Киртә күн кившнә
Сөөднь теңгр улаһад, өдртнь һазр чичрәд, оһтрһу деерәс мөндр мет хорһлҗн сумн асхрн гисн болад, хуухин үсн босад һол-нурһар ирвәтрәд, нөр хатад: өлссн, ундассн мартгдад, гер-бүл сангдад әмән һартан бәрсн әәмшгтә цаг болад ирв.
Эн дала болсн тергдт ачата юмсуд Цедән Бадмд ямаран берк туста юмсуднь медгдхш. Ут-ут дөрвлҗн яршгта, төгрг төмр хәәрцгтә, көк нашарар таг-яг кеһәд шидчксн юмсуд дала. Цуһар дөрвн үзгәснь таг кеһәд татурдад, зузан һазр өңгтә җилкәр бүркәд, олсар күләтә. Мөрдин хамуд, шильясинь сулдхл уга, оньдин белн. Зәрмдән мөрдин амрар хооран цухрад йовад одна, тиигҗ йовад гев-генткн уралан! Үкс гиҗ йовтн — гиҗ закна. Өмн нүүрт йовсн талан өөрдәд ирсн цан тергтә ацаһан селәд-селәд автомат үүрсн салдсмуд манад — харулд зогсна.
Асхн нарн суусн хөөн, мөрдән амраһад завср кесн цагт тарһн шар капитан — интендант Иванов Харин Мергн хойр: — Эн ацаһан нүднәннь цецгә мет, амр җирһл заасн — аав-ээҗиннь җиндм мет хәләҗ харх улст. Мана өмн нүүрт дәәлдҗ йовх салдсмудт эн тана хәләҗ, дахҗ, зөөҗ йовх ацана чиңгә чинртә туста җиндм уга юмн. Эн мана фронтин өмн нүүрт йовсн улсин зер-зевнь сумар, снарядар мәәртәд, муудан күрәд, мокан җаҗлад ирсн цагт энүгән цаглань күргәд өгхләтн сохр нүднд цецгә орулсн әдл байрлдмн. Цань уга цаһан седкләрн теврҗ үмсәд, Төрскндән зәңгләд орденәр ачлдмн. Тиим түргн цаглань арднь даха йовҗ әәһәд, әмән арһлад: әмсхлин бийднь оратад одхла — «өшәтнрин тав хаңһасн, иньгүдиннь седкл бишрәсн хар саната улст гиһәд дор ормдм бидн хаһад алчкх ял уга — дәәнә гүргү цаг. Терүгән медцхәтн! — гиҗ оньдин келцхәнә.
Иим сурһмҗин күүндәнә хөөн Цедән Бадм харулд зогссн цагтан басл дала юм ухалҗ чееҗләрн гүвдлднә: Хәәрн арм баһ насндан хама хайсм энв. Асрад өсксн аав ээҗ хойрм уга. Делгү хамтрлң бүрдәхд шахгдад, му нертә улс болад, намрин хар салькнд туугдад йовҗ одсн хамхул кевтә уга болв. Хама яма йовхнь медгдхш. Ода яснь хумхарҗ одсн болх.
Эцкм әмд бәәсн болхла намаг иим үклин «хар тамур» нлгәхн уга билә, «Би ухмлта зәәсң күүнә көвүмб» гиҗ санад чикән атхад кевтхмн бәәҗ. Өңгәр әмт дахад, йовнав гиһәд бәәҗв.
Эн маниг толһалҗ йовсн Харин Мергн хурдн мөр унад зулхар бәнч? Ода чигн эрт — гиҗ яһад келв!? Эн нанла бәәҗ нанд амр-зая өгш уга күн. Мини уңг-дәңг һариннь тавн хурһн мет меднә. Аш сүүлднь мини уңгд ус кех күн эн. Ода эн шууганла харһулад энүнәс әмд деерән әмән зааглҗ авх арһ хәәх кергтә, — гиһәд саналдад оркна. Эн хар ухан Цедән Бадмин уханд орад харулд зогсх болһнднь өр цәәтл толһаннь экинь мааҗна. Эн ухан Цедән Бадмд даслт болад бәәв.
.. Эднә җиңиг өдртнь чигн, сөөднь чигн нег өмәрән, нег хооран зүдәҗ көөнә. Цедән Бадмин тергнә мөрд чидлтә, сән хатрлч, җөөлн амта, заңһсн тал йовдг сән заңһта шулун мөрд. Өмн нүүрт дәәлдҗ йовх улс тал дәврҗ йовсн цагт өмн көтлврт йовх күүг селгәһәр селәд, селәд йовулна. Цедән Бадмин селгән ирсн цагт Бадм хәәкрәд, зөргтә күн болсн болад ардан цуһараһинь дахулад һарна... Дәәнә дун соңсгдад, самолет энд-тендәс шүүрәд бомб хаяд, товин сумн хаһрад ирсн цагт Бадмин мөрнә хамудын боодһан сур эрк биш тасрна. Ард йовсн улс күцәд «өмәрән йов!» гиһәд зүдәһәд ирсн цагт саак Бадм орс, хальмгар бузр үг келәд мөрндән уурлад мөрән көтләд хаалһин хаҗуд һарад ард үлднә.
