чиирг дәәчнрин зергләнд зөрмг баатр кевәр алдр орс шүлгч А. С. Пушкина «Теегин иньг» Гиҗ нерәдсн хальмгудын тохм— старшина Кекеев У. Д. йовла. Баатр дәәч Кекеевд әвртә гидг ку- чр, әәмшгтә даалһвр өггддг бәәсмн. Юңгад гихлә терүг эркән уга күцәхинь медәд. Коммунист дәәч Кекеев Убушин церглҗ йовсн 240 стрелков дивизь немш фашистнрин цергиг, Брянск, Воронеж- ск, Негдгч Украинск болн Хойрдгч Украинск фронтмудын үлмәд багтҗ дәәллдәд күүчсмн.

Дәәнә эклцд салдс, хөөннь замполитрук, старшина — Кекеев Убуш Дорджиевичин Төрскән харсгч Алдр дәәнд үзүлсн зөрмг үүлдвринь эцкр Төрскнь йоста гидгәр үнлсмн. «Старшина Кекеев Убуш Дорджиевичиг 2-ч Украинск фронтын 40 әәрмин 022-Н № 1944 җилин март сарин 5-д һарсн закврар фронтын комавдо- ваня дәәч даалһврмудыг үлү сәәнәр күцәсн төләднь:

Төрскән харсгч дәәнә 1-гч девсңгин орденәр ачлхмн. Ордев бәрүлҗ өгснь 240-ч Днепровск-Киевск Улан тугта, Суворовин болн Богдан Хмельницкин орденстә стрелков дивизин командир Советск Союзин Герой полковник Уманский».

21 Апреля 1944 г.

Төрскән харсгч Алдр ,дән Советск олн-әмтнә диилврәр чиләд, урдан' зөрмг цергчнр йовсн салдсмуд, офицермүд хәрҗ ирхлә, теднә тоод Кекеев У. Д. бас һарч ирәд, дәәнә көләр ик гидгәр эвд- рәд, дор орҗ одсн олн-әмтнә эдл-аху босхлһна көдлмшин гүргүд орлцсмн.

Урдан зөргтә разведчик йовсн Кекеев У. Д. кесг җилин тур- шар Тюменьск областин колхозмудт ах тооч болҗ көдләд, олн колхозникүд дунд ик тоомсрта болсмн. 1957 җил Төрскән харсгч Алдр дәәнә баатр Кёкеёв У. Д. Хальмг теегүрн һарч ирәд, бас тооч, экономист болҗ олн зүсн_ оргаңизацст көдләд, сәәни нүдвд үзгдәд, көдлмшиннь ашар, эврәннь_; седвәрәр олнд үлгүр болв. Коммунист Кекеев У. Д. зөвәр медәрҗ ирәд, 1962 җил Элст бал- һсна һурвдгч номертә дундын школд асхар орҗ сурад, төгсәһәд, аттестаТ авад Московск заочн финансово-экономическ институтд орҗ сурад, терүгән төгсәв.

— Убуш ДорджиевяЧ, медәрҗ.ирәд, сурһуль дасна гидг күчр эсий?— гиҗ .сурхла:

— Келәд керг уга, зөвәр хату яңһг болад бәәв. Зуг арһ уга, цагин некврэр бәәх кергтә болҗана,— гиһәд инәнә. Ода Кекеев У. Д. хамдан көдлҗәх үүрмүднь болвчн; хоша бәәх улснь энүнә тускар иигҗ келцхәнә:

— Убуш Дорджиевич гергбүлдән ик хәләмҗтә, ңилчтә күн. Энүнә көвүн күүкн хойрнь- күн болдд, көдлмшән кеһәд, эцкдән, экдән ачнр-зеенр белгләд, хормаһаснь бәрүлчксн бәәцхәңә.

Дәкәд Убуш Дорджиевич Төрскән харсгч Алдр дәәнд әмнәсн хаһцсн бөл көвүн офицер Колджунов Сангаджи Михайловичин, иань хәләх үрн-садн уга өнчн үлдсн, 85 күрсн экинь гер-бүлдән

178

бәәлһҗ хәләҗәнә. Тиим цаһан седклтә, өр өвч төләдән Убуш Дорджиевич олн дунд ик күндтә бәәнә.

1973 җилин сентябрь сард Кекеевд У. Д. генткн Киев балһснас бичг ирҗәнә. Конвертинь секәд хәләхлә, дотрнь гиичд дуудҗах открытк бәәнә. Деернь сәәхн үзгүдәр бичәтә: «Тридцатилетие форсирования Днепра и освобождение Киева». Цааранднь: Үнтә үр Кекеев У. Д. «40 Әәрмин ветеранмудын Совет Таниг Днепр һатлҗ һарад, Киев сулдхад 30 җил болҗах өөнлә йөрәһәд, эврә- ннь полкин дәәнд хамдан йовсн үүрмүдләрн ирҗ харһтн гия( ~үр- җәнәвидн».

40-ч әәрмин ветеранмудын Совет.

Тиим цаас авчкад, У. Д. Кекеевин дотр бййнь, зүркнь бульглад, дәәнә ут хаалһд үкл чигн, диилвр чигн хамдан үзҗ, хувацҗ йов- сн дәәч үүрмүдән тодлад, әмд үлдснләНь Киёвд одҗ үзлцхәр адһв.

Сентябрин сарин 23-д Кёкеёв У.’Д. Элстәс самолетар нисәд Киев балһснд ирхләнь, 240 стрелков дивизьд хамдан немш фаши- стнрлә дәәллдҗ диилвр бәрәд салсн үр командирмүднь:

240-д Днепровск-Киевск Улан тугта, Суворовин болн Бог- дан Хмельницкин орденстә стреЛков дивизйн штабин начальник йовсн подполковник М. С. Куценко; 842 стрелКов полкин взводын командир лейтенант Д. И. Бобров; 842 стрёлков полкин ротын командир ах лейтенант А. М. Кондрашов,— эдн бүләнәр тосҗ ик гидг байрта харһлцан болсмн...

