Цагин эргц
Сөөни өрәл болҗ йовна. Асхна орндан орхин алднд теңгриг эңгдән бүркәд миркиҗ йовсн күргр хар үүлн, улм-улм зузарад нааран нурад, унҗ ирн гиҗәх бәәдл һарад, ик әәмшгтә болҗ үзгднә. Хая-хая, улс-улс гиһәд цәклсн цәклһнә заль ик ут улан тугар оһтрһу деегүр дайлад орксн болҗ күргр хар үүлиг улан будгарн будад, ут улан хаалһ татад, орчлңд үзгдчкәд, уга болад одна. Тер әмсхлин дару сө улм харңһурсн болад одна. Дарунь эс медсн болад дүң-дүлә, нам-чим болна.
Дөрвн хората, хора болһн хошад, цеңкр ширтә терзтә, модн девскүртә шавр герин зүн захин хорад унтсн улсин сүркрән соңсгдна. Һазак орчлңгин харңһуһас, гер дотр улм харңһу, цунцг. Асхн шамин герләр герт орхар нисҗ йовад хойр давхр терзин шил хоорнд генткәр зеткрәрн унҗ одсн бор эрвәкә эң-зах уга көк теегин олн зүсн цецгәс деерәһәр кедн-кедн бууҗ дурндан нисхәр седҗәх бәәдлтә, хойр җиврәснь әрә медг-үлг гилвкдг бут бүргтл, җиврән деләд, сәвәд терзин шил цоксн ә, салькнд делсҗәх хагсад ирсн зегснә дун һарад зиигәд бәәнә. Көөрк көшәд ирсн бәәдлтә, бәәҗәһәд-бәәҗәһәд зиигәд, гилгр шил давшад, хәрү унад, тошад, мааҗад бәәнә.
«Аһ үзәд, эмән геенә» гидг юмн альд болв чигн харһдгҗ. Орчлңгин нарна хөвтә герлд однав гисн һазртан одад, дурндан нисҗ йовсн эрвәкән бийнь, шамин герлд дурлад, терүг темцнәв гиһәд, айстан адһад нисхләрн, бор эрвәкә бийиинь зөв «тамд» унҗ гиҗ сангдна. Эн унтсн герин эздүдәс өрүндән серхләрн негнь терз секх. Терз хоорнд тенәд, төөрәд унсн бор эрвәкә теегән темцәд, хама-яма одсан медүлл уга дурндан дуулҗ нисх. Телүлҗәсн бор эрвәкән байр толһаднь багтхн уга.
Тер мет айстан, ю-күүһән медл уга адһҗ йовад, хөөткән санл уга шалтанла харһсн күүнд, һаран өгәд, тус болхла, ямаран сән ачта күн болх, тиим өр-өвч болхмн — гих ухам орна. Цуг тиим ухата, седвәртә болх зөвтә...
Гев-генткн «цәс!» — гиһәд, зузан хар үүлиг шу цокҗ ивтләд, ардан ут улан татас татад, одсн цәклһн оһтрһун нег захас, нег зах талнь нүднь ирмтл, һотьвкад уга болад одв. Дарунь луг-луг-луг гиһәд эңдән күрҗңнҗ йовад, таш-таш! Гиһәд, хамгин ик тов хасн мет тачкнв. Агчмд герин эрсмүд цаһан идә цацсн мет цәәһәд, хәрү харңһурад бүркгдв.
Эк, эцк хойринь хоорнд асхарнь эркләд сарвлзҗаһад, сарсаһад унтад одсн нилх оошг махмудта, буҗһр хар үстә, бәрм монтхр шилвтә көвүн чочад, амндан зууһад унтсн нудрман татад авхларн серәд, көл-һаран сарвлзулад, гиңшәд уульхар седв. Гернзл көвүһән серлһнлә урлдҗ серн, нүдән секәд уга бәәҗ, көвүнәннь хуча олҗ авад, ил махмудынь арһул хучад бий талан шахад: «Җахн-җахн холаһур! Җахн-җахн холаһур!» гидг эс билү? Давҗ одв, юмн болсн уга, әәх юмн уга! Мә-мә — гиҗ көвүнәннь амнд көвкр җөөлн цаһан мемәннь товч үмкүлҗ таалв. Эк көвүн хойрин күүндәнд Мергн серәд көвүнәннь көлмүд иләд олҗ авад таалв.
— Саак чини келдг, чини эцкин өшәтн Цедәһәс һаран күлүләд гүвдүлдг күүкд күн генткн зүүдндм орад, санам зовад үкҗәтл, лу ду һарад серүлчкв. Көөрк тер хама йовдг гилч, — гиҗ Гернзл Мергнәс сана авсмн кевтә сурв.
— Тер Цедә зәәсңгәс гүвдүлдг гергн гиснчн хөөч Манҗин гергн Шиндә билә. Күчтә келтә күн. Шиндәг келә бәәтл Цедә зәәсңгин яснь яарад йосндан адрн гисн юмн. Ода Городовиковин нертә мөрд өскдг хамтрлңгин саальчнрин багч болҗ көдлҗәнә. Района күцәгч зөвллин хүүвин төләлгч. Хөөч Манҗ хөөһән дахад хамтрлңд орсн ода хамтрлңгин күндтә хөөч. Ик күүкнь күүнд одад, ода хойр үртә. Бичкд асрдг герин асрулч болҗ көдлҗәнә. Дарук хойр күүкднь негнь Әәдрхнд сурһульд йовна, негнь саак селәнә хүүвин өөр бәәдг хамтрлңгин сурһульд багшлҗ йовна.
Бидн тиигхд һәргтә бәәсн, чавас мана баав, хөөч Манҗ, Бадаш, Муула, Натр ахта улс басл арһ уга бәәҗ. Цедә зәәсң, баячудын малар кеер нүүһәд йова-йовҗ нам хүүвин йосн делгрҗ йовхиг кесгтән медл уга бәәцхәҗ. Баячуд тедниг зарцан кеһәд, ном уга харңһуһар бәрәд, зарад, мухлалад йовдг бәәсмн.
