Сетрә көк хөн
— Акад юмб, Цедә зәәсң намаг яһад дуудулсн болхв? Одак мини цаһан киилг һарһҗ өгич. Иим, хот сурҗах аңһлзур болсн, аман аңһасн хоңшарта һоста зәәсңгин герт яһҗ орхви? — гиҗ хөөч Манҗ гергндән зарһ бәрәд, башмгиннь хоңшар хәләв. Башмгин хоңшарнь деегшән сарсаҗ, улнь дорагшан дурдиҗ, ул дахлдсн цөөкн төмр хадасд амха шүдд болад ирзәлднә.
Негл үксн нохан өргнә бәәдлтә.
Ю, әәҗәнәв зәәсң күүнә герт эн бәәдләрн орхмн бишт, һосан тәәләд һазань үлдәчкәд, махлаһан авад орховт, — гиҗ Манҗин гергн келн йовҗ, хуучн, модн авдрасн эвкәрәрн хурнясн орад бәәсн бор көрсн бөс киилг һарһҗ өгв, — Яһад таниг дуудулҗахмб? Хөөнәстн хөн дутсмн болвза, одахн тооһинь эс авлт? — гиҗ гергнь сурв.
— Мини хөн тоодан. Хө биш, нег хурһна туру гееһәд угав. Хөөдән цуһараһинь зүсәрнь таньдв, — гиҗ келәд хөөч Манҗ дун уга маңсиһәд сууҗаһад, цәәһән ууҗ авад, ут улан довуньган түшҗ авад Цедәниг хәләһәд һарад йовб. Манҗин гергн бичкн күүнән көтлҗ авад, тедүкн деләд идшлҗ йовсн хөд хәрүлхәр йовҗ одв.
«Эртинә Цедә зәәсң аңһучлҗ йовад хөн талан ирхднь махлаһан авад күмн кевтә мендлләв. Эн җил хөөнә төл ямаран болсинь эврән меднә. Хөөдән идгтә һазрар хәрүлнәв, цаглань услнав. Ода ямаран хов-җив орв, — гихв, лам зуңкв мини!» — гиһәд хөөч Манҗ тоолвр тоола йовҗ Цедә зәәсңгин тәрмр модд заагур орад ирв. — Цедән гер эргдг нохас шуучад оркдмн болвза! — гиһәд мод ташрлад булта йовҗ цахрт бәәсн сурч Бадашинәр орад ирв.
— Э-э, Манҗ, менд! Ода ирснчн сән болв Минь одахн зәәсң чамаг ирсн, угаһичн сурла.
— Намаг зәәсң ямаран кергәр дуудулҗахинь, чи меднч? — гиҗ Манҗ зөвәр удан сууҗаһад Бадашас сурв.
— Керг бәәһәд дуудулҗахугов. Кеер йовх чамаг биш өөрнь бәәх намаг өдрт арв дуудулна. Зәәсң келх, чи соңсх. Соңссан күцәхч, болад бәәснь тер. Нань манла ямаран күүндән бәәх билә, — гиҗ Бадаш хәрү өгв.
Герин һаза Цедә зәәсңгин дун соңсгдв. Бадаш чочад, хоолан ясад әәһән өгв.
— Бадаш!
— Соңсҗанав, зәәсңгин зергәс!
— Хөөч Манҗ ирвү?
Ирнә, ирлә. Энд бәәнә, гиһәд Бадаш гүүхәрн һарв.
— Манҗиг нааран дуудчк, — гисн дун тодрха соңсгдв. Манҗин зүркн «пард» гиһәд одв.
— Манҗ, чамаг зәәсң дуудҗана! — Үүд секн йовҗ Бадаш зәңглв. Хөөч Манҗ гүүхәрн гилтә һарад, махлаһан авад, гекәд мендлв.
—Не, наар, иигән йовад күүндий, — гиһәд модн заагур дахулад һарв.
«Акад юмб? Ода яахар йовдг болхв! Эн модн заагтан авч одад тер бәрҗ йовсн төмр тайгарн зодхар йовдг болхий!»—гиһәд Манҗ дотран түңшәд Цедә зәәсңгин ард дахад йовна.
— Не, би чамаг ямаран кергәр дуудулсим медҗәнч? — гиҗ өндр уласна өөр зогсв...
— Уга, медҗәхшв, — гиҗ Манҗ гекв.
— Тиигхлә, соңс! Медҗ ав, — гиҗ төмр тайгарн һазр чичв.
— Соңсҗанав! — гиһәд Манҗ уралан хойр ишкәд менрв.
— Буурла Хар гидг кү таньдвч?
— Таньдв, таньдв. Буудан мергн Буурла Хар гиҗ манахс келдмн — гиһәд Манҗ маасхлзсн бәәдл һарв.
— Терчн ямаран чигн зууһач нохаст бийән зуулһдмн угав, хуцулдн угав гидгҗ. Терүгинь чи меднч?
— Цедә, зергәс, мел тиим зәңг соңсад угав! Мергнәрн болхла йирин әвртә мергн. Тиим мергн күн уга! Ямаран чигн хурдар довтлад аашсн — чоныг, негл зөрүд хаһад, хойр ңүдн хоорндаһурнь тусна, Нег дәкҗ маниг кеер өвс хадҗ йовсн цагт икл хол деер аһарт хар шовун итлг хойр шүүрлдәд ноолдҗ йовсиг үзәд, йовдцн милицин тав хадг бу сурҗ авад, хаһад унһав. Цедә зәәсң, итлг хар шовунас хойр холван бичкн, тер бийнь хар шовуг ики деерәс цокад унһачкна. Тиигхд тер итлг зугл харадан чиңгә болҗ үзгдлә, тер бийнь Хар хаһад унһачкла! — гиһәд Манҗ хойр һаран дайлад толһаһан зәәләд ирв.
— Болх! Терүнәнчн мергнә тускар сурҗахшв! — гиһәд тайгарн һазр чичәд авб. Нанд ирҗ аңһуч бол гихлә ирҗәхш, кишва ноха. Тадниг иигәд келәд йовхла караглҗах кевтә гилһнләнь:
— Та, яһад болв чигн аңһуч кеҗ автн, күчтә мергн тертн, — гиҗ Манҗ үгинь таслв.
— Болх, — гинәв! Цедә зәәсң цәкәд оркв. Терчн болхугов, «Цедә зәәсң дала догшн нохатав гиһәд көөрәд бәәнә. Терүнә нохас нанд хуцш уга, би дууһинь таслчкхв» гиһәд зәңг тараһад йовдгҗ, тегәд би Хариг одахн дуудулҗ авад сурув: «Чи тиим сән «эрдмтә» болхла, мини нохас сул бәәсн деер сө ирәд дурта хөөһән ав» — гиләв.
Манҗ, эндрин бийднь хәрүдтән орад, «Зәәсң одак автха гисн хөөһән, маңһдур асхн ирҗ автха гив», — гиһәд Хард келчк. Асхн әмтн ә-бийдән орсн цагт: Балтг, Цоохр, Һалзн һурвиг уяһаснь тәвчк.
— Уй зәәсң, ю келҗәнт, теднтн шуучад, таслад хайчкх! Тана нохас мөртә кү йовулхшлм, — гиҗ Манҗ аман бәрв.
— Гем уга. Тер мергн аңһучинчн цаһан махнь өөклҗәх кевтә. Цаһан махинь бичә таслул, өөкн сүүләснь таслад автха. Мана нохас ямараһинь медтхә, уха суртха! Тер цагт Эмгн Увшин тохм эрк Цедә зәәсңглә наадҗ болш угаһинь медх. Ха-ха! — гиҗ инәһәд, ода медвч? — гиҗ догшрв.
— Медв, медв, зергәс! — Манҗ толһаһан гекв.
— Не, йов, яһҗ мана нохас аңһучин өөкн сүл салвлсинь нөкәдүр ирҗ кел. Эн Бадашин тал күрәд ир. Хариг ямаран ноха түрүлҗ авч шивсинь бас кел, шаңнхмн, — гиһәд мусг инәһәд, — Йов, йов, шудтан йов, — гиһәд Манҗиг хәрү йовулчкад, Цедә зәәсң темснә моддан бүрткәд үлдв.
«Хариг Цедә зәәсң алхар бәәнә! — гидг эн. Хө ирҗ ав гиһәд келчкәд, догшн нохасан тәвәд шуучулхар бәәнә. Кемр цааранднь төр һархла, аанан саак намаг нохас тәвдг гиҗ гемнхмн. Хариг ирх асхн нохас эс тәвхлә яһна гилч? — Уга, тиигҗ болш уга. Хариг үн келсинь, худл келсинь медҗ авхар бәәнә гидг тер. Мана күн һацад марһсн болх. Болв эзнә келсиг Хард күргҗ келх кергтә», — гиһәд хөөч Манҗ дотран кесг тоолвр тоолад, урлан гөвр-гөвр гилгәд бийнь бийләрн күүндә йовҗ Харин хотнур орад ирҗ йовна.
Тедүкн Күңкргин экн талас ардан ботх дахулсн темәтә күн Харин хотн тал одх бәәдлтә хаалһ уга бүтүһәр аашна. Эн лавта, Хар болх бәәдлтә, — гиһәд Манҗ хаалһин хаҗуд кевтсн бор чолун деер сууһад тәмк татад күләв. Манҗ эндүрсн уга, Хар мин болв.