Хальмг теегин һәрднрин йегнь У. Д. Кекеев һазаһас хәләсн күүнд чаңһ-чиирг цогцта^ ээлтә хәләцтә, ик төвшүн күн болҗ мед- гддг билә. Дәәнә ветеран У. Д. Кекеев Алдр диилвр бәрәд 40 җил болсна байрта өөнлә «Төрскнә дәәнә .хойрдгч орденәр ачлгд- ла. Тер байрин хөөн җил шаху болад зөрмг дәәч, шунмһа көдләч У. Д. Кекеёв гемин шалтгар өңгрв. Энүнә җирһлиннь хаалһд үзсн тоотынь илдкәд, бичхләрн дОрас өсҗ йовх баһчудт үлгүр, насни үүрмүднь өврмҗ болтха гисн күцл билә.

।

МАНЦИН ТАШУҺАР ИОВХЛА...

Мануртсн намрин чилгр өрүһәр мана хаалһ Манцин цаһан та- шу хәләх зөвтә болв, СССР бүрдәд 60 җил болҗах өөнд нерәдсн хальмг литературин өдрмүд цааранднь кехәр бидн — баг бичәчнр Нуура Владимир, Кукарека Григорий, би иигәд Ик Буурла рай- он орҗ йовнавидн. Элстәс һардг хаалһ, даңшан уга — тиньгр ас- фальт, бидн үүд-туүд күрлго, шурд гиһәд Элстин өмнк зо деер һа- рад ирхлә, цань Аршан һолын өмн, ар амарнь бүүрләд, битхрәд, зөвәр утдан, хойр талан җңврән делсн ик селән үзгдв.

— Не, үүрмүд, Манцин кецин өмн захиннь хормань эндәс авн эклдмн. Таанрин зәрмстн эн һазрар түрүн болҗ йовҗ йовнат,

179

тегәд соңсхлатн, би «һазрин эзн» күн болад, цәәлһвр өгх сана зүү- җәнәв. Хальмг үлгүр бәәдмн «зун күүнә чирә үзхәр, нег күүнэ нер тодл» гиҗ. Тегәд медсәрн эн мана хаалһин туршар, хойр тала- һарнь үзгдсн, харһсн һазрин, толһан, сала-сартгин, хагсҗ одсн һолмудын нерд келҗ өгнәв.

— Иир сән, келтн-келтн,— гиҗ мини үүрмүд зөвшәрв.— Тиим болхла соцсцхатн! Кедү дәкҗ би эн хаалһар йовҗадг болхв. Тер бийнь йовх болһндан, мел шинәс үзҗәх кевтә байрлнав. Әмтин түрүн болҗ би эн хаалһар 1931 җилин мөчн сард Элстүр ирлэв. Элстәс зу һар дуунад бәәдг Манҗинкн әәмгәс хойр цар татсн бричк тергәр мадниг тавн көвүд-күүкдиг Элстүр дәврүләд, Лолад бәәсн таңһчин пионерск лагерүр авч ирлә. Сельсовет деерәс өрүн нарн әрә шарлҗ һарчахла, һарч йовад, зууран Маңнан Богдахнд хонад, Элстүр асхн нарн суулһнла орҗ ирләвидн. Өөдмднь буу- һад, йовһар йовад, үрүднь тергндән сууһад, цармудыннь амрлар йовлавидн. Тадн бийстн нүдәрн үзхт. Ергнин җирн.зурһан шиир- мүд цөн биш. Түүгәр тоолхла, өрәл хаалһднь йовһар йовгдсн бо- лҗ һарчана.

Түүнә хөөннь кесг дәкҗ сурһульд одхларн, бас үүрмүдтәһәв, йовһар чигн Элстүр күрч ирдг биләвидн. Хәрнь, хөөннь машин элвгәр һарад, һазриг өөрдхснь сән болв. Бидн ода Ик Буурлд нег час үлүд гүүлгәд күрч одхвидн.

Аршан һолыг хагсашгон кергт, тер хөрдгч-һучдгч җилмүдт, деернь ик боодг —шавр тагт тосхсмн. Эн һолын уснь булгас һар- дг. Әмтәхн төләднь — аршан гиҗ нерәдсмн.

Амна усн болсн деерән, хальмг цәәд ик зокаста таләднь чигн аршан гиҗ амлснь алдг уга. Ода тер шавр тагтыг сәәхн чолуи тагтар сольсн бәәнә.— Цаад амнднь зогсад Аршана уснас арша- лый. Зөв гиҗәнт?

—* Зөвтә, зөвтә. Ңам канистртән кеҗ авад цаарлхмн,— брлҗ мдна җолач келв.

Аршананнь уснас ууҗ авад, цааран һарад, эрг |©өдләд ирх- лә, хаалһ хойр заагрв. Мана йовх хаалһмдн шуудтан һарчана, Барун талагшан һарсн хаалһнь Лола орҗана. Кезәнә тенд Манцнн кецин зәәсң Балзна һәрә әәмг-отгарн 'бүүрлҗ, битхрсн садык модна сүүдрт көлсән хагсаһад, кишгән эдлҗәсмн. Советин йосн тогтсна дару энд таңһчин пйонерск лагерь секгдәд, олн-угатьнрин көвүд-күүкдин байрта инәдәр урһа-темснә модар дүүрсмн.

Үгин аюд келчксв: 1931 җил энд гражданск дәәнә комиссар Харти Бадиевич Кануков шалтгин хөөн энд амрлһнд бәәхләнь бидн — пионермүд харһлцлавидн. Ода Лолад юн бәәхинь биистн медцхәнәт. Удл уга Орһахна барун өмн, ик хаалһин барун амнд, урднь болхла, зөвәр, уухнас дандаһад бәәдг Кермн толһан ‘үлдл деер күрч ирвидн.

Эн толһан сүүриг археологмуд малтад, дөрвн үзг талнь тарач-

180

кад, дотраснь олсан авчкад, хәрү шавринь хураҗ босхлго, цацч- кад, толһа неринь таслад, хадрчкад йовҗ одцхаҗ.