Тиигҗ йовад — гев-генткн өмнәс хортн дәврәд ирҗ йовна. Хортна харулчнр тадниг үзчкв, тов хайхар бәәнә, хооран цухртн! — гиҗ заксн цагт ард йовсн Бадм доран эргҗ авад хәрү зулхларн ардк улстан күцгдл уга одна. Эннь Бадмд йоста заң, авъяс болад бәәв. Бадм эн мекән күн медҗәхш гиҗ санна.
Болв, мел нег күүнә хамудын боодһан сур «Уралан» гисн цагт һацата «тасрҗ» одад бәәхлә, аш сүүлднь олнд сонҗта болад, «Бадмин хамудын боодһа тасрад угай? Тиигхлә немшин церг холд йовдг болна», — гисн салдсмудын дамбрлһна шог соңсгддг болад ирв. Тер салдсмудын шоглгч үг Харин Мергнд медг-үлг соңсгдад бәәнә.
Чамаг, ода нег «Уралан» — гиҗ заксн цагт Бадмиг эврән дахулад өмн һарһҗ йовулнав, тер цагт яһҗ хамудыннь боодһань тасрдгинь медхв, — гиҗ Мергн дотран зәәдв.
Нег дәкҗ ә-чимән уга бәәсн цагт гев-генткн: — Цаатн немшмүд аарглдад орад аашна! Сумн, снаряд бачм кергтә болҗана, шулун болдгар җиңгән юуни арһар болвчн, үүрәд, мөлкәд болв чигн өмәрән йовҗ күргтн! — гисн заквр авад ирв.
— Шулун болдгар уралан өөрдтн, Цедән Бадмин селгән, көндр! — гиҗ салдсмуд хәәкрлдв.
— Цедән Бадм, уралан! — гиҗ Мергн закв. Салдсмуд мөрнәннь җоластан -күрм цацу мөрд күгдләд һарв. Көтлвр болҗ түрүлҗ һарсн Бадм өмнән нег хәләһәд, ардан хойр хәләһәд оңклзад өвдгәрн хәрү хәрәд йовна.
Бүрүлин гегән тасрад харңһурад ирв. Улс-улс гиһәд теңгрт һал падрад, энд-тендәс гев-генткәр кермс туула шүүрчәх бүргд мел хурлһҗ нисәд бомб хаяд, ар
өмн уга товин сумн хаһрад, уралан йовсн улсин өмн негл һазр хольврад нурад унҗах мет лугшад, күрҗңнәд ирв. Ард бийәс: Уралан! Уралан! Уралан! Нег чикн ишкм хооран бичә ишктн! Күргтхә! — гисн темдгтә һазрт эн ацаһан күргх заката улсвидн, — гиҗ зүдәнә.
Мана күрх меҗә өөрдҗ йовна, дәкәд, дәкәд нег метр болвчн өмәрән! — гиҗ йовтл, аанан саак Цедән Бадмин хамудын боодһа сур «тард» гиһәд тасрад одв. Бадмин ард дахлдҗ йовсн өндр шар залу Григорьев Бадмиг күцҗ ирәд, хооран һар кишва мектә ноха, хачкнав! — гиҗ хәәкрәд сүвәһәрнь карабинә хундгар чичәд давад шурһад орв.
— Манахнас әмд күн йовхла нааран үкс гитн. Снаряд чилҗ одв — гисн ик хәңкнсн дун хәәкрснь соңсгдв. Григорьев мөрнәннь җола кисҗ бәрәд толһалань толһаһан ниилүләд: негт өндәһәд, негт өкәһәд ардан дайлад барс-барс үзгдәд уга болад одв.
Одак хәәкрсн ду соңсад Эрәлин Юсуп тергнәннь ярндг деер җолаһан кисҗ бәрәд-суусн мөрнәннь хойр нүдинь шилвән орадг орацарн халхлсн хәәкрәд сәәрәрнь ораһад судл урудад мөрнәннь гүүхәр орад йовна. Тергн деернь ачата төмр хәәрцгүдин әнь тасрад шурһад орад йовҗ одв.
Өрәл час болсн уга, өмн тагчг болҗасн товмуд сөм өгл уга сольвлдад хав. Хойр таласнь мана «максим» пулемет әкрмдәд, әмсхл өгл уга тарҗңнулв; элсн, шора, утан эрс болҗ көшкрәд, һазр теңгр хойр негдсн болад одв.
Аарглад орад аашсн хортна церг хур мет асхрсн хорһлҗнд хоңшарарн цокулад хормаһан самчулад, күзүһән күүлүләд, сүүлән хавчад хәрү шармгдад одснь медгдв. Манахс, «Ура» гисн шууган әрә соңсгдад өмәрән шурһад хара тасрад одв.
Григорьев Юсуп хойр бийснь, мөрднь негл унулд көлвәдүләд авсн мет: шора, тоосн, элсн, кир болсн хоосн тергтәһән хәәкрлдсн ирв.
— Мана ирсн хаалһар үкс гиҗ йовтн! — гиҗ наадксан шамдав.
Немшмүд дәврәд орад ирҗ йовсн бәәҗ. Мана товмудын снаряд, пулеметин сумднь чиләд манахс яахан гев-генткн сала урудад, гүүлгәд күрәд, ирхләм сум зөөдг салдсмуд гүүхәрн тосҗ ирәд, асхад өгәд оркв. Товин расчетин толһач «залу гидг эн» гиҗ хәәкрәд намаг теврәд үмсв.