— Манҗ, менд! Чи энд юмч, хөөнчн яһла? —гиһәд Хар темәһән «цөг» гиһәд бурнтгинь татв. Темән утар татҗ саналдад дөрв көлдәд кевтв.
— Хар, чи харһснчн сән болв. Чамта күн уга һазрт яһҗ харһса гиҗ санҗ йовлав, —гиһәд Манҗ ут, нәрхнәр чирдәд нульмв.
— Юн болад одв? — гиҗ Хар алмацв.
— Цедә зәәсң та хойран хоорнд юн болсмб? Терчн чамд ик цухлта бәәнә. Яһад терүнлә йодарад бәәдвч. «Нойнла наадсн — толһа уга, нохала наадсн — хорма уга» гидгиг меднч? Терчн нохасан тәвәд чамаг шуучулад алн гиҗәнә. Болһа, хәәмнь, болһа. Теднәчн нохас һалзу юмсуд, мөртә кү йовулхш. Чамаг маңһдур сө эрк биш авх болсн хөөһән ирҗ автха гиҗ келүлв. Чамаг ирхин алднд: Балтг, Һалзн, Цоохр һурвиг тәв гиҗ нанд закв. Чамаг ирхинь медә бәәҗ би яһҗ тедниг тәвхв, дәрк мини! — гиһәд Манҗ аман бәрв.
— Ода яһнач, Манҗ, келсн үг—керчсн модн. Эс одхла, үгдән эс күрсн залу, залу биш — гиҗ зәәсң нер өгх. Би, Манҗ, залу күмб. Залу күн заңһсн талан болдмн. Чамд юн болв. Ке гисинь кеһәд, күцә гисинь күцәһәд бә.
— Балтг, Һалзн, Цоохран күшәр бордснь баһдад, күүнә махар бордхар бәәнә гидг тер. Намаг ирх гиһәд нохасан тәвәд күләтн, эс гиҗ Цедә чамаг алх, — гиһәд Хар гөл-гөл инәһәд, — не манаһар орад цә ууһад һар, — гив.
— Уга, чадш угав, ора болҗ одв. Хөөдән кеер хайчкад гилтә һарлав, — гиһәд Манҗ бетк заагт кевтсн модан авб. — Не, тиим болхла йовтн. Санаһан бичә зовтн, би ирл уга бәәхн угав.
Манҗ одак ирсн хаалһарн хәрү һарад йовад одв.
Хар кевтсн гемән деерән мордад: «Балтг, Һалзн, Цоохр», — гиҗ урлнь гөвр-гөвр гив. — Хаҗ! — гиһәд темәһән босхад хәрв.
***
Буурла Хар гер-бүлән унтулчкад Мергнән дахулад һаза һарад, мал хәләсн болҗ йовад, аңһучлсн цагтан оньдин бийләрн авч йовдг темәнә ноосар томсн деесән Мергндән өгчкәд, бийнь һар хоосн һарад йовб. Төгәлңдән ә-чимән уга. Улм-улм харлад, харңһутрад йовна, хая-хая сард гиһәд шарлҗна йозурт кевтсн шовуд Харас үргәд нислдҗ Мергниг чочана. Бүрүлин гегән йосндан тасртл цувг хаалһар торлзад гүүлдсн мөрн-ялмд үзгдҗ йовна.
— «Балтг», «Һалзн», «Цоохр» һурвн удл уга тосҗ ирцхәх. Я, тедн нанд юм кеш уга. Аңһуч күн нохаһас әәдмн биш. Зуг Манҗ нанд санань зовад, тәвл уга бәәсн эс болхинь. Эс тәвсн болхла Цедә терүг шоодҗ алх, хәәрн залу, — гиҗ келәд шурд-шурд йовад йовна.
Гев-генткн Коти гидг саг барг юмна ә авсмн кевтә яңшҗ хуцад хотнас хооран гүүв. «Котин» дууһар Балтг, Цоохр, Һалзн һурвн хасн бууһин сумн мет тарвалдад йовад одцхав. Хөөч Манҗ тесҗ чадад, хаҗудан бәәсн модан шүүрч авад нохасин ардас зөвәр гүүҗ йовад, нохасин дун уурхла элк түргүр кевтәд, холын бара харвад чиңнәд кевтҗәһәд хәрү ирәд тергн деерән кевтв.
Сөөһин серҗңнсн җөөлн салькн саңнаһинь арһул иләд, семҗн болсн цавта үүлн өөрдҗ ирәд деерәснь бүрксн болад, дүң-дүләрәсн сөөһин маңһарт саатулгдад Манҗ унтад одв.
«Ав-ав-ав» гилдәд, авад идчкх бәәдлтәһәр, хасн бууһин сумн мет гүүлдәд аашх нохасин ду соңсн Хар темәнә ноосн деесән ардан цуврлҗ хаяд, дор ормдан сун дөшәд, хойр көлән деегшән кеһәд, хойр тохаһарн һазр түшәд, элк түргүр нохас тал хәләһәд кевтв. «Чи бас иигәд кевт», — гиҗ Мергниг кевтүлв.
Түрүләд бавалдлдад ирҗ йовсн бүрүһин чиңгә хойр ик ноха кевтсн Харин бара авчкад, тотхад, өврсн бәәдл һарад үрвлдв. Һурвдгчнь күцҗ ирәд цуһарн шиңшлдәд, сүүлән хүрүлдәд, тедүкн бәәсн бавһр шарлҗн тал гүүлдәд, неҗәд ар көлән өргҗәһәд нәрәр чирдлдәд сәрлдәд бәәв. Хар Мергн хойр төрүц тагчг кевтнә. Хамгин түрүнд ә авч гүүсн ахрхн шииртә, сертхр чиктә хар барг, хамгин ардас гүүҗ ирв.
Хар арһул толһаһан өндәлһәд. «Балтг, Балтг», «Цоохр, Цоохр», «Һалзн, Һалзн», — гиһәд цуһараһинь нердинь келәд дуудв. Тер саамдан Хар йовһн сууһад, эргндән ноһа үмтәһәд: «Коти, Коти, Коти!» — гиҗ сүл ирсн хар барг дуудв. Коти хойр чикән сертәлһәд өөрдх бәәдл һарв.
Така, така тарһлда
Тарһн хөөнә нуһлур,
Нег бәрм шииртә
Некән идә доладг.
Коти, Коти! — гиһәд Хар Коти тал деесән хаяд хәрү татв. Коти деесн тал хәләһәд, хойр чикән сертәлһҗәһәд дееснә үзүр көөлдәд моһа гиҗ медәд, хойр өмн көләрн дарад наадхар седв.
Хар, деесән бий талан татад, Котиг өөрдкҗ авад «һар Һалзн, һаза некә, ноха долаҗана!» — гиһәд Котинь толһа иләд, чикнәннь хуухинь мааҗад, хойр өргн хоорндкинь хурһарн һоҗһнад өндәһәд боссн Мергнәр толһаһинь илүлв.
Эн хойр Котитә таарад йовҗ йовсинь үзәд, наадк нохаснь энд, тендәһүр эрглдәд һазр шиңшлдәд гүүлдв.
— Хәртн цааран! Намаг таньл уга айстан хуцлдад йовдг кишго элмрмүд! Балтг, Һалзн, Цоохр! — гиһәд цугиннь неринь келәд, деесән ардан чирәд йова йовҗ хоюрн хотар орад ирв. Нохас бийснь Манҗ бәрәд уйчкх гиҗ санад тус-тустан бултад әрлцхәв.
Хар Котиг дахулад хотн дунд орад, кевтсн хөд эргҗ йовад, хөөдин захд, зелин өөр кевтсн күзүндән буута, хөңкнүртә хө бәрәд авв. Хөңкнүрнь хәңкнәд ә һархлань тәәлҗ авад, альчурарн ораһад хавтхлчкад, деесән Мергнәр чирүлчкәд, хөөг күзүн деерән теңнҗ үүрәд, хотнас зааград һарв.
— «Балтг», «Һалзн», «Цоохр» ду тасртн гиһәд арһул келә йовҗ хотнас зөвәр хол һарад, хөөһән күзүнәснь деесәрн оосрлҗ авад Мергнәр ардаснь туулһад көтләд һарв. Хөн түрүләд курад дахҗ өгл уга гедглзә йовҗ, хотнас холд зааград одсан медәд Хариг дахад хатрн алдад йовб. Хар хөөг көтлҗ ирәд хотн дунд бәәсн тергнә төгәһәс уйчкад Мергнтә хоюрн ә уга унтхар орв. — Нә, аңһуч күн, нохасла яһҗ күүнддгинь медвч? — гиҗ көвүнәсн сурв.
— Эврән эс йовсн болхла иткхн уга биләв, — гиҗ Мергн келв.
Өрүн хотна улс бослдад, күүкд улс үкрән саалдна. Тергнә төгәһәс уята көк хөн иҗлән хәәһәд мәәләд бәәнә. Хотна улс өврмҗ келдәд хурад ирцхәнә.
— Энтн күзүндән буута, зүснь көк, «сетрә» хөн болх бәәдлтә, бичә көндәтн, Эзинь олҗ авхмн, — гиҗ Бадм өвгн хәңкнҗ келҗәсиг соңсад Хар һарч ирв.