Ода, урднь сәәхн кевтән бәәхднь үзҗ йовсн нанд, эн күшинь үзхлә, нүднәсм нульмсн* һарна... Ном цааранднь делгрүлхд яма- ран олз үзснь кемҗәнә, зуг йиртмҗин сәәхн бәәдлиг эвдснь манд медгдҗәнә.

— Анҗа Эрдниевич, бидн ода «Буратинский» совхозин негдгч фермәр 'дәврхвидн. Яһад тер һазриг Маңнан Богданхн гиҗ нерәд- смб? Орһахна әәмгт ордго бәәсм?—• гиҗ Нуура Владимир сур- җана.

— Владимир Дорджиевич, тер «Буратинский» гидг совхозин ормд, Төрскнә Алдр дәәнә өмн Орһахна әәмгин колхоз билә, Бу- ратин һолын (салан экнд). Тер һолын (салан) амар бура урһдг бәәсмн, тегәд Буратин һол гиҗ нерәдгдсмн. Эндәс цуг буурла әәмгүд ирҗ бура тәәрҗ авад, хагсаһад, хөөнә ноос, ширдг, девс- күрән цокдг бәәсмн. Эн Маңнан Богданхн Орһахна әәмгт ордг болвчн, Орһахн яста улс биш. Богданхн яста улсин бәәрн һазрнь Ремонтное бәәсмн. Тёндәс бүүрин хаалһар, хаҗу бәәсн улслары тааслцлго нааран һарч ирәд, Орһахна өмнк. зооһин маңнад бүүр- хсндән «Маңнан Богданхн» гиҗ нер авсмн.

—• Ода медгдҗәнә, Анҗа Эрдниевич, ханҗанавидн,— боллдв мини хаалһин үүрмүд.

Тиигәд, күүндә йовтл, һалдна худг өөрдв, түүг давад, цаадк . зо деер һарад ирхлә, негл җиврән саҗад делн, ода нисәд һарн гиҗәх һәрдин өвцүн һарад, Цаһадан хамр дүңгәв.— Холас хәләх- лә, басл сәәхн, негл уул!—гиҗ Нуура Владимир келв.— Би тер Цаһадан Хамр деер һарлав. Энд района улсин депутатнрин күцә- гч комитетин ахлач Кекеев Николай Лариевич нег дәкҗ нанд җиңнүлҗәнә:— Владимир Дорджиевич, тана бичсн «Бумбин орн» гидг дегтритн умшув. Тер Бумбин оран үзхәр бәәхлә, ода намаг дахад йовтн, тер һазртн манахнд — Ик Буурлд бәәсн бәәҗ. Би таниг тууляс авч бичҗәнә гиҗ санҗалав,— болҗана. Би соңсы тусчкад, дотран алң болҗанав.

— Николай Лариевич, би танахнд одад угалм. Мини Бумбин орн оңдан .һазрас. Кемр тиим Бумбин орн бәәхлә, одлго бәәҗ болшго. Хамаһас келҗәнәт? Кемр Элстәс келҗәхлә, хайган өгти?

— Гертән бәәҗәтн, би ода ирнәв. Маңһдуртан гертән күргәд авч ирнәв. Кемр мана Бумбин орң танд таасгдхла, доран бәәрш- тн, нег өргә 0әрх герин бүрәсн олдх,— гиһәд Николай инәв.— Тиигҗ би Цаһадан хамрт ирләв. Николай машиһәрн зөв эргүләд, өмн бийәрнь эргүләд, барун бийәснь йовһар деернь һарч ирәд, дөрвн үзгтән хәләхлә, эргндән кесг дуунад, негл нертә зурач Фа- ворскин зурсн зург кевтә, уулын беләс авн тарвалдад идҗ йовх хөд, баглрад кевтсн сүрг үкрмүд, тоос пүргүләд хурдлҗ йовх адуң — энд-тенд цәәсн хошин гермүд, тасрад-тасрад мелмлзсн боод- гин усн, цувлдад, көөлдәд одсн толһас, тедниг керчәд, салһад,

181

зааглад делгсн кевс мет тег дөрвлҗрәд, һурвлҗрәд, көкрәд, аш сүүлднь совхозмудын хотл селәд битхрҗ үзгдәд, Манц тал герд- хлә, ирлһнә гүүдлнь хурдн болад, дольгальҗах теңгс мет эргән цокад, теңгрин хорма уһаҗах болҗ медгднә.

Тиигәд, һәәхн тусчкад, Цаһадан хамр деерәс үзгдсн теегия сәәхнд бахтад, би кесгтән тагчг зогсв.

• Не, Владимир Дорджиевич, мана Бумбин орна уул яма- ран?—гиҗ Дандшиг, генткн сурхла, би чочн тусчкад:

• Келәд керг уга. Тер дегтрән бичхәсн өмн нааран ирхмн бәәҗв. Ода нам хәрү цуцлх дурм күрчәнә.

— Уга, тним биш, Владимир Дорджиевич, та тер дегтрән цаа- ранднь бичтн. Би таниг өмнк дегтрән цуцлтха гиҗ нааран ирсн уга биләв. Мана «Бумбин орна» уул деерәс хальмг теегән дәкнәс нег һәәхчкәд, цааранднь тер туулян утдулх гиҗ санлав,—гиһәд Дандш инәв.— Түүнәс * нааран кесг җил давҗ одв. Ода нег тер Цаһадан хамр деер һарсн болхнь,— болад Владимир Дорджие- вич нанур хәләв.

— Цаг бәәсн болхла, Цаһадан хамр деер һарад одв гиҗ гем ! уга билә, зуг маанриг әмтн Ик Буурлд күләҗәцхәнә. һал үда күрәд, бидн харһлтан эклх зураталм. Не, гем уга. Цаһадан хам- рас өндр нег уул Манцин кецд бас бәәнә. Тер уул деер маңһдур- тан өрүн маңһарла һар.ад, дөрвн үзгдән гердхлә, ик-холд цәс гиһәд хойр цаһан бөкн үзгдхлә, «Эльбрус болхий?» гиҗ нанассур- хч, Владимир Дорджиевич,— гиһәд би седклинь төвкнүлүв.

