Данзна тодлвр
Җилмүд давад, җирһл дахҗ, урсад, баһчуд өсәд, бадм цецгәс мет бадһлад, көгшд, хуучд буйсад, келврт орҗ үлдәд, зәрмсиннь нерднь төрүц билрәд, шин нерд үүдәд, цагин эргц дахад; орад, һарад, хумхарад, цецгәрәд, җисәд җирһлин төлә ноолдад, шүүгддгнь шүүгдәд, шүүдгнь шүүһәд йовна.
Эндрк нарн асхн гү тәвх кем болҗ йовна. Җиңнсн халун номһрад, серү татад, сер-сер гисн медг-үлг салькта өдр. Хамтрлңгин ахлач өндр нурһта мергр шар залу. Саарл, партин үрин сегләтр Даван Данзн, томһ сахлта, буурл орад бәәсн таҗрха үстә өвгн, хамтрлңдан хатрлһарн нер һарад бәәсн хойр хар кеериг көвклздг хар көгтә «линейк» тергнд татсн Улан-Эргд болсн хургас хәрҗ йовна... Хойр хар кер зөвәр тавшад одсн бәәдлтә, геснь мегдәлдәд бәәҗ. Хар-Булгт күрәд тәәлүлхән медҗ йовх бәәдлтә, хая-хая хуурхслҗ түргәд, паструңкан хойр талан селн шүүрәд, сүүлән хүрүләд, түргн үргәһәд санамр совр-совр гиһәд делсн хатрлдад йовна. Улан-Эргд болсн комсомольцнрин хургас хәрҗ йовх Мергн бас тергн деер сууна.
Районд болсн комсомольцнрин хургт Мергн түрүн болҗ үг келв. — Ода цагт мана таңһчд комсомолин болн партин бүрдәмҗсд нөкд болдг «Легкая кавалерия» гиҗ бүрдсмн бәәнә. Энүнә тускар одахн соньнд чигн барлгдла.
«Легкая кавалерия» гидгтн — нүднь хурц, чикнь сонр, мууһинь болв чигн, сәәнинь болв чигн хамгин түрүнд үздг, соңсдг баһчуд, комсомольцнр. Му юмн болхла хамг олн-әмтнә җирһлин хаалһас, буг өвсн мет үндсинь таслдг. Сән үүлдвр болхла хамгин түрүнд үзәд, соңсад делгрхднь дөң болдг юмн. Тиим «Легкая кавалерия» мана әәмгт уга болсн учрар олн дунд цәәлһвр уга болад, нойдуд, зәәсңгүдин үлдл шин тогтсн Хүүвин йоснд болн шин йосндан шинәр җирһх әмтнд ик гидг хар саната йовдл һарһад һә болад йовцхана.
— Көвүн, тер цаачн күриҗәсн Цедә зәәсңгин багцт күрәд зогсич! Ус ууһад ундан хәрүлҗ авий, җе гиһәд амн хагсад бәәв, — гиҗ томһ сахлта өвгн амндан зүүҗ йовсн цаһан мөнгн цокарта һанзан һартан бәрн йовҗ мөр тууҗ йовсн хо-цаһан көвүнд келв.
— Не, не, — гисн дун соңсгдв.
— Авһ, Анҗа, энтн ода күртл яһад Цедә зәәсңгин багц болҗахмб? Цедә зәәсң цолтн цөлдҗ одлус. Энтн мана әәмгин шаңһаһар ордг сурһуль! Та, Анҗа, көгшрҗәвзәт. Төрүц мартгдш уга ик шуугатаһар бүрдәсн сурһуль энтн. Та терүг медл уга ода күртл хама йовад йовсмт, — гиҗ Данзн өвгнә өмнәс хөкрлв.
— Яа, һәәд одг, дассн юмн болхш, хуучарн келгдәд одна. Тертн намаг Җимгнә күүтрт заргдҗ йовсн цаг болхмн. Намаг баһд мини эцк ахта өвгд, эмгд хурлд мөргсн цагтан, Цедә зәәсңгин һал шиләр өңглсн хойр давхр герт одвидн, альмн, кедмнднь күртүвидн, олн зүсн бурхдтнь мөргвидн, гиҗ ик төр кеҗ ирцхәдг билә. Ода тертн яһла? Нам кесгәс нааран неринь соңсад угав, — гиҗ томһ сахлта өвгн соньмсҗ хамтрлңгин ахлач Саарлас сурв.
