Өрәсн өвртә цоохр

Мергн Цедәнәс һарн кер мөрни гүүхәр ирәд гериннь Һаза буув. Кер мөрнә көлс минь ода буухларн үзц. Әңклсн мөрнә зүркн әәвлхәһән тиирәд Һарн алдад, дөрвн зала саһг күртлән чичрүләд бәәнә,

— Йо, көөрк! Чамаг иигҗ көлрч йовна гих санан орсн уга. «Күүнә мөр унсн күн -өвкәҗ хатрдмн» гидг өвгдин келдг үг меднәв. Зуг чам деер һархларн җолаһичн сулдхад дәвхәс даву ухан орсн уга. Чамла әдл җөөлн амта, шүрүн гүүдг мөрн деер һарсн нанла әдл баһчуд цуһар тиим болх. Мини гем! Не нег бичкн зуур сальк өрәд йовий — гиһәд кер мөрнә халхаснь иләд, хааһарнь ташҗ, эңкрләд җолаһинь авад нар-цар көтлҗәһәд, сальк өрүләд сөөчкәд герт орв. КР мөрнә эзн — теглг нурһта, зеегтә ик хар нүдтә һольшг залу Ован Очр өөрән һурвн күүтә көзр наадҗ сууна. Мәәдән тал дунд зөвәр ик мөңгн бәәнә «Хөрн негн» гидг наад наадҗана. Көзриг сәәнәр семрәд, элкнәснь татҗ авад төгәх болҗ утцсн залус төгәләд өгчәх көзрәс нүдән хуулцхахш. Хар «евән» цә чанҗ өгәд, һал деернь «евән» мах чанчксн, көзр һәәхәд сууна. Очр зөвәр шүүвртә бәәнә. Мергн орҗ ирсиг күн оньһсн уга, зуг Очр үзчкәд: — Мергн, йовад ирчквч, не кер мөрн ямаран, таасгдву? — гиҗ сурв.

— Деернь йовҗ күн ханш уга, сәәхн заңгта, сул амта, шүрүн гүүдг мөрн бәәҗ, Манҗинд одад һазак үкрин тускар келәд Цедә зәәсңгәд одад һарч ирүв. Мини тускар Бадаш одад зәңглхлә, намаг дуудулв.

— Цедә зәәсң! Манҗин өрәсн өвртә цоохр үкр мана хашад мөөрҗәнә. Тана дала болсн зууһач нохас сул бәәһә бәәтл, туһлан хайчкад яһҗ ирснь медгдхш, хәрнь эн Бадашан илгәһәд эрт одҗ автн! — гиҗ давслҗ келүв.

— Бадаш, бәрҗә өөрк шулман! — гисн дун соңсгдв. Җолаһан сулдхсн болув, кер саадгин сумн әдл одв, дәкәд ю келснь медгдсн уга, — гиҗ Мергн келв.

— Не, болх, бичә көөрәд бә. Көр күн му болдмн, герин өөр көр хурдмн. Наар! — гиҗ дуудҗ авад, Хар һаза һарад: — Манҗихин яһҗана, ю келҗәцхәнә, — гиҗ сурв.

— Манҗ хөөндән йовҗ одҗ, гергнь хойр күүктәһән усн-цасн болад уульлдҗаҗ, зеләс уята һалзн туһлнь бәәҗәһәд-бәәҗәһәд утар татад уйлһтаһар мөөрәд бәәнә. Хотна улс цуһар Манҗин һаза цуглрлдад өрәсн өвртә цоохр үкрин тускар ик төр кеҗәҗ. Намаг довтлад аашсиг үзчкәд Цедә зәәсң аашна болһад тарлдад одцхав. Намаг таньчкад хәрү хәрҗ нанас кесг сурвр сурцхав. Манҗин гергн Шиндә эврән бийәрн Цедәнд күрч нүдәрн үзҗ, чирәднь нульмнав. Терүнә һарһад бәәдг генн мекч әәлинь һартнь бәрүлнәв — гиһәд аглад һаньдглад бәәнә. Би нам санам зовад, бичә тиигән одтн—гиҗ селвгән өгв. Тордг бәәдл уга, нег мөслчкҗ. Чамаг Манҗин үкр сө, дала зууһач нохас дотрас көтләд авад одсна тускар тер әмтн йир ик төр кеҗәнә. «Ямаран сәкүстә күн болхв? Нег уга күн биш. Илвтә, эс гиҗ алмс эзлсн күн» — гиҗ өврмҗ кеҗәцхәнә. Нам намаг оч эс келсн болхла, зәрм өвгднь бүүрән соляд нүүхмн — гиҗ өвклзҗәҗ. Зәрмснь намаг иткҗәх бәәдл уга. Баав, чи тиим алмста күн болҗанач, — гиһәд Мергн һочкнад инәв.

«Мууха юмб, Шиндә Цедән тал одхмн биш билә. Цедә үн келсн күүнд дур уга күн. Өңгәр уурлад, әәлһәд, цокад тарах. Үг медш уга күүнд үг келәд керг уга. Шиндә, биш Шиндәһәс болхинь соңсдго «бив» гисн бүдүн күзүтә бодң. Цедән һанцхн әәдгнь, сеҗдг юмнь — харал. Шиндә хараһад әәлһҗ авг, Шиндәд дав деер талдан селм уга. Болв нег мөслсн күүкд күн һаньдгта болдмн, ямаран чигн залу күүнәс дуту биш болҗ медгднә. Йир эн өрәсн өвртә цоохрас көлтә юн болдгҗ» гиһәд Хар ухалв.

Цедә зәәсң Манҗин өрәсн өвртә цоохр үкр мана хашад бәәнә гиҗ келәд, Мергн довтлад һарсн ард шулун болдгар көвүһән дуудулад гериннь деерк давхрин онц хорад орад үүдән хаачкад хөөч Манҗин нерн деерәс эрлһ бичүлв:

— Су, би келҗ өгнәв, чи бич! — гиһәд иигҗ эклв.

Э Р Л Һ Н

Би Цедән хөөч, Манҗ гидг күмб. Ик баһ наснасн авн эн Занҗна Цедә гидг күүнд хөөч болад көдләв. Би эзндән таасгднав. Эзн нанд таасгдна. Эзндән му һарһад угав, эзм нанд му һарһад уга. Зуг зунаһа мини хәрүлҗ йовсн хөөнәс мана эзнә таңгсглҗ хадһлдг «теңгрин сетрә» хөн геедрв. Мөрдәд, зарлад хәәһә бәәтл буудан мергн Буурла Хар гидг күн хулхалҗ авсн бәргдв.

Минь одахн мини һанцхн хәләсн, һурвн күүкдтән теҗәл кеҗәсн өрәсн өвртә үкрим хотн дотрас хулха авв.

Хәәһәд, зарла бәәтл, бас тер Хар хулхалҗ авч. Мини үкр минь ода тер күүнә хашад уята бәәнә. Таниг тер хулхач күүг шулун болдгар бәрҗ шүрүтә цааҗла харһулҗ түүрмд суулһтн гиҗ сурҗанав.

— Цег тәвчкәд дорнь «хөөч Манҗ» гиҗ бич, гиҗ Цедә хоолан ясв. — Биччкв! — гиҗ Бадм хәрү өгв. — Тер Манҗтн һар тәвдг арһ угалм — гиҗ Бадм сана авсмн кевтә келв.

— Бадашиг дуудад авч ир, — гив. Бадаш махлаһан авад, һаран намчлад, дөрв көлдәд гилтә орҗ ирв.

— йов, нааран, эн цааснд һар тәв! Бадаш ю келҗәхинь, ямаран учрта цаасинь медл уга менрәд зогсв.

— Нааран йов гинәв! Эн бичсн цааснд һаран тәв! Саахнак көвүнә келсн үг соңсвч? Одак көвүнәнчн эцкнь мана хөөч Манҗин һанцхн хәләсн, күүкдтән теҗәл кеҗәсн саадг үкринь хулхалад авч одад, хашадан орулад хаачкҗ. Көөрк Манҗ хәләҗ йовх хөөдән хайҗ чадл уга хаҗудан бәәсн хотна улстан зарлад хәәлһсмн билә. Тегәд хөөч Манҗд зовад, Манҗин нерн деерәс деегшән ик йосна һазр тал эрлһ бичвидн. Угатя күүнә һанцхн хәләсн үкр хамаран хәләҗәһәд хулхалдв. Ик аврлт уга му ухан. Тер кишва му ухаһинь цаглань эс бөкрхлә, маңһдур чини һанцхн үкр хулхалад авад одхд маһд уга. Мана «теңгрин сетрә» көк хө хулхалад авад бәргдлә. Чи бидн хойр тачанкар гертәснь одҗ авлусвидн, эс меднч? — Меднәв, меднәв! Манҗиг гүвдҗәһәд келүлҗ эс авлт! — гиҗ Бадаш инәмсв.

— Манҗиг күн гүвдсн уга, гүвдсн кү чи үзсн угач! — гиһәд Цедә Бадаш тал му нүдәр хәләһәд оркв. —

— Тиим...

— Не, ямаран утхта цаасинь медвч? Эн цаасн Элстд, Әәдрхнд күрхләг, буудан мергн Буурла Хартн бууһин амнд зогсх, кишва ноха! — гиһәд босад нар-цар йовдңнв. «Буурла Хариг бууһин амнд зогсах утхта цааснд яһҗ һаран тәвхв, яһҗасм энв?» — гиҗ санад Бадашин зүркнь «кирд» гиһәд одв. Киитн хар көлсн хойр заһрмгаснь сарҗңнад һарад одв.

— Цедә зерг, медгдҗәнә, — гиҗ урлан зааглҗ Бадаш хәрү өгв. — Не, мә, һаран тәв! — гиҗ Цедә көк ширтә зурһан талта харнда өгв.

— Бийтн һар тәвдгинь меддн угав, эн бичлһнә тускар мел арһ уга. Бичдг, умшдг күүһәр тәвүлхлә сән болвза! — гиҗ Бадаш араттхар седв.

— Бичдг, умшдг кү хамаһас авнач? Чини баавһа, чадну? — Дахулад авч ир! Хәләһич энүг. Ил бәргдсн хулхач кү бәрүлх цааснд һаран тәвш угаһар бәәхш. Мини ик гестә хоогч үкр авсн болхла, һаран биш, көлән тәвҗ өгнәв — гиҗ гүүх биләч! Манҗ чамас дор залуй? Манҗ маниг нөкд болснд байрлх, ханх. Нерән бичҗ чадш уга болхла, ямаран болв чигн нег темдг, тамһ тәв, өтрл, цаг бичә үрә! Эн цаас чи авч йовхмч, — гив.

Баһ-Чонс балта тамһ зурхла яах? — гиҗ Бадаш арһул сурв. Тәв, тәв, гем уга, чини һарар тәвсн хөөн болад бәәхугов. Сәәнәр, тодрхаһар, тиигәд, не болв. Айта тамһ болв... Не, Бадаш, шулунарнь хоңһр һалзниг үкс гиҗ тох. Кесгәс нааран күн деернь һарад уга. Көлднь шар усн хурад, үүдәд үкҗәдг болх. Чи ик бачм кергәр йовҗанач, эн киртә киилгән тәәлҗ хай. Чи Манцин кецин ик Заллтд очанач, өтрл, — гив.

— Не-не! — гиһәд Бадаш гүүхәрн һарв Цедә көк дугту авад Бадмд өгәд хайг бичүлв. — Тодрхаһар кееһәр бич, тер захднь һурвн кирс тәв — гиҗ закв.

Цедә көк дугтута бичг авад түгдглзәд һарв. Бадаш оньдин арчад орн доран дүрчкәд бәәдг бор көрсн булһар һосан өмсәд, җил өмн эн хоңһр-һалзниг унад урлданд орад, һарһад авч ирсндән ачлгдсн көк сатин киилгән өмсәд кеерсн хоңһр-һалзна жолаһас бәрсн белн зогсҗаҗ.

— Мә, эн цаас хавтхлҗ ав, гееһәд орквзач. Хәәртә цаасим геехлә, хар толһаһан геехч. Шулун болдгар йов! Үзҗәнч? Эн цаасна өнцгт «аллюр һурвн кирс» гиҗ бәәнә. Энчн «мел довтлад йовтха» гисн темдг, мөр бичә әрвл, күчңгдҗ унхн уга, керг дегд бачм. Эндр өдрин бийднь хәрүһинь авч ир! Не, йов! — гиҗ Цедә зәәсң һаран өргв. Бадаш хоңһр-һалзниг зөв эргүлҗ һарад җолаһинь сулдхад дәвәд оркв. Хоңһр-һалзн хойр чикән хулилһҗ авад, хойр туруһарн шавр сендлҗ шивәд шуугад одв. Чи, Бадм, темәч Муулаг үкс гиҗ Буурла Харин тал йовул. Тер хашалһата бәәх өрәсн өвртә цоохр үкрән намаг эврән иртл күүнд бичә өгтхә гиҗ келв ги. Шулун йовад ир, — гиҗ кел гиһәд Бадман йовулчкад гер дотран нар-цар йовад.

— Буудан мергн Буурла Харин буйсх цагнь болҗ йовна... Нанла мейәркдгән уурхч, кеерин көк чонмуд, адрһин алтн шар аратс хаһад авад бәәдгчн уурх, кишва ноха! «Нойнла наадсн — толһа уга, нохала наадсн — хорма уга» гидг үлгүр ода медхч.

Бадаш хоңһр-һалзна гүүдләр «Һооҗурин» экәр давад «Ялмтын» экнә ар зо көмрәд довтлҗ йовтл «Ялмтын» өмн зо деерәс хойр мөрнд татсн һурвн күн суусн тачанк өөрән бу үүрсн мөртә кү дахулсн зөрлцәд хурдар орад аашна. Бадаш хоңһр-һалзна аминь татад тавлулад, терүнәсн шүрүн хатрлар зөрлцәд һархар седв. Хойр мөрд татсн тачанк дор ормдан зогсв. Тачанкин хаҗуд йовсн бу үүрсн күн Баһ-Чонса әәмгт шинәс милиц шиидгдсн Болдра Пүрвә болҗ һарв. Пүрвә Бадашиг таньчкад: — Уй, Бадаш, иим хурдар яһҗ йовнач? Эзнәннь хурдн-һалзниг унад орһҗ йовхмн биш болхуговч! — гиҗ шоглад мендләд зогсв.