— Не, үкс гиҗ тергтәһән хәрү салаһур ор, — гиҗ толһач закв. Намаг салад орснас авн мана товмуд селн, селн сольвн хав. Юсуп намаг дахн төмр хәәрцгүд ачсн тергәрн мана «максим» бәәдг үр темцв. Хәәрцгүдин аминь секн сумта ут лентин үзүр максимин деерк рамкд орулснас авн пулемет хаһач, пулеметин чавг хойр эркәһәрн дарв. Элк түргүр кевтсн пулемет хаһачин эм, далнь, бульчңгуднь эрәсәр хагдҗах пулеметин чичрлһ дахн чичрв. Нег-негән күләҗәсн бәәдлтә мана «максимүд» дегц ки авхулл уга кирслҗ хацхав.
* * *
Тарһн шар капитан — интендант, — цомг булалдад дәврсн дәәллдәнд йилһән зөрг үзүлсн салдсмуд, офииермүд ачлхин тускар СССР-н Деед Хүүвин Президиумин зәрлг умшв. Тер ачлгдсн улсин тоод Григорьев Василий Эрәлин Юсуп хойрин нерн соңсгдв.
«Немшин церг аарглҗ орҗ ирәд мана цергиг бүслхәр йовтл мана зер-зевин сумн чиләд, мәәртәд, утхин ир деер йовтл, фашпстприн сумн ман деер мөндр мет асхрҗатл, әмән әрвлл уга баатр кевәр зөрҗ орад снаряд, сум цаглань күргҗ өгсн Э-нск әңгин салдсмуд: Василий Григорьев болн Юсуп Эрялисв хойриг тавн талта улан орденсәр ачлхмн, Э-нск әңгин командд, бодлһин көдләчнрт ханлт өргхмн! — гиҗ зәрлг төгсәв. Цуһарн «Ура!» — гиҗ уданар татҗ хәәкрлдв. Капитан барун һаран өргәд хәәкрлдә төвкнүлчкәд: Э-нск әңгин толһач комсомолец болн коммунист Харин Мергнд ах сержант гисн цол өгв гисн толһачин заквр умшв.
— Йөрәҗәнәв! — гиҗ капитан Мергнә һар чаңһар атхад сегсрв.
Хүүвин Ниицәнд церглҗәнәв! — гиҗ Мергн барун цох деерән барун альхан гердв.
Цедән Бадм дун уга һазр хәләһәд зогсҗана. «Мууха юмб, дегд керсү бийән бардг, деглә гер өркән бардг» үлгүрәр бийән барад оркв. Өмн йовсн кевтән: бурхн шаҗндан, буурл аавдан зальврад зөрәд дәврхмн бәәҗв. Шавтад өрәсн һаран, эс гиҗ көлән өгсн болв чигн нег иим орден нанд күртх билә. Тер цагт би өмн нүүрт йовлав, өшәтнрин мууднь күрләв, кесгинь кудлав, — гиһәд өрчән цокад көөрәд йовх биләв... Тер цагт Харин Мергн ахта улс нанур му нүдәр хәләхн уга билә. Мини му малтдган уурх бәәсмн. Ода яһад болв чигн нег иим орденд күрдгин арһ хәәх кергтә. «Һартан тоһшта күүкд өкәр» гидг үлгүр мел чик юмн бәәҗ.
Иим ик дәәнд йовҗ-йовҗ өрч деерән нег улан темдг уга ирхлә, аанан саак нанур үкр нүдәр хәләцхәх. «Саак Цедән көвүн дәәнд бийән үзүлсмн уга, бөгән бөгләд, бийән далдлад йовҗ, — гиҗ нанар хотн-хошан улс наад бәрх. Хург, хүрм болсн һазрт намаг хурһарн заах. Василий Юсуп хойриг ач, тус күргсн дәәчнр деегшән һартн гих. Сурһулин көвүд, күүкд орденсинь өврәд, альхарн иләд «Ямаран зөрг үзүлсндтн эн орденәр ачлла» — гиҗ дахҗ гүүлдх.
Уга, ода тиигҗ болш уга. Хамудын сур боодһа «тасрдган» уурх йоста, эн Василий Юсуп хойрас би дорий? Ядхдан нег хойр медальд болв чигн күрхин арһ хәәх кергтә, — гиһәд сө болһн Бадм чееҗләрн гүвдлдҗ кившдг болв.
* * *
— Үр Цедән Бадм, таниг ах сержант Харин Мергн дуудҗана, — гиҗ җисәтә салдс зәңглв.
«Ода энчн нанар ю кехмб? Бадм «пард» гиһәд одв. Дарунь Бадм Мергнә өмн дердәһәд зогсв.