— Энүгитн сөөнә хотна захд мәәлҗ йовсн әәһинь соңсад, көөлдәд, цалмдад бәрҗ авлав. Күзүнднь хөңкнүр җиңнҗ йовҗ, чонас үргәд, иҗләсн салсн бәәдлтә, — гиһәд Хар хавтхасн эркән чиңгә шар күрл хөңкнүр һарһҗ авад күзүнднь зүүв. Бадм өвгн өөрдәд — «Сетрә» хөн гиҗ би келлүс. Энтн йоста гидг эдндән таңсг «сетрә» бәәҗ.
— Хар, энчн чини хөвәр олдҗ. Кишгтә, буйнта күн болн гиҗәнәч. Энчн көк зүстә — теңгрин сетрә гидг эн. Теңгр чамд кишг заяна гидг эн! Энчн һар долаһад бәәнә, һарт иҗлдсн бәәдлтә. Булһн, үс өг! — гиҗ Бадм үкр сааҗ йовсн бердән келчкәд, модн күрз авад зел тал йовҗ одв. Сетрә көк хөн үсән уучкад тергнә сүүдрт кевлһән кевәд кевтв.
— «Болх күүнд, бор туулан зем олдна» Буурла Хар сөөнәһә күзүндән буута, күрл хөңкнүртә сетрә көк хө олҗ авч! Кевтсн темәнә амнд, ки хамхул орна гиһәд, кишг эврән орҗ ирнә гидг эн. Ик сән, белгтә, йорта юмн. Көк сетрә—теңгрин сетрә, цаһан сетрә—бурхна сетрә болдгҗ. Талдан сүҗгч күн болхнь энүг хурлд авч одад, тәрндүләд әмрлүлх билә. Хар тиим күн биш, — гилдәд хотна эмгд, өвгд төр келдәд, шууглдад, эн зәңг үзг-үзгтән тарад одв.
***
«Өрүнд зел эргәд, үкр саасн цагт үс ууҗ дассн теңгрин сетрә көк хөн геедрҗ» гилдәд хотна берәд, бергд, эмгд цуг шууглдад бәәцхәнә.
Хөөч Манҗ хөөһән бүрткнә, то бүрн болна. Зүсәр бүрткхлә сетрә көк хөн лавта уга болҗ һарна.
— Сетрә көк хө үзссн болвзат, — гиһәд Манҗ хот эргәд күн болһнас сурна. Күн медхш, күн үзхш. Кемр сөөнәһә чон нохаст медгдл уга ирәд идчксн болхла, земнь олдх гиһәд Манҗ хотна эргнд бәәсн сала, судл, зуухс эргәд, гергән, күүнән дахулад негҗәд хәәнә, олдхш.
— Акад юмб? Негл көңглд унсн юмн кевтә илмн-җилмн болҗ одв. Цедә зәәсң көвүндән нерәдҗ сетрәлсн хөн билә. Ода намаг алх! — гиһәд хөөч Манҗ хотнаннь улс цуглулад селвг сурна, келәд, кевшәд уульн-дуулад гилтә бәәнә. Зәрмснь: энтн нег уга юмн биш. энүнәс көлтәстә ик гидг төр болх гилднә. Зәрмснь: үкс гиҗ эзндән зәңг өгхмн гилднә. Уга, ә угаһар дораһан хәәхмн, Зуухд орад өядәд кевтдг болвза гилднә. Зәрмснь: үкс гиҗ зурхачд одҗ бичг татулхмн, шо нәәрүлхин, белг бәрүлхмн гилдҗ олн зүсәр тәәлцхәнә.
Хөөч Манҗин хоолднь хот орхш. Орнь өвр-шөвг болад одҗ.
Манҗин гергн, күүкднь усн-цасн боллдад уульлдад бәәцхәнә. Зәрм бурхнд ик сүҗгч өвгд «сетрә» хөн геедрсн бүүрд бәәхмн биш гилдәд, цеерләд бүүрән сольхар чигн келцхәнә. Эн һазриг алмс эзлҗәнә гилдәд зәрмснь шивр-шивр гилднә.
Му зәңг — гүүдлтә, холын зәңг — холвата. Эн зәңг Цедә зәәсңд күрч оддг болна. Күрхләрн бас олн зүсәр күрч. Цедә зәәсң Бадашиг дуудулад:
— Шулун болдгар хойр шарһиг тат! Мана сетрә көк хө хөөч Манҗ Буурла Хар хойр токарчкҗ! Соңсҗанч? Токарчкҗ. Кишг зәәлнә гидг эн! Эндр Манҗ чамур ирсн угай?
— Уга, уга, ирсн уга! — гичкәд Бадаш һарад гүүв. Эмәл тохтл, эмгн нәәтхтл Бадаш хойр мөрнд татсн тачанк үүдн хоорнд көтлҗ ирәд зогсаһад оркв. Цедә зәәсң миркиһәд, аң тал довтлн гиҗәх арслңгин бәәдл һарад, дун уга ардк өлҗг деер һарч сууһад өргәрн өмәрән заав.
Хоңхта дуһута, хойр хоңһр һалзн, хойр талан толһаһан хаяд, паструңкан шүүрәд көндрәд һарв. «Нүдн бүрд, чикн сард» гив, хамаһур тер хотнд ирснь медгдсн уга. Хөөч Манҗин һаза хойр хоңһр һалзн толһаһарн наадад, туруһарн һазр тееһәд зогсв. Хотна улс, ик-баһ уга, икр-өрәсн уга архалдад күрәд ирцхәв. Цедә зәәсң тачанкасн буув. Йовн-йовҗ хөөч Манҗиг шулун болдгар авч иртн, гиҗ закв. Хотна хойр көвүн, хөөнд йовсн Манҗиг дуудхар хурдлад йовад одцхав. Манҗ мөрнд татсн тачанк гериннь һаза ирҗ зогссиг үзәд, бийнь гүүхәрн аашсн бәәҗ... Манҗ хотна захд ирн, махлаһан авад, толһаһан гекәд дөрв көлдн алдад йовна. Тачанк тергнә өөр хурсн улс цуһарн Манҗ тал ормалдҗ хәләлдв.
— Юн дөрв көлдәд, дуһлзад йовнач? «Сетрә» хөөнә семҗн севркәдчн дегә болҗ йовну? — Өөрд нааран! Манҗ бөгн хатрад өмннь күрәд ирв.
— Буурла Хар урҗ сө ирлү?
— Ирсн уга! — гиҗ һазр хәләҗәһәд келв.
— Урҗ асхн нохасан тәвлч?
— Хариг иртхә гиһәд келчкәд, асхн әмтн ә-бәәдән орхла Балтг, Һалзн, Цоохр һурвиг тәвчкләв. Хар ирсн болхла мана нохас таслад хайчкх билә. Тер сө нохас ам аңһасн уга. Тегәд би танд зәңглсн угав, — гиҗ Манҗ эгзңнҗ келв.
— Харта хоюрн хар гериннь өрк бүтәһәд, үүдән хаачкад «сетрән» мах «зооглвт», кишва нохас! — гиһәд Цедә төмр тайгарн Манҗиг хойр, һурв зодад авв.
— Цедә зергәс! «Сетрән» мох идсн болхла, өргн таңна хойрм заагрг, һурвн үрән һулмтдан булулсв! — гиҗ андһар тәвб. Тергнә өөр аарглад зогсҗасн улсин зәрминнь нүднәс нульмсн һарад, буру хәләҗ эргәд эс медсн болцхана.
— Тегәд нохас эс тәвсндән Хариг хармнад «сетрә» хөөг әмдәр өгәд тәвчквч?
— Тенгр цоктха, темән девстхә! Хар ирсн уга билә, — гиһәд Манҗ биркрәд уульв. Гергнь, күүкднь цуһарн эцкән дахад уульцхав.
— Көдәһин көк чоныг көндәл уга бәрдг мини нохас сул бәәһә бәәтл, кен ирҗ хотн дунд бәәсн хө авдв? Келцхәтн, — гиҗ Цедә өөрән бәәсн улсасн сурв. Нег чигн күн ду һарсн уга.
— Теңгрин сетрә хөөһән тер чини хәрүлҗ йовсн миңһн хөөнәс өгш угав, кишва ноха! Өрәсн нүдән өгәд болв чигн, өрәсн өвртә цоохр үкрән өгәд болв чигн маңһдурин бийднь хөөһим олҗ ас. Эс олхлачн, эн бәәсн күүкдинчн өөр элкн деерчнь өөк шарнав, — гиһәд Цедә зәәсң нар-цар йовад аралдад бәәнә Хөөч Манҗ дун уга. Ода деерән барун цохарнь чичхлә, зүн цохан тосҗ өгхд белн.
— Йов цааран, тер тергнә ард сууҗ ав, — гиһәд Манҗиг төмр тайгарн нудрад оркв. Манҗ гергн талан нүднәннь булңгар хәләһәд «тер хөөдән хәләҗә» гисн докъя өгчкәд, тачанкин ард ирәд, Цедә зәәсңгиг ирҗ суутл модн көшә болад зогсҗаһад, зәәсң өлҗгдән орад суусна хөөн, тачанкин ардк ууц деер дун уга һарад суув.
Бадашин хойр һардад бәрҗәсн җола гевс көндрв угай гилһнлә хойр хоңһр-һалзн, өлңгд орсн түүмр мет өрвкәд одв.
— Буурла Харин тал зал эднән! — гиҗ Бадашин нурһар төмр тайгарн хатхв. Оватын өмн зооһас орсн «поштин хаалһар» нәрн улан тоос һанзһрулад, хойр хоңһр һалзн хурдарн орад аашна.