— Мана эзн Цедә зәәсн намаг Манцин кецин ахлачд ик бачм цаас илгәв, тегәд хоңһр-һалзна гүүхәр йовҗ йовнав, гиһәд дөрә деерән босн ишкләд сүүҗән амрав.

— Манцин кецин шин ахлач тер тачанк деер сууна. Йов, нааран! — гиһәд тачанкта улс тал дахулв.

Тачанк деер төрүц үзгдәд уга, зүс буру сәәхн хар шеемг костюмта, барун даһмин товчин бүтүд өлгсн цаһан мөңгн шүлзә өрчинь көндлңнәд зүн даһмариь орҗ. Зөвин дундас өндр нурһта бүргр хар залу тогтурта бәәдлтә сууна. Тер күүнә хаҗуд олн йирин таньдг әәмгин ахлач улан хамрта Картан Дорҗа сууна. Өмнк өлҗг деер теглг нурһта баахн шар залу тасмта көк картуз дердәлһҗ өмссн ахрхн хар бүшмүдинь хорма шуурдсн зүн һартан хойр бор мөрнә җола кисҗ бәрсн, барун һартан зурһаһар моһан зо һарһад гүрсн нәрхн шилвр бәрсн белн болад цемкәһәд сууна.

Бадаш мөрнәсн бууһад тачанкин өвр мендләд зогсв.

— Менд, Бадаш, чи яһҗ йовнач? Юн болад одв? — гиҗ Дарҗа таньҗ сурв.

— Мана эзн зәәсң ах приставд нег бачм цаас илгәлә, — гиһәд көшәд зогсв.

— Альков, цаасан һарһ, Манцин кецин «ах приставчн» эн суусн залу йоста Манцин кецин ик ахлач! — гиҗ Дарҗа хөкрлв. Хар залу мусг инәв.

— Намаг эврән һарарн күргҗ, өг гилә, — гиһәд Бадаш алмацсн бәәдл һарв.

— Үнәр келҗәнәв, — өг, — гиҗ Дарҗа инәл уга келв.

— Нанас әәҗәхлә эн эврәннь ахлачдан өгтн — гиҗ ик ахлач Бадаш тал хәләв.

Бадаш деерк шалвриннь өлк тәәләд, дотр шалвриннь хавтхас хойр давхрлад нуһлчксн көк дугтута бичг һарһад Дарҗад өгв.

— Энүгән мууха далд дүрсмч! — гиһәд өөрк залу тал өргән заав.

— Эн бичгим геехлә, хар толһаһан геехч, гиҗ закла, — гиһәд өлкән боов.

«Күүнә толһаһас үнтә ямаран цаасн болхви! —Үзг чиг уга юмнд Цедә эн эңкрлҗ ундг мөрән өгхн уга билә, акад юмб?» — гиҗ Дарҗа дотран санв.

— Хәләтн! «Аллюр һурвн кирс» гиҗ бичәтә, — гиһәд ик ахлач Эрднин Нимә бичгиг секв. Экнәс авн сүл күртл умшчкад, — Эн күүнтн хулхач бәрҗ авч! —гиһәд бичгиг өөрән суусн улан хамрта Дарҗад өгв.

— Залу, мордҗ автн, йовцхай! — гиҗ Нимә җолач көвүн тал хәләв. Хо шар көвүн хойр борин шүрүн хатрлар делсәд һарв. Пүрвә Бадаш хойр тачанкин хойр талнь босн хатрлдв.

— Ик малта күүний эн зәәсңгтн? — гиҗ Нимә Дарҗаһас сурв.

— Урднь зөвәр ик малта, хойр давхр ик модн гертә, модта, багцта нертә йовсн күн. Ода бийнь медәрәд ирв. Тер бийнь ода чигн малан өскҗ көвүндән үлдәх саната. Миңһн шаху хөөтә, зу шаху бод малта, арв һар темәтә, хөр һар мөртә. Теднинь шишлң хәләдг улс бәәнә. Бийнь кезәнәс нааран икәр аңһучлдг күн. Нохаснь дала, олн зүсн буута. Тер бийнь мел һазр баһдсн болад, аңгуд цөөдсн болад бәәдг генәртә күн, — гиҗ Дарҗа хәр залуд цәәлһҗ йовна.

Ик удан йовсн уга «Хар-Булгин» өмн зооһар гүүлгҗ ирәд әәмгин заллтын һаза ирәд зогсв.

— Бадаш, маниг дахад ортн! Цааснаннь хәрү автн! — гиҗ Дарҗа Бадашиг дуудв. Цуһарн дөрвн хората хуучн модн герин ик хорад орад сууцхав.

Манцин кецин ахлач махлаһан авад, терз деер тәвчкәд, деернь дала болсн юмсуд зурсн, бекәр эрәлсн ик хуучн хар модн ширә һатц сууһад, улар кесн далвлчлдг сур бүчтә түңгрцгәсн цаас, харнда һарһҗ авад:

— Не, залус, йирин тиигән эс одн гиҗәхш, бүрүц эн бәәсәрн «аллюр һурвн кирстә» бачм цаас хәләһәд эн Бадашт хәрүһинь өгий, — гив.

— Тиигхмн, мел чик. Цедән бәрҗ авсн хулхачинь одҗ хәләхугов. Йирин Цедән гер-мал танд үзүлхәр бәәләвидн, — гиҗ әәмгин ахлач Дарҗа зөвшәрв.

Шинәс Ялчнрин зөвлл шиидгдсн маштг нурһта махта хар залу Йисәг дуудулҗ авад ик ахлачла таньлдулв. Хойр арвин ахлачнр әәмгин заллтын сегләтр, цуһарн бачм бичгин туск төрәр сүүрән эклцхәв.

Негдгч төрәр Цедән илгәсн бичг умшҗ хәрүһинь өгх. Хойрдгч төрәр шинәс көдлҗәх Ялчнрин зөвллин тооца соңсхмн, — гиҗ күүндцхәв.

Әәмгин ахлач одак көк дугтута бичг һарһҗ авад цуһараднь соңсхад умшв. Бичг экләд умшснас авн эн сүүрд бәәсн улс «буру», «буру», Хар тиим юм һарһш уга күн, «тертн Харта ик өшәтә күн» — гинә. Буурла Харта хоюрн марһад, зәәсң Хард шүүгдсмн билә. Хар зәәсңгин «сетрә» хө нохас дотраснь орад авсмн билә, — гилдәд күцц умшулл уга хәәкрлдәд бәәцхәв.

«Эн бичгиг умшад, герчнр дуудулҗ авад, сурад, Цедә зәәсңгин бийинь үзҗ күүндәд, Ялчнрин зөвлл дахулҗ одлһта, эрк биш одлһта» — гиҗ Манцин кецин ахлач Нимә дотран ухалҗана.

***

Шиндә үснәннь гүрә шинәс чаңһар татад гүрҗ авад, һосан тәәләд, цуглаһан хагсаҗ авад, хормаһан саҗад, хотхрас һарад сальк өрәд альчуран бооҗ авад Цедән гер хәләһәд шилвкәд һарв.

Ик удан йовсн уга, дарунь Цедән темснә модн заагур орад уралан йовад Цедән хойр давхр герин өмн урһсн өндр хөн уласна өөр ирәд, Цедән хойр давхр гер тал хәләһәд:

— Махта, цуста бүләрн модн гериннь нутгт булул! Маңхн цаһан толһа деерән маань хатхул! — гиһәд альхан ташад хәәкрәд бәәнә.

Бадашин гергн Му-Күүкн яһла-халган татад, дәрк-дәрк гиһәд Цедән герәр орад Җирһлднь хәәкрҗ келәд, герин ард судлд бут сөрҗ кевтсн Цедә көвүн хойртнь зәңгләд хәрү әңклҗ гүүв. Эцк көвүн хойр бут сөрҗәсн бууһан хайн гүүлдәд: эмгтәһән, көвүтәһән хурсн улс заагур йовад нохашлҗ суусн Шиндән өмн одҗ зогсв.

Цедә зәәсң гер-бүләрн ирсинь лавта медчкәд, Шиндә хавтхасн хустгин герт тулһасн хусад дүрҗ авад һарсн көөд, барун һариннь хумха хурһ күргҗ авад келндән түркчкәд, хувцнаннь хорма хойр талан шуурдад хайчкад, Цедә зәәсң тал хәләҗәһәд:

— Һарһсн үрдтән теҗәл кеҗәсн һанцхн хәләсн үкрәсм хаһцулсн, Цедә зәәсң, соңсҗ бахан хаңһа! Хөөдинчн ард хойр нарн болзгта, халун нарнд, хар салькнд хатад чамас гүвдүлн гиҗ муудан орад, мокан җаҗлад дегә болад үкҗ йовх мини авалин нульмсн, өлсәд уульҗах күүкдинм халун нульмсн, өнчрәд экән хәәһәд энрәд мөөрҗәх һалзн туһлын нульмсн, нииләд мини харалын хорн шү дамб болҗ хар бийәрчн һартха! Хавснчн дегә болтха! Үрнь-тәрнь болҗ үмснд хүврҗ салькнд — нис! — Минь эн һулмтдан булулҗ махан шарулҗ маанян хатхул! — гиһәд хойр өскәһәрн һазр шудрад хәәкрәд, чишкәд бәәнә.

— Эй, болх! Хамаһас ирсн эрлгвч?! Мини герин өөр харал бичә тәв, му йор болх! Эн һанцхн хәләсн көвүндм харш болх! — гиҗ Цедә зәәсң саак хар төмр тайган авад өөрдв.

— Болх, бичә өөрдтн, энтн ад гем ирсн һалзурҗ йовх бәәдлтә күн. Тер залусар һар-көлинь күлүләд, аминь бөгләд эрт хурлд күргүлтн. Зурхач авч ирҗ эн көвүндән эрт «хар кел» утлултн, — гиҗ Цедән эмгн Җирһл, өвгән ээмәснь татв.

— Юн ад ирсн күн болх билә. Тана хөөч Манҗин гергн, — гиҗ олн дундас күүкд күүнә дун соңсгдв.

— А-а, энчн одак мана хөөч Манҗин гергний?! — Цедә хәрү эргәд, хусрңгар инәһәд:

— Өрәсн өвртә цоохр үкрчн олдв. Хулхалҗ авсн күнь бәргдв. Му күүкдчн амндан хүвтә улс бәәҗ. Шулун олдв, эндр, маңһдур мана Бадаш авч ирх. Мана сурин урн Бадашиг эс таньнч? Тер тана үкр хулхалҗ авсн кү бәрүлхәр деегшән ик йоснд цаас авад йовҗ одв. Тана Манҗин ормд һар тәвдг күн уга болад Бадаш Баһ-Чонс балта тамһ тәвәд авад йовҗ одв. Удл уга ирх. Бичә ууляд, харал тәвәд зовад бә. Тана үкр хулхалҗ авсн кү эрт бәрүлхин кергт би нам хоңһр-һалзн мөрнәннь көлс әрвлсн угав. Тана үкр кен хулхалҗ авсинь меднч? Буудан мергн Буурла Хар хулхалҗ, авч, үкртн теднә хашад бәәнә. Би цуһараһинь меднәв, кукн. Цуһараһинь соңслав. Ямаран кишва аврлт уга күн. Күүнә һанцхн хәләсн үкр хулхалхдан ичхинь яһна! Гем уга санаһан бичә зов. Буудан мергн Буурла Хартн бууһин амнд зогсад бурхнд мөргх! Чи дууһан ахрд. Би бурута бишв. Айстан харал тәвәд бәәдмн биш. Му йор болх, чи бичкн күүкдтә күнлмч, манаһас үкр авад саах бәәсн болхов, — гиҗ эвлҗ өөрдв.

— А-а, намаг кенз күүкдтәг, угатяг ода ирҗ медвч? Мини күүкдт харал күрдмн биш. Чини көвүнлә әдл, «өөкн дотрк бөөр, өндгн дотрк уург» мет эрк «эрднь» биш. Чи тер, бурхн болсн көвүнәсн әәхлә, Буурла Харин һарар һал шиләлһхәр седхн уга биләч! Мини му залуһар зууһач нохасан тәвүләд Харин толһа мөлҗүлхәр седхн уга биләч. Манҗар нохасан тәвүлчкәд «манаһас хө ирҗ ав!» гиҗ Хард кен келлә? Келҗ өг өөрк ялчнртан. Тер бийнь Хар чини нохасас әл уга сетрә хөөһичн ирҗ авла. «Чи һарһад өгвч» гиҗ мана Манҗиг төмр тайгар ухань моньдлтл кен цокла? Терчн баһ болад мини залун һарар Хариг кен алулхар седлә? Мана нохас сул бәәсн цагт арһта залу болхла Манҗин һанцхн үкр ирҗ ав гиҗ Хард келчкәд, кемр сө Хариг үзхләрн хәәчәр кесн ханҗаларн шааһад алхлачн Харин аңһучлдг темә өгнәв, — гиҗ кен келлә? Келҗ өг өөрк сөөвңгүдтән! Кенлә бәәхән, кенд заргдҗахан медҗ авг. Би чамас икәр меднәв, икәр соңснав. Аш сүүлднь тесҗ бәәҗ чадад, чини ичричнь илдкхәр нег мөслҗ ирләв. Эн келсн үгән «эрлг номин хаанд» чигн келҗ өгхв. Нанд тооднь йилһл уга! — гиҗ Шиндә һаньдглв.

— Хәләһит эн хазар уга шивгчнә келҗәх үгинь, ду таср, — му йорта өлгчн! Дорчн хаһад алчкнав! Цаадк бууһим авч ир! — гиҗ Цедә көвүн талан хәәкрв.

