бууһар хаҗ үзлт? — гиҗ майор сурв.
— Э-э, мел мин иим винтовкар чон хаҗ йовлав, — гиһәд ах лейтенантин һарт бәәсн винтовк тал дурлҗ хәләв.
— Үр майор! Энүгәртн авад фашистнр хахинь гиһәд оркхлам, арвн хурһм альхн талан үүмлдәд, шүлсм дусад одв, — гиҗ Мергн инәмсҗ келв,
«Баһ-дүүвр халун цуста гиһәд акад юмн, нам шүүврән өгчәхән медҗәх бәәдл уга» — гиҗ буурлтсн үстә майор дотран ухалад, сахлан ясв.
—Үр ах лейтенант, негдгч тойгта бутан хойр зун метрт хатхад бут сөрлһән эклтн, — гиҗ майор закв. Бийнь өөрән бәәсн улстаһан ар нүр бәрәд хәләһәд зогсцхав. Ах лейтенант хойр зун метрт бутан хатхад, Мергниг тиигән хәләлһҗ зогсаһад, нег сумар сумлад, шар хундгта винтовк Мергнд бәрүлҗ өгәд, арднь зогсҗаһад, мини заквр күләтн гив. Мергн зогсн бәәҗ төвләд авхла «хатн!» — гив. Бууһин дун «таш» —гив моһлцг хар бут бу тусҗ өсрв. Хаҗуднь зогсҗасн салдс гүүҗ одад авч ирв.
— Хойрдгч тойгта бут 300 метр хатхтн, — гиҗ закв.
Ах лейтенант ишкмәр тоолҗ, бутан хатхад, дәкн нег сумар сумлад, шар хундгтлыг Мергнд бәрүлв. Мергн дун-шун уга чөклҗ сууһад хав. Төгрг шар бут тарад одсн бәәдл һарв. Салдс гүүҗ одад авч ирв. Тал-дундаһурнь орад цаадк хаҗуһинь самчад һарад одҗ.
— Һурвдгч тойгта көндрәд бәәдг бут дөрвн зун метрт дүүҗлтн, — гив.
Ах лейтенант деерк үзүртән дегәтә ут төмрт салькнд нар-цар хойр көндрәд бәәдг моһлцг хар бут дүүҗләд, һурвдад нег сумар сумлад, Мергнд бууһинь бәрүләд өгв.
— Бут танд сән үзгднү? — гиҗ майор Мергнәс сурв.
— Сән үзҗәнәв, энтн көндрәд бәәнә, кевтәд хаҗ болхий? — гиҗ Мергн сурв.
— Тертн гүүҗ йовх бут, яһад ханат дурнтн, — гиҗ зөв өгв. Мергн һазрла наалдад элк түргүр кевтҗәһәд хав. Төгрг хар бутас төмрин дун һарад җиңнәд өсрәд одв.
Мөрн тергәр снаряд, сум зөөхд күн болһн чадх. Иим залу мергн күн берк. Мана фронтын өмн нүүрт фашистнрлә һар бәрлдәд гилтә довң, цомг, өндр болһ булалдад дәәлдҗ йовх мергдин батальонд иим берк мергн улс икәр керглгднә. Эн күүһитн авад йовҗанавидн. Кедү фашистнрин толһа эн бут мет өсргх! — гиҗ майор келв.
Маңһдуртнь, бут сөрлһнд бәәсн лейтенант өөрән нег салдста ирәд, Харин Мергниг ноһан ширтә машинд суулһҗ авад фронтын өмн нүр хәләһәд гүүлгәд йовна. Нарн асхн гү тәвх кем болад ирв. Мергнд эн машин эс гүүсн болад, өдр уттсн болад зүркнь цокад өвклзәд йовна.
Гүүҗ йовсн машин генткн дор ормдан дуһрад хаалһин хаҗудк тевкр модна йозурт таг болад зогсв. Цаатн харулын кермс нисҗ йовна — гиҗ өмн суусн ах лейтенант келәд үкс машинә хаҗудк шил секәд төгәлң дурнавдв. Тулһлсн һурвн самолет, элә кевтә элкдәд, торс үзгдәд, ардан ноһан зальта ракет хаяд, уга болад одв.
— Манахс бәәҗ! «Өмн әәмшг уга» — гиҗ докъя өгв, ар нүүрт йовсн манахс бас уралан орҗ йовна гидг эн». Баахн зуур түрд гиҗәһәд бүрүл дахад йовхмн, — тәмк татый гиҗ бууцхав.