Тер одак чини келҗәсн Цедә зәәсң ахта һалзурҗахин алднд хүүвин йосн «Улан ишкә гер» бүрдәһәд ик гидг ач, тусан күргсмн. Манахна әәмгт, Хар-Булгт Бован Һалахн гидг багшнрин дундын сурһуль төгсәсн, медрлтә күүкн, «Улан гер» толһалҗ, өөрән хойр хәр күүтә ирлә. Улан ишкә гер гиснчн йоста гидг цаһан ишкәһәр бүрсн хальмг гер. Зуг һазак герә бүрсмүднь улан-улан цацгудта. Барун эркн деернь ут улан иштә улан туг делсдг билә. Гер дотр, һулмтын ормд ик ширә улан цемгәр бүркәтә, деернь дегтрмүд, соньнмуд, үзглл онц-онцар салһчксн керчмр үзгүд, харнда, цаасд бәәдг билә. Наадк хойр ширә деернь патефон, домбр, шатр, дөөв күртл бәәдг билә.
Герин һазаһар, тотх, деевр деегүр ик-ик үзгүд барлгдсн дуудлһс, плакат дала хавчулһата бәәдг билә. Үлгүрнь: «Хуучна бәәдл — хог тасртха!», «Шин бәәдл — шулун делгртхә!», «Камзол — күүкдин хортн!», «Күүкд, камзолан хайтн!..», «Үсн-тосн, өдмг, заһсн булг кевтә буслтха! Үклин эзн-садв хорха цуг тохм тасртха!»... Нань чигн олн үгмүд дала билә.
Гер дотр деед бийднь термин толһаст өлгәтә: Ленинә, Калинина, Крупскин, Ворошиловин, Буденна зургуд бәәдг билә.
«Улан герт» көдлдг улан-улан альчурта күүкд үзхләрн мана берәд, күүкд уутан үүрлдәд, арһс түүсн болад, суулһсан үүрәд, уснд одсн болад сала-судл темцәд зулцхадмн. Улан альчурта, сурһульта күүкд ардаснь неклдәд, арһсинь түүлцәд, гертнь ирәд үкринь саалцад, олн зүсн цәәлһвр өгәд, үзг умшдг болһад, шин бәәдл, хуучна бәәдл хойриг нүднднь үзүләд, икәр кинҗ шунҗ дасхдг бәәсмн. «Улан герин» ач-туснь дала!..
Тиигәд Улан гер сойлын делгрлтәр дамҗад сурһуль уга харңһуг уга кеһәд, сурһульмуд бүрдәһәд, «Сәәни түрүн, мууһин сүүлинь» йилһҗ медәд, шинәр җирһдг болад, ниигмин хаалһд орсн болдг. Чи чигн зах-зухинь меднәч. Күч үзүләд, кү зардг баячуд-нойдудан уга кеһәд, хамтрлң-хүүвин аху шинәс бүрдәһәд амулңта бәәнәвидн.
Ода энчн йоста гидг цагин эргц.
Иим элвг-делвг сәәхн җирһл үзхвидн гиҗ мана эк-эцкнр санҗ йовсн болхий? Олн келн, угатя, көдлмшч урднь мухлалгдҗ йовсн улсин хөв-кишг алдр Ленин үүдәд, коммуна партиг һардад, делкән пролетармуд ардан көтләд, иим бәәхтә, кишгтә, хүүвин йос авч өгәд, бер тегш сурһуль-эрдм делгрүлҗ, цуг орчлңд нар һарһҗ байсав.
Эн хөвтә, кишгтә хүүвин йоснд өсҗ баһчуд, бидн ик гидг хөвтә улсвидн. Иим сәәхн нилчтә йоснаннь төлә әмән, зүркән өгч болхмн. Эн наачн наадад кевтсн мана көвүн ямаран хөвтә болх... Даснав гисн номан дасх, бәәнәв гисәрн бәәһәд, җирһәд, йоста коммунизм һарарн делдҗ — Бумбин орндан: «үкл уга мөңк, үрглҗ хөрн тавн насни дүрәр, сер-сер салькта, бүр-бур хурта, седклднь зовлң уга, севркәднь заг уга амрҗ җирһл эдлх күн эн! — гиһәд Мергн көвүһән «бий талан шахад өрмтрсн җөөлн цаһан халхаснь үмсв.
Иргч сәәхн җирһлин тускар күүндснә хөөн, үд болҗ, йовх цагт, эднә таньл залу ирәд, үүд цокв.
— Йо, дәрк! Энчн юн билә! — гиһәд зүн тоха деерән өндәһәд, барун һарарн көвүһән өрч талан шахад, Гернзл үүднүр хәләв. Мергн суусн ормасн өсрҗ босад, үүдн тал шидрдв.
— Кемб? Юн болв?
— Мергн, чивчи?
— Бив, кембч? — болв.
— Дән, дән эклчкв!
— Юн дән! — гиҗ Мергн ю-кү медл уга давтҗ сурв.
— Йосн дән! Дән эклчкв. Үкс гиҗ бос, радиоһан зү, хувцлҗ ав! Дөрвн часла Киев балһсн деер кесг бомб хайҗ. Немшин кермс мана меҗә һатлад, Москва деер бомб хайхар нисҗ йовдгҗ. Шулун болдгар һарч ир! Военкомат бачм кевәр дуудулҗана.
... Дән, дән гинә! Медвчи? — гисн таньдг күүнә дун өрәл час өмәрән курҗңнәд йовад одсн оһтрһун дун, цәклһн мет лугшад йовад одв.
— Кемб? Дән гисн болад оддмб! — гиҗ Гернзл суусн ормасн моһад хатхулсн мет өсрҗ босад хойр һаран сарсалһад Мергн тал гүүв. Мергн соңссан иткл уга үүднә өөр зогсҗасн бәәҗ.
Орн деер кевтсн нилх көвүн чишкәд уульв. Гернзл хәрү гүүһәд көвүһән теврәд, Мергнә хувц хәәсн болад, кесг юм ки шүүрәд, унһаһад, яахан медҗ чадхш.
Мергн көвүһән теврәд өрчдән шахв. Хар, Каҗ, Босхмҗ, Араша цуһарн шууглдсн орҗ ирцхәв.
— Наадк цәәһән үкс гиҗ болһ! Дотр киилг-шалвр, альчур, ухр, савл дүрҗ, авч йовх, ээмдән үүрдг гүлдрүлтә даальң түңгрцг бел ке, бичә ууляд-урсад бә, өтрл! — гиҗ Хар бердән келв.