— Ха, ал намаг! Эн ормдм ал! — Шиндә хойр һарарн өрчән делгәд, — Бахан хаңһа! Би чини эн үвлзңд донамд төрнәв. Өдртнь сүүдрчн болҗ дахнав, сөөднь сүркә зүүдн болҗ өркәрчн өңгәҗ оркрнав! — гиҗ Шиндә зөрҗ хәәкрв. Цедә яахан медҗ чадл уга, арань зуугдад, арсндан әрә багтад дал-дал гиһәд чичрҗәһәд: — Муула! Натр! Хамаран хәләһәд тагчг бәәһәд бәәцхәнт, кишва нохас! Арһмҗ авч ирҗ күлтн эн өздң шулмиг! — гиҗ хәәкрв. — Цедә зәәсң, соңсҗанав! — гисн дун соңсгдв. Муула Натр хойр дарунь хар килһсн цулвр авч ирәд Шиндән һаринь нуһлад, гиҗгәрнь түлкҗ унһаһад, хойр һаринь арднь күлв. Хәләҗәсн улсин зәрмснь буру хандлдад, һазр хәләлдәд, күүкдән цокад үүмлдәд, буслад одцхав.

— Болһатн залус! һаринь хуһлвзат, энтн эмд күн. «Худгт унсн хунд меклә аҗрһ болна» гидг юм һарһҗанат! — гиһәд темәч Муулан гергн, бичкн күүнән хааһаснь чирәд: чишкүләд хормаһан сәрвкүләд хәрәд йовҗ одв.

Муула Натр хойр Шиңдән күләтә хойр һараснь сүүвдҗ авад Цедән өөһүр өмәрән һардг хаалһур чирв. Шиндә хойр өскәһән һазрт булхулн тулн чигтхләд, хойр ээм деегүрн селн-селн ардан хәләһәд харалан тәвәд йовна.

— Аминь бөглтн, аминь, му йорта аминь! — гиһәд Цедә зәәсң арднь дахв. Цедән көвүн эцкиннь аңһучлдг хорһлҗн сумта бу авсн гүүҗ ирәд эцкинь өөр дахв. Теднә ард терүнд бәәсәрн, хаалһар йовдцн хаҗу-хәврһин улс өврмҗ кеҗ дахлдв.

Минь эн агчмд, асхн гү тәвх кемд өрүн «Бадашла «Ялмтын экнд» харһсн хойр мөрнд татсн тачанкта залус өрүн эдниг дахҗ йовсн буута милицән Бадашта хойраһинь өөрән дахулсн мөрдин шүрүн хатрлар йовҗ йовад эн дала әмт үзчкәд, хойр һарнь күләтә Шиндәг хаалһ тал чирҗ йовсн хойр залусин өөр ирәд тотхад зогсв.

— Эй, Пүрвә, эн юн болҗ йовна, хәлә! — гиҗ Эрднин Нимә милиц тал өргән заңһв. Пүрвә үкс мөрән дәвәд, барун таша деерән дүүҗләтә йовсн пистул һарһҗ авад, зогстн! — гиҗ һаран өргв. Шиндә хая-хая үзгдәд йовдг Пүрвәг үзн таньв. Болв Цедән келҗәсәр Харта хамднь бийән авхар йовна болһад саак кевтән нег мөслв.

Тер хоорнд Нимә бу бәрсн Цедән көвү үзчкәд, Пүрвәг дуудад буута көвүн тал өргән заңһв. Пүрвә үкс көвүн тал одад бууһинь авад, эмәлиннь бүүргт өлгчкәд, дәкәд ю келнәт гисн кевтә белн болҗ зогсв. Бадаш зәәсңгиннь даалһвр «күцәсн» ачта күн болҗ үкс дәвәд Цедән өөр одад мөрнәсн буув. Цедә үкс гиһәд хоңһр һалзна җолаһас авад мордхар седв.

— Эй, Цедә, яһнат? Наартн! Махлаһан дарҗ өмсәд. мордад зулхар бәнт! Тана илгәсн бачм цаасар Манцин кецин күцәгч зөвллин ахлач эн ирсн бәәнә. Тана хәәсн приств, закрач кезәнә буйсла. Энтн юн болҗахмб. Манд келҗ өгтн! «Мини сетрә хө, Манҗин цоохр үкр хулхалсн күн буудан мергн — аңһуч Буурла Хар. Терүг үкс гиҗ бәрүлтн» — гиҗ «аллюр һурвн кирстә» цаас бичәд Бадашан йовулчкад, ода Манҗин гергнә мах яһад идҗәхмт? Делкә догдлулчкад ду тасрад яһҗанат? — гиҗ әәмгин ахлач Дарҗа Цедә тал ширтҗ хәләв.

— Ду тасрх, минь ода намаг цәкүр, цәкүрәр утлад цандг болһнд хайхар... хаҗ алнав! —гиҗ хәәкрҗ йовлч, ода эн олна чирәд ха намаг! — гиһәд күләһәсн алдрсн Шиндә күгдләд Цедә тал дәврв. Хәврһднь зогсҗасн Натр ээмәснь авад зогсав. Тер бийнь Шиндә Цедән чирәд күргәд нульмв.

— Үзҗәнт! Автн цааран эн адта баавһаһан! — гиҗ Цедә чирәһән ханцарн арчн бәәҗ хәәкрв. Нимә һаран өргәд: — Түрд гитн. Нернтн кемб? — гиҗ Шиндә тал өөрдҗ сурв. Шиндәг ам-хамран арчад келтл: — Шиндә! Шиндә! — хөөч Манҗин гергн Шиндә! — гиҗ әмтн хәәкрлдв.

— Шиндә, та бийән бәртн, төвкнтн. Цуһар медгдҗәнә. Цуһараһинь негн деернь һарһх улс ирсн бәәнә. Би Манцин кецин ахлач Эрднин Нимә гидг күмб, — Цедә тал хәләһәд, — Эн мана әәмгин ахлач Картан Дарҗа. Эн мана өөр зогсҗасн шинәс шиидгдҗ ирсн Ялчнрин зөвлл. Ялчнрин зөвлл гисн кенинь меддвт? Цуһар тагчг. Ялч улсин зөвлл. Танла әдл угатя, ялч улсин толһач, эндән келхд, тадна сә хәәдг, күүнд заргддг улс болхла эзнләнь күүндәд бооца кеҗ бүрткдг күн гиҗ мусхлзв.

— Мана сә хәәдг күн — гиҗ манд уга! Биднтн тер цаадктн Цедә зәәсң тал зааһад «һар» гихләнь һарад «ор» гихлә орад бәәдг, хар өрлә урлдад, хойр нарн болзгта заргддг улсвидн. Тер күүнәнтн төмр тайгар цоклһнд мини авальм — өрәл элкн уга, өрәсн бөөр уга, өвчсн күрнин бәәдл һарад, әрә торч йовна! — гиҗ дәкн-дәкн давтад аглҗ келәд Шиндә асхрулад уульв. Цедә һазр хәләһәд тагчгрв.

Буурла Хар хөөч Манҗ хойр зөвәр тедүкн ирәд буув.

— Не, Цедә, тиигән тер тана гер тал йовцхай! Тяна герт маниг багтах зә эс олдхий? — гиҗ Нимә келәд олн тал хәләв. — Олдх, олдх! — гиһәд Цедә гер талан һарв. Цедән ардас цуһарн дахлдв. Шиндә әмтнәс ичсн бәәдл һарад олна ард үлдв. Нимә хәрү эргәд: — Шиндә, нааран йовтн! Эзән дураһад мордад зулхар бәнт? — гиҗ хөкрләд, та чик келвт, тана зөв. Тер кевтән үнән келәд бәәтн. «Үн келсн күүнд үкл уга» гидг эс билү5 Ода энтн күүнәс әәдг цаг биш. Болв, Шиндә, һәәвһә келдг бәәҗт! Өрчәрнь орад, өрәрнь һарад өрдгинь уурулад, уру хәләлһәд бәәвт. Ода мана хүүвин йосна цагт иим келтә, зөргтә күн ик кергтә, — гиҗ эвлүнәр келв.

— Ю, әәҗәнәв, би нам дегд уурлчкад, ю келсән медхшв, ичкевт цуһар соңссн болх! — гиһәд Шиндә нүдән арчад, үсән ясад, ярлзад инәв. Минь эн агчмдан көркүхн өңг һарад, сәәхрсн болад одв. Чирә-зүснь тиниһәд одсн бәәдлтә. — Таниг йир сәәнәр, зөргтәһәр келв гилднә, би хург болҗасинь соңсад минь ода ирв — гиҗ Мергн олн дундас һарч ирәд Шиндән өөр зогсв.

Цедән модн герин хойр давхртнь ик сәәхн хорад орад сууцхав. Хораһас каңкнад ширин үнр һарад одв. Суудг сандлмуд цуһарн хар, улан сатья бүрәстә, герин эрс дахулад тәвҗ. Суудг девскүрмүднь көгтә юмн кевтә булвлзад бәәнә. Хоран тал дунд цемгәр бүрәтә ширә бәәнә. Терзин тольмуднь: улан, цаһан, ноһан, күрң оошг, шар, хар солңһин долан зүсн өңг күцәсн шилмүдтә. Хоран орад негл нааһаснь шивәд наачксн кевтә, олн зүсн алтн, мөңгн ширәр сиилүлҗ зурсн лу зурата. Лууг эргәд нисҗ йовх нилх-нилх бурхдын дүр зурата. Деерк зивгәрнь «бееҗн хотн» зег татад оркҗ.

Эн ахлачнриг дахад шиңкән эн хорад орҗ ирсн эңгин улст ик гидг сүрәтә. Цуһарн эн герин сиилүллһ һәәхлдәд, менрлдәд одцхав. Зәрм өвгд, эмгд нам сүзглҗәх бәәдлтә урлмуднь гөвр-гөвр гилдәд нег-негән хәләлдәд тагчг сууцхана.

Манцин кецин ахлач Нимә орҗ ирн төгәлүләд шинҗлчкәд: «шаңһаһар ордг долан җилә сурһуль бүрдәхнь һәәвһә гидг гер болхмн» гиҗ санад олн-әмтнә аҗг анч авад эс медсн болад суув. Цедә эмгтәһән, көвүтәһән ахлачнр суусн хаҗу тал цемкәлдәд сууцхав. Цедән эмгн — Җирһл кееһә хувцан өмсҗ, барун һартан хойр ик цаһан мөңгн бумбта эрк эргүләд урлнь гөвр-гөвр гиһәд көндрәд бәәнә.

Әәмгин ахлач Дарҗа хойр цаһан төмр оньста хар булһар дорваһас цаасд авад өмнән тәвчкәд ик ахлачин чикнд шимлдәд үг келв. Дарунь сана авсмн кевтә костюминнь дотрк хавтхасн одак Бадашин авч ирдг дугтута бичг һарһҗ, авад Нимән өмн тәвб.

Нимә үүдн хоорнд зогсҗасн Пүрвәг дуудҗ авад шимлдәд үг келв, Пүрвә барун һариннь альхан барун цох деерән гердәд һоорҗ зогсчкад, бууһан авад һарад йовҗ одв.

Эрднин Нимә дор ормдан босад, зүн даһмасн цаһан мөнгн шүлзәтә ик цаһан часан авад эркәһәрн эрәсинь дарад бүркәсинь секәд хәләчкәд хәрү дүрчкәд:

— Үүрмүд! Би таниг удан бәрхшв. Зәрмстн эн сәәхн герт сууһад суухар чигн седҗәдг болх бәәдлтә. Урднь эн герт ирҗ, орҗ йовсн улс бәәнү? — гиҗ Нимә инәмсҗ сурв.

— Уга, уга! — гисн дун соңсгдв.

— Эн герт хурлд мөргхәр ар хотнас йовсн баячудын көвүд, күүкд, берәд ирҗ зәәсңгин мотрт күртцхәдг билә Маниг, хар яста улсиг эн геринтн чигәр ишкүлдмн биш! — гиҗ Шиндә хәәкрв. Манҗ Шиндәг бөөрәрнь нудрад оркв.

— Эндр тана әәмгин заллтд эн тана суусн, эн сәәхн герин болн тана эзн зәәсң Цедә бачм гидгәр илгәсн хөөч Манҗин бичсн эрлһәр күүндвр кевидн. Цуһарн хөөч Манҗ тал ормалдҗ хәләлдв. Тер суусн Шиндән хөвәр бидн кергәрн нааран аашлавидн. Бадаш манла таш-пиш харһад өтрлҗ эн кергәр күүндә кеһәд нааран ирсмбидн эн. Эс гиҗ Шиндәг «сүк бодинь орнд» төрүлхәр йовҗ биший? — гиҗ Цедә тал хәләв. Цедә доран хүүхлзв. Гергнь Цедән чирә хәләһәд эркнәннь бумбас әдс авб.

— Бадаш эн бичг авсн адһмта довтлҗ йовҗ, — гиһәд көк дугтута бичг әмтнд үзүлв. Довтлад йовх Бадашин зөв. Тер юңгад гихлә эн бичгт «аллюр һурвн кирс» гиҗ бәәнә. Эн «мел довтлад йовтха» гисн бачм темдг болдмн. Зуг эн бичгт нег эндүнь; «Әәдрхнә гуврин, Черноярск уездин приствд болн Манцин кецин закрачд өгтхә» гиҗ бичҗ. Тер хайгтн кезәнә билрлә! «Приств», «закрач» гидгтн 1917-гч җил Әрәсәд болсн ик хүвсхллә харһад хог тасрла! Та, Цедә, ода күртл терүг яһад эс медсмт? Бадаштн маднла эс харһсн болхла, тедниг хәәһә йовҗ бәргдәд түүрмд орх билә, —гиҗ Нимә Цедә тал хәләв.

— Хүүвин йосн тогтад арв һар җил болҗ йовна. Хүүвин йосн гидгтн тадна угатя, ялч, көдлмшч улсин йосн. Иим сәәхн өлзәтә хүүвин йосна тускар ода күртл сәәнәр медәд угатн манд ик һундлта болҗана. Эн ар, дора һазрар сәәнәр тархагдад угань, эн мана шинәс бүрдәсн селәнә хүүвмүдин ахлачнр, Ялчнрин зөвллин салнгин уршг. Тегәд чигн иим әәмшгтә му йовдл дора һазрар теегәр болҗана. Мөр болад бидн харһҗ ирвидн. Кемр бидн эс ирсн болхла энүнд юн болх бәәснь медгдҗәхш. Тер күүкд кү әмтнә чирәд күләд, гүвдәд, чирәд хамаран авч йовсмб? — гиҗ Цедә тал хәләв.