—Бадм, су нааран чамла олнас онц күүндхәр дуудулв. «Үгин илнь сән, илгнә батнь сән» гиҗ келдг эс билү? Иләрнь күүндхмн, Чи бидн хойр хамдан өсләвидн, хамдан Төрскн, орн-нутган харсхар аав-ээҗдән андһаран өгәд һарлавидн. Чи ма хойриг өмн нүүрт йовх дәәнә өрд орулсн уга. Мөрнә эв, заң меддг улс болад, эн җиңд дав деер тусвидн. Мана эн церглҗ йовсн. Э-нск әңг өмн нүүрт йовсн дәәчнрлә әдл чинртә юмн гиҗ мана капитан болн бухч келлүс. Чи нам эн әңгд орсндан, нанла хамдан туссндан байрлҗалч. Ода чи бидн хойр олн-әмтндән, Төрскндән бийән үзүләд угавидн. Маңиг иигәд арнҗла йовтл дән чилҗ одх. Тер цагт чи бидн хойр әмтнә чирә яһҗ хәләй? Үкснәс дор ичр болх. Чи бидң хойр тер орденәр ачлгдсн Юсуп Григорьев хойрас дорий? Дор бишвидн! Чи нам туула зүрктә күн бәәҗч. Чини һарһад йовдг әәлиг эн әңгин салдсмуд цуһар меднә, цуһар келнә. Чамас көлтә би ичәд, арсндан әрә багтҗанав. Һанцхн нанд биш, цуг мана хальмг олн-әмтнд ичр болҗана.
«Тер Цедән Бадмин мөрнә хамудын сур боодһа уралан орлдан болхла, «тасрад» одна? — гиҗ сурцхана. Юн гиҗ теднд хәрү өгдгнь нанд медгдхш. Иләрнь келхд энчн йоста гидг ичртән ишкә хазсн, иргчдән хар сансн йовдл болҗана. «Медхд үг кел, мергнд гөрәс шах» гидг үлгүр бәәдмн, чамаг медх гиһәд келҗәнәв. Угта аавин көвүн үлгүр бәрлдүлҗ келдмн гидг билч. Ухата болхла мед, сүүлтә болхла шарвад, — гиһәд Мергн папиростан һал орулв.
«Угта, угта» гиһәд аанан саак мини уңг малтхар бәнч? гиҗ Бадм дотран санад зүркнь «кирд» гиһәд одв. Хойр сүүһәснь көлсн чиихәд, һол махмуднь киит урсв.
Мергн нүднәннь хойр хар цецгә Бадмин хойр цецгә тал чирмл уга зөрүләд: — Чи бидн хойр һарсн һазрасн хол дәәнә көлд йовнавидн. Әгрхлә — ааһ цусн, насн чилхлә — нәәмн чимгн» гиһәд һарлавидн. Аав, ээҗиннь альхн деер алтн һорһлда болад эркләд суудг цаг биш. Манд залу зөрг кергтә. Салдсмуд чини тускар дамбрлһ келдг болцхав. Тер хамгинь би соңсад одахн уралан ортн гисн заквр соңсад зөрц чамаг бийән үзүлтхә гиһәд өмн нүүрт көтлвр кеҗ. орулв. «Күртн» гисн цомгт күрл уга фашистнрин хайсн товас әәһәд аанан саак чини мөрнә хамудын сур боодһа «тасрад» чи ард үлдвч. Чини ард йовсн Юсуп Василий хойр чамаг күцәд, түрүлҗ орад кергтә сумд, снаряд цаглань күргҗ, өгв. Эндр манд умшҗ өгсн Деед Хүүвин зәрлг соңсвч? — гиҗ Мергн сурв.
— Соңсв, — гиҗ Бадм доран өвклзв.
— Ода тер хойрин баатр нерн цуг фронтар, Төрскн орн-нутгар тарв. Чи ма хойрин нерн уга. Уснд хайсн чолун мет чивҗ одв. Мана ардк төрл-төрсн, элгн-садн ю санҗадг болх. Хәрнь тер, мек һарһҗ, менд йовнав гиҗ санхмн биш. Чамд минь энүг келхәр дуудуллав. Дәкәд чамаг иим мек һарһсичн медхләрн йоста гидг дәәнә йосар догшн засгла харһулхв. Дәврәд орҗ йовсн цагт хәрү зулсн күүг хачкдг дәәнә йосн бәәдмн, эн хамгиг чи медх йостач, — гиҗ сүл үгән хадҗ келв.
Бадмин чирәнь улаһад нүднь усвкад оньган өгәд сууҗаһад, — чи Мергн мел чик келҗәнәч, би ухалнав.
— Не, йов! — гиҗ Мергн босад бүсән чаңһаһад бийән ясв. Бадм өскәһән цокад, доран эргәд һарад йовад одв. «Чоныг кедү бордв чигн кеерәгшән урһмл модн тал хәләдгән уурдмн биш» гидг орс улсин келсн үлгүр мел чик гиҗ Бадмин ардас кулыҗ хәләһәд Мергн толһач талан адһҗ һарв.
Бадмин һосна давхргтнь хошад киил хар хорһлҗ цутхсн мет көлән әрә дааһад чинәнь алдрад, чикәрн цокулсн элҗгн болад үрвәд йовҗ ирәд тергнәннь чиргүл деер доскалҗ сууһад мошнгта үүрмг тәмк хуучрад хурнясн орад бәәсн соньнд ораһад һал орулад татв.
Цаасн тәмкин һашун көк ута хооларн сорҗ кииләд хамрарн һарһн бәәҗ Мергнә келсн үгмүд нәәрүлв. «Угта аавин көвүн үлгүр бәрлдүлҗ келдмн, тегәд би чамд үлгүрәр дамҗулҗ келҗәнәв» — гиҗ эклв. Ода бийнь Мергнд мини уңг-тохм, уңг-дәң мартгдад уга. Эн намаг эс медсәр аҗглад йовдг бәәҗ, аҗглад бәәхлә, аҗрһ мөрн кеелтә болҗ медгддмн. Эн күн намаг аҗгла йовҗ аш сүүлднь эр нанар кеелтә «гү» кеҗ «унһлулхар» седх. Эцкиннь нер дуудулхар — эр болҗ үүдсн намаг яһад иигҗ өөмслхәр бәәхмб? Ода нанд күүнә үлмәд йовҗ амр, заян уга. Энүнә келсн үг тоомсрта, энүг әмтн иткх, тер юңгад гихлә: мана толһач ташр сержант болн коммунист...