— Мана көвүн Араша белн болчкв. Манла әдл улс яахмн болхви? Яһдг болв чигн би мөрән тохчкв. Бийән белдчкв. Эн алтн болсн үрдән йовулчкад, арднь аң геесн шург ноха мет аңкадад, хот эргәд эмгд хәрүлхмн биш. Түрүн дуудврт йовхмн! Мана мал-гер, һазр-ус булаҗ авхар аашх хортыг меҗә давулхмн биш. Маля даахарн йовхмн. Өрчәрн тулад болв чигн зогсахмн, көвүд, соңсҗант! Цухрсн баатриг дәврсн салдс диилдмн. Түмн церг гиҗ түдхмн биш, бумн церг гиҗ буцхмн биш. Ода биш кезәнә мана Әрәсә тал Парнцсин түмн сай церг эн мет генткн дәврәд орҗ ирсн бийинь, манахс маля даахарн босад: толһаһарнь түм малядад, нурһарнь найн җидәр чичәд, һарсн һазр күртл көөсмн.
Мергнә эк, меекә эмгн, Мергнә бичкн көвү өрчдән шахад теврчксн, асхрулад, ууляд бәәнә. Мергнә гергн хойр чомда секәд орксн, ямаран хувц, ю һарһҗ залудан өгхән медл уга: нег бәрәд, нег тәвәд, буру хәләҗ асхрулад, зөв хәләҗ инәһәд, көвүн талан нег хәләһәд, залу талан нег хәләһәд, һартнь юмн бәрдгхш.
«Эндрәс авн көвүн ма хойриг өнчрүлҗ үлдәһәд йовҗанач? Чамаг угаһар эн нилх бидн хойр, көгшн аав ээҗ хойрта яһҗ бәәхмб?» — гисн хәләцәр хәләһәд бәәнә.
— Юм медл уга, айстан бичә ууляд, урсад, мегшәд бәәтн. Герин эзн залу берк керг күцәхәр хол хаалһд һарад йовҗасн цагт, күүкд күн уульҗ, нульмсан үзүлдмн биш, — гиҗ Хар өвгн Гернзлиг соңстха гиһәд, эмгн талан зөвәр чаңһар келв. Холын зәңг холвата болдмн.
— Болв, залус, болһатн. Белн болтн, саглхмн. «Баатр баатр биш, саг баатр» — гиҗ келдмн. Тадниг ода Хар Булгт авч одад военкомат хәләһәд негинь таслх, — гиҗ келәд Буурла Хар Гернзлин кеһәд оркчксн ааһта цәәһән өргәд авлһнла: «Соңстн, соңстн! Москва келҗәнә 1941-гч җилин мөчн сарин 22-т сө дөрвн часла Немш орна фашистнр гев-генткн, зәңглл уга дә экләд мана орн-нутгин амулң бәәсн меҗә эвдәд Киев балһс болн терүнә өөр шидр бәәх балһсд деер кермәс бомб хайв. Хәәртә Төрскән, хәәҗ олдш уга өнр, өсклң «сетрә» һазран, һәәһин һә урвачнрт ишкүлҗ бузрдахмн биш! Хүүвин Ниицәнә олн келнә әмтн: нег дууһар ни-негтәһәр маля даахарн босҗ Төрскн орн-нутган харстн!..», — гиҗ эрст өлгәтә бәәсн ик хар тииргцин бәәдлтә радион репродукторар ик сонр дуута залу кун хәңкнүлҗ келв.
Мергнә герт шуугад үүмлдҗәсн улс цуг ду тасрлдад, дор ормдан бослдад, менрҗ радио чиңнцхәв. Ааһта цәәһән бәрн бәәҗ Хар босад агчмд уха туңһаһад көвүн талан хәлән бәәҗ: — Залус, энтн наадна юмн биш болх бәәдлтә, зеткр хатхна гидг эн! — Туңһлң цәәһәр мелмлзсн ааһин йоралд: хәләҗ ханш уга сәәхн, амулңгар, аль сансарн бәәсн хәәртә балһсд, аврлт уга хар саната фашистнрин товсин һалд шатҗах, нурад унҗах бәәшңгүд, өргәс, чишклдәд тарад гүүҗ йовх бичкдүд, буурл үстә өвгд, эмгд үзгдәд одв...
Төрскән идәһәрн теҗәһәд санамр сунад кевтсн мана һазр атыһад, туңшҗах болҗ чикнднь соңсгдв.
Хар ә уга толһаһан өндәлһәд көвүн талан хәләҗәһәд:
— Не ода яахв бөгән бөгләд, бийән хәләһәд, чикән атхад суудг цаг биш болҗ, одв. Цагтан бийән белдснтн сән болҗ:
Аав, ээҗиннь зөөсн зөөр,
Алтн болсн Бумбин оран,
Аврлт уга фашистнрәс
Арһ-чидлән нөл уга —
Харсхар йовҗах мана үрд:
Күгдләд дәврснднь
Көтлвр болад.
Хәрү буцснднь
Хаац болҗ,
Махлаһан дарҗ өмсәд,
Маляһан батлҗ бәрәд,
Көөсн дәәсән күцҗ,
Көлән батлҗ ишкҗ,
Маңна тиньгр байрта,
Маш ик диилвртә
«Алтн җолаһан» зөв эргүлҗ
Амулңгин туг делскҗ
Аав, ээҗдән менд иртхә!
— Йөрәл буттхә, йовсн һазрнь цаһан хаалһта болтха! — гиҗ нег дууһар хәрү өгәд Араша, Мергн, Канур, Мөңкә дөрвн һаза белн бәәсн хамтрлңгин яршг ярндгта көк ширтә машинд суув.
— Бидн Уттын һатлһн күртл һарһнавидн, — гиһәд Гернзл, Булһн, Кермн, Лаһа дөрвн машинә ярндг деер һарад сууцхав.
Деедк хотна көвүдиг берәд, күүкд, көвүд, ахнр, дүүнрнь домбр цокад, дуулдад үдшлүлҗ йовна. Дорд бийдк хотна көвүдиг үдшлүлҗ йовх баһчуд Уттын һатлһнд күрчксн наадксан күләлдәд нәәрлҗәнә.
Һурвн хотна гер болһна һаза нүдән гердәд, нуухан арчад, альчуран дайлдсн улс баг-багар зогсад көвүдин ардас хәләҗәх улс дала. Тедн заагт «доһлң» нульмста эмгд, экнрнь: «көләр йовсн ирдмн, күрзәр дарсн ирдмн биш». Көләрн йовҗ йовна, көөркс менд ирх! — гилдәд нег-негән әәтрүләд орад, һарад бәәцхәнә.