— Дегд аздлад, бийим дәврәд, харал тәвәд бәәхләнь, адта күн болһад, хурлд күргүлҗ «һавг» тәвүлхәр седләв.

— Ду таср, кишва шивгчн, дорчн хаҗ алнав, бууһим авч ир! гиҗ хәәкрлт! — гиҗ суусн олн дундас негнь келв.

— Дегд ууртан бүтәд, әәлһхәр келләв.

— Сумта бууһитн көвүнтн авч ирәд, өөртн дахҗ йовҗлм! Буутн тер бәәнә! Ода бууһар нааддг цаг биш, гиҗ Нимә келн, милиц Пүрвә терз деер авч ирәд оркчксн бу тал заав. Суусн улс цуһар тиигән хәләлдв. — Шиндә һашудад дәкәд үг келхлә дорнь хаһад унһачкх биләт. Ода эн хургиң сүүләр ямаран бу бәәнә цуһараһинь милицд өгтн.

— Эн күүндтн дөрвн бу бәәнә. Намаг Бийдән аңһуч кеҗ авхар седәд, эс одхла терүнәс авн өшәркәд, аңһучлдгим уурулад, нохасарн шуучулҗ алхар эн суусн Манҗ ма хойриг цоклдулҗ алхар седәд эклсн үүл энтн, — гиҗ Хар босв.

— Хөөч Манҗ! Та эн Хариг үкрим хулхалснд бәрүлҗ засгла харһултн гиҗ эрлһ бичлт? — гиҗ Нимә Манҗас сурв.

— Уга, цаас бичх биш, цааснд юн эрәләтә бәәхинь меддн угав. Зү уга юм келнәт! — гиҗ Манҗ өврв.

— Цаас бичсн күн тер цаасндан һаран тәвдмн. Та эн цаасндан һаран тәвхин орчд Баһ-Чонс балта тамһ тәвҗлмт! — гиҗ Манҗд эрлһ үзүлв.

— Йо, теңгр цокг, темән девсг, тиим юм медхшв, нанд күн юм келсн уга билә! — гиҗ Манҗ босад хойр альхан делгв.

— Та, Цедә, эн бичсн цаасан, чини нерн деерәс бичҗәнәв гиҗ Манҗд үзүлсн уга билт? — гиҗ урньдсн бәәдлтә Нимә сурв.

— Манҗиг ном угаһинь медә бәәҗ, Манҗин төлә бичҗәх күн юуһинь келхв гиһәд келсн уга биләв. Бадашар һаринь тәвүлләв.

— Бадаш, Манҗин төлә һар тәвлт?

—Би бас Манҗла әдл ном уга «ээвә» күмб. Цедә зәәсң нег темдг эрәл гихләнь — меддгәрн Баһ-Чонса балта тамһ зурлав. Мини меддг юмн тер, — гиһәд Бадаш ормдан суув.

Цедән эмгн Җирһл өвгән бәәҗәһәд-бәәҗәһәд, бөөрәрнь тохаһарн чичәд чочаһад оркна, «яһад иигәд дун уга сугсиһәд суунач!»—гиҗәх темдгинь әмтн медҗ бәәнә.

Нимә уха туңһаһад зөвәр тагчг болҗаһад өмнк цаасндан харндаһан гүүлгәд юм бичв.

— Шиндә, тана залутн тер суусн Буурла Хариг зарһд орулҗ өгчәнәв — гиҗ келлү? — гиҗ Картан Дарҗа сана авсмн кевтә Шиндәһәс сурад, хурһдарн ширә цокад наадв. Нимә, чик сурвр — гиҗ дотран санв.

— Уга! Тиим юмн төрүц келдг күн биш. Цедә зәәсңгәс элк-бөөрән сөнгртл цокулсн бийнь, тан тал одад кел гиҗ хотна залус келсн бийнь, өөрән бәәх танур одхш. Йоста гидг «үй уга хулсн, дун уга күн» гидгтн эн! Иим кү зархд амр болхугов! — гиҗ дун уга суусн залу талан хәләв.

— Буурла Хар ирхмҗ, нохасан тәв! — гиҗ Цедәнкн зәңглхлә, Манҗ нохасан үнәр тәвдг билү? — гиҗ Дарҗа дәкәд Шиндәһәс сурв.

— Тәвл уга яахм билә! Цедә зәәсңгин келсн үг эн күүндтн бурхна зәрлг.

— Не, йир сән медгдҗәнә. Та, Буурла Хар, Цедә зәәсңгин сетрә хө, Манҗин өрәсн өвртә үкр яһад хулхалҗ авсан, юуни учрар иим шууга татсан манд тодрхаһар, ахрар келҗ өгтн! Буурла Хар хоолан ясад, энд-тендән әмт хәләҗәһәд: — Минь эн «хулхалад» гисн үг нанд дегд әәмшгтә, му йорта үг болҗ соңсгдна. Тер юнгад гихлә, би күн болсара хулха кенә гидг юм меддн угав. Эн суусн улс, цуг әәмг болн Цедә зәәсңгин бийнь сән меднә. Би аңһуч күмб. Күүнә юмн нанд төрүц керго! Гесм цадхлң, ээмм бүтн.

— Тиигәд нег хүрм болсн һазрт залус эн Цедән нохасин тускар ик төр келдәд шууглдад бәәцхәв. Би айстан көөрәд: «Согту болв чигн, эрүл болв чигн Цедә зәәсңгин нер һарсн нохаст хуцулш угав. Нанд нам ам аңһахн уга. Минь ода йовад сул бәәсн нохас заагурнь орад дурта хөөһән авч ирхв, марһий! Би йоста аңһуч күмб, аңһуч күүнд ноха хуцдмн биш» — гиҗ келләв. Тер зәңг эрк шилтә Цедә зәәсңд күрч одҗ.

Терүнә хөөн мини келсн үгин үнн, худлынь йилһҗ авхар намаг дуудулв. — Э-э, Хар, ирвч? Чамаг ик нертә аңһуч болсн деерән нохад бийән хуцулдго берк эрдмтә күн гидмб! Кенә нохас чамд хуцхш. Тер нохасчн зуура амта нохас болвза? Өөкн сүүлчн җаһшнҗану? Тиим болхла мана Манҗин хошд од. Мана ноха зуура биш... гиһәд бийәрм зог кеһәд инәһәд өздңнәд бәәхләнь. —Нохасан тәвчкәд намаг наар гитн, би однав, та нанд ю өгнәт? Марһий! — гиҗ тер Муула Бадаш хойрин өөр келүв. Цедә: — Не, сән! Бадаш, маңһдур хөөч Манҗд одад, нөкәдүр сө нохасан тәвчк ги. Чи, Хар, нөкәдүр асхн ирәд, дурта хөөһән ав. Гергндән шөл кеҗ өг, шарлхҗадг болх. «Үкх хулһн миисин сүл зууҗ наадна» — гидг эн — гиһәд һочкнад инәһәд йовҗ одв. Минь эн суусн Муула Бадаш хойр: — Чи яһҗах күмбч! Тер нохасчн чамаг таслад хайчкх, үклән хәәсн күн тиигән оддмн. Бичә од, зәәсңгәс одҗ гемән сур! — гиҗ намаг ээрлә. Залус, тиим эс билү? —гиҗ хойр залуһас сурв. — Тиим, тиим. Бидн нам йосндан әәләвидн! — гиҗ Бадаш Муула хойр дегц келв.

— Хөөч Манҗ! Таниг сетрә хө Хард һарһҗ өгв гиһәд тайгарн ухаһан алдтлнь цокв гисн үнний? Эн әәмгин ахлачд юңгад эс герчлләт? Элкндән гем авч гисн эмчин цаасн бәәнү? — гиҗ Нимә аш сүүлднь хөөч Манҗас сурв.

— Тер һә болсн хөн эврәннь үкр хойрас көлтәстә болмарн цокулҗ авлав, — гиһәд Манҗ дәкҗ үг келш угаһар седв.

— Не, әәмгин ахлач, эн пииср Ялчнрин зөвлл хойртаһам эндр келгдҗәх терәр эн хамгиг уурулхин тускар ямаран үүлдвр келәт? Эн хамгиг медә бәәҗ, ода күртл юңгад тагчг бәәһәд бәәсмт? гиҗ Нимә Дарҗаһас чочаҗ сурв.

— Ода, үнәрнь келхд, би эн хамгитн шинәс соңсҗанав. Нанд нег чигн күн иим юмн болад бәәнә гиҗ келсн уга билә. Цедә зәәсң зарц хойрин хоорнд юн болҗахинь бидн медҗәхшвидн. Цедә зәәсң әвр халта, зарцнран цокна гиһәд нам кезәнәһәс нааран цуһар келнә. Ода насн ирәд, цагин эргц дахад, тер хамган хайҗ йовдг болх гиҗ сандг биләвидн. Эндр эн аюл үзәд, соңсад бәәхнь — «өшәтнрин тав хаңһасн, иньгүдин седкл бишрәсн» ик гидг ичр болҗана. Яахв, мана салңгин гем. Хол йовх хортнас, хотн дундкнь әәмшгтә гиҗ уха авх кергтә, — гиҗ Дарҗа Цедә тал игзәрлҗ му нүдәр хәләв.

— Өргн доран бола бәәсн «дә» эс меднә гидг — дүлә болн сохр, келкә улст! Энтн йоста гидг нүд далдар болҗах классов ноолдан. Иим юм үзл-медл уга күн бәәдв? Тадн хүүвин йосна элчнр ода цагт саг, сергг болх йостат. Хүүвин йосна, көдлмшч әңгин хортн, ода бийнь дала, — гиҗ Нимә хурһдыннь үзүрәр ширә тоң-тоң гилгҗ цокв.

— Нанд нег цөөкн үг келҗ болхий? — гиҗ Ялчнрин зөвлл Йисә босв. Эндр өрүн, мана әәмгин заллтд, эн төрәр бас иим күүндән болв. Тер күүндәнд намаг икәр шоодв. Намаг шоодсн тадна зөв. Би энд ирҗ көдләд җил болад угав, Өөр бәәх Цедәнд би нам оньган өгәд угав. Би, маднас хол бәәх баячуд эргәд, ялчнрлань күүндәд, цәәлһвр өгәд, эздүдләнь — бооца кеһәд, бас харңһу төр илдкәд йовав. Ялчнр-ялчуд шин йос сән медҗ йовцхана. Зәрмснь эздүдәрн ду һарһад дууллдад олнд тархаһад йовцхана, эн суусн улсас зәрмснь соңссн болх:

Доран гинә хәләцтә

Бадан Эдлә байн гинә,

Догвр уга ялчиһән

Зардгла биләлә.

Догвр уга ялчиһән

Зардгла болв чигн,

Деед коммуна йоснлань

Харһгдла биләлә

Эн ду һарһснд орлцсн күн Харин Мергн. «Бууринь заң» меддг, бәәрн улс эн Цедә зәәсңгин тускар келх бәәсмн болҗана. Тадниг иигәд гүвдүләд, нохас түкрүләд тагчг йовад йовхла, би ода бийим кезәңк эрк шиләрн бәәһәв — гиҗ санад тана цус ода бийнь уухар бәәнә. Энтн йоста гидг мана әңгин хортн. Әмдәр күүнә цус шимдг шигдәч, иим улсиг бу-селм авдгинь засглад, бурхдарн әәлһдгинь уурулад, уга кех кергтә.

— Чик-чик, кесг күүнә цус уусн болх! — гиҗ цуһар хәәкрлдв.

— Энтн йоста паразит, эксплотатор! Вампир! Кровожадный кулак! — Маңһдурас авн Манҗ, Муула цуһарн нанур иртн. Би тана нерн деерәс эн күүнләтн бооца кенәв. Тана авх зөвтә олвритн гиҗгәрнь ишкҗәһәд авч өгәд бәәхв. Нанд эн күүнтн талданар дуулх. Шиндәлә әдл күүкд улст һар күрдг һаринь би талданар күлхв. Иим улсла яһҗ күүндҗ, ялчудла бооца кедгин тускар би Әәдрхнд зурһан сара девсңд одад ирүв. Эднтн йоста әңгин хортна үлдлмүд! — гиһәд Йисн нудрмарн ширә цокад авч одн алдад бәәнә.

Нимә өмнән бәәсн уста шил графин харндаһарн тоң-тоң гилгәд цокв. —Залус, медвт? Арвин ахлачнр, келҗ хәрцхәтн. Ялчнрин зөвлл гидгтн бив! Өрчән цокад: нанас үг угаһар айстан эн баячудт бичә заргдад йовтн. Эн тана арднь энрәд, дахад, өскәд йовсн малмуд аш сүүлднь тана малмуд болхмн! — гиһәд көлсән арчад, Цедә тал му нүдәр хәләһәд суув. «Одак, мана сә хәәдг күн гидгтнь эн бәәҗ, йоста ик сурһульта күн болх бәәдлтә. Цедә зәәсңгәс нам сүрд гиҗәхмн уга, йос меднә гидг тер. Яһсн келтә күмб! Тер «догвр» гиснь ямаран юмн болхв? Әәдрхнд сурһуль сурад ирсн күн ю болв чигн медх бәәдлтә, — гилдәд суусн әмтн шивр-шивр гилдәд бәәцхәнә.