...Района хотл селән Ик Буурл өөрдҗ йовна, өмнк зо деер ма- шид зогсҗана, хаҗуднь кееһә хальмг хувцта көвүд-күүкд, һартан цецгә бәрсн байрта дуута, инәмсклгсн чирәтә бас зогсҗахнь үзг- дв. Маанриг тосҗана. Мана машин йовдлан номһрулад, хаалһас хаҗиһәд зогсв. Бидн бууһад -теднүр өөрдвидн. Күүкд маанрт тее- гин цецгәс бәрүлв.

КПСС-ин района комитетин сегләтр Поддубная Галина Пав- ловна һаран өгҗ маднла мендләд:— Күүкд, намрин серүнлә, хол хаалһд йовад, ирсн мана күндтә гиичнр даарсн болх, шулуһар халун җомба кеҗ өгтн,— гилдҗәнә. Удл уга маанрин һарт, уурнь һарсн, мелмлзүләд кесн сеңстә цә бәрүлгдв. Бидн амн сән йөрә- лән тәвәд, эн һазрин шимәр зандрсн цәәг ууһад, дуладад, көлгн- дән сууһад, уралан һарад йовцхаввидн.

* * *

Ик Буурла культурин Бәәшң таг дүүрң улс. Фойеднь дегтрму дин һәәхүл: Амр-Санана, Басңга Баатрин, Көглтин Даван, Калян Санҗин, Эрнҗәнә Константинә, Нармйн 'Морхаҗин, Саңһҗин Бо- сян, Инҗин Лиҗин, Сусен Аксенә, Бадмин Алексейин цуг хальмг бичәчнрин дегтрмүд тәвәтә. Хаҗуднь дегтрмүд хулдҗана. Харһл- тд ирсн улсин һарт кесг дегтрмүд үзгдҗәнә. Эн селәнә улс дегтрт дуртань медгдҗәнә.

182

Эн җил цуг Советск улсин СССР бүрдәд 60 җил болҗах өөниг күч-көлсндән сән аштаһар, седклдән байртаһар тосҗацхана. Те- дн дунд мана Ик Буурла района күч-көлсчнр бас эврәннь көдлмш- тән сән диилвр бәрҗ, КПСС-ин XXVI съездин болн 1982 җилин май сард болсн Пленумин шиидврмүд, СССР-ин Хот-хоолын про- граммиг күцәхин төлә арһ-чидлән, медрл-дамшлтан әрүлл уга көдләд, 1982 җилин 9 сара зураһан махар, ноосар, нань чигн хал- харнь күцәһәд, җилә зураһан эркән уга ик байрла харһулҗ, кү- цәх зурата бәәцхәнә.

— Эндр өдр хальмг литературин өдрмүд кеҗ, мана эдл-ахусин көдлмшчнрлә, үүлд цергләчнрлә, сурһульЧнрла, хөөчнрлә, үкрчн- рлә харһлтс кеҗ, хальмг урн үгин делгрлтин тускар келҗ, седк- лин күүндә. кехәр манур хальмг бичәчнр гиичлҗ ирцхәсн бәәнә,— гиҗ келәд Николай Лариевич районд болх литературин өдрмүд секәд, түрүн үг нанд өгв. Би келсн үгдән 60 җилин туршар мана хальмг литератур эврәннь делгрлтдән болн өслтдән ямр диилвр бәрәд, ямр ик чинртә дегтрмүд һарһсиг тодлад, хальмг улс би- чәчнр А. Амур-Санан, X. Б. Кануков, Н. М. Манджиев, С. К. Ка- ляев, X. Б. Сян-Белгин, А. И. Сусеев, Б. Б. Басангов эдн хальмг урн үгин делгрлтд ямр ик ач-тусан күргснә тускар келәд, эндр ма- на литератур ямр чинртәһәр үүлдҗәхин тускар болн хальмг би- чәчнр Көглтин Дава, Нармин Морхаҗ, Эрнҗәнә Константин, Ин- җин Лиҗ, Саңһҗин Бося, Бадмин Алексей болн нань чигн би- чәчнр эврәннь үүдәврмүдтән хальмг теегин эздүд, хөөчнрин, тә- рәчнрин, багшнрин, тосхачнрин, эмчнрин болн олн-келн улсин иньгллтин дүрнг яһҗ үзүлҗәхинь харһлтд ирсн олн-әмтнд келҗ өгв.

* * *

Эн харһлтын хөөн түрүн өдртән дәкәд хойр эдл-ахуд бидн одцхавидн. Хойр җиләс нааран ирәд угадан, би «Хомутников- ский» совхоз хәләһәд һархла, дотран икәр үүмҗ йовнав. һучхн дуунад йовгдхмн, тер бийнь би чееҗәрн адһҗ йовнав.

/— Не, Анҗа Эрдниевич, өрүнә келҗ йовсн һарсн-төрсн һаз- риннь тууҗан цааранднь келтн, бй «Хомутниковский» болн «Ман- цин кбц» ^овхозмудт урднь одад угав,— гиҗ Нуура Владимир сурҗана.

— Келхгов, келх зөв авсн күн,— гиһәд, ардагшан һарарн заа- һад,— тер ард үлдсн Ик Буурл бүүрлсн һазриг Чонын сала гиҗ нерәддмн. Мана йовҗ йовх хаалһас (хаалһ зо деегүр һарч) зүн ардагшан, кец дораһур Мантан һол, барун .һар тал, бас кец до- раһур 'һащун сала. Бидн шуудтан хойр толһа хәләһәд йовҗ йов- навидн. Хаалһин туршар хошмуд...