— Терүнәнтн тууҗинь эн суусн күн ик сән меддмн. Эн күүнәс биш икл олн көвүд, күүкд әмәрн шордх бәәсмн. Бийнь чигн яснь хумхарҗ одсн бәәх билә. Данзн, сергәһәд келҗ өглч!— гиҗ ахлач Данзн тал хәләв. — Кел-кел, чи сән меднәхнч, — гиҗ Мергн дөңнв.
— Эн сурһулинтн тууҗинь келхлә дала. Күн иигҗ сергәҗ эс сурхла нам мартгдад хуурн гиҗәнә. Тер цагтан мини тускар чигн магтад, бууляд соньнд бичәд ниргҗ йовад, мартад хуурцхав, — гиҗ Данзн хоолан ясад, тодлвран толһадан туңһаҗ эклв:
— Тиигхд хүүвин йосн делгрәд тавн, зурһан җил болсн цаг билә. Хурлдан мөргдгнь мөргдг, зәәсңгән күндлдг, әәдгнь, зәрм һазрарнь бәәһә цаг билә, мана әәмгт угатя, ялч улсин көвүд, күүкд шаңһа хот, хувцар дорнь бәәлһәд сурһдг сурһуль бүрдәтн гиҗ деерәс зәңглсн бәәҗ. Тиим олн көвүд, күүкд дорнь бәәлһдг асрдг ик у гер манд уга болна. Тегәд, ик йоснас иштәһәр, олна хургт тәвәд, эн Цедә зәәсңгин герәр сурһуль кех болҗ.
Йосн күчтә, арһ уга. Тегәд Цедә зәәсң буру хәләҗ ууляд, зөв хәләҗ инәһәд, олна зөвд багтна. Манахс удсн уга. Әәмгт бәәсн урн, удһн эрдмтә улс хурад, үүд-түүд күргл уга айта гидг сурһуль бүрдәһәд оркв.
«Шаңһаһар ордг шин сурһуль секгдҗ» — гисн зәңг: сала, сартг, хотн-хошар хү салькнас хурдар тег темцв. Орх зөвтәнь дала болад, нег чигн сул орм үлдәл уга сурһулиг дүүргв. Шин сурһульд, шин багшнр ирв, шин, сенр өлг-эдәр, зер-зевәр, өмсх-зүүхәр хора болһнь дүүрв.
Бүчтнрин шин баг бүрдәв. Бидн цуһар насни дигәр бүчтнд орвидн. Эн суусн Мергн бас орла.
Цедә зәәсң герән сурһульд өгсн «ачта» күн болад, көвүһән маднла хамднь шаңһаһар сурһульд орулхар олн зүсн арһ-мек хәәһәд, гүүҗ-гүүҗ, болш уга болад, бәәҗәһәд, мадн терүнә гер булаҗ авсмн кевтә, маниг хор өгч алхар ухална.
Терүгән яһҗ күцәсә гиһәд, өдр, сө уга унтл-кевтл уга ухала бәәҗ, мана уудг ик хәәстә хотд хор хайх болҗ шииднә. Тегәд аш сүүлднь көвүндән цааста селәм өгәд теднә ик хәәснд буслҗасн хотднь күүнд үзүлл уга хай! — гиҗ көвүнәннь амн үгинь, андһаринь авна.
Бадм нанла ээлтә, нег үлү нанла сән бәәдг билә. Манла әдл бүчтн болхар седәд, мана бәәдл-җирһл сәәнәр медәд йосндан мана үлмәд орҗ йовла. Бадмд тиим му ухан бәәх гиҗ күн санҗасн уга.
— Бадмин биш, тер көгшн зөгдңгин ухан, — гиҗ Мергн орлцв.
— Э-э, мана хөв болад Бадм эцкиннь хорта даалһвр күцәсн уга, — Би эврәннь нүдәр үзә бәәҗ бийләрн әдл шинәс урһҗ йовх бадм цецгәс мет сәәхн иньгүдән танла әдл чонын кичгүд мет хорлҗ алҗ чадш угав! Бийим һар тәкрҗ одн гиҗәнә, — гиҗ эцкдән хәәкрснь нанд тодрха соңсгдв. Бадм шалвриннь хавтхас бор цааснд оралһата юм һарһад хайв. Тернь эцкинь хойр көл хоорндаһар нисәд мини өмн һазр деер унв. Би терүгинь үкс шүүрҗ авад, Цедәһәс зулад, ардан хәләл уга гүүһәд, сурһулин толһач багшд авч ирәд, цуг соңссн хамган келүв.