Нимә дор ормдан босад саак кевтән цаһан шүлзәтә часан хәләчкәд: — Не, залус, сурх үг бәәхлә суртн. Эн күүнә келсн үг медвт? — гиҗ сурв. Күн ду һарсн уга. — Дун эс һархла медвт — гиҗ санх кергтә. Медсн болхла йир сән. Энүнәс хооран эн Ялчнрин зөвлл угаһар айстан урднь дассн авъясарн күүнд заргдад йовдган уурцхатн. Онц бәәдг: байн, нойн, зәәсңгүд кү мухлалдган уурла! Тадн энд, йоснас хол теегт күүнә малар нүүһә йовҗ ач иктә Ленинә өгсн аль-бис зөвән ода чигн медәд уга бәәҗт. Тертн эн суусн тана ахлачнрин салңгар, сулар көдлснә учр. Энүнәнтн тускар деерк их йосн медхлә, танд ик ичр, му нерн болх. Би энүнәсн ода Элстәс комсомольцнр, сурһульта баһчуд, «Улан ишкә герәр» йовад көдлдг, йос меддг күүкд улс илгәнәв, Эрк биш илгәнәв! Тедн таднла хамдан нүүһәд, хотн болһнд одад йоста гидг үнн чик цәәлһвр делгрүлх. Тер улсин дөңгәр, эн ахлачнрларн, партин үрлә зөвчләд, эн әәмгтән угатя, ялч улсин күүкд, көвүд шаңһа хот-хувцар доран бәәһәд сурһуль сурдг долан җилә сурһуль бүрдәтн. Эн кергәртн би Элстд одхларн бачм керг кеҗ күүнднәв. Тиим сурһуль бүрдәм гермүд тана әәмгт бәәнә.

Та, Цедә, зәәсң, көгшрх насндан иим ик көндә болсн герәр ю кенәт. Эмгнтәһән хоюрн тер бод гисн бичкн модн гертән бәәхнтн. Та йирин дассн авъясарн, хая-хая аңһучлчкад җомбаһан чанҗ ууһад, эркән эргүләд, маанян умшад амрад суухт. Көвүнтн эн улсин көвүдлә гертән бәәһәд сурһуль дасх, — гиҗ Нимә олн тал хәләһәд нүдән ирмчкәд келв.

Цедә зәәсң эс соңссн болад тагчг сууҗаһад, доран хуухлзад үг келх бәәдл һарв. Чирәнь барчхлзад одв. Хаҗуднь төрүц тагчг суусн Җирһл өвгнәннь бөөрәр тохаһарн түлкәд, һартан эвкәтә бәрҗәсн эркән үмгәд толһаһан өндәлһәд:

— Тиим юмн бәәх билә! Күүнә мөңгәр, күч үзүләд бәрҗ авсн гер биш энтн. Кезәнә мана Занҗн зәәсң ик нертә закрач йовх цагтан, эврәннь мөңгәр, орс урчуд нәәмәдлҗ авад, манд бәрүлҗ өгсн гер энтн. Хөвтә, кишгтә болтха гиһәд эн һаза шуугҗасн: хөн, мөңгн уласд, альмн, кедмн урһдг модд булгта һазр гиһәд бурһс тәрлә. Эн гертән Цедә зәәсң бидн хойр гер-мал боллавидн. Тер җилән эн темснә модд эврән тәрүлләвидн. Мана буй эн гертмбидн келгчкәд, мана көвүн эдлтхә — гиҗ герәслҗәх гер энтн! Мана көвүн тана күүкдлә сурһуль дасш уга. Мана көвүн Пиитрт йовсн авһиннь көвүн тал одҗ тенд сурһуль сурхмн.

Көвүндән герәслсн герим бичә көндәтн! — гиҗ Җирһл зөвәр цунцхсн келв. «Соңсҗант энүнә келҗәх үг» гисн бәәдлтә Нимә мусхлзад суусн улс тал хәләв.

— «Мөңгтә күн мөсн деер чигн җирһдмн» — гиҗ келдг үлгүр эс бәәдг билү? Мөңгтә күүнә көвүн, однав гисн һазртан одхугов. Му, хар яста мана күүкдин әдл биш, — гиҗ Шиндә өндлзҗ келв. Хаҗуднь суусн хөөч Манҗ гергән ээмәснь дарад суулһв.

— Та, Цедә, эврән юн гиҗ саннат? Таниг, Цедә зәәсң, эврән сән дурар, хойр давхр модн герән сурһульке1Н гиҗ эврәннь әәмгә күч-көлсчнрт белг өгв гиһәд соньнд бичәд шуугулад оркхла яһна гинәт! Танд ханлт өргх, тана нерн болх. Тиигхлә танд хөөнән туста болх билә, — гиҗ Нимә суусн улс тал хәләһәд келв.

Цедә зәәсң Шиндә тал му нүдәр хәләһәд: «Йосна улс эднд иигәд зөв өгәд, бууляд-магтад бәәхлә, эн азд гергд ю амрахв! гиҗ санҗасн Цедән чикнә хаҗуһар Нимән сурсн сурвр медг-үлг соңсгдв. Цедә миркиһәд сууҗаһад:

— Я, сурһуль бүрдәхдән юуһинь адһнат. Эн мини гертн хуучрад, үмкрәд бәәсн гер. Сурһульд зокш уга. Әср көвүд, күүкд хар-хар гилдәд, орад-һарад гүүлдәд, шилинь хамхлад, ширинь хуулад үрәх. Кесгәс нааран эврән эзн болад бәәршәд, иҗлдәд бәәсн герән нүдәрн үзг бәәҗ күүнә көвүд-күүкдт ишкүлҗ яһҗ үрәхв. Бән-сун бәәҗ меднәв. Ода деерән үг келҗ чадш угав, — гиһәд халх деерән суусн батхн ташнав гиһәд халхарн «таш? гилгәд ташад оркв. Суусн улс лугшад инәлдв.

— Цедә зәәсң! «Хан күн нег зәрлгтә, харцх шовун нег шүүрһтә» гидг эс билү? Та ма хойрин марһан яахмб? Тана нохас цуг сул бәәсн бийнь, таг сохр харңһуд Манҗин үкриг би хотндтн орад көтләд авч ирвшв. Тана мейәрксн марһанас көлтә би өңгәр «хулхач» нер авчанав, — гиҗ Буурла Хар босв.

Цедә хуухан мааҗн бәәҗ:

— Тер сө хөөч Манҗ нохасан тәвснь үнн болҗ һарв. Чи йоста гидг зөргтә аңһуч бәәҗч. Би урднь иткдго биләв. Марһан чини болла, манаһас марһана аш нег һунҗ ирҗ ав. Натр, соңсҗанч, одак оньдин салад йовдг оһтр сүүлтә хоогчниг маңһдур Хард туулһад тәвчк. Хәрнь бичә март, — гиҗ сеңкәв.

— Соңсҗанав, мартхн угав! — гиҗ Натр Хар тал хәләҗ нүдән ирмв.

— Оһтр чигн болг, нанд оһтр һунҗн кергтә биш, отг-нутг дотран нерн кергтә! Залуһас нерн халун гидг, — гиҗ Хар ормдан суув.

Нимә цаһан мөңгн шүлзәтә ик цаһан часан һарһад хәлән бәәҗ эрәсинь эргүлҗ-эргүлҗ хәрү даһмдан дүрчкәд.

— Не, залус, эн хурган иигәд төгсгәй. Ода керг-үүләрн йовцхатн. Энүнәс хооран Хург болсн цагт амндан ус балһсмн кевтә тагчг бичә суутн. Тер Шиндәлә әдл, әл-ичл уга үн иткүләд илднь келәд бәәтн. Шиндәһәс көлтәстә кесг үзәд, медәд уга юм үзҗ, соңсҗ, медҗ аввт. Ода тадна әәдг, эмәдг, мухлалгддг цаг биш. Немснд, байрта харһий! — гиҗ барун һаран өргв.

Хургт суусн улс толһаһан геклдәд байрта һарцхав.

— Дарҗа, Ялчнрин зөвлл, Пүрвә, пииср көвүн, үлдцхәтн. Цедә зәәсң, та бас үлдтн. Җирһл, хәрәд амртн! — гиҗ Нимә зарлв.

— Залус, нааран өөрдәд суутн. Эн бәәсәрн үнәрн келәд күүндий! Эндр бидн өдрән чиләһәд күүндсн төрт кесг акад, өвәрц угмүд соңсвидн. Та, Цедә зәәсң, күмн биш юм һарһдг бәәҗт. Нүдәрн эс үзҗ, чикәрн эс соңссн болхла би нам иткхн уга биләв. Мөр болад бидн харһҗ ирсн бидн сән болв. Маниг ирсн эс болхла, ямаран шууган болхинь медҗәхшв. Шин хүүвин йосна тускар танд цәәлһәд керг уга. Та манас деерәр меддг болхт. Эндрк мана үзсн, соңссн төрәр йосар болхла һанцхн тер күүкд кү күләд, чирәд, гүвдәд зовасндан, «Кишва шивгчн, чамаг хаҗ алнав!» —гиҗ Шиндәд бу үзүлсндән арвн җиләр түүрмд одхмт. Хөөч Манҗиг төмр тайгар цокад элк-бөөринь илҗлснд тедү мет. Та кезәнәһәс нааран эн әәмгтән эрк шиллҗ дассндан дурарн бәәсн бәәҗт.

Эн суусн тана ахлач Дарҗа ахта улс «тоомсрта зәәсң» гиһәд күндлҗ, сөгдҗ дассн хальмгин хуучн у авъясарн таниг иткәд нам төртән авл уга бәәцхәҗ. Та тер салң, хар санан уга авъясинь олзлад, эдндән ик му юм кевт. Ода та эн улстан болн йоснд йосндан итклән барвт. «Өшә некхлә, таша хамхрна» гидг эн, та ода юундан нәәләд иим болх болшго үүл татад бәәснтн манд медгдхш. Буурла Харар эврә шишлң аңһуч кеҗ авад ю кехәр бәәсмт? Дала арат, чонын арс цуглулад кендән девл өмскҗ, нерлкхәр бәәхмт. «Зу наслш уга насндан, миңһн җилә зөөр зөөхәр» бәнт? Цуһар тиим ховдгт тадн... тиим ховдг седклтәт! Тер ухаһан үкн-үктлән мартш угат.

Тер аңһучлдг бууһасн талдан бу, селм хадһлад яахар бәәхмт. Танд тав хадг винтовк, дола хадг наган бәәхинь цугинь меднәвидн. Винтовк, пистул, хорһлҗар хадг бу һурван минь ода мана сүүр төгсхлә эн Балдра Пүрвә, әәмгин ахлач хойрт өгтн, эс гиҗ танд хөөнән му болх! Пүрвә, медвч? Ода маниг бәәсн деер ав. Дарҗа танд «авлав» гисн итклин цаас өгх, — Соңсҗанав! — гиҗ Пүрвә дор ормдан босв. — Цедәд шову хаҗ «гесән теҗәх» хойр амта хавалнь болх! — гиҗ Нимә ик йосна, йосн зөвтә күүһән медүлҗ келв.

— Я, тер һәәд одсн юмситн кезәнәһәс нааран Дарҗад авч одҗ өгхәр бәәһәв. Зуг мини көвүн дурлад бәәхләнь харм төрәд бәәләв. Ода автн, автн, буйн болтха, автн! — гиҗ Цедә толһаһан чичрүлҗ келв.

— Чи, Ялчнрин зөвлл, тер пииср көвүтә хоюрн маңһдур өдрәс авн эднә бод малын, хөөдин тооһинь авад, Бадаш, Муула, Натр, хөөч Манҗ, Шиндә ахта улст бооцаһинь кеһәд селәнә хүүвин тиизәр батлад олнд сән цәәлһвр өгтн.

Өрүнә болсн сүүр, эн хург хойрин протокол үг алдл уга бичәд нанд өгтн. Би тенд ик йоснд авч одҗ Цедән туск төрин негинь таслнав. Та, Цедә, эндр өдрәс авн иигәд: «ил-өңг, далд өшән» болад бәәдгән ууртн!

Та, әәмгин ахлач, даруһас партин үрин сегләтрән ирхлә, олна хург хураһад «эн Цедән хойр давхр модн герт олн күч-көлсчнрин көвүд-күүкд шаңһаһар ордг сурһуль бүрдәхмн» гисн шиидвр һарһтн. Тер шиидврән авад партин үрин сегләтртәһән Элстүр күрәд иртн. Бидн тенд шиидвр һарһад эвинь олхвидн. Цедә зәәсң сән дурар эврән өгш уга болв. «Эн гер сурһульд зокш уга. Әср көвүд, күүкд шилинь хамхлад, ширинь хуулад үрәх» гинә. Үрәхн угавидн. Улм ясад, сәәхрүләд оркх арһ манд бәәнә. Урчуд чигн олдх. Цедә эврә көвүһән яһна-кегнә эврән медг. Пиитр орулну, Москва орулну, дурнь. Тер Шиндә хөөч Манҗ хойрт шулун болдгар дөң болтн. Не, мана күүндән иигәд төгсҗәнә, — гиһәд Нимә часан хәләһәд цуһаралань гекҗ мендләд босад һазаран һарв. селәнә хүүвин ахлач, Пүрвә, Йисә һурвн Цедәг дахулад нег давхр онц герүр орцхав...

— Бадм, одак пистулан хама дүрләч? Авч ир! —гисн Цедән дун соңсгдв...

Балдра Пүрвә хорһлҗар хадг бичкн дуута бу дола хадг «наган» нертә пистул, бүслчкдг сумдын гер патронташ сүүвдсн һарч ирәд, һурвн мөрнд татсн тачанк тергнә ардк өлҗг дор дүрәд деерәснь өрмгәр хучад үлдәчкәд мөрндән мордв.

Һурвн мөрнд татсн тачанк өмәрән һарсн тоормта хойр төгән хаалһд орҗ авад шүрүһәр делсн хатрад йовад одв. Урднь болхла Цедә зәәсңгин таңсглҗ татулдг һурвн шарһ мөрнә негинь җиндүрлҗ. Ут нәрхн күзүтә, ик галгр нүдтә, чидр булг шииртә, чон чиктә шарһ мөрн паструңкан шүүрәд, уудан кемләд, усхад, үргәд йовна.

Цедә тачанк тергнә ардас гейүрҗ хәләһәд, утар татҗ шуукрад арвн үрән, авальтаһинь алдсн әлә, елдңгин бәәдл һарад, элкән теврәд, герән эргәд, тедүкн бәәсн тевкрсн тәрмр мод теврәд, һазр хәләһәд һудиһәд зогсв.