һашун салан экнә ардаһур һарад, дарунь ардк зо деер һарч- кад, җолачиг машиһән зогса гиһәд, машинәс һарад, үүрмүдән дуу- дҗ авад, зөвәр уухнд, дүңнхд арв һар дуунад утдан сунад күри-

183

җәсн зооһур хурһарн зааһад, терүг хурла зо гиҗ келдмн, учрнь— тер зо деер кезәнә Манҗинкнә хурл бүүрлҗәсмн, мел тустан, бол- һаһад хәләцхәлт, тегәд ю үзҗәхән нанд келтн гичкәд:

—• Дармнн Хар толһа

Дуундм орх зөвтәч Деерчн һарсв, болһа, Дамнх зев угач... Эльбрусин бөкнәс сольшго Эдкр хар толһам Минн зүрйяәс салшго Манҗинкнә мент уулм...

гиһәд би умшҗанав.

— Үзҗәнәвидн, үзҗәнәвидн, тер харлҗана «Дармин Хар тэд- һа»,— гилдәд мини үүрмүд шууглдад одцхав. Тер саамд эдн ми- ни хар толһаг лавта үзцхәсн угань кемҗәнә, мини һазран узчкэд, байрлад «бәәгсн» ду соңсчкад, намаг дөңнәд шууглдсннн болх биз, юңгад гихлә зөвәр уухн билә...

Би хөвдән, тиим хурц нүдтә, цаһан седклтә. үүрмүдтән йир ханв.

* * *

«Хомутниковский» совхозин клубд бичәчнр эн эдл-ахун күч- көлсчнрлә, сурһульчнрла, Төрскнә Алдр дәәнә ветеранмудла хар- һлт кев. Совхозин директор баһ наста һардач Николай Борисович Арнюдаев, парткомин сегләтр Валерий Сергеевич Кичиков совхо- зин өслтин болн төлҗлтин тууҗас маднд келҗ өгцхәв.

Эн совхоз 1929 җил хальмг теегт түрүн болҗ бүрдсн эдл-аху- син негнь.. Тиигхд «Улан-Малч» гидг нертә бәәҗ. 1979 җил совн хоз 50 җилиннь өөнән темдглҗ «Хомутниковский» гисн нериг эдн ик омгтаһар зүүҗәнә. Василий Алексеевич Хомутниковиг граж- данск болн Төрскнә Алдр дәәнә баатриг энд эс меддг күн уга. Совхозин нүүрлгч Ленинә хойр ордентә, наснь турш ах хөөч йов- сн Тямисов Эрнцнә, «Олн-әмтнә иньгллт» болн «Күч-көлснә Туур- мҗ» орденмүд зүүһәч ах хөөч Бульдигиров Ивана, шунмһа хөөч Амулаков Бәәвә эднә нериг цуг таңһч меднә.

— Ода деерән бәәрн баһчуд малд көдлгх эв-арһ хәәһәд, ком- сомрльцнр — баһчудас шин бригадмуд бүрдәввүдн. Эцкнриннь хаалһар комсомольцнр Окняев болн Лизиңов үүрмүдтәһән малд орцхав.

Дәкәд мана баһчудла кедг сурһмҗин көдлмшт, Төрскиә Алдр дәәнә ветеранмуд Баянов Шошонка Доваевич, Чевдюев Эрдни Шопаевич эдн шунмһаһар орлцҗ ик дөңгән күргцхәнә,—гнж парткомин сегләтр В. С. Кичиков келв.

Бичәчнр олн халх чинртә шүлгүд умшҗ өгцх-эв. Нуура Влади- мир Төрскнә Алдр дәәнә ветеран III. Д. Баяновд нерәдәд «Күрл салдс» гидг шүлгән умшҗ өгв. Кукарека Григорий төрскн һазр- усан харҗ-хәәрллһнә тускар бңчсн шүлгүдән умшв.

184

Би эврәннь һазр-усна улстан ахр тооцаһан өгәд «Дармин хар толһа», «Көк гер», «Улан-Малч», «Эгч-дү арвн тавулн» болн нань чигн шүлгүд умшад, «Салдсин эк» гидг түүкән яһҗ, кенә дүрәс үлгүр авч бичсән цәәлһҗ өгв.

Харһлтын сүүләр эн совхозин негдгч фермин залач Борис Пюрвеевич Тазаев иигҗ келв:

— Бидн бичәчнрлә урднь чигн харһлт кеҗәләвидн. Эндрк хар- һлт мана седкләс кесгтән һаршго. Таанрин бичсн шүлгүдитн соң- сад, бичсн дегтрмүдитн умшад, бидн икәр байрлнавидн. Учрнь: тадна бичсн тоотдтн мана теегин, күч-көлсчнрин җирһлиг урн үгин чимгәр үзүлгднә. Тегәд таанриг мана җирһләр бәәдгитн медәд, би- дн бас тана җирһләр бәәҗәхинь эндрк харһлтас медҗәнәвидн. Тана дегтрмүдин героймудт бидн бийсән таньнавидн. Эврәннь эн- дрк өдрән үзнәвидн. Ханҗанавидң. Цаарандан чигн урдкасн сән, соньн дегтрмүд бичҗ мана седкл байрлулҗатн.

* * *

— Нарн суух талан хәләһәд, хурдндан орҗ йовна. Өмнмдн «Манцин кец» совхозинхн күләҗәцхәнә,— гиҗ Ики-Бурульск рай- она КПСС-ин партин комитетин сегләтр Г. П. Поддубная маниг адһаҗана.

Хун цаһан гермүдтә «Хомутниковский» совхоз ард үлдв. Бидн хурдлулад, зо өөдләд «Хойр толһад» күрч ирвидн.

Машиһән зогсаһад, һарад:

— Үүрмүд, «Хойр толһа» эн. Деернь һарцхай, тиигәрән одҗ «Манцын цаһан ташу» гисн юуһинь медхт,— болад, ишкрәд ба- рун бийдк толһа деер давшад һарув. Намаг дахад цугтан давшц- хав. Толһа деер һарад, тус өмәрән хәләхлә, «Манцин цаһан та- шу» утдан, өргндән налаһад, асхнь дүүрәнд мануртад бәәв.