Уттын һолын һатлһнд, ик хар хад чолун дорас һооҗад бәәдг, цегән булгта көк девән өвстә булңд, цуһар хурад ирцхәв. Эдниг цуглрхинь күләҗәсмн кевтә, бичкн хар машин, өмнк зо деерәс өрвкҗ ирәд, эн улсин өөр зогсв. Көквр өңгтә таг-яг болсн дәәнә хувцта өндр нәрхн шар залу машинәс адһҗ бууһад махлаһан авад үсән хооран ясн йовҗ менд сурад: —Дуудгдх улс дутл уга цуһар ирвт? — гиҗ сурв.
— Цуһар белн! — гиҗ нег дууһар хәрү өгцхәв. Дәәнә хувцта залута хамдан машинәс буусн хамтрлңгин ахлач Саарл:
— Манахс эн тустан цухл уга цуглрдг улс. Салад, салврад, цувлдад йовдг залус биш, — гиҗ келн йовҗ ик бор чолун деер һарад, махлаһан авад, үсән ясад зогсв. Цуһар ахлач талан хәләлдв.
— Залус! Мана Төрскн яһад таниг иим бачм кевәр дуудҗахиг тадн меднәт. Төрскнд ик гидг әәмшгтә цаг болҗ одв. Немшин фашистнр гев-генткн дәәһәр дәврәд орҗ ирв. Мана Хүүвин Төрскнә олн келн, олн сай улсиг дәәһәр әәлһәд, үлмәдән орулҗ авад мухлалхар, шим шүүсинь уухар ирҗ йовна. Эн ора деерм бидн оһтрһуд мандлҗ бәәх орчлңгин шар нариг, альхарн атхҗ, халхлҗ чадх күмн-әмн делкәд бәәхий? Мел уга! Тер мет мана СССР-иг кен чигн альхарн атхҗ, халхлҗ чадш уга юмн!
Һооҗад бәәдг булгта, һооһар урһсн уласта Городовиковин нертә хамтрлңгин баһчуд, дәврәд орҗ ирсн шар нохасиг дөрә доран дарад менд иртн! Эн мана хамтрлңгин неринь зүүсн мана баатр Ока Городовиковд болн Семен Буденнд: энд, хальмгин у теегт Улан Цергт белдсн унаһа цевр цуста мөрд өскдг хамтрлңтн өсәд, өргҗҗ адуна тонь һурвн миңһн болҗ өсв — гиҗ зәңгләд, маднас менд келҗ одтн.
— Не, «мордхин үг — негн, мөрнә чикн — хойр» гидг үг бәәдг биший. Көвүд! Эк, эцкнрләрн, элгн саднларн мендлҗ автн. Тер көк ширтә ик ярндгта машин деер сууһад эн бичкн машинә ардас дахтн, — гиҗ ахлач келәд махлаһан өмсв.
— Ахлач, түрд гитн! Би кеер йовх хөөчнрин хошас ирләв. Эн мана көвүдиг цергт йовулҗах зәңг соңсад, өөрән бәәсн гү саадг багас нег бедр гүүнә чигә авч ирв. Мана Шев эн зәңг соңсад бийиннь хадһлҗасн һунн иргән алад, үй-үйәрнь утлҗ чанад, көргәһәд эн көвүдин хаалһд өгтн — гиҗ илгәв. Би хара бәәхмн биш эн боорцг кевв. Күңшүтә хот күүнд ацан болдмн биш. Эн цаһан идәнәс тер көвүдт кеҗ өгтн. Эн боорцг, болсн мах даальңгудтнь дүртн. Цаһан идәһән эдләд, цаһан седкләрн йовад, цаһан хаалһарн хәрү менд ирҗ, эн эмнг гүүдин үсәр искәсн чигәнәсн ууҗ, ээҗ ааван байрлултн, — гиҗ өндр нурһта гүн хар нүдтә Шиндә гергн йөрәл тәвб.
— Э-э! Чи бас йовҗанач? Чамаг йовхла, санснтн күцх.
— Ханҗанавидн, Шиндә бергн, тана келсәр болтха! — гиҗ Мергн гекв.
Цергт йовҗах көвүдт неҗәд ааһ чигә кеҗ өгәд, махн, боорцгинь даальңгстнь дүрәд, мендләд, халхаснь үмсәд, альчурарн ардаснь дайлдад, шууглдад әмтн гер-гертән тарад хәрцхәв.
Цергә көвүд суулһсн хамтрлңгин көк ширтә машин харань харада болад, барань батхн болад, «менд бәәтн!» гисн дууднь әрә соңсгдад, оһтрһуд һанзһрсн өндр улан тоосарн ардан дайлад зо ташрлад йовҗ одв.
***
Дунд нутга хотл Булһн селән бәәршсн һолын ар өмн көвәс, булңгуд ик-ик задһа харһа ярндгта машидәр, кү зөөдг көк ширтә күүмтә, төгәлң терзтә автобусар, мөрн тергдәр дүүрң. Машидин сүүдрт, һолын ноһата булңгудт һурвадар, дөрвәдәр, тавадар хурсн улс дала үзгднә.
Эн улсин күр-күүндәнә һол төрнь: эндр, эн хар мөртә өдр генткәр зарлсн һә болсн дәәнә туск төр. Күн болһна толһад, эрт йовҗ хортан дарҗ, хәрү менд ирҗ үр-садан өскҗ җирһлиннь җисә цааранднь делгрүлх ухан бәәнә.
Булһн селәнә ар кец деер бәәх военкоматин өөр күн дала, баг-баг гиһәд, һартан цаас бәрсн улс орад, зүдлдәд бәәнә.
Хойр күн харһвас түрүн сурврнь.
— Чи йовҗанч? Чини нөкд яһла?
— Би йовҗанав!
— Бидн ах-дү хойрулн эцктәһән йовҗанавидн. Хамдан нег багт харһҗ үзий. Мана баһчудас кесгнь сән дурар йовҗана, — гисн күүндән соңсгдна.
— Кукн мини, болһаҗ йов, нөөрән ахрдул. Дәәнә көлд йовсн күн саг-сергг болдмн. Үзхин — нүдн, соңсхин-чикн болад йовдмн. Киитнднь көлән дуланар бәрҗ йов. Тер түңгрцгдчн: ишкә ультрг, ноосн цугла, утцн зүн хойр, нег цөөкн товч, утх, хурһн беелә тәвв, геечквзәч! — гисн экин дун соңсгдна.
— Чи, ач көвүн, соңсҗ ав. Би чини аавчнь 1914-гч җилд болсн көрңтнә дәәнд, 1918-гч җилд болн иргнә дәәнд орлцад менд амулң хәрҗ ирләв. Тегәд чигн эн тана сәәхн җирһл үзәд байрлдгтан көгшрл уга йовнав.