Бадм дун угаһар хагддг дурта бууһан Пүрвәд бәрүлҗ өгәд, буру хәләһәд, нүдән арчад һарсн кевтән ода чигн ирәд уга. Хүүвин йосна элчнр геринь негҗх— гиһәд энд-тенд тараһад хайчксн өлг-эдән хураһад: алтн ус гүүлгсн цаһан мөңгн сармта бүс, алтар хордасн һурвн көлтә санҗлх сиик, тәклин цаһан мөңгн цөгцс, алтн һуута «мирд» шүтә, Цедән зүүҗ йовсн цаһан мөңгн шүлзәтә алтн час, алтн билцг авад элкндән шахад, үстә кевс, хойр давхрлҗ ширәд кесн даальңд, ә угаһар дүрәд, хая-хая шуукрад Җирһл әрә гөвр-гөвр гиһәд бәәнә.

* * *

Арвни ахлач Ольда Цедә, Бадаш, Муула һурвиг дахулсн орҗ ирәд, менд сурад, Җирһл ю кеҗәхинь үзәд— Цедә Җирһл хойр, тадн эн өлг-эдән баглсн деерән тер зүн захд бәәсн зунар бәәдг шавр герт зөөҗ ортн. Эн ик герән эрт сулдхтха — гиҗ деерәс зәңглв. Тегәд эн тана зарцнр: Бадаш Муула хойриг дахулҗ ирсм эн, эдн танд нөкд болх, медвт? — өтрлтн! — гичкәд адһад һарч одв.

— «Өтрлтн!» гихәс талдан үг уга болад бәәвл, залус. Ас нааран, — гиһәд Цедә. Җирһлин бәрҗәсн кевс авад һарв... Бадаш Муула хойр өлг-эдинь зөөлцв...

Ноха сарин нег шинәс авн Цедә зәәсңгин хойр давхр модн гериг селәнә хүүвәс ирсн урчуд хуучрсинь шинрүләд, шинәс сиилүләд, һаза дота уга өңгләд, төгәлңднь цеврләд, ноһан ширтә хала деевр деернь ут шуургт ишлсн туг киисгәд оркв. Селәнә хүүвин пииср баахн хо-цаһан көвүн Харин мергн хойр цеңкр шир деегүр цаһан ширәр: «Әәмгин шаңһаһар ордг эклцин сурһуль» гиҗ бичсн дөрвлҗн хала, һазаһас ордг ик үүднә өөр хадв.

Цар, темән, мөрн тергд, мөртә, йовһн улс негл өснә бүр ичәнүрн зөөҗәх шорһлҗд мет нар-цар көрәдлдәд, энд-тенд мод чавчсн сүкин дун, мод көрәдсн көрән шууган, төмр давтсн дөшин дун җиңгр-җиңгр гиһәд шин, шин айс һарад бәәнә.

Цедән нег давхр хойрдгч гериг деевринь соляд, уттхад, өндртхәд, хаҗуднь шинәс залһҗ бәрәд: хот кедг гер, көвүд-күүкд хот орҗ уудг гер кеһәд оркв. Урдт

эн һазрт соңсгдад уга нертә: хот кедг—зам, хот зөөдг сөөвң, санитар, завхоз, учком гилдәд цаһан лавшгта улс көдлдг болад, «баня», «прачка», ус зөөдг күн, сөөһин манач улс дала болв.

Һаха сарин нег шин эклхин өмн көвүд-күүкдән шаңһаһар сурһульд орулхар көтлсн, эмәлин ард сундлсн, йовдцн тергн деер суулдсн: угатя, яду, ялч улс эн шин сурһулюр өдр-сө уга, өрүнәс авн асхн күртл күүкдән сурһульд орулхар ирлдәд бәәцхәнә.

«Мана әәмгт шаңһас хот, хувцинь өгәд дорнь бәәлһәд, асрад сурһдг сурһуль секгдҗ» гисн сенр зәңг: сала-сартг, хотн-хошар шуугад бәәв.

Шин сурһульд авч ирсн көвүд, күүкд эмчәр хәләлһәд, бааньд орулад уһаһад, хуучн, киртә, элңкә хувцинь хаяд, дотр өмсдг шин киилг, шалвр, деер өмсдг шалвр, киилг өгәд, хар кубанк махла, хаваста ахрхн күлт өмскәд бәәв. Ширин үнр каңкнсн шин, шин хораст хошадар, дөрвәдәр орулад көгтә төмр орндг деер көвң чиксн девскртә, көк, ноһан, күрң зүстә көнҗл өгәд бәәнә.

Эгл, хар яста улс өөр шидрәрнь йовдго Цедә зәәсңгин хойр давхр гер, һооһар урһсн уласд, тәрмр олн-зүсн модд заагурнь: хөв-кишгән олсн, маңна тиньгр байрта көвүд, күүкд долда — конта шивлдәд, «хорма-хотн», «цогц хорха», «цаһан монда» шивлдәд, урлдад, ноолдлдад шаһа наадлдад орксн цагт: йоста гидг «нур дундан өндглсн нуһсна дун һарад, хулсн дундан өндглсн хунын дун һарад» ниргәд одна. Иигәд орксн цагтнь, хаҗу, хәврһәснь һәәхҗ, байрлҗ ханхш.

Шаңһаһар ордг көвүд, күүкдт өдрт һурв хот өгдг болв. Эн сурһульд орулҗ. авсн көвүд, күүкд гертән амсҗ үзәд уга амтта, олн зүсн хот эдлдг болцхав.

Өрүн хог белн болтл көвүдиг эрт серүләд, модн дотр цегән цевр аһар киилүләд, гүүлгәд, бөрвиш. тинилһәд мөчмүдпнь чаңһаһад, һаринь дайлулад, бульчңгинь чаңһаһад, кнптн усар нүр-һаринь уһалһад хот уудг хораднь авч прнә. Хотан эдлҗ авад, цаасд, дегтр, харандаһан авад, классмуд болһнд орад багшнрин заасн ном дасцхана. Көвүд, күүкдтән золһҗ ирсн аавнр, ээҗнр, эк, эцкнрнь үрдиннь эн шин бәәдл үзәд хәләҗ, өврҗ, байсҗ, бахнь ханхш.

— Яһсн сәәхн амулңта цагла харһҗ үүдҗ, өсҗәх үрд болхв эдн! Иим сәәхн, аль сансарн бәәдг җирһл, күрхвидн гиҗ мана өвкнр, аавнр, бидн санҗ йовсн болхий? Седклднь зовлң уга, севркәднь заг уга. Ях гих өвчн уга, ях гих зовлң уга. Сер-сер гисн салькта, бүр-бүр гисн хурта таралңгин орнд күрхвидн гидгнь эн болҗана! — гиҗ цуг медәтнр күүндцхәнә.

Хүүвин йосн гидгтн эн. Иим нилчтә, иим ачта, хөвтә, кишгтә йосн. Зун, миңһн җил уралан күмн-әмтнә санҗ, ухалҗ йовсн күцнә гидг эн! Эн дүмбр күцл күцхд көтлвр, залмҗ болснь, күмн-әмтин хөвәр — Әрәсәд үүдсн Владимир Ильич Ленин гидг күн! Эн күн Коммунистическ парть һардад: уга, яду, ялч, көдлмшч улс дахулад, алдр ик ноолда кеһәд, харалта хаана йос хольвлад, харчудыг мухлаһаснь гетлгхин төлә әмән өгәд, цусан асхад авч өгсн амулңта йосн!

Ода эн шаңһа асрмҗар сурһульд орҗах көвүд, күүкд. Өвкнр эн йосна төлә яһҗ әмән әрвлл уга ноолдҗ йовла, тедн мет, теднәс үлгүр авч, эн дасҗасн номдан шүлтҗ, кинҗ ухан-седклән өгч дасх кергтә! Энүнәс үнтә зөөр цань уга! — гиҗ багшнрин өгчәх цәәлһвр сурһульчнрин эк, эцкнь, элгн-саднь цуг соңсҗ тодлҗ авцхана. Цедә Бадм хойр чигн зах-зухинь соңсна.

Эн хөвтә цаган олҗ, кишгән күццднь эдлҗәх көвүд күүкдин шин бәәдл-җирһл үзәд, соңсад бәәхләрн Цедг зәәсңгин чееҗнь бүтәд, цецгәнь хонцрад, цөснь даларнь цоолад һарн алдад, арань зуугдад, хорнь буслад унтдг улвнь өвр-шөвг болад, йозурнь үмкәрәд, ацмуднь хумхарад, дүрснь зөркәтәд ирсн уласна бәәдл һарад хурняслад бәәнә...

Цедән көвүн Бадм эн көвүд, күүкдлә әдл шин сурһульд шаңһаһар орхар седәд әәмгин ахлачд, арвни ахлачд Ялчнрин зөвллд кедп-ксдн одад гүүҗ-гүүҗ, аш сүүлдньэвр; хот-хувцарн гертәсн үдпн хөөн прҗ ордг багт бичгдв.

Цедә сольсовстин ахлач, Ялчнрин зөвлл, партячейк, сурһулин ах багш эдниг селн-селн дуудад» тоовр кеһәд, онцлдад, алт, мөңг өгәд, хүрсх девл өмскәд эвинь олад көвүһән бас Шаңһаһар сурһульд орулхар гүүҗ-гүүҗ цөкрәл арань зуугдад зогсв.

Асхлад, сурһулин көвүд, күүкдин шууган уурад, э-бәә дән орсна хөөн, Цедә арһул босад, төмр тайган түшҗ авад, герән һурв эргәд, дотран маань умшад модд заагурн йовад, ацмудаснь авад сегсрәд, йозуртнь кевтсн чолуд, цаасна кизәрмүд авч хаяд, ә уга эргҗ-эргҗ элкән теврәд хәрҗ ирәд орндан орад кевтнә. Цедән нүднь анята. Тер бийнь герин харңһу ора, Цедән зовк хоорнд өңгрсн җилмүд, баһ-дүүвр цагтан үзҗ йовсн хамгнь зүүднднь үзгдҗәхшң зооһин җирлһн мет җирс-җирс гиһәд залу дүүвр цагтан заагарнь орад аңһучлҗ йовсн хулста, зегстә һурвн нуурмуд мелтәлдҗ үзгднә.

«Мана баһ цаг яһсн сәәхн цаг бәәсмб?! Эн мини хаҗуд кевтсн авалян буулһхин өмн, намаг кенз цагт мини эцк, авһ әәмгин залус цуглулад, кеерин хотхрас үклн хар шавр зөөлһәд йозуртнь асхад цар, темән тергдәр ус зөөлһҗ кеһәд тәрсн модд билә. Эдн хавр болһн цецгәләд олн зүсн бүчрмүдән шавшулад, темсән цаглань урһаҗ өгәд бәәдг тәрмр модд билә. Уласд болхла эн хойр давхр герәс өндрәр урһҗ шавшад һаңхлдад шуугад бәәдг биший. Хөөннь эн кү «залҗ» авч ирснә хөөн эднә сүүдрт үстә кевс делгчкәд торһн сернҗләр көшг татчкад, аль сансарн зарцан зарчкад, амрдг биләвидн. Ода би кемб? Яһна гидг энв? Аав, ээҗ өгсн зөөр яһла? — гиһәд көнҗлән тирислҗ хаяд босад орн деерән тагчг сууҗаһад, утар татад шуукрад, дәкн буру хәләһәд кевтнә.

Көк һалзн, күзү алг-цоохр, цаһан, ут-ут белтә, делдн чиктә шургудан дахулад, хурдн мөрән унад, әәмгә залус дахулад: дунд нур, өмн нур, ар нур һурвар аңнад чон, арат, туулад аңһучлдгнь үзгдәд, эрс-эрс гиһәд бәәнә. Зуни сармуд Баһ-Чонс әәмгә хурлд: Дөнн шинин дүүцң «Мәәдрин эргц, Шүтәнә гегән», гиһәд мөргүлин сән өдрмүдт хурла күрә дунд кесг-кесг улс дуңһралдад суусн цагт: тал дунднь «һөөв» тәвдг ламин өөр ах багш, хурлын ахлач, гевкүн өөр зәәсң орман эзләд, ар бийәрн баячудан суулһад, дөрвн давхр дөрвлҗн деер цаһан мөңгн бумбта, алтн бүгҗтә, хар зандн эркән эргүләд, дүңгәһәд суудган үзәд мусхлзва Лам һөөвән эклхин өмн: дууч күүнә шаһа-чимгәр, цаһан мөңгәр цокарлад кесн бүрә-бүшкүр, улан мөңгәр залһад-залһад кесн ик бүрә, дунд бүрә, баһ бүрә, тал дундан бүлткр нүдтә нимгн хар болдар кесн цаң: зүн нәәмн җивртә зурһан миңһн гилвстә хорта хо-цаһан моһан толһа дуралһад кесн һәңнү, текин арсар теләд кесн кеңкрг күрл мөңгн хоңхтаг геглзүләд татад орксн цагт бүрәч, бүшкүрч баһ наста гелңгүд, гецлмүд нойдуд, зәәсңгүдт сә үзгдхәр урлан тесртл үләдгиг санад оркхлань хойр сүүһәснь, заһрмгаснь халун хар көлсн чиихәд оркна.

Босад һанздан тәмк нерәд, үүдн хоорнд давшур деер ууһад, тәмкән татад чиләчкәд, арһул хәрү орад буру хәләһәд кевтнә. Әрә эрг-үрг гилһнлә «Шүтәнә гегәнәс» хәрҗ йовад Цедән багцин альмн, кедмнәс одҗ аршалхмн гилдәд тергдән тедүкн тәәләд оркчкад, Цедән тал ирдг гиҗгтә күүкд, терлг, цегдгтә сәәхн-сәәхн берәд, Цедән олн зүсн тәрмр модд заагур цувад, олн зүсн өңгтә шиләр тоньлсн терзмүдтә гертнь орад бермслдәд, ичәд, эмәлдәд сөгдлдәд йовдг. Теднәс сәәхн-сәәхн берәд дахулад, нуувчар бәәдг терз уга харңһу хорадан ордган.... санад, арань зуугдад, альхнь үүмлдәд, һарад эн гертән һал өгәд шатаһад, үмснд хүврүләд үрнь-тәрнь кеһәд һулмт деерән һанцхарн үлдслч — гиҗ санчкад: Уга ода чигн эрт. Сах селҗ тустмн. Эн йосн мөңк бәәх угаһинь кен меднә. Һанцхн хәләсн көвүндән гиҗ хадһлҗасн — һал шил терзтә герән, һалвр зандн болсн моддм һанцхн шивк хустгин болҗахмб? Уга, түрд гих кергтә, — гиһәд тоолвр тоола брәҗ өрин әмтәхн нөөртән диилгдәд унтад одна. Эннь Цедәд йосндан даслт болад бәәв.