Ташу һатлад, цааранднь хәләхләг Чоһран теңгс мелмлзәд, цәә- һәд бәәв. Түүг үзчкәд, мини үүрмүд тагчг болҗ одцхав.

— Манцин цаһан ташунь

Мануртад, уңяртяд бәәнәлә, Мартыя, -мартыя гихнь Манала ухаяас һархшла,—

— болад, би хуучн хальмг дууңа тасрха умшхла,~мини үүрмүд нег дууһар:

— Мел чик! Мел чик!.Иим сәәхн йиртмҗиг альк насндаң күн мартх билә, төрүц мартгдщго,'— һазр-уснчң йир сәәхн бәәҗ,— гиҗ Балакан Алексей келәд, мини һарим атхв.

* *.*

«Маицин кец» гидг совхоз Чоһраһас хол биш бүүрлҗ. һазри- ннь нернь «Тачйн царң». Кезәнә цасн хәәлад, хаврин усн тогтад, һазрт уугдад одсн цагт өвсн нигтәр урһдг царң бәәсмн. «Тачин царңд өвсн мөртә күүнә. толһа әрә бултамар урһчкҗ, хадлһнд һархмн»,— гиҗ медәтә улс келҗәсиг би бичкндән ол дәкҗ соңс-

185

лав. Ода эн совхоз малд түрүн болн шимтә хот белдх даалһврта эдл-ахуҗ. Келҗ-келҗ кезәнә чигн эн царңд малын теҗәл һардг бәәсн, ода чигн,„ ухата селвгәр, энд тиим эдл-аху бүрдәҗ.

Бидн бас шуд клубд ирҗ бууввидн. Үкс орад, харһлтан эклви- дн. Совхозин директор Купянский Николай Савельевич, партийн организацин сегләтр Чимидов Геннадий Манцаевич, көдлмшч ко- митетин ахлач Бурцуков Николай Лялиевич совхозин көдлмшин йовудын, көдлмшчнрин бәәдл-җирһлин тускар манд келҗ өгв,

Эн эдл-аху 1976 җил бүрдҗ. Көдлмшчнрмдн бәәрн улс. Услвр һазртан эдлдг сән механизмтә, 5 звеноһан электрическ эвәр эдл- дг кеҗ.

— Услвр һазрасн зәрм җилдән дөрвн хадлһ авнавидн. Эн җил бас 3—4 хадлһ авхвидн. Панчешный Иван Иванович маиа нүүрлгч звеньевой. Энүнә звено хойр хадлһ кеһәд 84 центнер өвс гектар болһнас авв (зурань 74 ц. билә).

Макаренко Анатолий Андреевичин звено бас хойр хадлһна хөөн гектараснь 79 ц. өвс авв. Звено болһнд һурвад күн көдлнә, һазрнь 120 га аһута.

Селәһән ясҗанавидн. Нәәмн җилә школ бәрвидн. Клуб бәәнә. Шинәс гермүд бәрәд, баһчудан батлҗанавидн,— гиҗ Николай Семенович келв.

— М.ана совхозд бичәчнр түрүн болҗ ирҗәснь эн. Харһлт йир соньн болв, ирҗәцхәтн, 'бидн байрлхвидн,— гиҗ Геннадий Ман- цаевич манла седкләрн хувалцв. Шүлгч Нуура Владимир орс, хальмг келәр олн шүлгүд умшв. Нанд болхла «/Манцин кец> сов- хозин бәәсн һазр — мини һарсн өлгә болсн деерән, өнчн цагтан ээҗиннь хормаһас атхчкад, йовһар өмәрән-хооран болн деегшән- дорагшан уга көл нүцкәр керәдәд йовчксн, шим-шүүсинь, сән-сәә- хнинь бийдәң шиңгәчксн баатр тулгм. Тегәд түүнәннь тускар бит сн олн шүлгүд, келврмүд умшҗ өгв.

— Өдрәр ирсн болхнтн, мана күндтә бичәчнр, тадниг Чоһра тал авч одхар бәәләвидн. Мууха юмн, харңһу сө болҗ одв,— гиҗ келәд, совхозин директор Н. С. Купянский һундрхв.

Маниг ирәд, сө харңһуһан медсн кевтә, Манцин теңгр ү-түмн оддарн уйдл хаалһ татҗ цәәв. Тус толһа деермдн, сар. мандлж герлтәд: «Юмнас бичә әәтн, хаалһинтн туршар, унтрлго герлткхв. «Хойр толһад» күрчкәд, хәрү эргәд хәл-әтн. Мини герлд мелмлзәд дольгалҗах Чоһраһан, мануртад, уняртҗах 'Манцин Цаһан та- шуһан дәкн үзәд байрлхт» гиҗ үдшәҗәхнь медгдв.

Сентябрин 29 өдр хурта-чиигтә болв. Эндр бидн Көвүд орж «Кевюдовский» совхозин күч-көлсчнрлә харһлт кечкәд, цааранднь «Чоһран» совхозин улсла харһад, асхлад «Маныч» совхозд күрх зуратавидн. Хур үсәрәд орад бәәнә. Хаалһ бальчгтань медгдҗәнә. Мана машинд хальтрата болхнь ил. Өрлә , босад, өрүн цәәһән ууһад һарлдхла, хур гиих бәәдл һарад, теңгрин хормань барун бийәсн шармгдҗ йовна.

186

• _ Не, яһий, Анҗа Эрдниевич?— гиҗ района партин комите- тин сегләтр Г. П. Поддубная сурҗана.

— Яах билә, Галина Павловна, шуд уралан, тана дөңгәр эс күрхий бидн?—гиһәд шоглув.

— Тиим болхла, сууҗ авцхатн, йовцхай. Маниг трактор тосх, дәкәд мана машин сән,— болад Г. П. Поддубная машиндән суу- һад, Көвүд хәләлһәд һарв. Бидн ардаснь дахвидн.

Ик Буурлас, барун өмәрләд, Дендртин хамрин беләр һархла, хаалһин барун тал керәд, одсн толһас Цаһадан хамр хәләһәд цувад одцхаҗ.