Гүүҗ йовх нохан хаалһ деер көндлң зогсад сәрҗәх ноха гүүхднь саалтг болдмн. Тер хар санҗах нохаг хойр көлинь цокҗ хуһлад хаалһин хаҗуд хайчкхла цааран йовхднь амр болдмн — гиҗ мини эцк келдг билә. Үлгүр түүшлҗ мини өмнк хаалһдмн оньдин көндлң зогсад йовх күн Мергн болхий? Энүг хаалһ деерәснь авад хаҗукшан хайчкла нанд цааран йовхдм хаалһ сарул, амр болх гиҗ сандг биләв. Мини уңг, тохм малтдг улс цөөрҗ йовна. Дән кезә, яһҗ чилхнь медгдәд уга. Көвүнь эцкиннь ял даадм биш гисн чик болхий? гиһәд Бадм дотран тоолвр тоолҗ, тоолҗ амндан бәәсн тәмкиннь уңһдань унтрҗ йовсинь медәд һазрт хаяд өскәһәрн ишкәд уга кев.
— Эй, салдс, ю кеһәд уха гүүлгәд суунач? Ахлач сүүличн босҗ болш угаһар мошкад оркву? Хотан уухан мартвч? Тер йовн йовҗ хот кедг төмр заман йовн гиҗәнә болҗ заманч салдс Бадмиг дуудв. Замана ца нашар җолм дотр салдсмуд шууглдад инәлдснь соңсгдв. «Аанан саак нанар наад бәрҗ инәлдҗәдг болхий? Хә биз Мергн ма хойрин күүндә күн соңссн уга» болх гиҗ санад Бадм босад бийән ясад, тер цагт салдсмуд дуулдг:
«Дәәни көлд мордсв
Дөрәһән бичә суһлсв,
Дольгн иньг чамаһан
Дуундан орулад дуулсв...»
гиҗ ду ишкрн дуулад бийән әәтрүләд замин җолмур орв.
— Э-э, мана күн гер-бүлән санад гейүрҗәсн бәәҗ. Хар нүдтлән санад оркхла хоолд хот орхший? Бидн чамаг толһачас сүүлән мошкулад шоодулҗ гиҗ медвидн гиһәд зам салдс Бадмин таңгт хүв хотынь кеһәд өглһнлә:
— Көлгән белдтн! — гисн заквр экнд хадгдв. Хотан эдлчкәд тәмкән татад амрчасн салдсмуд нег дууһар босад мөрд талан гүүлдв. Бадм цаһан хорһлҗн таңгта халун-бүлән хотан шиңгнинь цалд, цалд цальгрулад, акунынь йовн-йовҗ балһад, үмкәд мөрндән күрв.
Хар кер мөрән хазарлад, хаҗу хәврһинь арчад, саңнаһинь илн бәәҗ, — Хәәмнь чини үнр соңсад оркхнь, аавинм энкрлҗ ундг һурвн шарһ санандм орад одна... Келкә болснчн һунднав, келкә эс болсн болхнь келсим цугтнь медх биләч. Келн уга чамдан юуһан келхв?
Әмән арһдад, чамаһан хармлад: арһ мек һарһад ар зах бәрәд арнҗла йовҗ ичрм илдәд уңгарнь усн орҗ йовна хәәмнь.
Ода, эндр өдрәс авн чамтаһан хоюрн нег мөсләд: дәрк бурхндан зальврад дәврдгин өмн көтлвр болҗ орхар шиидчкв. Хортна сумн кеним бидн түрүлҗ авхнь медгдҗәхш. Чи, хәәмнь, эн чирҗ йовсн ацаһан юуһинь чигн медәд угач. Ик гидг дааврта, ялта ацан бәәҗ... Болв чи ма хойрт зөрх кергтә мөр болхнь хөв бәәхлә, Юсупла әдл нег орден күртвзә. Дән чилсн цагт бардмнҗ йовхвидн.
— Мөрән зүүтн! гисн заквр соңсгдв. Һурвн, дөрвн агчмд татад орксн мөрд хатрад һархан санад, хойр чикән хәәчлдәд, сүүлән сегләд, белн болад зогсцхав.
Цедән Бадм татата мөрән сөөчкәд, капитан тал хол-хол алхад йовҗ ирәд, һоорҗ зогсад барун һариннь альхан барун цох деерән гердәд:
— Үр капитан, танд зөвән күргх зөв өгтн, — гиҗ мегдәҗ зогсв.
— Соңсҗанав! — гиҗ капитан оньган өгв.
— Эндр уралан дәврлһнд мана җиңгин әңгин өмн нүүрт көтлвр болҗ йовхд нанд зөв өгтн, — гиҗ Бадм һоорҗ зогсв. Хойр өвдгнь дал-дал гиһәд чичрҗәсинь капитан үзв.
— Не, сән, зөв өгчәнәв, заквр күләтн, — капитан тодрха келв.