— Хамгин түрүнд күцәх нег берк төр бәәнә, йовий, — гиһәд дахулад окон дотраһур йовад: босад зогсҗаһад, чөкләд сууҗаһад гетәд хадг далдлата ормст авч ирәд тер үзгдҗәсн цомгт фашистнрин мергд үр ясҗ авад манд амр өгчәхш. Өндәдг арһ уга, кесг күүнә мууд күрв. Мана нег берк хадг мергн теднә хойринь өндәдгинь уурулад, әрвҗ уга салңгин уршгар бийән үзүләд шавтҗ одв. Чи ма хойрин берк даалһвр эн кишва фашистнриг уга кечкәд, тер цомг эзлҗ авад уралан йовх мана мергдүдт хаалһ өгх даалһвртат, — гиһәд лейтенант дахулҗ йовсн хойр салдст келв.
— Чи өөрк үүртән орҗ ав. Би эн үүрәс дурнавднав, мини заквр уга бичә ха, ки хаһад үргәһәд бийән хама бәәхән медүлхлә, ялынь эврән даахмч, медгдвү? — гиҗ келәд бууһинь сумлад һартнь бәрүләд хойр тохаһинь һазрт углад деерән керсгтә чөләкә нүкәр хәләлһәд кевтүлв.
Харин Мергн хойр хар нүдәрн цомг бурһудад ки авл уга харвад кевтв. Частан кевтәд оркв, тендәснь чигн, эндәснь чигн ә-чимән уга. Майор йотар мөлкҗ ирәд: не, би энүг көндәнәв, зуг чи хамаһас утан бүргхинь темдглҗ ав, гиһәд талдан үүрт орад нег хуучн картуз бууһин шорт өлгчкәд шовлзулад оркв. «Цомгин, зүн хаҗуһас утан «пурд» гив, майорин шовалзулсн картузиг цумлад һарад одв.
— Үзҗәнч? Иигҗ хана эн кишванрчн, үүрнь хама бәәхинь темдглвч? — гив.
— Йир сәәнәр, темдглҗ авв. Үзгдҗ өгтхә, кишва ноха! — гиҗ Мергн утан бургсн ормас нүдән татҗ авл уга аралдҗ келв. Зөвәр удан тагчград одсн цагт фашист махла хаһад өсрксндан кү хаһад тусчкв гиҗ савнмрдҗ бәәх бәәдлтә утан бүргсн ормд юмн шовалзсн болад одв.
— Үр майор, тер нег юмн шовалзсн болад бәәдмб, — гиҗ Мергн сурв.
— Үзҗәнәв, терчн йоста гидг фашистин дуулх болдг бәәдлтә, төвлҗ ав, — гилһнлә өрәл толһа үзгдәд одв.
— Ха, элмриг! — гиҗ майор келв.
Харин Мергнә барун һарин хумха хурһн бууһин чавг дотр агдһлзв — «таш!» — гив.
— Юн болва? — гиҗ дурнавдн бәәҗ майор сурв.
— Юнь медгдсн уга тусчкв! — гиҗ Мергн хәрү өгв.
— Ә уга бәәтн, энүндчн бә үзүлхмн. Тер кишва әмд болхла эрк биш хах —гиһәд салдсар бә өргүләд йот дотраһур нар-цар бәәһән шовлзулад йовулв. Ә-чимән уга.
— Үр майор, би туссан медҗәнәв: Таниг зөв гихлә би мөлкәд күрнәв. Әмд болхла эрк биш хах билә, — гиҗ Мергн сурв.
— Чи бичә халурхад бә, үкхәр бәнч? Түрд ги! — Майор тагчг бәәҗәһәд, дәкәд кен одх саната гив. Кун ду һархш.
— Намаг йовултн, фашистнрин мергн алл уга эн нүкнәс һарш уга андһарта күмб! — гиҗ Мергн дәкн сурв.
— Не сән, бууһан өрк салдстан өг, ханҗалан авад мөлк, Мергниг тадн дахулад бууһан сумлад төвлтн! — гиһәд Мергнд хойр талан иртә дәәнә ханҗал өгәд йотын йоралд ирәд нег-негән хәләҗ зогсад: не, йовх цаг ирчкв гив.
— Ханҗанав, хойр болхла дегц харвдг, хоосн болхла, орминь харвдг Харин Мергниг хоосн ирх гиҗ бичә сантн! — гиһәд Мергн ханҗалан суһлҗ авад барун һартан бәрәд нәрхн һүрвд орад «кевтүһәр» мөлкәд һарв.