— Иигәрән чигн, Анҗа Эрдниевич, танахна һазр сәәхн бәәҗ,— гиҗ Нуура Владимир келәд,— хур чилҗәнә,— гиһәд маниг байр- лулв. Тер завсрлань бидн үкс гиһәд, гүүлгәд Көвүдт өөрдәд күрч ирхлә, хур дәкн асхад орв. Тер бийнь «арһта аавин үрн болад» мана җолач Санҗ Маргушин дошл уга, халЪтрл уга мергәр залад, бас клубин үүднд ирҗ зогсав. Бидн буулдад клубур орввидн. Әмтн хурчкҗ, дегтрмүд хулдҗ авлдҗана. Бидн плащан тәәләд сегсрәд өлгчквидн. Совхозин директор Николай Эренценович Санд- жиев, клубин һардач Бадмаев Манцаг дуудҗ: «Шулуһар гиичнрт халун цә өг, хаалһдан даарсн, әмн- орх»,— гиҗәнә.

Тернь ик донҗгта цә авч ирәд, ааһд кеһәд манд бәрүяв. Хо- шад сеңс ууһад оркхла, әмн орад, чирә һал асад, махмуд ирвл- зәд одв. Тиигҗ дуладчкад, сцен деер һарад харһлтан эклвидн.

Шүлгч Нуура Владимир селәнә эдл-ахун көдләчнрт нерәдсн болн шог шүлгүдән умшҗ өгснь әмтнд икәр таасгдв.

Би эврәннь келсн үгдән эн совхозин директор Николай Санд- жиевич әмән Төрскнә Алдр дәәнд өгсн эцк Санджиев Эрнцнлә яһҗ хамдан сурһуль дасҗ, Манҗинкнә Буденна нертә колхозин бригадт көдлҗ йовсан тодлв.

Дәкәд энд—Көвүдт һарч, өссн-боссн, Халхин-Голын болн Төрскнә Алдр дәәнд орлцад, дәәч Улан Туг орденәр ачлгдсн офи- цер-танкист, өңгрҗ одсн Петькиев Очрин тускар келәд, түүнд нерәдсн шүлгән умшҗ өгв.

Эн харһлтын хөөн, умшачнрларн сән мендән келәд салвидн. һаза һархла, хур ора. «Чограйский» совхозд күрх кергтә, тенд бас күләҗәхнь ил. Ңиколай Эренценович эврәннь бальчгас әәдго машиһәрн өмн һарад, манд хаалһ һарһад «Чограйский» совхозд күргв. Түүнднь бидн икәр ханвидн.

«Чрграйский» совхозин улс клубдан хурчксн мадниг иршго гиһәд, цөкрхдән күрчәҗ. Бичәчнр ирсиг үзчкәд, байрллдад, аль- хан ташад тосцхав. Эн совхоз малд хот болн темс тәрҗ белдх эдл-ахуҗ. Эн совхоз бүрдад 6 җил болҗадгҗ. Урдан эн селәнд чо- лу һарһдг «Зунда» карьер бәәҗ. Селән- йир сәәхн һазрт, Чоһран боодгин амн деер бәәнә.

Эн җилә 9 сара зураһан альк халхарнь болвчн күцәчкәд, җи- лә зураһан күцәх төр хаһлҗахнь медгдв.

187

Харһлцанд ирсн күч-көлсчнрт, ^урһульчнрт, багшнрт советск улснн җирһлдән, күч-көлсндән үзүлҗәх дәәнә цагин баатр-зөрмг үүлдврин, өдгә цагин нүүрләчнр — малчнрт, механизато,рмудт не- рәдсн шүлгүдән, келврмүдән бичәчнр умшҗ өгцхәв.

Харһлт төгсв. Хур ора. «1Маныч» совхоз үүнәс 30 дууна һазр. Болв хаалһнь невчк сән. Хойр совхозин директормуд негнь өмн һарад, негнь ардмдн йовад, эн-тер угаһар «Маныч» совхозд күрг- цхәв. Асхлад ирхлә, үүлн тарад, нарн илдәд, хур гиив.

— Үүрмүд, өмәрән оньһад хәләлт,— гиҗәнәв би.

— Үзвидн, өцклдүр чигн келҗ йовсн цонх тер үзгдҗәнә,—бо- лад, Балакан Алексей инәв.

— Энүгичн хальмгар «Шарадын цонх» гидмн. Орсаһар «Ша- рад уул» гиҗ бичәтә. Хальмг таңһчд бәәх әмин өндр уул болҗа- на. Түн деер хавр-зуна цагт шар дүңлә давшад һархла, Эльбру- син хойр бөкн цәәһәд үзгддмн, хәрнь медҗ авцхатн,— гивүв.

Эн совхозд бичәчнр урднь чигн ирҗәлә. Совхозин директор, баһ наста Николай Дорджиевич Эрендженов, парткомин сегләтр _ Г. Карибов селгәһәр маднд, харһлтын өмн специалистнрән хура- һад, совхозин көдлмшин йовудын тускар келҗ өгцхәв.

Маларн болхла, «Маныч» совхоз райондан ик гиснь. Эн җил гүртмдән зун нәәднр хөөнәс 98 хурһ авч, 215 тонн торһн ноос (зурань 170 тонн) авч. Иисн сара махна зураһан күцәҗ. Малыннь тонь зураһасн давҗ өсҗ. Мана харһлтд цуг республикәр нернь туурсн хойр орден зүүһәч Исмаил Магомедович БуДайчиев, ах хөөч В. А. Муртазалиев орлцв.

Ах хөөч И. М. Будайчиев эн җил зун нә.әднр хөөңәс 160 хурһ авч өскҗәнә. Ах хөөч В. А. Муртазалиев бас зун нәәднр хөөнәс 150 хурһ авч. Эн нүүрлгч хөөчнр наадк хөөчнртән әвртә гидг күч-. көлснә үлгүр болҗацхана. И. М. Будайчиевин хөөнә хош деер района хөөчнрин дамшлтын семинар кедг школ үүлдҗәнә.