Ботхта темәһән идгтә бәәрнд күргәд хәрҗ йовсн Хар кен аашхинь дүңнҗ медәд, үкс герүрн орад:
— Цаатн Цедә зәәсң аашна, ю-күүһән ахултн! — гиҗ зәңглчкәд, орн тусан эрст өлгәтә бәәсн хорһлҗн сумар хадг бердәнкән авч һарад, сетрә хөн уята бәәсн тергн деер сууһад, чавгинь суһлҗ авад тоста сернҗләр арчад сууна. — Мергн! Өөрәсн сүмб авад ир! — гиҗ дуудв.
Җаҗин харҗас үкрмүд услад ирҗ йовсн Каҗ Хариг үзчкәд, Харин өөр ирәд суув.
— Цаадк аашсан үзҗәнт? Эн кевтсн сетрән эзн ирҗ йовна, — гиҗ Каҗд шимлдҗ келв.
— Нохасарн намаг шуучулчксн саната, ода мини бәәдл үзхәр ирҗ йовдг болх. Чи өөрән су, йир юн гидгҗ. Сетрә көк хөн эднә өөр «кард-кард» гиһәд кевлһән кевәд кевтнә.
Хойр хоңһр-һалзн селн, селн җиндүрән шүүрлдәд делсн хатрҗ ирәд, Харин Һаза зөвәр тедүкнд уудан кемллдәд зогсцхав.
— Цаадктн хөөч Манҗиг ардан суулһҗ, эн көк «сетрәһәс» көлтә энүнә элкн деернь эрәс эрҗ йовх бәәдлтә, —гиҗ Хар Каҗд дораһур келв. Тачанкин ард суусн Манҗ үкс һәрәдҗ бууһад, Цедә зәәсңд дөң болхар седв. Цедә зәәсң Манҗиг төмр тайгарн өрчәрнь түлкчкәд шуудтан тергн деер суусн залус тал ирв. Залус босад мендлцхәв.
— Һал үдлә бу арчад, аңһучлхар бәнч? Эн эргнд чон үзгднү, — гиҗ Харас Цедә зәәсң адһҗ сурв.
— Уга, эн эргнд бәәсн чонытн хаһад чиләчкләв, мини көвүн шар шову, зорх хаҗ ирәд арчсмн уга. Ода йовҗ аңһучлдг һазр уга болад иим «көк чонмудт аңндг болув, — гиҗ Хар тергнә төгәһәс уята «сетрә» көк хө үзүлв.
Цедә зәәсңгин чирәнь хумхлтад, арань зуугдад одв.
— Эй, наар! Кишва ноха! — гиҗ Цедә Манҗиг дуудв. Сетрә көк хө үзсн Манҗ бүдрн, түгчн хөн тал гүүв.
— «Сетрәд» бичә өөрд, энчн чамаг угаһар бузрдҗ одсн хөн. Манҗ зәәсңгин өмн һудиһәд зогсв.
— Хард өгсн угав гиҗ андһар өгч уульҗалч, эн юмб? Бурхн уңгта Цедә зәәсңгәс Буурла Хар дота болад бәәвү? Кишва худлч, ичртән ишкә хаасн элмр! — гиһәд ташад унһав. Манҗ зүн халхдан альхан нааһад босад зогсв.
— Цедә зәәсң, түрд гитн! «Хан күүнд хазар уга» — гиһәд, «бөөснд утх үзүлҗәнт!» Ууран нанар һарһх күнт. Эртинә нанла цухлдад, һалзурсн догшн нохасарн мини толһа кемлүлхәр седәд, намаг худл келҗәнә гиҗ санад: «Мана нохас сул бәәсн цагт, сө ирәд дурта хөөһән ав, гергндән шөл өг», — гиҗ намаг дамбрллат. «Келсн үг — керчсн модн, мини заасн хө ирҗ автха!» — гиҗ эн өөртн зогсҗасн Манҗар келүлләт. Үгдән эзн болтн. Ода эн хөөһән үзҗәнт, таньҗант? Арһта залу авад ирнә гидг эн. Авхларн, би бийән иткүлхәр темдгтә болх гиһәд тана теңгрин «сетрә» хөөһитн авч ирсм эн. Манҗд мел гем уга. Тана ке гисиг кев. Нохаситн цаглань тәвлә. Тана нохаст хуцулхн угав, нохасарн бичә әәлһәд бәәтн гиҗ мини келсн үгд хордад, һацад, та нанла марһлушт. Ода нег марһан мини болв, гиҗ зарлҗ чадҗанав, — гиҗ Хар залусар герч кеҗ инәв.
— Худл! Тер кишвата үгән негдүлчкәд, нохас уята бәәтл чамд көтлгәд тәвчкснь нанд медгдҗәнә.
— Цедә зәәсң! Нохас цуһар тәвәтә билә. Эс иткҗәхләтн бурхнд мөргҗ өгнәв, бууһин ам долаҗ өгнәв. Та, йоста аңһуч күнт, аңһуч күүнә андһар ямаран болдгинь меднәт, — гиҗ Хар иткүлв.
— Мана баав чик келҗәнә: нохас цуһар сул билә. Би бааван дахҗ тана хотнд одлав. Мана баав — ду тасртн! гиһәд хәәкрәд оркхла тана нохас сүүлән шарвадлдад, һазр үнрчләд гүүҗ одцхала. Аңһуч күн тиим догшн нохасла ээлтә болдмн гиҗ эн мини эцк келлә.
Танд үн иткүлхәр баав намаг дахулҗ йовла. Би ода нохас яһҗ эдлдгинь медәд авчкув. Би ода аңһучин көвүмб! — гиҗ келҗ чадҗанав. Иигәд өсәд цергт мордхларн би зууһач сурһульта нохас дахулад, цергт церглнәв, мекинь би танд келш угав, аарглад зогссн улсин өмн һарад Цедә тал нудрмарн өрчән цокв.
— Ду таср! Кишва шулм, — гиһәд Цедә өргв. Мергн ормасн өсрәд әмтн заагт орад одв.
— Мини нохасин чикнд чи хорһлҗ цутхсиг соңсв. Мини нохасин ам чи бәрлч? Яһад нохасан меднәв, нохасан иткнәв. Юмна әәл бәәнә. Нааһан нар бәрсн, цааһан цар бәрсн, һәргтә зүүлг. Эврәннь өрәсн өвртә цоохр үкрән сөләд хонх билә. Мини малмуд үзхләрн энүнә нүдн өвддг болҗана. Эн «сетрә» Хард яһҗ һарһҗ эс келҗ өгхләчн, нурһнасчн һурвн сур авад, нурһнд үмс цацад көөнәв.
— Та, зәәсң, Манҗиг бичә цоктн! Та мана марһлушт, марһан мана болв, үгдән эзн болтн! Мергн хәәкрв.
— Не, Хар, би «сетрә» хөөһән авад хәрҗәнәв күргҗ әмрлүлнәв. Маңһдур, нөкәдүрәс би чам илгәнәв. Чи эн кишва элмрин өрәсн өвртә цоохр үкр ирҗ ав! Тер һанцхн үкрән чамд өгч тәвх угаһинь хәләй! Эн «сетрә» хө чи яһад авад одснчн нанд медгдҗәхш. Болв келсн үг, керчсн модн, энүнә ормд н ирҗ ав. Марһа авсн күүнд зарһ уга. Манҗ, соңсҗ маңһдур өдрәр ирҗ автха. Ода йов, хөөндән од гиһәд келчкәд, тачанк деерән һарч сууһад, Бадашт өргән заав. Бадаш җолаһан кисәд, белн болв.
Хар Каҗ хойр «сетрә» хөөнә дөрвн көлинь күләд, хойр өлҗгин хоорнд тәвб.
Хойр һалзн хотна нохасас усхад хаадан авад һарв. Нәрн улан тоосн нәрхн-нәрхн өвсдин шилв бүркҗ киисв.
— Манҗ, герт орад, нүр-һаран уһаҗ авад, цә ууһад һар, — гиҗ Каҗ дуудв.
— Та Хариг мана хотн тал бичә йовултн. Зәәсңгин келсн үг соңсвт. Мини һанцхн үкр ирҗ автха гивш. Мини үкр зәәсңд харм биш, дәкәд Хариг нохасарн шуучулхар бәәнә. Нохас сул бәәсн цагт үкр хулхалҗ ирв, — гиҗ бийән цеврдхәр седҗәнә.
— Тер сө нохастн сул билү? — гиҗ Каҗ өврҗ сурв.
— Сул, сул, би эврән тәвләв. Нам Хариг таслад хайчкдмн болвза гиһәд гетә биләв, яһад Хар нохасд медгдл уга, нанд соңсгдл уга авад одснь медгдхш, — гиҗ Манҗ көлсән арчв.
— Аңһуч күн нохасин заң меддмн! — гиҗ Мергн инәв.
— Нохаснь цуһар сул билә. Нанас көлтәстә Манҗд тусхинь медә биләв, һацам көдләд, Цедә зәәсңд эврәннь келсн үгән иткүлхәр көтләд һарч ирләв. Залу күн нохаһас әәдв? Нохастн күүнә келсиг цугтнь меднә, зуг хәрү өгч чадхш. Ухата адусд, нохасин заң, авц медх кергтә, — гиһәд Хар шог келәд инәв. — Тертн эн Манҗиг нохас тәвсн уга гиһәд ода Манҗас өшәһән авхар Манҗин цоохр үкр ирҗ ав гиҗәнә. Манҗ һанцхн үкрән нанд өгч тәвш уган кергт эрк биш нохас тәвәд түкрх гиҗ санҗана. Хәрнь Манҗ, чи болһаҗа, өрәсн өвртә үкрәсн хоосн үлдвзәч. «Сән улсин нааднд, му күүнә әмн һарна» гидг юмн болвза! — гиһәд Хар шоглв.