Йотын амнд хойр-һурвн һазрт бә шовлзулҗ немшмүдиг әәтрүлв, һурвн мергн залус Мергниг харсҗ харвхар һурвн бууһин ам Мергнә ардас зөрүләд төвлцхәв. Мергн мөлксн кевтән цомгт күрәд ханҗалан суһ татч авад немшин йотд һәрәдәд орв. Немш мергн гедргән тусҗ:
Мергн фашистин бу дуулх хойринь авад ард дайлв. Дурнавар хәләҗәсн майор — уралан! Харин Мергнә ардас йовтн! — гиҗ закв. Немшин йотд гүүлдәд ирв. Фашист-мергн гедргән тусҗ, сумн маңнаһарнь орад, гиҗгин цоңкагинь хамх цокад һарч.
— Яһад иигҗ тусвч? Сән залу гидг эн! — гиһәд майор Мергниг теврәд үмсв.
— Хүүвин Ниицәндән церглҗәнәв! — гиҗ барун һаран барун цох деерән гердв.
Немш йотыг үүр болһнынь негҗәд цомгиг манахс эзлв.
Майор хәрү блиндаждан ирәд: «долан хонгтан булалдсн цомг мана болв. Немшин мергдин һурвн үүринь уга кевидн. Манахс күсдундур дууна уралан орвидн. Эн цомг авлһнд мергнәрн болн зөргәрн йилһрснь — шинәс манур ирсн мергн Харин Мергн — гиҗ деегшән зәңглв. Мергн эн батальондан ик тоомсрта, берк мергн зөргтә күн болҗ йовна.
Мергнә йовсн мергдүдәс бүрдсн әәхән меддго мергдин батальон фашистнрин эзлсн хойр цомгинь йотдаһинь булаҗ авад, эврәннь цергт хаалһ һарһҗ өгәд: фашистнрин үзгдсн толһаһинь уга кеһәд харвад, хаһад тууһад йовна. Түрүн цомг булалдҗ халдсн халданд немшин мергдин далдлсн һурвн «үүринь» хаҗ хамх цоклһнд мергнәрн, зөрмгәрн ончта йилһрсинь темдгләд Харин Мергнә нериг дәәнә Деед заквр ачлхин тускар сурҗ йовулснд Харин Мергн ик гидг урмдта, әәхән медл уга, әмән әрвлл уга олнд үлгүр болҗ йовна.
— Тана йовсн зүн өмн көвә тал танкин цергән өөрдхҗ йовна. Тадна бәәр илдкҗ медҗ авхар гетәч-харул туршул илгәҗәдгҗ. Тер гетәч харулчнрт бийән үзүлш уган кергт, бултулһата бәәрән медүлш уган кергт: «гетәчәс — харулч» гидг үлгүр бәәдмн. Тер учрар сән мергн улсасн шүүһәд шулун болдгар һарһтн. Теднә харулчнриг цаглань харвад авхла, тадн цуг мана дәврҗ йовх цергт ач-тусан күргсн улс болҗ тоолгдхмт. Төрскн тадниг мартхн уга! Эн берк даалһвр тана батальонд даалһҗанавидн. Та ялынь толһаһарн даахмт!» гисн бачм заквр ирв.
Батальона толһач цаг түдл уга хүүвләд, һурвн кү шүүҗ авад берк харулд йовулх болцхав, «Харин Мергниг эрк биш йовултн. Эн керг танд даалһҗанав» гиҗ заквр авч ирсн бухч майорт келв.
— Ах лейтенант Мергниг өөрнь хойр мергн-салдста мергдин бууһинь үүрүләд, дахулад, хо-бүрүлин гегән тасрҗ йовх цагт, тег темцәд һарцхав.
Ах лейтенант йовҗ йовад: «зүн талакшан», «барун талакшан», «өкәтн», «мөлктн», «кевттн» — гиһәд йовна. Төгәлңдән харлна, нам-чим, ә-чимән уга.
Тиигәд йова-йовҗ көвәһәрнь баг шарлҗн урһсн теегин хотхрт ирәд: өмн амнднь һурвн мергнән неҗәд метр заагта шарлҗн заагт кевтүләд, бийнь автоматта салдсан өөрән авад хотхрин ар амнд өндр баг шарлҗн заагт дурнаван өргн доран авад кевтв.
Теңгр һазр хойрин ниилвр төгәлңдән көөгтәд, харлад теегин өргн хар бүс болад улмар өөрдсн болад тагчгрна. «Нүд чичм харңһуд, нүкн-цүкн болсн бөөргт чоныг алдл уга хаһад авдг аавин нәрхн харв», — гиҗ мини эцк көөрсн цагтан келдг билә. «Тер мет» нүд чичм харңһу» гидгтн эн болҗана гиһәд, эцкиннь келдг үг тодлад, Харин Мергн бууһиннь хундг дерләд өр цәәхинь күләһәд, заквр өгхинь чиңнәд кевтнә...