Шаңһаһар ордг көвүд, күүкд сән өдр болһн күзүндән улан-улан улан бүчан зүүҗ авад, туган өргәд, дарцгудан бәрәд нег айсар тавшлдҗ һарад булгта булңд Цедән тәрәд урһасн олн зусн өндр, нигт модна сүүдрт ирҗ нәәрлдҗ ду, би олн зүсн марһа дасна.

Тедниг өрүн болһн үздг Цедән Бадм эднлә йовҗ наадх дурнь күрәд, теднәс түрүләд хотан ууҗ авад экәцкдән медмҗ угаһар шин киилг-шалвран өмсәд теднәс зөвәр тедүкн бараһарнь дахад һарна. Урднь болхла Бадм эцкәрн дуудулҗ авад, ардк судлдан дахул» одад олн зүсн бууһар хаҗ бут сөрдг мерг дасдг Харин көвүн Мергн медәтә сурһульчнрин багт бүчтнрин багин вожатин дарук болчксн — кеңкрг цокач болҗ. Дуд цаһан киилгин зах дораһар улан сатин улан бүч бооҗ. Тавшлдҗ йовх көвүд, күүкдин көлин айсар кенкргән цокад: негн, хойр, һурвн! — гиһәд толһаһан деегшән кеһәд, һоорад йовад оркхларн Цедә зәәсңгин көвүн Бадмиг нам нүдндән үзхш.

Цедәнд заргдҗ йовсн Муулан көвүн күүкн хойр, сур цуцан урн болҗ көдлҗ йовсн Бадашин күүкн тедн заагт, бас бүчтнрин шин хувцта көлмүдән дегц ишклдәд, һармудан нег аю дайлдад, өмнән йовсн күүнә гиҗг хәләлдәд, дерд-дерд гилдәд тавшлдад, ярд-ярд гилдәд ду дуулдад йовцхана...»Мана эзн Бадм» гиҗ оньган өгн йовхш.

«Чинртә улан туган

Чигтхлүлҗ деегшән делский,

Һурвдгч үйин бүчтнмүд

Һариннь бульчңган чаңһай»

• гилдәд нег дууһар дуулдад йовцхана.

Тиигәд дуулдҗ ирәд туган өндр модна ацд делскчкәд, сүүдртнь дунһарлдҗ сууһад бүчтнрин андһар үг дасцхана.

«Хальмг харңһу болдгнь

Хаана йосна гем-ла,

Хуучн йосн хольврснднь

Хамцулҗ ухаһан негдүлий-л

Нойн, зәәсң гидгинә

Нойлад юңгад йовсмб?

Ном уга харчудыг

Нохала яһад дүңцүлсмб?

Лам, багш гидгнь

Лаад орулҗ хайи-я,

Лавта улана йоснднь

Ленин багшан күүндлия!»

— гидг ду өдрин дуусн дасцхана. Зәрмнь босад өндр бор чолун деер зогсҗаһад:

Көгшн ахнртан сольцан болый,

Көшәд ирсндән нөкд болый!

Көвүд, күүкд ни болый.

Көлән тавшад — уралан йовий!

— гидг шин шүлг чигн умшна. Цедән Бадм эднә ду, күүндә чиңнәд, дахад йовх дурнь күрәд, җилвтәд йовҗ-йовҗ йосндан һазалгдҗахан медәд, һанцардад, арнҗлад ард үлдәд, нег савһр модна ац хуһлҗ авад терүгәрн һазр гүвдәд, бийән әәтрлҗ йовад хәрҗ ирнә.

Эк, эцктәһән бәәдг маштг шавр гертән миркиһәд орҗ ирәд өскәһәрн башмган тәәләд өлгәд шивчкәд дун уга маштг орн деерән хойр альхан холвад толһа доран тәвәд, герин ора хәләһәд шуукрад кевтнә.

Көвүнәннь цаһан хүрсх үчин товч, бүч зәмлүлһ батлад уйҗасн Җирһл көвүһән иим атхр орҗ ирдгинь өдр болһн үзнә. Зуг, яһвч? Юн болв? — гиҗ сурдган уурв. Урднь нег сурад йосндан хальшрла. Нег дәкҗ Бадм күүнлә ноолдсн бәәдлтә — ширвисн үстә, нег ханцнаннь угнь удрсн, зүн нүднь дорак зовкнь көкрәд одсн орҗ ирлә. Экнь урднь таалдгарн: — Яһвч, хәәмнь? Ясн дотрк чимгн мини, яңһг дотрк идән мини, өөкн дотрк бөөр мини, өндгн дотрк уург мини! Яһад иигәд ууртан бүтәд цунцхад йовнач? Хәәмнь мини. Ур бий зовадмн, уул мөр зовадмн —гиҗ сурлһнлань, күцц келүлл уга.

— Яах билә? Ясм яарад, нүдм чииһәд, чикм таңхрад чиигтә һазрин өрд әмдәр орхар бәәнәв. Тадн мал, гер хураһад, «манлта җаңһ» бәрүләд, хөөт төрлдән хар тамин йоралас гетлхәр, хөөткән санл уга генәд, гесәд Манҗ, Шиндә, Хар ахта улсин цус шигдәч мет шимҗ аль сансарн бәәһәд, байҗад «сүк-бодин» орнд төрхәр йовснтн, ода ирҗ мини ораһар орад, охр сүүләрм һарчана. Оддг һазр уга, ордг нүкн уга. Төөрсн һодьл, тошсн бух болад, аав-ээҗин зөөсн «зөөр» альхндан атхад амн зуурна гидг эн медвч? — гиҗ эк талан хәәкрчкәд хойр һарарн хар толһаһан атхад һарад гүүҗ одв...

— О, дәрк, олн бурхд евәтн! Бадма, хамаран однач хәәмнь! — гиҗ экнь бүдрн-түгчн адһҗ босад үүднд күрл уга өвдглҗ сууһад хойр һаран намчлад мегшәд уульв. «Иигәд иргчән күләһәд, эндр өдр күртл генәд, гесәд герин буг болад йовхин орчд үкәд, тооснд хүврәд нернтн билрсн болхла, нанд амр болхмн бәәҗ — гисн Бадмин дун герин барун өнцгт эрс дахулад тәвчксн парч һадрнь эләд, энд-тендк хаһрхасарнь хуучн көвңгин бутмуд булталдсн көвклздг көгтә кресло деер, орҗ йовх нарна сүүр хәләһәд суусн Цедәд тодрха соңсгдв.

Цедә үкс босад көвүһән бәрҗ авад теврҗ умсәд селвгән өгхәр адһв. Бадмин хойр өскә медг-үлг үзгдәд маштг герин өнцг ташрлад йовҗ одв. Цедә көвүнәниг дүр ки шүүрәд, хойр һарнь заядар холвгдад, элкән теврәд:

— Юн болад одв, одак көвүн яһҗ йовна, — гиһәд герүрн орв.

Үүдн хоорнд дөрв көлдәд, һаран намчлад мегшәд уульҗасн Җирһл арһул босад, беләрн нүдән арчад, экрәд уульн бәәҗ Бадмин келсиг кевтнь Цедәд келҗ өгв. Цедән нүднь дөрвн болад, һар-көлнь чичрәд, һарад Бадмин ардас шамдв.

Бадм Хар булгин өөрк харҗин амнд буру хәләсн эрг деернь сууҗ йовх нарна толян харҗин йоралд балвр-балвр гиһәд өөмҗ йовх дүр солңһ хәләһәд шанаһан түшәд сууҗ.

— Йо, ях, ях! Адһад йовад оркхла зүркм амарм һарн алдад, әәвлхәһән гүвдәд әмсхлүләд оркна, — гиһәд Цедә көвүнәннь өөр зергләд суув. Бадм эцкән ирснд нам гөвс гиҗәхш. Хәләсн талан харҗин хар йоралас хәләцән хөөһҗәхш. — Бадм, би чамла нег онц харһад күүндхәр седә биләв. Ода нам сән-сиирг һазрт харһвидн. Цаадк каармринчн әнь уурч йовна. Эн шидрт күн уга. Хәрнь намаг сәәнәр оньһад соңсҗ ав.

Чи ода деерән баһ-дүүвр наста күнч. Чини өмн җирһлин хаалһ дала. Хәләһәд, аҗглад бәәхнь чи дегд эртәс үрүдәд, хөвәсн цөкрҗәнәч. Экдән чини келдг үгиг би кевтнь соңслав. Ямаран эвәр чамаг аадрулҗ уха зааҗ өгсә гиһәд ухалад оркхнь нөөрм күрхш. Чамаг иигәд атхр, му дүртә орҗ ирхләчн тер һарһсн экчн зовад ууляд, урсад, ухань тарад бәәнә. Экин седкл — үрнд, үрнә седкл — көдәд гидг үлгүр чи меднәч. Экчн тиигәд энрәд бәәсиг үзәд мини седкл эвдрнә. Эк, эцк хойрин урдкнь — холдад, өмнкнь — өөрдәд, урң-урң гиһәд зальнь унтрад, бөк гиҗәх зулын бәәдл һарад ирсиг чи медх зөвтәч.

— Би әмд деерән чамаг кү кеһәд, чини җирһл үзәд... ачан теврҗәһәд үкхәр седләв... Эн гер-мал, алтн-мөңгн, хүрсх, чон, арат девлмүд цуһар чини нернд бәәнә. Нернд бичәтә, тиизтә цааста юмн үрдмн биш. Ямаран чигн йосн эзнә зөөсн зөөр булаҗ авх зөв уга. Чи, көвүн, түрд ги, болһа, бийән һартан ав. Залу биш, зөрг залу болдмн. Эн айстан дөгәд шорнь дүүрҗәх көвүд, күүкд бичә дура. Эднчн цаг зуура юмн. Би одахн нег сән зәңг соңсв, — гиҗ Цедә көвүнәннь чикнд шимлдв...

— Ямаран? — гиҗ Бадм чикән улм өөрдхв.

— Ар һазра хурлд бәәсн Җалцн эмчин гер бас иигәд булаһад гилтә авад иим шаңһаһар ордг сурһуль бүрдәҗ. Терүгинь һурвн сар болад, сө күн һал өгәд шатачкҗ. Маңһдуртнь кесг күүнә көвүд, күүкд харһнҗ үкхмн биш тарад әрлцхәҗ, — гиһәд Цедә һочкнад инәв.

— Сән болҗ! — гиһәд Бадм һартан бәрҗәсн бичкн чолу харҗд хайчкад, уга, сән биш!.. дәкн менрәд, толһаһан нәәхлв.

— Соңсич! «Теегт Телә Белә хойр ноолдҗ, терүг хаһцулхар одсн Уладан Мергн толһадан цуста хәрҗ ирҗ», — гидг туулин тәәлвр меддвч? — гиҗ Цедә Бадмин далар ташв.

— Эн Харин Мергн болвза? — гиҗ Бадм мусхлзв.

— Уга! Тәәлврнь — цәкүр, кет, ул һурвн болдмн.

Цәкүр деер ул тәвәд, кетәр цәкхлә очн өсрәд, ул деер тусад уңһдад, улаһад, һал һарад оддмн. Үлгүрлхд эн гиһәд, Цедә хавтхасн хәәрцгтә хустг һарһҗ авад: — Теегт Телә Белә хойр ноолдҗ — гисн эн хустг хәәрцг хойр, Эн хустгар хәәрцг хусхла, эн хойриг хаһцулхар одсн хоорнднь орсн Уладан Мергн — гиснчн эн хустгин толһа — күкр. Иигәд хусхла гиһәд хустг хусад оркв, хустгин толһа улаһад шатад одв. Цедә залинь икәр һарһл уга харҗд хайчкв. Ода медвч? — гиҗ Бадмас сурв,

Одахн нанд нег тиим ухан орад, икәр хур орҗасн сө билә. Босад эн герт һал өгхәр седчкәд... Ай, эн һарм өрггдҗ өгл уга менрҗ одв... Һанцхн хәләсн көвүндән гиҗ генҗ, генҗ умш-умшар гилтә зөөсн зөөр: һал шиләр өңглсн герән, һалвр зандн болсн күрәһән, һанцхн шивк-хустгас яһҗ өгхв? — гиһәд хәрҗ ирләв. Чамл үнәрнь келхд эднчн негл хустгин ялта гер-мал болв гиҗ утар татҗ шуукрад, сүүҗән соляд: — Ода би чамл эн күзүндән улан бүч зүүсн бирмсәс яһҗ өшәһән авхинь келҗ өгхәр ирв. Эднәнчн иигәд беләр бәәһәд, бекәр бааһад бәәдг шаңһа хот, хувцн цуһар кезәнә манла әдл бәәхтә, байн улс күцәчксн зөөр. Эн мана зөөр эднд зокх зөв уга. Деер шиңгх йоста. «Деер шиңгәх арһ бәәнә. Нохан геснд шар тосн зокдмн биш. Тер кишва Харин көвүн — Мергн чамаг «харңһу сө—хань болш уга хар буданд — хать болш уга, харчудын өшәтнч»—гиҗ олна нүүрт келҗлм. Терчн чамд хөөн-хөөнән амр өгш уга задын хутхур гидг тер! Тиим улст өр өвдәд керг уга. Күчн, арһ, мек бәәсн деер «кел күрхән — ишкләд, күзүн күрхән — хазад» бәәх кергтә. Эмбә закрач әмд цагтан эднәнчн элкн деернь өөк шардг билә. Эднчн өдр болһн тер урднь мана бәәсн зуна зуслңгин герт замин ик хәәснд мах чанад хот кенә. Чи эврәннь эв-арһар тер заминднь одад эргҗәһәд, тер ик хәәстә хотднь энүг күүнд үзүлл уга цацад хайчк, болад бәәснь тер. Тедн биш теегин зерлг чонд үксн малын күшд цацад өгхлә: көл-һарнь тәкрәд, ам-хамрнь коочилдәд, әмн-ширнь тасрад, дөрвн мөчән деегшән кеһәд сарсалһад оркдг селәм, — гиһәд сәрсәр уйсн. мошнг түңгрцгәс хату бор цааснд нуһлад орксн гилвксн цаһан неткл Бадмин һарт атхулв.