Дән гидг юмнчнь шатр наадсн әдл сүүктә, мектә, тоолврта юмн. Хортан диилхәр седхлә, һанцхн зер-зев биш, толһа, зөрг кергтә. Толһач күүнә закаг нег чигн хаҗһр ишкл уга күцәҗ, соңсҗ йовх зөвтәч. Толһач күүнә өмнәс сөрүд үг келдмн биш. Әрк ууҗ, әлә кех зөв угач. Шулун, шудрмг, соңсврч бол. Залу-зөрмг бол! Зөргтә кү сумн тусдмн биш. Саг-сергг бол. Хортан күцҗ автлан хооран бичә цухр, хооран цухрхлачн ардчн үлдсн манд алдр му нерн болх. Ардк олн-әмтндән, аав-ээҗдән, амулңта төрскндән нәәл!
Эн шивә, чолуһар, төмрәр кесн шивә биш. Чолудар кесн шивә нурад унҗ одхд маһд уга. Төмрәр кесн шинән төдгнь тасрад матиһәд, матгдад оддмн. Кукн, чини ард мана Хүүвин Ниицәнә олн келн улсар холвад, гүрәд, зәәдәд кесн шивә бәәнә. Иим күмн-әмтәр кесн шивә күн хамхлҗ, матилһҗ шатаҗ чаддмн биш! Терүгән медсн салдснь — йоста гидг баатр салдс болдмн. Хәрнь, ач көвүн, аавиннь келсн үг тодлҗ ав, зүркндән хадһл, аштнь кергтә болх. Не, менд йовҗ, «алтн җолаһан» зөв эргүлҗ аавдан менд байрта ир, — гиһәд буурл уста, цаһан томһ сахлта өвгн ач көвүһән теврҗ үмсәд, хормаһан шуурдад, хоңһр-һалзн мөрән унҗ авад хооран һарсн хаалһар шүрүн хатрлһарнь һарад йовад одв.
Мергн, Араша, Мөңкә һурвн «эдн эрк биш сән дурар йовхмн» гисн цаасдан авад байрта һарч ирәд одак буурл үстә өвгнә ач көвүндән келсн сурһмҗ соңсад, не, «мордхин үг — негн, мөрнә чикн — хойр» гидг бидн мордх болад мөрән тохчксн улс, тер Булһна өмн көвәд бәәсн хотнд одад таньдг улсларн мендләд һарий, гиһәд Булһна өмнк хот темцв.
Һолын өмнк булңд көк ноһан деер дуңһралад суусн улсас Цедән Бадм өөрән зүс буру хойр көвүтә туслцад аашна. Үг булалдҗ йовх бәәдлтә, зөвәр чаңһ-чаңһар ду һарлдад йовцхана. Бадмин чирәнь минчиһәд улаҗ, хойр нүднь зеегтҗ. Киитн хар көлсн заһрмгарнь һооҗад, шора наалдсн өргнә талькарнь чиихәд киилгиннь захар орад йовна.
— О-о! Мана салдсмуд, мендвт! — гиҗ Бадм тосад нег һарарн киртс гиһәд одсн көк көвәтә цаһан альчурарн көлсән арчн йовҗ көвүдин һаринь авч мендлв.
— Менд, менд! Чи, Бадм, бас йовҗанч? — гиҗ Мергн Араша хойр дегц сурн һаринь атхҗ мендлв.
— Уй, иим үүмәтә, утхин ир деер бәәх цагла чи йовҗанч гиҗ сурдв! Тиигтлән тадн намаг бүчтнд орулҗ авчахшт. Тадн намаг бүчтнд, комсомолд орулҗ авл уга каңкилдәд бәәдг билт.
Маднас кен кедү фашист алхинь медгдәд уга. «Шовуд кедү һууҗмл һарһсинь намрлҗ меддмн» — гиҗ орс улс эс келнү? Мергн, чи бидн хойр буудан мергн улслм, мергн улс ода керглгдҗәнә. Йовхмн, зуг хамдан нег багт йовхмн, кен яһҗ дәәллдгинь медхвидн! Не, одакасн эн Харин Мергн Араша хойрт кеҗ өг, хол хаалһ йөрәхмн, — гиҗ Бадм өөрән йовсн оочдан утхин сөрвтә өндр нәрхн хар залу тал хәләв.
— Ке гихлә, кеһәд бәәхугов, угатя биш байн, уга биш бәәнә, — гиһәд өндр хар залу һартан бәрҗ йовсн хар даальңгасн шилтә әрк чирк хойр һарһв.
— Уй, яһҗанат, һал цаһан өдрәр, бәг-бәг, би уудн угав, — гиҗ Мергн үргҗ һаран саҗв.
— Гем уга, гүн хооларн неҗәд гүүлгәд оркхла, гүрмр гесн халад, келн хурцгдх, —гиҗ өндр хар залу чирк дүүргҗ кеһәд Харин Мергнд өгв.
— Уга, болш уга гихлә, болад бәәхугов. Бидн тиигән күүнә гер тал орад мендләд һархар йовнавидн, — гиҗ Мергн Арашан һарас татв.
— Не, бәг, бичә өг. Энчн комсомольц күн. Маднла ноосан харһулш угаһар седҗәнә. Эврән кергәрн адһҗ йовх кү ээрәд, сурад керг уга. Энчн кезәнәс нааран нанас зула күн. Бүчтнрин вожатый, әвр цевр күн әркәр будад керг уга! Харин Мергнә хүвиг хар һазр ууг — гиһәд Цедән Бадм чирктә әрк татч авад һазрт асхчкад, Мергн тал му нүдәр хәләв.
Әрлһә, айстан дала эс болх юм бичә келәд бә. Бичкндк цаг сергәһәд керг уга. Давҗ одсн хур занч авч некдмн биш. Хол һазрт йовҗах хойр залу хаһцш уга сән иньг-амрг болдмн. Тер төләд: залуһин сәәг кеер йовад мед, гергнә сәәг гертнь одад мед гидг үг бәәдмн. Кен негнәсн хар бичә автн, бичә өөлтн, хәрү ирнәвидн — гиҗ Араша эвинь олҗ келәд цааран йовцхав.