Манҗ эднә күүндә соңсад, цә ууҗ авад, ханад, мендләд хәрәд һарв. «Сән күүнә нәәрт, му күүнә әмн һарна» гиҗ Хар келсн мел чик. Эн хойрин хоорнд, би цокулад үкҗ йовнав, — гиһәд цокулсн орман бәрҗ үзәд, — гем уга! Малян шарх эдгдмн... Хөөнәсн бичә көөтхә, нань юмн керг уга. Гүвдүлдг болв чигн хойр хоңһр һалзниг татсн, көвклздг хар көгтә, хойр өлҗгтә тачанк деер сууҗ йовлав, — гиҗ келҗ йовх.
«Пө-ө, тер Бадашла әдл хойр хоңһр һалзна җолач болсн болхнь, өдр болһн гүвдүлв чигн яхлхн уга биләв», — гиһәд дала болсн ухан, тоолвр толһаднь орад, һарад йовна. Өдрин дуусн кеер хөөнә ард йовдг хөөч Манҗин толһад йир юн болв чигн орна. Манҗ бийнь номһн болв чигн — ношун күн. Шүвтр, давста үг келхдән һавц күн.
Нег дәкҗ зунын сүл сар алднд Цедә зәәсң бас нег кергәр Манҗиг дуудулсмн бәәҗ. Манҗиг ирн гихлә Цедә зәәсң ишкә гериннь сүүдрт, цаһан, цаһан ширдгүд сольвҗ делгәд: көлән җииһәд, көлсән хагсаһад, элкән иләд кевтсмн бәәҗ. Хаҗуднь нәәднр хөөнә эрән цоохр махар борцлсн борц сегләтә эвр-эвр гиһәд хагсҗадг болна. Хөөч Манҗ энүг үзчкәд, Бадашад одад цә ууҗаһад: пө-ө, эдгшго тиим гемәр гемтчкәд минь тиим эвр-эвр гисн борцар шөл келһҗ ууһад кевтхинь! — гиҗ келсмн.
Терүнә өмн җил Цедә зәәсңгин шург бәрсн туула Манҗ булаҗ авад «болх күүнд бор туулан зем олна» — гидг эн гиһәд күүкдтән чанҗ өгәд Цедәһәс гүвдүлчкәд: «Хәәмнь, хәәмнь өмн җил нүүҗ одсн герин нутгт үлдсн, кенчрин кизәрәр өвдгтән халас тәвүләд, хар өрлә босад, харһа хашан үүднд хахр хар суулһ сүүвдәд хальгн чичрәд зогсхичн үзхв», — гиҗ харал тәвҗ кесг күүнд соңсхҗ келсн болдг.
— Не, одак хөөнтн олдву? Таниг хамаран авч одв? Яһвт? — гиҗ Шиндә Манҗиг эрк алхад орлһнла тосҗ сурв.
— «Сетрә» көк хөөг тер сө Хар ирәд авад йовҗодсмн бәәҗлм.
— Чи, кишва күн, эн Хариг ирхд нохас тәвсмн уга бәәҗч. Эн «сетрә» хө эврән һарарн көтлгәд тәвҗч — гиһәд олна нүүрт бийим цокад алн гив. Тана нохас цуһар сул билә, эс иткҗәхләтн бурхнд мөргҗ өгнәв, бууһин ам доланав, — гиҗ Хар андһар тәвҗ өгв. Тер бийнь иткҗәхмн уга. Нанур хәәкрҗ, хәәкрҗ Хариг нөкәдүр асхн мана цоохр үкр ирҗ ав, — гиҗ келв. Эврән ирҗ нохасан тәвнәв, — гинә.
— Яһад! Мана цоохр үкр юн болҗахмб. Авсан авг, би һанцхн үкрән өгш угав! Күүкдтән теҗәл кеҗәсн һанцхн хәләсн үкрән Хард өгәд тәвчкәд, та юн ки киилхәр бәәхмт. Тәвтн тер нохасан, тәкминь таслад авдгар түкрәд тәвтн. Күүнә һанцхн үкрт дугшлдган уурх! — гиҗ Шиндә һаньдглв...
***
— Чи, Бадаш, шулун болдгар йовад хөөч . Манҗиг дахулад авад ир! Нанд терүнлә күүндх бачм керг бәәнә,—гиҗ Цедә зәәсң закв. Бадаш харгч гүүнә сәәр деер Манҗиг сундлад авад ирв. Цедә зәәсң Бадаш Манҗ хойриг дахулад гүд саадг сег дор одад һурвулн күүндв.
— Хар одак автха гисн хөөһән ирҗ авб? — гиҗ Манҗас сурв.
— Ирсн уга. Хариг ирҗ автха гиһәд тана келсәр нег нәәднр хө хашад үлдәчкләв, ирҗ авсн уга, — гиҗ Манҗ һоорҗ зогсад келв.
— Бөөрнь өөклҗәх күн гидг тер. Авл уга чигн одг. Марһчксн залу күн болад, олна нүүрт эмәһәд ирҗ автха гиләв. Терчн нөкәдүр сө чини өрәсн өвртә цоохр үкр ирҗ авх болҗ марһла. Чи медҗәнч? — гиҗ Манҗин нүд бүлтәҗ хәләв.
— Медҗәнәв! Та келләт. Би үкрән өгш уга санатав. Нохасан тәвчкәд өр цәәтл маннав, гиһәд Манҗ киртә бор альчурарн күзүнәннь көлс арчв.
— Соңсҗанч, Бадаш? Өрәсн өвртә үкрән болхла, өврләд хонхч гиҗ би эс келлүв? — Эврә юмн эврә, эврә болчкад эңкр!
Кемр чи, Манҗ, эврәннь һанцхн хәләсн үкрән Хард өгәд тәвхлә, өркчн цөмрх! Тер мини малмуд, хөд бәәсн хотна чигәр ишкүлхн угав. Хойр, һурвн күүкдән хормаһасн уйчкад хот төгәләд һууль һуухч.
Нөкәдүр асхн чамур ирх. Бадашд үзүләд уята нохасан тәв. Зуг Бадашиг эврән дахад хотнас һарһчк, эс гиҗ тер нохасчн энүг мөртәһинь бәрәд идчк. Хәрнь тер. Ухата болхла мед, сүүлтә болхла шарвад. Эн хамгиг чамд батлҗ келхәр дуудуллав, ора болхас урд йов! — гичкәд Цедә зәәсң түгдглзәд модн заагурн орв...
«Эндр, эндр сө Хар ямаран кемлә ирнә гилч. Нохасан цуһараһинь тәвчкәд, үкрән зеләсн уйчкад, ут уньд ишләтә маңһд хәәчән бәрәд, өөрнь суухла мини үкр яһҗ авх билә. Хард әмн кергтә болхла авхн уга. Кемр нохаст хуцулл уга хотнд орҗ. ирәд, иим дала малмудас мини һанцхн хәләсн үкр тәәләд авхлань уньнд ишлсн «ханҗаларн» өрчәрнь шааһад, өрәрнь һарһад оркхв. Тиигхлә Цедә зәәсң шоодх биш, темә унулх бәәдлтә. Уга! Тиигҗ болш уга. Аврлт уга йовдл болх. Эн һалзу әдл нохас кү, ташр таньдг эврә кү бәрәд шууча бәәтл, би үкрән теврәд яһҗ суух биләв? Үкрим авад йовҗ одхла, аанан саак нохас тәвл уга өгәд тәвчквч гиҗ өлкәдх. Яахла сән болхв?»—гиһәд, өдр болһн чееҗләрн гүвдлдә йовҗ нөкәдүртнь хө-бүрүлин алднд хөөһән тууһад орҗ йовна.
Нарн суух үзгт ик миркгр хар үүлн улм-улмар нигтрәд, үүмлдәд, сумн ивтрш угаһар зузарад, бархлзад йовна. Хөөч Манҗ хөөдән хотн дунд орулад тогтнулчкад герүрн орҗ ирв. һал деер нерәтә хәәсн хор-хор гиһәд буслҗана. Хәәснә зег бүркәсн хойрин заагар һарсн уурас хуухлсн толһа, шиирин үнр һарна.
Манҗин хойр күүкнь барана өмн делгәтә өрәл ширдг деер кенчрин кизәрмүд цуглулад наадһас кеҗ наачацхана. Герин барун иргд өрәсн өвртә цоохр үкр уята зогсҗана.
— Эн үкрән мууха эртәс хантрҗахмч? — гиҗ Шиндә үкрән далдлҗахинь медә бәәҗ зөрц сурв. Манҗ башмган тәәләд цугладан наалдсн өвснә бүр тоорминь һулмтын көвәд саҗв.
— Эн асхн Хар ирҗ авхмн — гиҗ келҗәлт? Мини үкр авлго одг. Өврләд унтнав, нанта хамднь авг! — гиҗ Шиндә уурлҗ хәрү өгв.