— Болһа хәәмнь, болһа, бичә адһ. Энүгән күцәтлән багшнртан сә үзгдҗ үз. Үзх болһндан гекәд, мендләд хаалһ һарһҗ өгәд, хусрңгар болв чигн марзаҗ инәһәд, заасинь күцәһәд җоралад, дуһлзад бә. Хөөнән хар уга болх. Дәкәд тер хот кедг замд нөкд болдг җисәтә көвүдлә сән бә. Тер дала болсн шаһаһасн хорһлҗ цутхсн сахмуд, саадган авч одҗ өгәд, нөкд болад дуһлзад бә. Теднчн чамаг иткәд одак мини өгсиг күцәхдчн сән болх. Не, йовий, харңһу болҗ одв, — гиһәд көвүндән һаран өгәд дөңнүләд босв...

Сөөннь өрәл болҗ йовна. Цедә эмгтәһән гүңгр-гүңгр гилдәд ду һарснь әрә соңсгдна. — Бадм ардк харҗин амнд суусн бәәҗ. Нег мөсләд, му юм ухалҗ кевтә, кесгтән нанла күүндҗ өгл уга бәәв. Болв би эврәннь санҗасан кевтнь сән гидгәр цәәлһҗ өгүв. Эн азд өздңгүдин эрсинь һартнь бәрүлдг эвинь зааҗ өгүв, медсн бәәдл һарв. Тер сансн санань күцҗ сәксн бурхднь евәтхә! — гиһәд Цедә сүүҗән соляд буру хәләһәд кевтсн бәәдл һарһв.

— Йо, бурхн әәлдг, ю зааҗ өгвт? Генн көвүнд, әмнднь харш юмн бичә болтха! — гиҗ Җирһл дууһан чаңһав.

— Ә уга бә! Бадмас эн мини келснә тускар үг сурдг болвзач. Бийнь меднә, юн болсинь хөөннь соңсхч, күүкд күүнә орлцх төр биш, — гисн дун медг-үлг соңсгдад тасрв.

Бадм бичкн хорадан маштг орн деерән: нег буру эргәд, нег зөв эргәд, босад шуукрад йовҗаһад, юм бичдг ширә деерән одад нег һартан харндаһан бәрәд, нег һарарн шанаһан түшәд сууҗаһад хәрү орндан орад көнҗләрн бүркҗ авад кевтнә.

Ик хар хәәснд булң, булңган булалдад, бур-бур гиһәд буслҗах көвүд, күүкдин хот өмнь үзгднә. Көвәһәрнь көвкр цаһан көөсн бөлвәлнә: хавстна хальсн, тутрһин буудя, ишксн мәңгрсн, керчәтә махн, үүлсн боднцг — эдн цуһар ивр-ивр гилдәд нег-негән көөлдәд, негт чивәд, негт көвәд, бульглад хуурдң, ишклң болсн үнр каңкнад бәәнә.

Бадм ик хәәснә хаҗуд зөвәр удан көшәд зогсҗаһад, хар шалвриннь хавтхас эцкиннь өгсн бор цааснд цуглата селәм һарһҗ авад буслҗасн хәәсн деер цацлһнла цаһан лавшгта, наалдңһш цаһан тахъята, шаҗурнь унҗсн шалхһр шар залу Бадмин барун һарин баһлцгас цеб атхад бәрнә. Зүркнь «пард» гиһәд арань зуугдад чочад серәд одна...

«Чамаг дәкҗ энүнә тускар ухалдг болхинь»—гиҗ санад бийнь бийләрн күүндәд, толһаһан чичәд, уха туңһаҗаһад унтхар нүдән аньна. Нөөрәс бөк юмн орчлңд уга. Өрин өмн әмтәхн нөөртән диилгдәд сүркрәд одлһнла: «Чамаг цаһан лавшгта шалхһр шар залу цаг лань эс бәрсн болхла, тер ик хәәснд нег-негән көөлдәд бульглҗ буслҗасн олн зүсн хотын умш мет, көөлдәд наачасн чини үр көвүд, күүкд, хар харҗин амн деер сууһад чини эцкин келсн хордасн чонмуд мет: «көл-һарнь тәкрәд, ам-хамрнь коочилдәд, әмн-ширнь тасрад, дөрвн мөчән деегшән кеһәд сарсалдад үкцхәх билә! Чамаг харңһу сө — нөкд болш уга, хар буданд — хать болш уга харчудын өшәтн — гисн үнн бәәҗ, кишва ноха! — гиһәд, нидн җил Цедән геринь негҗәд, зер-зевинь авад одсн Нимә гидг хар залу Бадмин амнд пистул зөрүлсн болҗ зүүдн орв. — Уга! Баав зааҗ өглә! гиһәд, чаңһар хәәкрәд серв... Хойр дал хоорнднь киилгин далвч хойр сү дорак ханцна угмуднь киитн хар көлснд ивтрәд киит урсад, Бадмин өргнь хавҗңнад бәәв.

«Уга, уга, би чадш угав!.. Арагнь болсн сәәхн күүкд, әл бәәһәд хамдан өсәд наадҗ йовсн үр көвүдин әмнд яһҗ күрхв!» — гиһәд Бадм көнҗлән көдрәд орн деерән суув.

Өр тунтрад, орчлңгин шар нарна герл өвснә бүчрмүд деегүр гегәрәд, өрүн торһас җирглдәд, өдрин өңг өөрдәд ирв. Удл уга орчлң ормасн босҗ бийән шилгәх.

Эн герин үүдн эңдән тәәлрх. Эңгин олн баһчуд, ээвр хәәсн эрвәкәс боллдад, эрлзәд һарч ирәд шуугад наадх... Бадм эдниг дахҗ гүүдгән уурад ирв.

Эцкиннь даалһсн даалһвр, заксн заквр өрүн, асхн уга, өдр-сө уга сүүдрнь болад арднь дахад мөрдәд йовна. Шалврин хавтхд йовх бор цааснд оралһата хорн, Бадмин һуйинь хатхад, гүрәһәрнь гүүһәд, зүркнднь күрәд, зүүһәр шигдәд, ирвәтрүләд, оошкинь хорсхад, мерәд йовна.

Бадм семәһәд, му өңг һарад, чирәнь хумхлтад эцәд ирв... Иигҗ усн эрг хойрин хоорнд хавчгдҗ бәәҗ болш уга болад ирв. Бадм эцкәсн бултад энд-тенд йова йовҗ җисәтә көвүнлә күүндәд, заминд нөкд болхар ирв. Бадм нег эврәннь саак толһаһаснь хөөһдго ик хар хәәстә хотын өөр ирәд шалвриннь хавтхд барун һаран дүрчкәд зогсад хәләв. Деернь тосн халһрад, дорнь богнь тунад, ирҗ эдлх эздән күләҗәх бәәдлтә үнр һарад, улвтрад бәәнә, генткн:

Көгшрсн аавнртан

сольцан болый.

Көшәд ирсндән

дөң болый!..

... Лавта улана йосндан

Ленин багшан күүндлий!..

— гилдәд, ээм-ээмән түшлдәд, эңкр шин дууһан дуулдад, хотан уухар ирҗ йовх бүчтнрин дууна айс соңсгдв.

Хөв-кишгин идәһәр дүүрсн хәәсн, хар санаһар ирсн Бадм хойрин хоорндаһар: цусн улан халхста, атлс хар күклтә, хо-цаһан күүкд, үзсн күн «мини бол» гих бәәдлтә, монтхр чирәтә, мөөлүр хамрта, хар-хар көвүд, маңна тиньгр, байрта, маш цаһан саната, мандлгсн «Бумбин орндан» күрхәр ярлзҗ йовхнь үзгдәд одв. Бадмин барун һариннь хурһд, атхм мет атхгдад араһан зууһад, ардан хәләл уга һарад гүүв.

— Бадм, яһҗ йовнач?! Үдин хотас идҗ-ууҗ авад шаһа наадхмн! — гиҗ җисәтә болҗасн бүчтн Данзн замин үүднәс некҗ хәәкрсиг Бадм оньһсн уга.

Маштг герин үүдн хоорнд, хуучн диван деерән эркән эргүлҗ суусн Цедә эркнәннь бумбас әдс авн: — Не, болву, залу гидг эн! — гиҗ Бадмин ардас дахлдн орв. Бадм гүүсн айстан маштг орн деерән элк түргүр унад, экрәд уульн бәәҗ кесг үг келәд бәәнә.

Данзн Бадмиг хәрү эргүлҗ, хот өгч, шаһа наадхар некәд гүүсн кевтән Бадмин ардас орҗ ирәд үүдн хоорнд көшә болад зогсв. Цедә элк-түргүр кевтх көвүн деерән, элкдәд унхар бәәх күн кевтә өкәһәд зогсҗана.

***

— Бав, би тана даалһсн даалһвр төрүц күцәҗ чадш угав. Хәләһә бәәҗ хәәртә көвүд, күүкдин әмн-ширинь яһҗ таслхв! Эднтн чонын кичгүд бишлм, чонса көвүд-күүкдлм. Би эднә җирһлин хаалһар бараһарнь болв чигн даха йовҗ меднәв! Ав энүгәң, ал намаг, — гиһәд шалвриннь хавтхас бор цааснд цуглата, цааснь үмглдәд бәәсн юм һарһад шивб. Тернь Цедән хойр көл хоорндаһар нисәд Данзна өмн ирҗ унв.

— А-а! Кишва, туула зүрктә ноха, ода күртл цаг үрәһәд яһад бәрәд йовбвч?— гиһәд көвүнәннь ууцар девсәд, хаҗудан шүүрәд, Бадмин хайсн юм хәәв.

— Бадм, хот ирҗ у, шаһа наадый! — гиҗ келн бүчтн Данзн бор цааста селәм шүүрч авад, ардан хәләл уга сурһуль темцәд гүүв... Данзна ду соңсад Бадм доран өсрҗ босад, үүднә тотхд толһаһан цокн гүүһәд һарв. Сурһулин ах багшин үүдәр орҗ йовх Данзна дал деерк улан- улан бүчин һурвлҗн өнцг торс үзгдв...

Кү дуудчкад, күцгдл уга гүүһәд әрлдмб? Баав намаг гүвдҗәсиг үзәд ичҗ йовдг болхий? Эцкдән ямаран гем һарһад гүвдүлҗәдг болхв? — гиҗ Данзн көвүдт келҗ йовдг болх. Эндр мини эцкдән һарһсн гем. Эргҗ ирҗ болш уга, өргҗ дааҗ болш уга, кесн гем эзән темцдг... Нанд ода амрл уга. Эцкм намаг цокҗ алх, бийнь тер хоран ууһад үкх. Эс гиҗ тер хоран эн көвүд-күүкдин хәәснд хайх. Мууха юмб, өгхм биш бәәҗв, һазрт дарчкхм бәәҗв, — гиҗ ухалад Бадм герән холаһур эргәд, ардк терзәр орад үүдән хаачкад чиңнв.

— Теңгр цокна гидг эн! Темән девснә гидг эн! Иигҗ орчлңд андн болҗ, оңх тусхв гиҗ кен санҗ йовлт. Хәләһич одак кишва көвүг, күзүндән улан бүчтә шулмст авлгдҗ... Эднә экинь эргүләд, элкн деернь өөк шарҗ, өшәһән авх мек зааҗ өгләв. Иим туула зүрктә, чикинь цоксн элҗгн гиҗ медсн уга биләв. Һанцхи хәләсн кәвүн гиһәд, һар деернь ус келһәд, һуута шүтән мет таңгсглҗ өскләв. Ода уга болг, үрн болдган уурад үрнь-тәрнь болг! Эндрәс авн нанд көвүн уга — гиһәд орһчад хәәкрәд яһлалад чишкәд бәәнә. Шард, шард гиһәд шил-сав, тәрлкс, ширәс харҗңнад хамхрв.

— Йо, дәрк, дәрк! Яһҗанат! Ю хәәһәд бәәнәт, юн болҗ одв? Келтн! — гисн Җирһлин эгзңнсн ә һарна.

— Минь энүнд... Мини хойр көл хоорндаһар һарла. Иим бор цааснд цуглата үүрмг цаһан неткл билә... Одак шулм көвүн хавтхасн һарһад нааран хайчкла, гиһәд һазр деегүр мөлкәд, хәәкрәд, өмәрән унад — маңнаннь арс җулһлад, хооран унад — гиҗгиннь арс җулһлад, һартан бәрсәрн һазр өгәд, — эмгән цокад һаньдглад, чишкәд, тоңһрцглад бәәнә.

— Пө, ө, баавд йосндан эдгш уга ад гем ирҗ гидг эн. Ода деерән үзгдҗ нанд амр заян уга. Өмнкнь өөрдәд, хөөткнь холдад одсн нег мөслсн, киитрксн күүнд, өршәңгү, аврлт уга болдмн гидг билә. Иигҗ адрҗасн деерән намаг цокад алхд энүнд юмн биш. Һанцхн хәләсн көвүһәрн һәәзң болсн зу-һар көвүд, күүкдин әмн-ширинь таслулхар седсн күүнә аврлтд өңгәвр уга гиҗ санад Бадм утар татҗ шуукрад, цаасд, дегтрмүдән улан хар хойр зүсн сатьяһар зүүцүлҗ уйсн түңгрцгтән дүрҗ авад, хар улар шаглҗ уйсн оньслдг чомдата хувцан авад одак Данзна эк-эцк бәәсн хотнд бүрүлин гегән тасрсн цагт, күүнд үзгдл уга күрхәр, үүдән ардан хаачкад, герән зөв эргәд, ә уга йовҗ одв...