Оньдин сүл булалдад йовдг Цедән Бадм эндр өмн нүүрт көтлвр болнав — гиҗ капитанас зөв сурв. Юн болсмб? — гилдҗ салдсмуд төр кецхәв. Эндр мана толһач дуудла, сүүлинь мошксн болх. Сүл дорнь давс кесн болх, тегәд бәәҗ чадад өмн һархар гүүҗ йовдг болх — гиҗ шуугцхав.
Нарн сууһад, бүрүл болад ирсн цагт, гев-генткн: җиңгин әңг «Уралан йовтн!» гисн заквр соңсгдв. Урднь күүндсн капитана зөвшәләр Бадм мөрнәннь шүрүн хатрлар цуһараннь өмн һарад зогсв.
— Өмн йовх Цедән Бадм эн хойр төгән хаалһар шуудтан йовтн хойр, һурвн дууна һазр йовчкад, барун талакшан һарсн медг-үлг җим хаалһар йовтн, тер хаалһ таниг урһа модна һазрур авч одх. Зуг тер хаалһан бичә алдтн. Сәәнәр хәләҗ йовтн! — гиҗ капитан закв.
Бадмин хар-кер мөрн хамран бүшкүрдәд, зөвәр курх бәәдл һарчаһад дурта-дур уга хойрин заагар көндрв. Цаг зөвәр харңһутрҗ одв. Бадмин өмн дерәлдсн модд дердәлдәд зогсҗах немш салдсмуд болҗ үзгдәд, хар зуухс, нигт шагшг танкс болҗ медгдәд Бадмин һуйнь чичрәд, хуухиннь үсн босад, хар көлс асхрулад, дару-дарунь ардан хәләһәд оңклзад йовна. Бадмин ард бараһарнь цувлдад йовҗ йовсн улс барун талакшан һарсн хуучрад бәәсн хаалһ үзәд, Бадмин ард йовсн салдс тотхад зогсв. Бадмин ардас хәәкрҗ болш уга. Сө хәәкрдг йосн уга. Ардкснь күцҗ ирәд, эн хаалһар эргх угаһан селвлцв. Тер хоорнд Бадм зөвәр хол шурһад йовад одв. «Өмн йовсн Цедән Бадм буру хаалһар йовҗ одсн бәәдлтә харан уга. Барун талакшан һарсн җим хәәлһ олдв» — гиҗ ар зах тал йовсн Харин Мергнд зәңглв.
— Яһад? Теңгр цокна гидг эн, җим хаалһ үзсн уга гидг тер, — гиһәд оньдин көтлврт йовдг эмәлтә мөр унҗ авад, Мергн гүүлгәд һарв. Зөвәр ууҗмд йовад одсн Бадмиг күцәд: — Яһҗ йовнач? Зогс! Өмнчн хортн бәәнә, хәрү эргүл, ардксчн яһла? — гиҗ шимлдҗ келәд автоматар завгурдв.
— Харңһу болад хәврһшән һарсн хаалһ үзсн угав, гемим тәвтн! — гиҗ Бадм мөрнәннь җола татн тергнәсн һәрәдәд буув. — Ду таср гинәв! — гиһәд Мергн Бадмин мөрнә хазараснь шүүрәд, дорнь эргүләд хәрү авад ирв.
Түрүн болҗ эй җиңгин әңгд ирхдән: «фронтд өөрдҗ йовад нанд тер хурдн кер мөр өгхнчн, хурднаснь унад зах бәрҗ йовад меднәв» — гиҗ Бадмин келсн Мергнә сананд орад дотр бийнь кирд гиһәд одв.
«Эндр намаг өмн нүүрт көтлврт йовултн» — гиҗ сурсн баатртн эн, үзҗәнт? Төөрәд әрлҗ йовҗ. Болн Цедән Бадм эндрин бийднь толһачин даалһвр күцәл уга, яһад хаалһ алдад, йовх-йовш уга һазр хәләһәд, йовснаннь тускар толһачт цәәлһврин әәлдхл бич. Би чамла дәкҗ күүндш угав, итклән барсн элмр — гиҗ цуһараднь соңсхҗ келәд Мергн мөрән көтләд эврәннь бәәрн талан йовҗ одв.
— Харңһу болад хаалһан алдсн болхий, аль хәрү зулҗ йовнавидн гиҗ медсн болхий — гиҗ Григорьев дамбрлв. Эндр уралан орх заквр биш, орман сольҗ баг модн заагт бүгтхә гисн заквр бәәсинь Цедән Бадм эн эс медв. Толһачин даалһсн даалһвр күцәд уга салңгин учрар әңгәсн салад, йовш — уга һазрур әңгән көтлҗ йовснднь гемшәҗ Цедән Бадмд дав деер эн сөөһәс авн һурвн хонгт селвцән угаһар бу бәрҗ харулд зогстха гисн заквр өгв.
Таш харңһу, төгәлң модта буһу булң, буру хәләсн өндр чагчм эргтә һазрт зогсв. Савһр-савһр модн дор тергдән тәәләд, мөрдән хамудтаһинь уяд хоңшартнь арвата-сульта—дорвасинь өмскәд орксн мөрд «кард-кард» гилһәд җаҗлснь соңсгдна. Төгәлңдән — ә-чимән уга. Хая-хая һурвлһ, бавуха көөлдәд «сард» гиһәд нисҗ чочана.