Энчн намаг сурһульд эврәһәрн ордг цагт: күзүндән күрң улан-улан бүч зүүчкәд мини хаалһд кесг көндлң мод ханҗ йовсн комсомолин самнрта күн. Тер цагт кесг көвүн күүкдин нүүрт: «харңһу сө — болш уга, хар буданд хать болш уга харчудын өшәтнч» гиҗ келлә. Сәәни орнд төрг мини эцк Цедә эн Мергнә тиигҗ келсн үгд оньдин өөләд һундад, унтсн орнь өвр-шөвг болад, хорнь буслад, эцәд, хатад йовдг билә. Аавин келсн үг ода бийнь мартгдхш, арандм зуулһата! Зальгҗ болш уга хордад үкҗ одхв. Хайҗ болш уга харм төрәд хадһлад йовнав.
— Ке өөркәсн, дәкәд неҗәд дарҗ авад, тиигән өөрдий, йовх кем болҗ йовна... Шавхринь чи бийдән кеҗ ав. «Хойр уул биш, хойр күн харһдмн». Чи бидн хойр харһхвидн. Чи намаг иигҗ чик седкләрн үдшүлснчн ик гидгәр ханҗанав.
Дагҗңнҗ хатрдг
хар кер мөрни,
Дәәнә көлднь дүүлңннә,
Дәәвдин көвүн
Данзн нойн гидгинь
дәрк — бурхднь өршәтхә!..
Эн дун мини эцкин дурлҗ дуулдг дун билә. Зәрмдән амнь халад ирхләрн Нимә гидг күүкәрн домбр цокулад, Цахрт бәәһәд, манад зарц болдг Наса гидг көвүһәр дуулулад седклән аадрулдг билә. Аавм ода бәәсн болхла, мини ормд талдан кү йовулад намаг яһад болв чигн өөрән үлдәх билә. Ода уга. «Уга юмн үкрәс хашң», яснь хумхарҗ одсн чигн биз, би медхшв. Болв намаг дәәнд авснд би байрлҗанав. «Әгрхлә — ааһ цусн, нәрдхлә — нәәмн чимгн». Хама хумхарснь нанд йилһл уга! Тегәд би өрүн өрлә ард, Хар Булгт бәәсн үвлзңдән одад сурһуль бәәсн герт аав-ээҗин эргүл-мөргүл кеҗ кишгән эдлҗ йовсн һазрт одад мөргәд һарв. Тер герин өөгүр йовх болһндм аавинм һашун нульмсн асхрад һарсн һазртан, зөөсн зөөрдән тачаһад, элкнь урсдг цаг нанд төрүц мартгдхш, мел энүндм (өрчән нудрмарн чичәд) төөн болад бәәнә, мөңк бәәхмн...
— Чөнзн, чи манла йовҗахшч! Тернь нам чамд сән. Чикән атхад чиңнәд кевт. Идх-уухчн бәәнә, иньг-амргуд олдх. Санаһан бичә зов, — гиһәд чиркән өгәд даларнь ташв.
— Бадм, чи эврән медҗәнәч. Намаһичн, му нертә, киртә кишва күн гиһәд, урудх, өрхән медл уга, утхин ир деер бәәсн бийнь эн дәәнд авчахш. «Аляһан амндан зууһад, альхн деерән шумр шатаһад, одх һазр уга, орх нүкн уга элмр» — гиҗ әәҗәдмн болхугов. Ода яахв, арһ уга! Тадниг йовҗ одсн ард нанла әдл улст оддг һазр, ордг нүкн дала болх — гиҗ санҗанав. Белн нерсн әрк чигн олдх, белвсн берәд, бергд чигн олдх, — гиҗ санҗанав.
«Манҗасн гедр хәрсн ялдуркднь одхшв,
Малыһән хәләдг көвүнднь однав.
Гелңгәсн гедр хәрсн ялдуркднь одхшв
Гериһән эргдг көвүнднь однав!»..
— гилдәд ярд-ярд гиһәд дуулдад бәәдг эс билү? Ода тадниг йовулчкад герән эргәд, малан хәләһәд бәәсн маднас хамаран одна гинәч! — Ха-ха? Ха гиҗ инәһәд:
— Не Бадм, хәәмнь менд йов! Бийән хәлә. Сумн күрш уга һазр хәәһәд сүл бәрәд йов. Өмәрән дәврәд орсн цагтнь арднь нов, хәрү цухрад зулсн цагтнь өмн нүүртнь йов. Тиигәд әмән арһлад йовхларн толһа менд ирхч. «Толһа менд йовсн хөөн, токуг, шиврлг олдх». Бидн чамаг: бииз-бүшкүр татад, мөрн ки кииләд, тәкл тәкәд тосҗ авнавидн, — гиҗ халхдан утхин сөрвтә өндр нәрхн хар Чөнзн гидг залу келн бәәҗ шалвриннь хавтхас атхад дүрчксн үүмлдсн цаасн мөңг һарһад Бадмин пинҗакиннь дотр хавтхд дүрв.
Минь эн агчмла военкоматин һаза дәәнә шар бүшкүр татҗ дуудв. Машидин, тергдин сүүдрт, һолын булңд, энд-тенд суусн улс, эк, эцкләрн, гер-бүләрн мендлҗ авад нег дууһар цуглрв. Дала болсн харһа ярндгта машид деер сууҗ авад төмр хаалһин өртң тал цувад һарад одцхав.
Чилм хар тосн чиихсн ик-ик уур тергн нар-цар хойр сольвлдад, өткн хар ута бадһлулад, көөгдәд ирсн хар аҗрһ мет бөөрнь бүлтһлзәд ур нәргүләд әңкллдәд бәәцхәнә. Хоор-хоорнднь холвад орксн улан ширтә чиңглгүдин үүднь татата өртң өмн нег-негән өвцүһәрн түлклдәд хард-нирд гиһәд зогсв.
Нег чигн күн үлдл уга шулун болдгар чиңглг болһнд орҗ суутн! — гиҗ цуһараннь толһач болх бәәдлтә күн радиоһар хәәкрв.
Олн зүсн хувцта, олн зүсн чирә-зүстә: орс, хальмг, хасг, маңһд, украин улс күн болһн гүлдрүлтә даальңгуд бәрсн; нег-негән түлклдәд чиңглгүдин үүдәр әрә багтлдад орад, орман олад, терзәр хәрү хәләлдәд, һаран дайлдад олн зүсн келәр менд келлдәд, шууглдад бәәцхәнә.
Әңкләд зогсҗасн ик хар уур тергн «би көндрҗәнәв» гисн докъя өгч утар татад хәәкрв. Өртңгин үүднд зогсҗасн шар тасмта картузта залу шар өңгтә дарцг өргәд «хаалһд саалтг уга» гисн докъяһар хоңх цокв.