— Эндр ирхн уга, һазак теңгр үзҗәнч? Үүлн бархлзад, һал цәкләд оһтрһу ду һарчахиг соңсҗ эс бәнч. Хур асхад орхнь сән бәәҗ, — гиһәд Манҗ орн деерән һарад көл-һаран тинилһәд гедргән кевтв. Амрн тусад үрглх бәәдл һарчаһад сана авсмн кевтә һарв.
Асхн бүрүл болад, ики хол теңгр һазр хойрин ниилврт улс-улс гиһәд цәклҗәсн цәклһн бүтү хар теңгр будад хая-хая улаҗ зальтҗала. Ода теңгр төгәлң бүтү, дүң-дүлә, харңһу. Генткн «цәс» гиһәд зузан хар үүлиг шу цокад, һалд улалһчксн ут нәрхн суңһг мет цәклһн татад, һотьвкад нүдн ирмтл уга болад одв.
«Айңһин сумн» ораһар орад, оһтр сүүләр һарад, һазрт шаагдсн болҗ медгдв. Манҗ дор ормдан менрәд: «Җахн, җахн холаһар», — гиһәд һурв давтад келчкәд, модан хазад хот эргв. Генткн мөрн түргсн ә һарв. Удсн уга, Бадаш хоолан ясад, әәһән өгәд өөрдҗ ирәд:
— Манҗ? Чивчи? Йо, дәрк, дәрк, чамаг нохасан тәвчксн болвза гиһәд әәһәд үкҗ йовлав. Чини нохас тәвүлтхә гиҗ намаг илгәв. Тәвнәв гиҗ чини келсиг иткҗәхмн уга, нанар герч кехәр бәәнә. Тәвҗ әрлһ теднән. Шуучхан шуучг, идхән идг, чамд юн болҗана, — гиҗ Бадаш мөрн деерәсн өкәһәд Манҗд түңгрцгтә тәмкән өгв. Чилм хар мөрн хуурхслад толһаһан саҗв, мөрнә шүвтр көлснә үнр Манҗин хамрар орҗ таангрв.
— Бууһад, терт орад цә ууһад йовтн, — гиҗ Манҗ сурад түңгрцгтә тәмкинь хәрү өгв,
— Уга! Бууҗ болш уга. Деерчн хур орхар йовна. Үкс гиҗ хәрнәв, мөрнәннь җола кисәд Манҗиг дахад үрвҗ йовб.
«Нохас тәвҗәнәв!» — гиҗ Манҗ һурв хәәкрчкәд, Бадашиг нег дууна шаху хотнас зааглчкад, хәрү ирәд нохасан тәвб.
Сөөннь өрәл болсн кемлә Хар саак кевтән темәнә ноосар томсн деесән далвчлсн, маляһан нуһслҗ бәрсн хотна захар орад ирҗ йовна. Балтг, Һалзн, Цоохр цуһарн күүнә бара авчкад таслад хайчкх бәәдлтә гүүлдәд аашна. Хар үкс гиҗ дор ормдан сууһад, деесән бийән төгәлүләд хайчкад, өвс үмтәһәд эс медсн болад нохасин нерд келәд, дуудад суув. Түрүн гүүҗ ирсн цоохр ноха Харин хаҗуһар давҗ гүүһәд хәрү эргәд, Харин ду соңсад, сүүлән шарвадад, һазр үнрчләд зогсв. Наадкснь цоохриг күцҗ ирәд тогтнцхав. Хар: «Цоохр-Цоохр, Һалзн-Һалзн хәртн!» гиҗ хәәкрәд, хавтхасн хойр чимгнә яс хаяд босв. Цоохр һалзн хойр неҗәдәр булалдҗ авад, өмн хойр көлдән хавчад кемләд кевтцхәв... Наадкснь өөһүрнь эргәд Харин суусн орм шиңшләд үлдцхәв. Хар санамр хотна дунд орҗ ирәд энд-тендән Манҗин цоохр үкр хәәһәд, зел эргәд оркна, һацата элмр олдхш. Арһул, үкрмүд заагур йовад урц-урц гиһәд һал һарчасн Манҗин гер тал ирәд шаһана. Манҗ һулмтын көвәд, нүднә цамрха мөлҗәд сууна, хойр күүкнь шивңкәсәр наадлдад, инәлдәд бәәцхәнә. Гер эргдг «Коти» гидг хар барг зүн иргд яс кемлҗ кевтнә. Өрәсн өвртә цоохр үкр герин барун иргд кевәсән кевәд уята зогсҗана.
— Йо көөрк, Манҗ мини, һанцхн хәләсн үкрән һәәвһә гидгәр далдлҗ. Ода эн үкринь көтләд хәрхлә. эдн өрк-бүләрн усн-цасн болад уульлдх. Эднә зөв. Эс авхла Цедә зәәсңгин зөв диилх тернь нанд әәмшгтә. Эн өрк-бүлин теҗәл кеҗәсн һанцхн үкр нанд кергтә биш. Зуг нанд, залу нерн, марһан кергтә. Манҗинкн нанас хамаран одх билә, би энүг авнав, дәкәд хәрү өгчкхв, гиҗ ухалад Хар тедүкн бәәсн хулсн хаша тал одад, нег шар хулс суһлҗ авад, үзүринь шорлчкад, термин нүкәр цоохр үкрин хамрар хатхад бәәнә. Цоохр үкр хамрарн бүшкүрдәд, шуукрад, сүүлән хүрүләд, доран тавшад, ардан хәәрәд һотьвкад бәәнә.
— Шиндә, тер үкрән хәләлч, оралдҗадг болвза, — гиҗ Манҗин цеңнсн дун соңсгдна.
Шиндә босад өвриннь уя хәләһәд, хо-хо гиһәд сер-күзүһинь иләд тогтнулчкад, — оралдҗах юмн уга, халурхчах бәәдлтә, — гиһәд хәрү хоттан орв. Хар үкрин хамрар дәкәд хатхад оркна. Дәкәд цоохр үкр өрәсн өврән саҗад, шуукрад, сүүлән хүрүләд, ардан хәәрәд һулмтынь цацн гив.
Шоодра хатхҗахмн кевтә яһҗ адрҗахмб энчн! Һаза цунцг, герт халун, халурхҗана гидг эн. Хот уутл һаза һарһад уйчк. Мана хөвәр хур орн гиҗәнә, — гиҗ Манҗ Шиндәд келәд, күүкдтән тальвран өгәд, Шиндә орҗ ирхлә шөл уухар, тоста һаран арчад, шүдән шигшләд суув. Шиндә өрәсн өвртә цоохр үкрән герин ард һарһад, ишкә герин өргн бүсәс уйчкад хәрү орҗ ирв.
— Ю, әәҗәнәв, һаза яһсн харңһу бәәхмб. «Нүд чичм харңһу» гидгтн эн кевтә, нам юмн үзгдхш. Болв хур ордг бәәдл уга. «Орань цоорха — ордг, гиҗгнь цоорха— гиидг» гидг эс билү? Деед үзгәсн иргнь шармгдад сегәрҗ йовна, — гиһәд Манҗин шар шаазң авад, шөлән самрв.
Герин ард, герлә — гер болад наалдад зогсҗасн Хар, Шиндәг гертән орад, ардан үүдән хаалһнлань өрәсн өвртә цоохр үкриг уяһинь өврәснь мөлтләд, эврәннь деесәрн томһлад, көтләд һарв. Хариг зөвәр хотнас зааград одсн цагт, кеер яс кемлҗәсн Цоохр күүнә ә авад, яңшад хуцв. Терүнә әәһәр Балтг Һалзн хойр хуцлдв.
Хар ишкә хаац деер кевтсн эрг-дүрг гиҗәсн Манҗ нохасин әәһәр үкс босад, гериннь бүст хавчулһта бәәсн ут уньнд ишләтә маңһд хәәчән авад хот эргәд йовҗ йовад, нохасин дун уурхла, холын бара харвад, чиңнҗәһәд нохасан дуудв. Нохас энд, тендәс гүүлдҗ ирәд шарвадлдад бийсән үзүлчкәд бәрәд уйхар бәәнә болһад зулад әрлцхәв. «Хар ода эс ирнә гидг эн», — гиҗ санад Манҗ хәрү хотнурн ирәд, ишкә хаац деерән тәмк татад суув.
Бүтү хар үүлн бут-бутар салврад, үзг-үзгтән нүүһәд тарҗ йовна. Хоовтрад холын баран барс-бүрс үзгднә.
Манҗд генткн үкрнь сананднь орад, тәвхәр седәд ирнә. Үкр ормдан уга. Шиндә хәрү герүр орулад уйчксн болх — гиҗ санад, Манҗ хот эргәд цуг эргндкән бүрткҗ йовад, асхн тәәлчксн башмган сольхар герүрн орна, үкр герт бас ормдан уга. Үкс һарад герин ард ирнә. Үкрин ормд өврәснь мөлтлчксн деесн герин бүсәс шавшҗ кевтнә. Манҗин зүркнь «пард» гиһәд одв.
Болв өрәсн өвртә адусн уяһан мөлтлчксн болвза гиҗ санад, хотн дунд орад, зел эргәд, хашан иргәр эргәд хәәв. Үкр уга! Бийән иткл уга Манҗ дәкн нег негҗәд оркв. Заһрмгаснь көлсн чиихәд, арань зуугдад нохасан бүрткнә: Һалзн Цоохр хойр хөөнә захд келән җиилдәд хәврһәрн кевтцхәнә. Балтг хот эргәд, нохан шеерң кедәд тедүкн гүүҗ йовна. Коти гериннь һаза ирглә наалдад хоңшаран хойр ар көлмүд заагурн шурһулсн тоһшлад кевтнә.