Харһлтын сүүләр совхозин директор Николай Эрендженов иигҗ келв:— Совхозин көдЛмшт сәнчнь бәәно, дуту-дунднчнь олн. Ода деерән малан сәәнәр үвлзүлх арһ хәәҗәнәвидн. Өвсн, шимтә хотмдн күрхмн. Зуг хаша-хаацмдн тату-тартг. Болв цуг дуту-дун- дан киитртл тач авхвидн. Мана совхозд ни-ңегәр, хоорндан иньгл- лтәһәр хөрн негн келн улс көдлҗәнә. Цуһарн бослдхларн, ямр чигн түрү диилхвидн гиҗ таанриг, мана күндтә бичәчнр, иткүлҗә- нәвидн.

Би эврәннь бичсн «Чилгр өрун», «Комиссарин одн» 'гидг дегтр- мүдиннь героймудыг эн һазрт ессн-боссн, советин йос тогталһнд, теегт гегән-герлин революц болхд шунмһаһар орлцсн улсин дүрәс авч үзүлҗәхән келәд, Манцд нерәдсн олн шүлгүд умшв. Эврәннь шин һарсн дегтрәс Нуура Валдимир бас баһчудт, дурнд нерәдсн шүлгүд умшв. Григорий Кукарека шог шүлгүд орс, украинск ке- ләр ‘умшад харһлтд ирсн улсиг, сергәв. Харһлтын сүүләр нертә хөөч Исмаил Магомедович Будайчиев иигҗ келв:

188

— 1977 җил сүл болҗ бичәчнрлә харһлавидн, тиигхд Эрнҗәнә Константин, Нармин Морхаҗ, Инҗин Лиҗ эдн ирцхәлә. Түүнәс нааран тавн җил давв, тадн ирәд маниг сергәһәд, седклимдн бай- рлулад, омгшаһад оркцхавт. Дәкәд тавн җилд күрм идә таднас авчквдн, дару-дарунь ирҗәцхәтн.

* * *

Литературин. Өдрмүдин сүл өдрт бидн «Ут Сала» гидг мөр өскдг заводт ирввидн. 1936 җил энд Ик Буурла колхозин мөрнә ферм билә. Хөөннь 1937 җил тер фермин ах адуч — (Манҗин Үл- мҗ стахановец нер зүүһәд, Күч-көлснә Улан Туг орденәр ачлгд- ла. Бидн кесг дәкҗ нааран ирҗ аду һәәхдг биләвидн.

Сәәхнч гидг чилгр өрүн болв. Нарн мандлад, салькн серҗңнәд өцклдүр хурт норсн һазриг хагсачкҗ. Мана хаалһ Мантан һолын ардк кец деегүр һарч. Энд-тендән хәләхлә, ик холд бусрг толһас күртл үзгднә. Ут Салад өөрдәд ирхлә, ардаһурнь, зөвәр уухнд күңкргүд харлад үзгдв.

Мөр өскдг заводын клубд селәнә улсла, специалйстнрлә, сур- Һульчнрла, багшнрла соньн харһлт болв. Мөрнә заводын дирек- тор Николай Пантелеевич Куликов ик тодрхаһар эдл-ахун көдлм- шин тускар, нег үлү тохмта мөрд өскхин кергт ямр чинртә көдл- мш кеҗәхән келв.

Бәәрн школын литературин багш Валентина Андреевна Коня- ева хальмг урн үг сурһульчнрт яһҗ дасхҗахин тускар цәәлһҗ келәд: — Сурһульчнр хальмг туульс, үлгүрмүд, «Җаңһр» умшх- дан, чееҗлхдән йир дурта. Тер учрар заводын күч-көлсчнрт сур- һульчнр хальмг келәр литературн асх кеҗ үзүлнә. Эндрк таднла болсн харһлт йир соньн болв. Хаалһ хаҗһр гиҗ мана хаҗуһар бичә һарцхатн, ирҗәцхәтн,— гиҗ келв.

Харһлтын хөөн, Николай Пантелеевич бичәчнриг дахулад, мө- рд үзүлв. Нурһар алтн-зеерд зүстә һурвн үй үзүлв. Бештау гидг аҗрһин үрн, дәкәд үрнәннь үрн. Тохмарн урлданд өмн һарч нернь туурҗ,

Мана йовдлын хаалһ Баһ Буурлур хәләв. Энд бүүрлсн «Бага- Бурульский» совхозин күчҗөлсчнрлә харһх цаг болв. Ут Салаһас хол биш Улан Зуухин ар амнд, хуучн колхозин ормд утдан-өргн- Дән әдл дүңгә саәхн селән. Совхозин культурин герин заалд күн дүүрң. Совхозин директор Виктор Ефимович Алексеев, парткомин сегләтр Григорий Манджиевич Лидҗиев эдл-ахун давсн 11-ч тавн җилд, эң җилин 9 сарин туршар бәрсн күч-көлснә ашин тускар гйичнртән цәәлһҗ өгв. Сүл харһлт болсн учрар бидн умшачнриг зөвәр тодрхаһар эврәннь үүдӘгч зурала таньлдулад, хальмг урн үг җирн тавн җилин туршарт эврәннь өслтдән болн делгрлтдән

189

ямр ик диилвр бәрсиг келвидн. Шүлгч Нуура Владимир дурна туск шүлгүд умшҗ, әмтнә седкл байрлулв...

Эн харһлтар мана литературин Өдрмүд Ики-Бурульск районд төгсв. Бүкл һурвн өдрин туршар Манцин цаһан ташуһар эргҗ йовад, урдан болхла, тавн әәмг эзлҗәсн ик аһута һазрт бүүрлсн нәәмн эдл-ахун күч-көлсчнрлә үнн седклин харһлт, күр-күүндвр кеһәд, теднә күцсн көдлмшин аш үзәд, цаарандан күцәхәр седҗәх омгта седкл-седвәринь медәд, бидн бичәчнр ик байрта хәрҗ ирц- хәввидн.

190