Күчтә хар уур тергн күгдлв, сүүләснь келкәтә чиңглгүд «чочад» нег-негән түлклдәд ормасн көндрв. «Хаалһасм хооран һартн!» —гиҗ утар татҗ хәәкрәд саңһсрһта өткн хар утаһан ардан һазрдулҗ үлдәһәд хурдндан орв. Дәәнд йовҗ йовх салдсмудын дууллдан, гармулин дун, төмр хаалһин төдгүдт цоклдсн төгән дуунла нииләд «тиг-туг», «тиг-туг» гиһәд теегин сальк хавлад өлңгәс босхсн ол цаһан туула мет өрвкәд йовна. Хаалһин хаҗуһар яралдсн суңһгин бахнс, теегин толһас «менд йовад, менд иртн!» — гисн мет: нүдн бүрд, чикн сард гитл терзәр дайлад торс-торс гиһәд үлдәд йовна.
Эн зүдҗ йовх улс заагас 1917 җил хальмгуд цергт мордхдан һарһсн:
«Бүргәд өргсн баранднь
Бууһин сурһулян даслав,
Бууһин сурһулян дасвчн
Буйнтахн ээҗм сангдна.
Шарту гидг балһснднь
Шаһаца бальчгднь тавшлав,
Шаһаца бальчгтнь тавшвчн,
Шаашкин сурһулян даслав».
Эн дууна айс соңсад дарук чиңглгүдәс хальмгуд иргнә дәәнд мордхдан һарһсн ду иигҗ эклцхәв:
Шар ширтә каазднь
Шаңһа мөрдән асрия...
Уур тергн баһ-баһ өртңст зогсхш. Хая-хая ик өртңд зогсад чиңглг болһнд кедү күн йовхинь дуудҗ бүрткнә. Минь эн зогслһнла салдс болһн, бәәсн саван авад гүүҗ һарад буслһсн халун ус авцхана.
Төмр хаалһар өдр-сө уга гүүҗ йовх чиңглгүд нарн суух үзг тал өөрдх дутман дәрин күңшг утана, шатсн хуухрсн сагсрһин үнр һарад йовна. Хай-хая луг-луг гиһәд лугшад хол ду һарчах оһтрһун дун мет күрҗңнәд һазр чичрүләд оркна. Эн өртңд эшелонд йовх улс цуһар буув.
— Залус, соңсҗант? Ка туссн фашистнрин товин дун. Гем уга, әәх юмн уга. Нег чигн ишкм хооран цухрхмн биш. Уралан орад йовхмн. Мана олн сай, олн келн церг диилдг хортн уга!
Дәврхин түрүнд, цухрхин ард йовхмн — гиҗ мана алдр Төрскн дуудна, дасхна — гиҗ эшелон толһалҗ йовх бухч, бодлһин әңгин ахлач хойр даңгин келнә.
— Үр бухч, бәәрндән эрт күргтн. Һәәһин һә фашистнриг толһаһинь таслхмн гиһәд оркхла, бу авад хах дурн күрәд, һар җахшнад йовна. Зуг маниг күртл дән
чилҗ одвза — гих ухан орна, — гиҗ, Харин Мергн келв. Цуһар шууглдад инәлдв.
— Энтн аңһучин мергн көвүн — Мергн гидг нертә, хаҗ бууһин сум үрәдг күн биш, — гиҗ Араша хөкрлв...
— Сән болнус, фронтд мергн күн — мергс ик кергтә, — гиҗ бодлһин әңгин ахлач келв.
Минь эн агчмд хар-хар кирстә кермс һурвад, һурвадар цувлдад орксн хурлһад нисәд аашна.
— Тарад кевттн! — гиҗ, бухч хәәкртл: энд, тенд товс унһаһад, элсн, шора цацад шуугад, шуукрад давад һарад одв. Хуухин үсн босад, көл-һар чичрәд, бәәсн бий ирвәтрәд одв.
— Күн шавтсн угай? Я, харҗахар маниг сүрдәһәр нисҗ йовцхана. Удл уга эднә далвагинь хамх цокхвидн. Дәврәд йовдган уурад, далваган теврәд, сүүлән хавчад, хәрү зулх, — гиҗ бодлһин әңгин ахлач әмт әәтрүлҗ келв
— Взводар зогстн! — гисн заквр соңсгдв...
Бухчин келсн бәәрнд сө 12 часла көөһәд авад ирв. Буру хәләсн эргин кецд зерглдүләд бәрсн нашар мәәхсин ораһинь модна ацмуд, бүчрмүд шарлҗ хаяд һазрла һазр болһҗ. Дотрнь «Бавуха» гидг панр урң-урң гиһәд шатчана. Салдсмудыг цувлдулҗ зогсаһад взвод, взводар орулад салдс хувцд, бу, зәрмсднь автомат, салдс төмр күрз, таңг өгәд толһачнрнь дахулад, дахулад һарад бәәцхәнә.
Бәәр бәрлдх цаг өөрдҗ йовна. Ода белн болвт? Болһатн, саг-сергг болтн. Хортн дегд аврлт уга. Хаҗу, хәврһәс генткәр орад ирхд маһд уга. Эн сөөни бийднь чигн «бостн», «дәвртн», «бүслтн» гиһәд заквр өгәд оркхд маһд уга. Не, менд, байрта, диилвртә харһий. Өдәсчн биш, өрвлгәсн чигн биш болтха, — гиҗ йөрәһәд, һарһад, йовулад бәәнә. Һолын цаадк көвәһәс нег ах лейтенант гүүҗ ирәд бухч, бодлһин әңгин ахлач хойрин өмн барун цох деерән барун һаран гердәд үг келв.
— Мөрнд иҗлдсн, мөр эдлҗ дассн: хальмг, хасг, киргиз тохмта улс бәәнү? һаран өргтн, гиҗ бухч хәәкрв.
— Би, би! — гилдсн һурвн күүнә дун соңсгдв,
— Би бәәнәв, хальмг күмб, мөр эдлҗ дассн күмб.
Мөрнә шүрү дахулад чавчхла, фашистнрин толһа өсрх, — гиҗ Харин Мергн һаран өргв.
— Һурвн ишкм өмәрән һартн! — Бухч эднә өмн ирәд ахрар: — Мөрн җиңд йовсн улсас фашистнрин товла харһад хорсн улсин ормд көдлх мөрнд һавшун, мөрнә заң меддг улс кергтә болҗана.