Өр тунтрад, һазр теңгр хойрин өргн хар бүс болсн ниилвр уудад, энд-тенд өрүн торһас җиргснь соңсгдад өрин маңһар болад ирв. Өрин маңһарт хама болв чигн һазр тинисн болад холын баран тодрха үзгдм. Эднд чигн тиигҗ үзгдҗәнә.
Хотхрин ар амнд сүүҗән сольл уга төгәлңдән дурнавдад кевтсн ах лейтенант генткн улм һазрла наалдад одв,
— Бууһан сумлад белн болтн! Хойр бара үзҗәнәв. Мин, мин йоста немшин харулчнр, мотоциклтә хойр кү үзҗәнәв. Таднас кен үзҗәнә? — гиҗ өргән һазрт дөңнҗәһәд сурв.
— Мотоциклтә хойр кү тодрха үзҗәнәвидн! — Нүднәннь нуух арчн бәәҗ һурвулн дегц келв.
— Белн болтн, зуг мини заквр күләтн. Заквр угаһар хаһад тусл уга үрәчкхлә, ялынь толһаһарн даахан бичә марттн, — гичкәд дурнаван хойр нүднәннь цамрхад углчкад ду тасрв... Өмн йовсн күн мотоциклән нег һартан бәрәд, нег һарарн мана бүгҗәх һазр дурнавдҗана. Эн мини бәрҗәсн бу хаһад сөрчксн йоста гидг итклтә бу. Иим һазрт үзгдсн чон, арат йосн винтовкар хаһад тусдг нанд энүг тусхд юмн биш. Эрт заквр өгхинь яһна» — гиҗ Мергн кииһән авл уга шаһаҗана.
— Үзҗәнт? Йосндан дарваһад һарад ирв. Өмнк күн мордн гиҗәнә, кен хана? — гиҗ сурв.
Нанд зөв өгтн, би ханав, — гиҗ Мергн өргн таңна хойран бууһинь хундгас зааглл уга сурв: Минь тер агчмд дурнавдҗасн немшин харулч мотоциклет деерән мордад җолаһан буру эргүлв.
— Яһлав, Мергн, ха! — гисн заквр тодрха сонсгдв.
Ах лейтенант элкәрн һазр дөшн йовҗ, нүднәсн дурнаван авчахш. Харин Мергнә бу «таш» гив, буру эргәд һарч йовсн фашист җолаһан алдад, ар төгә деегүр гедргән алс тусв. — «Молодец, Харин Мергн!» гисн дун соңсгдв. Арднь тедүкн дахҗ йовсн харулч унҗ одсн нөкдән авхар гүүлгв...
Харин Мергн, хойрдгчинь үкс гиҗ ха! — гиҗ ах лейтенант сун дөшәд Мергнә өөр ирҗ дурнавдв. Мергнә хойрдад хасн бууһин дун хәврһднь бәәсн улсин чикнә хулхас һарад уга бәәтл хойрдгч харулчин мотоциклет ар төгә деерән дуһрҗаһад деерк күүтәһән хәврһәрн унв.
— Манд бас хах зөв өгтн! — гиҗ Мергнә хаҗуд кевтсн хойр салдс сурв.
— Бәг, әмдәр авхмн, уралан! — гиҗ ах лейтенант босв. Цуһарн дәврәд гүүцхәв, автоматта салдс зах бәрҗ гүүһәд унҗ одсн хортдан босхш уган кергт ора деегүрнь сем өгл уга хаҗ гүүв. Һурвн мергдин бууһин ам зөрүләд гүүлдәд ирхлә, сүл унсн фашист зүн сүүҗ деерән өндәһәд хойр һаран өргәд:
— Намаг бичә алтн, әмд үлдәтн, ардм гер-бүлм күләҗәнә! — гиҗ немшәр кевшҗ келҗәнә. Мергнә сумн барун көлиннь дунд чимгинь тас цокад, мотоциклин моторин сорвлҗинь таслад һарч.
Түрүн унсн фашистин зүн цохарнь орад барун цохинь хамх цокад тарг экинь тараһад һарч, дөрвн мөчән сарсалһад гедргән унҗ. Мотоциклетинар төгәнь ээрәд эргәд бәәнә.
— Зер-зевинь негҗәд автн, өөрк мотоциклән өргтн, энтн бүтн, — гичкәд ах лейтенант дегд байрлад Харин Мергниг теврҗ үмсв.