Карабинән күзүндән өлгәд деерән нашар көдрг көдрсн, эргин кецд урһсн арвһр ацта модна йозурт зогсҗах Бадмин элкнь унтад үрглүлн алдад эрлзәд ирнә. Зуг эндр өдр өмн нүүрт көтлврт йовнав гиһәд хаалһан үзл уга немшмүд тал йовдг хаалһар ардксасн тасрад засгдсан санад оркхлань: хойр нүднь заядар секгдәд, үрглүлҗ йовсн нөөрнь генткәр талрад зүркәрнь зүүһәр хатхсн болҗ чочаҗ серүлнә.
Ода намаг яһна гилч. Кеер йовад кедг дәәнә зарһд орулҗ өгхий, аль ялд унсн улсас бүрдсн ял уга батальонд илгәхий? Тернь дегд әәмшгтә «үклин һазр» гинә. Би ямаран гем һарһсн күн болҗ үкхәсн түрүлҗ үкхв? Яһдг болв чигн энд бәәҗ Харин Мергнә нүднә хонц болҗ нанд амрл уга. Маңһдурас авн намаг келнәннь үзүрт хатхҗ авад аль сансарн келх. «Эн күн зертә-зевтәһән, ацтаһан немшин цергүр орҗ йовсинь күцәд авч ирләв» гиҗ көөрх. Мергнә зөв. Мергниг иткх, саг-сергг күн гиһәд орденәр шаңнх! Муудад ирсн цагт Мергнд келх үг дала. Мини уңг малтх, саак мини эцкиннь зааврар сурһульчнрин хәәстә хотд хор кехәр седәд бәргдсиг келхлә болад бәәв. Мини эцк, Мергнә эцк хойр хуучна өшәтә йовсинь Мергн бас сән меднә. Яһдг болв чигн энүнә зөв диилҗәнә.
Тиигхлә нанд энүнә өмнәс өрцдг арһ уга. Урхгт торсн зурмн гидг эн, алдрҗ чигн болш уга, үкҗ чигн болш уга. Болв әмд күн арһта: аавин заясн агта хурц келн бәәнә, арһ-мек бәәнә. Бадм харулд зогсв чигн хара сул бәәв чигн асхн, өрүн уга иигҗ чееҗләрн гүвдлдҗ. Түңшҗ кившдг болв.
Цедән Бадм харуласн сулдад йовад, зөрүд йовҗ йовсн Мергнлә таш-баш харһв. Бадм барун һариинь альх цох деерән гердв.
— Менд! Менд! Не шоодврт бәәх күн яһҗ бәәнәч— гиҗ Мергн инәмсҗ сурв.
— Гем уга. Эндү һарһсан эврән медәд бийән гемшәҗәнәв. Чини тускар му юм ухалҗ, өөлҗ һундҗахн угав. Хойр көлтә күн биш, дөрвн көлтә мөрнә бийнь бүдрнәхн, чи эврән меднәч. «Кесн гем эзән темцдг, кецин усн һууһан темцдмн» тиигхлә чини зөв. Чини засглсн, нанд сурһмҗ болҗана.
Һурвдгч сөнь җиң талдан ормд йовҗ бүгв. Асхнас авн нам-чим, оһтрһу одта. Теңгрин уйдл, «һурвн марл», «долан бурхд», «алтн һасн» цуһар альхн деер асхсн цаһан мөңгд мет дарвалдҗ үзгдҗәнә. Бадм цуһараһинь бүрткәд, одн ардан ут нәрхн татас татад унад одхла тьфу, тьфу... гиҗ һурв нульмад, «Долан бурх дола давтад дола келхлә, нег келн килнцәс хөөһх» гиҗ «долан бурхд» тал хәләҗ кииһән авл уга давтад, баһ дүүвр насан санад цугинь тодлад нар, цар йовад, утар татҗ саналдад саак кевәрн уха туңһаһад цаган өңгрүлнә.
Нарн суух үзгт теңгр һазр хойрин ниилвр деер көшгрҗ һарсн күргр хар үүлн өөдләд адһм угаһар нүүһә йовҗ, ора деерк мелтхр оһтрһу төгәлң бүркәд харңһутрулад оркв.
Бадм тергд деер бәәсн ацад бүрткәд, капитан, ах лейтенант, толһач һурвн йовдг ноһан өңгтә нашарар харшмг кесн тергнд ирәд эргәд цугинь бүрткв. Капитан ах лейтенант хойр Мергнтә һурвулн нарн сууҗ йовхин алднд зөвәр удан хүүвләд күүндҗәһәд Мергниг үлдәһәд модн заагур уралан йовҗ одв.
Харин Мергн өрмгәрн бүркҗ авад сур кевтә сунад, суха кевтә улаһад унтҗ. Үсәрәд орҗах хурин үнрт саатулгдад сарсаһад кевтнә. Эн әмтәхн нөөртән: гер бүлән, өкәр көвүһән, амулңта һазран үзҗәх бәәдлтә хойр оочнь хая-хая татгдад мишәҗәх нилх көвүнә бәәдл һарна. Бадм тергиг буру зөв хойр эргәд хәләчкәд: «Чи ма хойрин мерг дассн ода иим әәмшгтә цагт эс үзүлхлә кенд кергтә юмб? — гиҗ келвч. Хоюрн мергн болхмн Баатр болна гидг тенд бәәнә гиснчн мел чик. Тер цага арвн долана шаальг хаҗ тустгла әдл хаҗ тусҗ чадх угаһан би медҗәхшв. Һарм чичрн гисн болад бәәнә. Керә һалу дуранав гиһәд уснд унҗ үкҗ гишң юмн болхла яахв, — гиҗ санад Бадм хәрү эргв.