Мана багш минь тер агчмдан эмч, әәмгин ахлач Дарҗа хойриг дуудулҗ авад бачм гидгәр Элстүр йовулв. Тернь йоста гидг әәмшгтә хорн мин болҗ һарв...
Цедә тер асхнас авн адрад, көвүһән цокад көөһәд, алхар седәд, эмгән гүвдәд, һалзурад бәәв. Элстәс эмчнр ирәд Әәдрхнд бәәдг ад гемтә кү эмндг эмнүлңд орулхар йовулла... Гер дотрк өлг-эдинь, алтн мөңгинь, өмсдг хувцнас бишңкинь шаңһд авла. Намрлад эмгнь өвгнәннь ардас йовҗ одҗ гисн зәңг һарла. Терүнәс нааран зәңг-зә уга, илмн-җилмн болв. Анҗа, авһ, ода медвт, юңгад «Цедән багц» биш болҗахинь? — гиҗ Данзн өвгн тал өөрдҗ тодлвран төгсәв.
— Нам гиһит, тиигҗ шорнь дүүрлү? Тиигл уга бәәш уга юмн тертн. Шиндә Манҗ хойриг яһҗ зоваҗ, өөмслҗ йовсинь соңсхла, зүркн шаркрад, нүднд заядар хонц-хонад, чикн таңхрна.
— Цедәтн хойр күүкн хоорнд һарсн нег көвүтә гиҗ соңслав, тер көвүнь бәәнү? — гиҗ өвгн томһ сахлан илн бәәҗ сурв.
— Көвүнь одак мини келсн эцкиннь даалһвр эс күцәсндән үктлән гүвдүләд, зулад һарсн кевтән, бултад йовҗ-йовҗ нан тал ирәд, манад бәәһәд, эврәһәрн асхлҗ ордг сурһульдан цааранднь орад, доладгч класс төгсәһәд, сурһулян хайчкад, хамтрлңгин адунд орла. Хамтрлң өгсн гертән гер-бүл болад, ода му биш бәәнә, — гив.
Цедә зәәсң хүүвин йоснас яһҗ өшәһән авхв гихләрн: шиңкән көл ишкәд дегдәмл болад дегдрәд, сурһульд орҗ йовх кенз-бичкн көвүд-күүкдиг хорлҗ алхар седсн хар уханас, цагтан тәвсн хөвәрн менд һарсн көвүд-күүкд бооҗад, җивр урһад, далваган өргәд, деләд, теегән темцәд, нисәд йовҗ одцхав.
Теднәс кесгнь: сурһулин багшнр, эмчнр, зоотехникүд, малын эмчнр, агроном болн партин-хүүвин көдләчнр болцхав. Тиигхд эн әәмгт негхн сурһуль бәәсн болхла, ода тавн дундын сурһульта, кү эмндг эмнүлңтә. Тиигхд негхн хамтрлң бәәсн болхла, ода тер әәмгт шишлң мөр өскдг хүүвин ахута, бод мал болн хөд өскдг хойр ик хүүвин ахута болв.
Ноосна барнц, нүүһәд йовдг ишкә гер буйсад уга болад тууҗд бичгдҗ үлдв. Ода модн девскртә, тоосх деевртә, һал-падрсн шил терзтә, цәкл шамта, модн, чолун дүңгәлдсн гермүдт бәәдг болв.
Өдрин дуусн элкәрн орчлң ээһәд, эк мет теврҗәсн орчлңгин шар нарн цуцрад, «нөөрнь» күрәд үргләд ирсн бәәдлтә. Җирн-хова болсн җиврән хүмәд, орчлң орам өргн алтн көшгән татад оньдин суудг орман темцәд сүүрлҗ йовна.
Эрүл әмд, әмн уга хамг тергүтнә сүүдрнь сунад, серү татад холын баран хоовтрад бүрүл болад ирв.
Мергн Гернзлиг үкрмүдән сааһад дуусхла, ю-күүһән ахулад эд-бод кечкәд, кеерч авад, деед бийин хотнд болҗах — Орһдга Очрин гер авлһна комсомольскар нәәрлҗәх шин хүрмд одцхав. Бахан хантл дуулдҗ, биилдҗ, җирһҗ авад, сурһульд йовх Гернзлин дү күүкиг бас ишәр шинәр хүрм кеҗ мордулхмн гиҗ зууран хоюрн күүндәд Мергн комсомолин хургт босҗ үг келсән келҗ өгәд хәрҗ. ирцхәв.