— Өөрк әмдәр кел бәрҗ авсн фашистнрән эврән бийәрн ах толһачт белг авч од! Наадк трофейинь эврәннь:
. батальонд авч одйцс гиһәд? Әмдәр кел бәрҗ авсн фашистнрән бүтн үлдсн мотоциклет деерән хойр һаринь арднь күләд теңнәд командн пункт бәәсн коандирмүдтән авч ирв.
Ах лейтенантин әәлдхл соңсад, Харин Мертниг й$рәҗ һаринь атхад;; аңһуңин-көвүн Харин Мергн залу зөрмг, баатр, дәәч>үүлдвр үүлдснә гуркар болн берк мергнән үзүлсн күртлнь: хойр хаһад хойр фашистнрин гетәч>Харулчнрин ңегинь алад, негинь әмдәр кел бәрснә тускар,. урднь. түрүн цомгт далдлсн фашистнрин сүл «үүринь» уга кеснә тускар Хүүвин Ниицәнә Деед командд болн дәәнә округин командд бачм цаас бичҗ йовулв.
Урднь батальона әңгин толһач йовсн сержант Харин Мергн үгдән күрәд залу-зөрмг дәәчән, берк мергнвН дәрнә өмн нүүрт әәмшгтә һазрт дәәлдәд олнас ончрв. Дәәнә Цагт ахр зуур. ик әәмшгтә дәәллдәнд әмән әрвлл уга, Төрскән харсгч ноолданд залу-зөрмг баатраҢ үзүлснднь? СССР-ҢДеед Хүүвин Президиумин Зәрлгәр снайверлХариң Мергниг тавн талта Улан орденәр ачлХМнЛгңһәд бухч зәрлг умшв.
— Хүүвин Союзд церглҗәнәв! — гиҗ Мергн барун цох ДеррЗн бңрун альхан гердв. Гер-бүл бәәнү? — гиҗ сурв.
— Эк-эцк хойрм, мини гергн хөн мостә көвүн хойрта үлдлә. Би кесгәс нааран бичг бичәд угав,—гиһәд Мергн марзаһад инәв.
— Эк-эцкичнь, эңкр гергнчнь көвүтәһинь йөрәҗәнәв! — гиҗ бухч Мергнә һар атхв.
— Тем уга гер-бүлән үзхт. Одахн тана негинь хаҗ тусад, негинь әмдәр кел бәрсн гетәч-харулчнр ик әәмшгтә элчнр бәәҗ. Маниг бүслхәр, мана аҗг-анч авхар йовсмн бәәҗ. Әмдәр бәргдсн фашист цуг зураһан, танкста цергнь хама йовхинь, ямаран дүңгә церг бәәхиг кевтнь келҗ өгв, — гиһәд майор Мергниг теврҗ үмсәд һаринь чаңһур атхҗ сегсрәд үүдн күртл үдшүллв...
... Терүнә хөөн хойр сар болад орксн цагт эднә батальон ордг дивизин толһач-инрл мергдин батальонд ирҗ кесг салдсмудт, толһачнрт засгин ачлвр өгв. Тер тоод Харин Мергнд Дәәч Улан Туг орден өгәд, ах сержант гисн цол зүүлһв. Инрл, батальона комиссар сурсн сурврар, Харин Мергнд хойр долан хонга сулдхвр өгх зөв өгв.
Өрчдән хойр дәәч орден зүүсн, ах сержант Харин Мергн урдкасн өндрдсн, өссн, мергдсн болад байр, бахмҗдан бахтв.
Инрлин зөвшәләр гертән хәрәд ирх гиһәд санад оркхлань, Мергнә нөөрнь күрл уга орнь өвр-шөвг болад бәәв...
Сулдхврт йовх цагнь ирәд зөвшәл цаасан авад һарв.
— Не, цуг толһа менд, байрта, диилврин сән өдрән Берлинд харһҗ кецхәй! — гиһәд Мергн үдшүлҗ йовсн үүрмүдләрн үмслдәд, күләҗәсн машин деерән һәрәдәд һарв.
Залу гидг эн. «Алтн шорад даргддмн биш». Дәәч Улан орден, Тавн талта улан орден, һурвн дәәч медальта! Дәкәд дән чилтл дала ачлврт күртх зөргтә, мергн залу. Ах сержант цол зүүлһҗ мергдин батальона взводын толһач болв.
Мергн түрүн харһсн өртңд бууһад гер талан иим суңһг илгәв: «Алдр Төрскндән ач-тус күргсндән ачлгдад, амрлһнд һарад аашнав. Хойр хонад ирҗ буухв.
Харин Мергн».
Константин Эрендженович Эрендженов