хүврснә тускар келҗ 'өгхлә, терм нам иткхш. Улан Хол ода төмр хаалһин ик станц болв гихлә, Мария Александровна: «Урднь те- мәһәр, хозлг тергәр йовдг бәәсн биший, ода төмр хаалһ. Цаг гидг ’ эн, чидл гидг эн»,— гив.

Мария Александровна намаг дахулад, Москва үзүлв. Ода бас нанла әдл теткүлин амрлһнд бәәнә. «Ода күртл Бадма Мухлаев, Бамба Бакаева, Бадм Майоров, Адга Майорова, Басң Манжикаев эдн мини уханас һархш, нег үлү, Бадма Мухлаев — яһсн цаһан саната, хол тоолврта күн бәәсмб»,— гинә.

Улан герән бәрчкәд, 1927 җил мана хамдан цокулсн зургиг ода күртл йир доталҗ хадһлад бәәҗ. Тер зургт: би, Мария Алек- сандровна, мана нөкд өвгн Маштыков Басң һурвн бәәнәвидн. Тер цага бәәдлән үзчкәд, өдгә цагин бәәдләрн дүңцүләд, кесгтән инәл- дәд шуугвидн. Цөөк хонад эгч-дү бәрлдсн Мария Александровна намаг герүрм — Хальмг таңһчурм үдшәв.

Әрә арвн дола орсн орс күүкн хМария Зайкова, өнчәр өссн, советин йосна нилчәр җирһлин хаалһан олсн Наран Очирова хой- рин кезәд чигн тасршгоһар холвлдсн җирһлин тууҗин аш эндр өдр мана седкл байрлулна.

Берлин дәврҗ авлһна баатр

1946 җилин зуни түрүн сарин чилгчәр Тюмень балһсна базр деер йовҗ йовхлам, өмнм әмтнә толһа деегүр кесг хальмг улс үзгдв. Тедниг үзн тусчкад, би үкс гиһәд базрт ирсн олн-әмтн дун- даһур түлклдәд, щулун теднд күрхәр зүткүв.

Би тиигхд бас цергәс ахр сулдхвр авад, эн балһснас хол биш бәәх Коняшино гидг селәнд бәәсн әңгдән күрхәр йовлав. Үзсн хальмгудыннь хара алдл уга адһад, өөрдәд ирхлә, тер баг улсин ташр арднь нег өндр нурһта дәәнә хувцта ах лейтенант үзгдв. Хаҗуднь маштг хар өвгн зогеҗана. Шуд тер хойрт күрхәр, тоха- һарн түлклдәд, әмтиг зәәнрүләд өөрдәд ирхлә, өвгн нанд таньгд- җана. Намаг үзчкәд, өвгн өөрк дәәнә хувцта көвүг һараснь татад нанур эргүлҗәнә. Чирәһинь үзн тусчкад, би таньчкув. Тер нанур, 'бас шилтәд хәләҗәнә. Өөрдҗ ирн: «Бембә, менд!» — гиһәд би һа- ринь авчанав. Намаг эс таньсн бәәдлтәһәр, Бембә һаран өгәд инәмскләд эцкүрн хәләҗәнә. Би эцкиннь һар авад: «Та, Гава авһ, бас намаг таньҗахшийт?»

— Уга, зуг таньдг күүнә чирә һарна. Бәәсҗә, чи Әвән көвүн эсийчи?— гиҗәнә өвгн.

— Э, э, Әвән көвүмб.

— 0, дәрк-дәрк! Әмд йовҗлмч, чамаг экчн күлән гиҗ бол- җана,— гиһәд Гава авһ бийим теврәд үмсв.

Түүнә хөөн Бембә намаг таняд, теврәд байрлсмн. Тиигҗ урднь Сарпулин медлд бәәсн Максимокумск селәнд хамдан үүрлҗ йов-

157

сн хойр көвүн харһлавидн. Хойр офицер, хоюрн ах лейтенантнр дәәнә көләр орад, әмд-менд үлдәд, ода эк-эцкән хәәҗ олҗ авч иовсн саам билә. Сарпулин медлин Левокумск района Максимо- кумск селәнд би түрүн болҗ 1936 җил одлав. Мана әәмг —Ман- җинкнәс зүн өмәрән дөчн дуунад, Манц һол һатлхла, түрүләд Мусан аул селән харһдг, түүнә зүн бийднь тавн дууна йовхлаг «Турсад» гидг хөөнә совхоз бәәдмн. Эн совхозас цааран өмәрән- дән арвн һар дуунад йовад оркхла, Максимокумск гидг селән. Эн селәг хальмгаһар Каһалк гиҗ нерәддгинь би соңслав. Энд бәәдг улснь цугтан хальмгуд билә. Эднә колхознь «Красный животно- вод» («Улан малч») гидг нертә бәәсмн.

Хөөннь би яһҗ энд бүкл хальмг селән бүрдснә туск тууҗинь, тер селәнә медәтә улс Дарган Үлмҗ, Сергән Санҗ, Бембән һучн эднәс келүлҗ соңслав.

Колхознь болхла, мал өскдг деерән, һазрт тәрә тәрдг болчкад, көвң тәрҗ урһадгинь би сәәнәр тодлнав. Эн Максимокумск селә- нәс кесг көвүд-күүкд Әәдрхнд, Элстд ирҗ сурһуль дасцхадг би- лә. Нанла хамдан эндәс Әәдрхн балһснд Хальмг багшин учили- щд, Җахнан Басң, Гувиров Андрей эдн сурһуль сурчасмн. Алдр Төрскән харсгч дән эклхд тер көвүд Улан Цергин зергләнд бәәц- хәсмн.