Манҗ герүрн үкс орҗ ирәд Шиндән шилвәрнь девсҗ серүләд: — Теңгр цокна гидг эн, темән девснә гидг эн! Һазак үкричн юмн авад йовҗ одҗ! Асхна яһад эс герт орулҗ уйлач, кишва домбр, залху ө!.. гиснь әрә соңсгдад гүүһәд һарч одв.
— Йо, ях, ях, юн гинәтә? — гиҗ өврҗ серәд Шиндә нүдән һариннь нурһар арчад, үсән савилһәд деерк хувцнаннь барун ханцнднь зүн һаран шурһулад, ардан чирәд Манҗин ардас гүүхәрн һарв. Герин ард үкрин өврәс мөлтлсн бор деесән төөмдәһәснь авад, ардан чирн яһла-халган татад зелән эргәд, хотн дундуһур гүүһәд гер болһна һаза одад: «һанцхн хәләсн үкрим бидн хулха авч одв! һарч үкрән хәләтн, бүртктн!» — гиҗ хәәкрәд, хот эргҗ ирәд, зеләс уята бәәсн өрәсн өвртә цоохр үкрин, һалзн туһлын өөр деесән бәрәд суув.
— Бос, бос! Һарч үкрән хәлә! — гисн дуд энд-тенд соңсгдад харһа хасвчнр харҗңнад одцхав.
— Залус, түрд гитн, бичә һартн! Нохас бәрҗ уйнав, Балтг, Һалзн, Цоохр! — гисн Манҗин дун соңсгдв.
— Я, нохас сул бәәҗлм. Нохас бәәһә бәәтл, юн әмән хурлд бәрсн күн ирх билә. Манҗин өрәсн өвртә үкрин төлә махан нохад идүлхәр седдг күн бәәхий? Айстан бичә ниргәд йовтн! — гисн Манҗин барун бийд бәәсн герәс томһ сахлта хар өвгнә дун цуһараднь соңсгдв.
Хотна улс нег-негнәннь дууһар цуһар шууглдад бослдв. Оһтрһун олн ивр-ивр гисн одд, дорд үзгәсн шиләгдәд нарн суух үзг талакшан баглрад, өңгнь цөлдәд медг-үлг үзгддг болҗ. Нарн һарх үзгәс өр тунтрад, хоовтрад, холын баран үзгдәд, өрүн торһас энд-тенд торлзсн ә соңсгдад, орчлң өмнк кевәрн өдрә җирһлән эклҗәнә.
Гер болһна өркәс нәрн, көк утан цоонград, һаза суулһ харҗңнад, зел деер үкрмүд шуугулад сааҗах ә һарад ниргәд бәәнә. Әмтнә үкрмүд цуһар бүрн, урдк кевтән бәәр-бәәрндән хонҗ. Зуг хөөч Манҗин өрәсн өвртә цоохр үкр уга, кевтән уга.
— Эртинә Цедән сетрә көк хө авсн күн авчана гидг эн. Нань нааран зөрҗ ирдг күн уга. Иим дала «һалзу» нохас бәәһә бәәтл яһад күн зөрҗ ирдв? Дәкәд тер үкрнь Манҗин гериннь бүсәс уята бәәҗ гинә. Ямаран алмста күн болхв? — гилдәд хотна залус, өвгд, эмгд дала болсн улс өврмҗ кеҗ күүндәд Манҗин тал ирцхәв. Әмтнә малмуд тег темцәд тарвалдад һарч йовцхана. Сүүлнь хотна захд терг шөргәһәд бәәһә бәәнә.
Манҗин зеләс уята улан һалзн туһл малмудын ардас хәләһәд, күзүһән суңһад, утар татад мөөрәд бәәнә. Шиндә зелин һасна өөр бор деесән һартан бәрсн, һалзн туһл талан хәләһәд ууляд сууна.
— Өрәсн өвртә үкрән өврәсн өгәд тәвчкәд, өнчрәд үлдсн туһлан яахв! — гиҗ суусмн эн. Өцклдүр асхн герт орулад уйчклавидн. Маниг асхн хотан ууҗатл, гев-генткн үкрм бидн сүүлән хүрүләд, хамран бүшкүрдәд, ардан хәәрәд бәәхләнь халурхҗадг болх гиһәд һаза һарһад герин бүсәс уйчклавидн. Ода юн эрлг номин хан авад йовҗ одв гихв. Хар авна гидг тер. Хард мана үкр оч ав гиҗ зәәсң келҗ гиҗ Шев келлә. Тегәд мана Шев нохасан тәвчкәд моднд ишлсн ханҗалан авад манх болҗ келҗәлә. Дәкәд би герт орулхан мартад хуурҗв, — гиһәд Шиндә келәд, кевшәд босв.
Манҗ хөөдән хотнас холҗулад өмннь һарад, тогтнулҗ идүлчкәд, хәрү гер талан чикинь цокчксн элҗгнин бәәдл һарад үрвҗ ирәд зелин өөр цуглрсн улс тал ирв. Ар захд бәәсн герин бичкн күүкн ивлцнә суулһ дүүрң шаху үс бәрсн, хаҗуднь дахсн томһ сахлта өвгнә ач күүкн модн ааһта тос бәрсн Манҗин тал одад, ик күүкинь дуудҗ авад өгчкәд гүүлдәд хәрҗ одцхав.
Манҗ хотнаннь улсларн мендләд һанзан һарһҗ авад тәмк чикн бәәҗ, сана авсмн кевтә:
— Үкриг авдгнь йирин Хар. Харас талдан күн ирҗ авш уга. Эртинә Цедә зәәсңгин сетрә көк хө ирҗ авхднь мана нохас цуһар сул билә. Нохаст чигн, нанд чигн медүлл уга авад йовҗ одла. Цедә зәәсң намаг эврән өгәд тәвчкләч гиһәд ода бийнь уурлад, аглад бәәнә.
Одак Хард «арһта залу болхла, мана нохас заагур орад Манҗин цоохр үкр ав» — гиҗ келснәннь хөөн намаг дуудулҗ авад «Чи, Манҗ, арһта залу болхла, Хариг нохасарн шуучулад: дөрвн мөчинь күләд нанур авад ирхләчн, Харин темәнлә әдл темә унулх биләв»— гилә. Ода санад бәәхнь тер үг нег уга үг биш — гиҗ саннав. Ода тер Хар тал одхм, яахмб? Тадн, залус, нохас цуг сул бәәснд цуһар герч болцхатн. Эс гиҗ намаг Цедә зәәсң цокҗ алх гиҗ томһ сахлта өвгн тал хәләҗ келв.
— Би эврән однав, тер хөөнтн яахмб? Хулхалҗ авсн мини һанцхн хәләсн үкрин үсн чамд хорн болг, хавснчн дегә болг! Хойр күүкнәннь нульмс, өнчрәд үлдсн һалзн туһлыннь нульмс, амндан балһад авч ирв, — гиҗ чирәднь нульмнав, — гиҗ Шиндә беләрн нүдән арчв.
— Ду таср! Цаадк туһлан тәвҗ иҗлднь күрг, цәәһән чан! — гиҗ Манҗ сурулан амнасн суһлҗ авад хәәкрв.
— Манҗ мел чик келҗәнә. Би өрүнәһә бас тиигҗ келҗәләв. Хар йоста аңһуч күн. Аңһуч күн цуг аңгудын заң, авцинь меддмн гиҗ би соңслав. Тиигхлә нохаст юн бәәх билә. Нохас күүнә һарт өснәхн. Сиврт ивг-чивг модн заагт бәәдг аңһуч улсин бийнь иим арвн дөрвтә, тавта көвүдин бийснь ик утх авч һарад аю алад авч ирнә, — гиҗ одак Сивр эргҗ-эргҗ ирсн Аздан Хулхач келҗәсинь соңслав. Миниһәр болхнь үкс гиҗ цәәһән ууҗ авад Харин тал йов. Хар эс авсн болв чигн, малын көл мәәһг болдгинь меддг, ут чиктә күн терчн, нег чик селвгән өгх. Айстан харал, йөрәл бичә тәвәд бәәтн, — гиҗ томһ сахлта өвгн келчкәд ачан көтләд герән темцв.
* * *
— Цаатн тер зо деерәс нег мөртә күн довтлҗ аашна, тарцхатн, зәәсңгин элч болвза, —гиҗ өвгн хәрү эргҗ келв.
— Бадаш ирҗ нохас тәвүллә, ода юн болсинь медхәр аашдг болх. Тадн тер күн иртл бичә тарцхатн, — гиҗ келәд Манҗ мөртә кү гердҗ хәләв.
— Тер күүнтн махлаһарн хойр талан дайлад нәәхлсн болад йовдмб, — гиҗ туһлмуд һарһад ирҗ йовсн билчхр шар бер келв.
—Тиигхлә би медҗәнәв. Терчн: «нохасан бичә тәвтн, би эврә күмб» — гисн докъян болдмн. Эн шидрә күн гидг тер, — гиҗ Манҗ цәәлһв.