Хур гииһәд өрүн цолвң холҗад нарн суух үзгүр үүлн шармгдад, шиңкән өр тунтрҗ йовна. Өрүн торһа эрә үзгдәд, нар угтҗ җиргснь соңсгдна.
Удл уга хонсн һолан урудад, хаҗуксан салад һарсн хар сала өөдләд, салан экнд бәәсн судлмуд дотр бүгҗәһәд экнә хаалһар ирх күүмтә машид күләҗ шин
снаряд, сумд авх даалһврта һарад йовцхав.
— Эн давсн хойр сө, хойр өдр әәмшг уга төвшүн бәәвидн. Болв санамрдхмн биш. Ода үкс гиҗ хотан эдлҗ авад хамг зер-зевән хәләҗ арчҗ диглтн. Удл уга тер зооһин зам хаалһар цергә машид ирх. Кемр тедн дунд бухч йовхла, эрк биш маниг бүрткхәр седх, бидн белнән үзүлхмн, — гиҗ ардас күцҗ ирсн Мергн келснд, цуһар босҗ тергдән темцв.
Ик удан болсн уга, җиңгин әңг бәәсн харшмгин һаза ноһан зүстә нашар бүрәстә «газ» машин ирәд зогсв. Җиңгин әңгин җисәтә салдс машинә өмн одад барун һаран барун цох деерән гердәд зогсв. Машинәс өндр нурһта алтн шар үстә ах лейтенант һарч ирәд, толһач кергтә гив. Җиңгин взводин толһач, үр Амосов һарч ирн:
— Бив, ах лейтенант Амосов! — гиҗ һоорад зогсв.
— Танд, иим бачм бичг авч ирвидн! — гиһәд лац нааһад деерәснь тииз-дарчксн бичг өгәд барун цох деерән һаран гердв. Үр Амосов бичг шулун болдгар секв. «Тана әңгд церглҗ йовх Мергн хаһач сержант Харин Мергн гидг кү; шулун болдгар нааран: мергдин батальона медрлт илгәтн» — гисн цаасн. Үр Амосов бичг өгсн ах лейтенантин чирә хәләһәд инәмсәд:
— Үр сержант Мергн, наартн! —гиҗ дуудв.
— Бив! — гиһәд Мергн мегдәҗ зогсв.
— Одак тана илгәсн сурврин хәрү ирв... Йөрәҗәнәв! — гиһәд Мергнә; һар атхад, бичг авч ирсн ах лейтенантд: — Мана кесг марһанд нам нег сум үрәсинь медәд угавидн. Эцкиннь дасхсн эрдм-аңһуч! Маниг үлдәһәд тана мергдин батальонд однав гиһәд күгдлә бәәҗ, эрлһ бичҗ илгәлә. Энүг йовулх нанд ик харм. Арһ уга, йосна закврт зарһ уга! Мана күн, мана нер һутахн уга гиҗ иткәнәв!
— Харин Мергн, бийән белдтн! — гиҗ эңкр нүдәр хәләв.
Шинәс аца ачсн тергд хәрү ирәд сала дотр зогсҗана, салдсмуд мөрдиннь хамудын суринь сулдхад, мальш деерк татасинь сулдхад мөрдән амраҗана. Ирсн ирүлсн хойр ах лейтенантнр одак ирсн машинә өөр тәмк татад күүндәд зогсҗана. Сержант Харин Мергн шин хувц өмссн, хойр боокс һосан «һал һартлнь» зүлгәд орксн бичкн чомда бәрсн:
Ах лейтенант, би йовхд белн болчкв! — гисн ирҗ өскә цокад зогсв.
— Не, сержант Харин Мергн тер зогсҗасн үүрмүдләртн мендләд йовий! — гиһәд ирсн ах лейтенантта һурвулн салдсмудын өмн ирәд:
— Үүрмүд! Тадн мел цагларн ирвт. Мана сержант Харин Мергн фронтин өмн нүүрт йовгч цергә штаб дуудулснд йовҗана. Эн ах лейтенант шишлң Мергниг авхар ирҗ. Аавиннь, эцкиннь дасхсн —алдл уга хаһад тусдг мергн эрдм, алтн мет «шорад даргдл уга» йовна гидг эн. Мергн мергндән нәәлсн күн. Иим цагт ар зах бәрҗ йовҗ чадшго. Тегәд эн баатр Мергн сар уралан мергдин багт өмн нүүрт йовгч цергт автн, — гиҗ эрлһ бичлә.)
Харин Мергнә хасн сумн фашистнрин хаҗуһар бичә давтха! Эцкинчн дасхсн эрдмд эллт уга болтха! — гиһәд үр Амосов Мергниг теврәд үмсв. Зергләд зогсҗасн салдсмуд: Мана күн менд йов! — гиҗ хәәкрлдв.
Мергн барун һарарн үүрмүдтән дайлад машин деер һарад суув. Цуһар ардаснь һарарн дайллдв. Цедән Бадм «би бас йовнав» гиҗ хәәкрхәр седәд уралан хойр ишкчкәд һазрт хатхчксн һасн болад һурниһәд зогсв.