— Дав деер толһач болҗ чадх арһта, сурһульта күн эдн дунд бәәхлә, йир сән болх билә, — гиҗ ах лейтенант келв. Бухч эднә нер-усинь давтҗ сурад, батлад җиңгин әңг толһалх күн минь эн комсомолин сегләтр йовсн дамшлтта комсомолец, аңһучин көвүн Мергн, соңсҗант? Би таниг шиидҗәнәв, — болв.
— Соңсҗанав! — гиҗ Мергн өскәһән цокад эргв. Тер улсин негнь Цедән Бадм бәәҗ.
Ах лейтенант Амосов хойр хальмг, нег хасг һурвиг шулун болдгар дахулад һолын телтр ик буһу булңд мөрдән тәәләд хот өгчәсн хөр шаху тергд — җиңд авч ирв. Җиң зөөдг салдсмуд дегц зогслдв.
— Дав деер эн һурвн салдс танур илгәв. һурвулн мөрн адус эдлҗ өссн, мөрнд эвтә, мөрнә заң меддг чадмг улс: Цедән Бадм, адуч йовсн күн, Эрәлин Юсуп күн болснас авн мөрнә сүүләс бәрҗ өссн күн. Харин Мергн тохмин мөрч — тана әңгин толһач болхмн. Таньлдҗ автн. Буудан мергн Буурла Харин Мергн гидг залу — комсомольск бүрдәцд сегләтр йовсмн. Эн Юсуп Бадм хойриг одак товла харһсн хойр тергнд татх шин мөрд зааҗ өгтн. Олн — тавн үг уга, өтрлтн! — гиһәд үр Амосов җиңгин нег захаснь авн, нег зах күртлнь һурвн салдсан дахулад җиң гисн юмн иим дәәнә цагт ямаран чинртә, туста, тетквртә юминь келҗ өгв. Өмн нүүрт дәәлдҗ йовсн улст цаглань сум күргҗ эс өгхлә — йосан һолсн, һосан геесн өшәтнрин тав хаңһасн, иньгүдиннь седкл бишрәсн кишва күн гиһәд дор ормднь хачкдмн! Цаглань сумд күргәд өгхләтн теврҗ үмсәд тиим күн, энүг ачлтн гиҗ Төрскнд зәңглдмн. Дәкәд фашистнр иим җиң хәәһәд, дурнавдад «аңһучлад», тов хаяд, йовдгин туск цәәлһҗ өгв.
Җиңгин ард эрг деер йовсн хойр тергн һолур орад уга йовтлнь тов өөрнь ирҗ хаһрад: хойр кү, хойр мөр хораҗ. Хойр тергн дөрвн төгәһән деегшән кеһәд, чиргүлмүдән хамх цокад эргин кецд унҗ.
— Үзҗәнт энүг, өмнән йовсн тергдәс холд эс заагрсн болхла, эдн иим аюлла харһш уга бәәсмн. Саг-серггән геесн самһа йовдл — гидг эн. Өмн нүүрт дәәлдҗ йовх улс мадн хоорнд залһлдана церг гиҗ бәәнә. Теднә ракет хайҗ докъя өгдгнь алдл уга хәләҗ цаглань шамдҗ, күцәх кергтә. «Өмәрән!» гисн докъяһар ямаран һалмудта ракет хайдгинь «хооран цухртн, әәмшгтә!» гисн докъяһар ямаран һалмудта ракет хайдгинь медҗ оньган өгх кергтә. Өньдин мөрд зүүлһәтә, бууһин чавгуд татата, сур-цуцас хагсу белн — бүтн болх йоста. Нүдн хурц, чикн сонр болх йоста. Хамаран йовввчн һазрин хотхрар, сала-сартгар, урһа модд дораһур бултҗ йовхан мартхмн биш. Эн мет иигҗ ард үлдҗ салҗ салврҗ йовхларн иим аюлла харһад одхд маһд уга. Иим ик даалһврта көдлмшт церглҗ йовх улс ялынь даахан бичә марттн! Ямаран буру һарһна тер күн дәәнә цага кеер йовад кедг зарһла харһдмн.
Хәрнь эн хамган толһадан тодлтн. Тана кесн ач Төрскн мартхн уга, — гиһәд ах лейтенант часан хәләһәд, мендләд, өскәһәрн эргәд тедүкн күләҗәсн эмәлтә мөр унҗ авад уралан, өмн нүр тал йовҗ одв.
Ах лейтенант үр Амосов йовҗ одсн ард Харин Мергн җиңд йовх улсларн таньлдад: нер-усинь сурад, мөрдинь шинҗләд, кенд ямаран мөрн бәәх, зүсинь тодлад, зер-зев сур-цуцаһинь бүрткәд бигцләд оркв.
— Не, мана күн, би чамла харһсн, мини хөв — гиҗ санҗанав. Чамар энүнд толһач тәвснд би икәр байрлҗанав, йөрәҗәнәв! Яһв чигн бидн нег худгас ус ууҗ йовсн улслм. Нег әәмгә-отга көвүдвидн: нег-негән хәләҗ дөң-тус болҗ йовхмн. Мә тәмк тат! — гиҗ папирос һарһҗ өгәд, — чи нанд эн көтлврт йовх мөрдәс тер кер-һалзн мөр өгсн болхнчн, һәәвһә гидг хурдн мөрн болх бәәдлтә. Урһц, саңна-сүүлнь, туула сәәринь хәләхнчн. Гөрәснә хуурһста, шатта цөгц турута, — гиҗ Цедән Бадм хусрңгар инәҗ Мергнә өөр шарвадв.
— Иим цагла мөрнә хурдн эс хурднь ямаран кергтәв. Урлданд орулн гиҗәхш. Ода деерән эрүл, күдр чидлтә, аца даадг бүцдго мөрн болхла, болад бәәснь тер. Аль хурднаснь унҗ авад зулхар бәнч? Ода чигн эрт. Сольх, дольх ухан орад уга. «Күдр, чидлтә мөр татсн тергнә өөр даххин ормд, тер кер-һалзнла әдл мөр унад зах бәрҗ йовад медхәр седләв» — гиҗ келхәр седчкәд Цедән Бадм эмкәһән зууһад ду тасрв. «Булһна» һолын булңд нааран һарад йовҗаһад әркин сүүрд би эн үг му келсн Мергнд мартгдад угаҗ, әрвҗ уга адһад оркув, гиҗ Бадм дотран санв
— Цуһар нааран өөрдтн, одак ах лейтенантин өгсн соньн умштн! — гиҗ Мергн дуудад холын буһу булңд дуңһралҗ сууһад фронтын соньн умшв.