Зелин өөр баглрҗасн улс цуһарн зааград, тедүкн одад, мөртә кү күләһәд зогсцхав. Довтлҗ йовсн мөртә күн хотнд өөрдҗ ирәд, мөрнәннь аминь татад, шүрүн хатрларнь өөрдәд аашна.
— А, энтн ода мана күүндҗәсн Буурла Харин көвүн бәәҗ. Не, ода энтн нег зәңг авч аашна гидг эн. Хәрнь өрүнә зүн нүдм татад бәәлә, — гиҗ Манҗ генткн байрлсн бәәдл һарад маасхлзв.
Мергн мөрнәннь җола татад менд сурад зогсв. Баглрад зогсҗасн улс уралан йовад өөрдцхәв. Мергнә унҗ ирсн одн төөлтә кер мөрнә хойр бөөрнь хавсн заагурн хаһрад һарч ирх бәәдл һарад көөсн мет цаһан көлсн буурлтад һарч медг-үлг ур һарад мөрнә көлснә үнр соңсгдад бәәнә. Төөлтә кер мөрн толһаһарн наадад, хойр ар көлән селн, селн өскәлдәд йовхар седәд телүлнә.
— Хөөч Манҗ гисн та эс билт? — гиҗ Мергн мөрнәннь күзү зүн һарарн иләд, барун һарарн эмәлән бүүргәс бәрн бәәҗ өкәһәд сурв.
— Э-э, би-би! Би чамаг таньнахн, — гиҗ келн Манҗ өөрдв.
— Баав танд менд келүлв. «Санаһан бичә зовтн! Үкртн манад бәәнә. Цедә зәәсңгән, эс гиҗ терүнә итклтә элчинь дахулҗ ирәд үкрән автн. Яһад авч һарсим нохасасн сур, нохас яһад өгәд тәвсинь зәәсңдән кел», — гиҗ намаг баав илгәв, — гичкәд унҗ бәәсн мөрән иләд мана баав чадна. Сетрә хө авхд намаг дахулҗ ирлә. Ода хур орх гиһәд намаг серүлсмн уга. — Бульҗа, та мел чик келҗт, минь ода тана келсәр цәәһән ууҗ авад Харин тал һарад йовхар бәәләв. Сән күн санаһар гиһәд эн Мергн ирв. Мергн манаг зовҗадг болх гиһәд довтлад йовҗ. Залус эн көвүн ю келсинь соңсвт? Шиндә! — гиҗ Манҗ гер талан хәәкрв. Шиндә мөртә күн ирсинь үзәд аашсн бәәҗ.
— Үкр олдв! Үкс гиҗ цәәһән болһ. Мергн, бууҗ цә у. Залус, герт орцхатн, —гиҗ Манҗ цуһараһинь дуудв.
— Манҗ, би ханҗанав. Цә күләхшв. Би күүнә мөр сурад унҗ һарлав. Йовнав. Әвртә гүүдг мөрн бәәҗ. Не, менд бәәтн! — Мөрнәннь җола зөв эргүлҗ татад зогсв. Шиндә нег ааһ хольсн чигә бәрсн, — Цә ууш уга болхла, эн цаһан идә у, — гиҗ чигәһән Мергнд өгв. — Көвүн, сән зәңг авч ирсндчн ханҗанав. Ода эврән Цедә зәәсңгин тал однав. Яһад чини эцкәр мини һанцхн үкр хулхалулсинь, чини эцкд эврәннь нохасан түкрҗ мини залуг терүн тал түкрәд шуучулхар седләч? — гиҗ оч сурнав. Хара зайгтан хойр кү цоклдулад, зенткҗәх кевтә, ямаран хар саната гиҗ Шиндә аглв.
— Ханҗанав, Шиндә бергн, — гиһәд Мергн ааһинь хәрү өгәд, аман арчад: — үкритн би тууһад авад однав гихлә баав зөв өгсн уга. Марһана аш чирәһәрн харһад олна нүүрт таслдмн, — гинә. Мана баавар зог кех саната. Та, бергн, тиигән бичә одтн. Манҗ бийнь одг. Тер һәргтн таниг цокҗ алх. Би ода хәрүдтән Цедә өвгнә мөрч Бадашт келчкнәв, бийнь ирәд хәләг. Не, менд бәәтн! Мергн кер мөрнә җолаһинь сулдхад, шовшрад оркв. Агчмд ардан тоорман цоонгрулад, зо давад довтлад йовад одв.
— Соңсвт, одак көвүнә келсиг? «Аҗрһнь алг болхла, унһнь булг» болдмн, сән седвәртә көвүн болх бәәдлтә. Келсн үгнь кеб-кеб гиһәд ормдан тусад бәәнә, — гиҗ Шиндә келв.
— Чи, Шиндә, тедниг авч ирхинь күләһәд сул уга, эврән Харин тал одад, зөвән келәд, үкрән одҗ ав. Тер залус хоорндан яһна-кегнә, бийснь медг, — гиҗ Бульҗа өвгн келв.
— Тиим, өтрлх кергтә, тер үкрчн делврәд үкҗәдг болх. Чамд нам тер залусла күүндәд, цәәлһәд керг уга. Харин көвүн ирҗ келсн хөөн эврән одад үкрән хашаһаснь һарһад тууһад хәрхч. Күн чамд ам аңһахн уга, — гиҗ тер багт бәәсн улс нег дууһар селвг өгч келцхәв. Шиндә зөвәр удан уха туңһаһад, тагчг зогсҗаһад, хуухан мааҗад олн тал җөөлн нүдәрн хәләҗәһәд:
— Тадна зөв. Би иигәд хара зайгтан элкән теврәд тагчг сууҗ чадш угав. Зуг Харин тал одхшв, Харла би юуһан күүндхв. Харла нанд өшән уга. Би Цедән тал однав. Кен бурута, кен зөвтәһинь эврән йовҗ йилһнәв. Цуг медсән, соңссан илднь келнәв. Цедә зәәсң намаг «ямана толһа янзд ордмн биш, ядхр шивгчн төрт ордмн биш» гиһәд гүвдәд көөх. Көг, гүвдг, гүвдүлҗ эс дассн цогц биш. Үнән келәд үкснд һундл уга.
Байндан бәәҗ чадад, яахв гихләрн, бөөсндән утх үзүлҗәх күнч, — гиҗ келнәв. Нааһан «нарн» болад, цаһан яста зәәсң тохмта күмб гичкәд, цааһан — цань уга хар саната күн бәәҗт», — гиҗ келнәв. Мини харал терүнд күрх.
Авхан авб, нань намас ю авхм тер! Бодь-садь болдгнь болх, — гиҗ аралдҗ келчкәд, Шиндә барун цох деерән өрвәсн үсән альхарн дарад герүрн орв.
— Шиндә, болһа хәәмнь, болһа! Ур бий зовадмн, уул мөр зовадмн, уурлад бийән зоваһад, цогцан эвдәд яһнач. Терчн кезәнәһәс нааран бәәхтә, нертә, түшгтә зәәсң күн. Кезәнәһәс нааран теднәнчн зөвнь диилә, мөрнь гүүһә улс. «Амнь хаҗһр болв чигн, байн күүнә көвүн келтхә» гидг үлгүр эс меднч? — гиҗ Бульҗа өвгн Шиндә нег мөслсинь медҗ келв.
Шиндә хойр күүкндән уух хөөрмгинь зааһад өгчкәд, хая-хая бел кеҗ зүүдг шигдәч эрәтә цоохр альчуран авдрасн һарһҗ авад толһадан бооһад, бичкн күүнән хойр халхаснь селн үмсчкәд һарв. Герән һурв эргүләд бүрткчкәд, гериннь ооср-бүчмүд батлад, орм-ормаснь чаңһаһад боочкад, нег ик шилтә ус һаза герин бүсәс дүүҗлчкәд, «герин бүсәс усн өлгәтә бәәхлә хү салькн дәврдмн биш», гиҗ көгшд келдгиг санад, дотран санамрдв. Зел талан одад, зелин өөр кевтсн бурһсн бура бәрҗ авад, өрүн гү тәвх кем болсн нар хәләһәд һарв.
Шиндә хаалһ хәәҗ цаг үрәҗ йовхш. «Хар булг» хама бәәхинь меднә, дөтлҗ авад, өңгнь цөлдәд бәәсн «беткс», «өлн», «зурмн сүл» кедн-кедн ишкәд һарв.
Хар булгин ар зо деер һарад ирв. Цедә зәәсңгин хойр давхр модн гер һурв-дөрв зерглүләд тәрсн «мөңгн уласд», «хөн уласд», буһу дүүргәд тәрсн; альмна, кедмнә модд заагт күриһәд, көкрәд дүңгәҗ, үзгдв. Шиндәг бичкн күүкн цагт Баһ-Чонса хурлд җил -болһн болдг «дөнн-шинин дүүцңгд», «мәәдрин эргцд», «шүтәнә гегәнд» мөргхәр йовсн улс зөвәр тедүкн көлгдән үлдәчкәд, эн герәр орҗ баралхҗ мөргл уга, геринь багцинь һәәхл уга һардго билә. Ода эн күүнә цолнь цөлдҗәхмб аль әмтнд иигән ирдг цол уга болҗахнь медгдхш, урдкла әдл багшҗ ирдгән уурҗ йовна. «Ода намаг цаг биш цагла цахрар орл уга, хоосн орҗ ирдг цумрха чөткр гиҗ цухлтхла, би ямаран үгәр эклхлә сән болх», —гиһәд Шиндә ухалҗ йовна.