Аврлт уга немш фашистнр мана орн-нутгур дәврсн өдрәс авн Гувиров Андрей теднлә һар бәрлдҗ дәәлдсмн. Эн эгл^ курсантас авн экләд, ах лейтенант цол зүүһәд, ротын командир йовад, дәә- нә һалд күнд шав авад, госпитальд тусад, эдгснәннь хөөн дәкҗ цергт церглҗ болшго гисн эмчин комиссин шиидвр авчкад, Ново- сибирск ббластин Черепановск районд школын багшар кадлҗ йовад, хөөннь Тюменск областюр һарад, тендән дәәнә шавнь ил- дәд, гемтәд өңгрлә. Җахнан Басң бас дәәнд әмәрн һарутла.

Эн очеркдән бас Максимокумск көвүн, деер келгдсн көвүдтә хамдан эн селәнд өсәд-босад, школан чиләһәд, хөөннь Төрскнәннь нег итклтә харсач болсн, ода отставкд бәәх капитан Почтарев Бембә Гаваевичин тускар келхәр бәәнәв.

Бембән эк-эцкнь Максимокумск бүрдснәснь авн бәәһә улс. Эцкнь Гава — эврәннь колхоздан шунмһа көдлдг күн бәәсмн. Эн колхозд Бембә бийнь бас цергт авх күртл эцкдән дөң болад, тооч болҗ көдлҗәсмн. Бембә сурһуль дасҗ йовад, гемин шалтгар тер җил гертән үлдсмн, болв намртнь сурһулян цааранднь дасх уха- та билә.

Гава эцкнь селәндән почт зөөдг бәәҗ. Нег дәкҗ Левокумскас авч ирсн почтднь көвүнднь нерәдсн бичг йовдг болна. Гава бичгиг авад хайгинь умшчкад, кенәс ирҗ йовдг болхв эн бичг гиҗ санв Деерән дәәнә тиизтә. Цергт йовх үүрмүдәснь Басң, Андрей Чүд* тә эднәс чигн гиҗ санад, дота хавтхдан дүрчкэд, хәрҗ ивәд ко- вүндән һарһҗ өгнә. ^н '

Үдин хотан ууҗасн Бембә, эцкән һаза ирҗ йовхиг тергнә әәһәр 158

соңсн, гүүҗ һарад мөрнәннь җолаһас бәрәд, зогсаһад, тергнәс тәәләд, каткд орулад, яшлднь өвс тәвҗ өгчкәд, герүрн орҗ ирв.

— Бембә, бәр, чамд бичг ирҗ. Секәд умшлчн. Тер, холд цергт йовх Андрей, Басң, Чүдтә эднәс кевтр. Кө.өркс эк-эцкәсн, герәсн холд йовх юмс, ямаран бәәхән бичсн болх. Өтрл, шуулад умш,— гиһәд адһав.

Эцкиннь һарас бичг авад, дотраснь дөрвлҗн утулң цаас ^арһҗ авад умшхла:

«Цергт мордх наста үр Почтарев Бембә Гаваевич,¹ таниг Киз- лярск негдсн дәәнә комиссариат февраль сарин арвнд иртхә гиҗ дуудулҗана. Хойр хонга хот, селгәнә дотр хувц автн.

Кизлярск негдсн дәәнә комиссариат»,— гиҗ бичәтә. Бембә цаасиг дотран гүүлгәд умшчкад:

— Аав, энтн намаг дәәнә комиссариат дуудулҗах цаасн бәәҗ. Цергт авхар бәәдиҗ,— гиһәд, цаасиг эцкдән өгв.

Гава көвүнәннь келсиг соңсчкад, һаран суңһад, бичгиг атхҗ авчкад:— Юн, юн гинәч, көвүм минь. Чамаг цергт дуудулҗану? Мууха эрт юмби, әрә арвн йис орвч эсий?— гиһәд һартк цаасан урлан көндәһәд умшв.

— Чик, хәй, эмгй, мана көвүг цергт авхар бәәдиҗ, эн, хәлә, цаасн ирҗ,— болҗана.

— Юн, кен авч ирҗ, хааран йовулҗана?— болад, хот кеҗ йов- сн Бембән экнь хораһур орҗ ирв.

— Кен болх билә, би авч ирләв.

— Та яһад авч ирсмт, һанцхн көвүһән цергт йовулчкад, арднь яһҗ бәәхм бидн? Авлго бәәдг арһ уга болву?

— Би медҗәнү бичг дотр юн бичәтәһинь. Нам медвчн хайчкх бәәсмби? Айстан бичә үг келәд бә, һанцхн мана көвүн цергт морд- җахш тиигтлән, йовг, гем уга. Зуг, Бембә, энчн февраль үвлин сүл сар эсий? Урднь цергт май сарла авдг билүс. Энҗл мууха эрт авчахмби? Үвләр. Не, тегәд кезә йовнач, Бембә?

— Маңһдур өрүндән.

— Тиим болхла, би күргнәв чамаг.

— Би эврән күрч чадхв, аав. Киитнлә өдр болһн йовхд зөвәр уухн һазр. Хәрү ирәд, гертәсн һарч йовхв,— гиҗ Бембә эцкән хә- рү цокҗана. Тиигҗ Почтарев Бембә 1941 җилин февраль сарин 15 өдр Улан Цергин зергләнд орҗ Төрскнәннь харсач болсмн.

Бембәг Кизлярур ирх гиһәд эк-эцкйь хойр өдр күләсмн. Эс ир- хләнь, Гава мөрән татҗ авад, ардаснь одсмн. Балһснд ирәд, дәәнә комиссариатд ирхләнь^ тана көвүһитн Улан Цергт авад, ецклдүр йовулчклавидн гиҗәнә.

— Тиим шулуһарий? Мууха адһм болҗахмб?—болад Гава дәәнә комиссарур хәләнә.

— Адһмта, эцк, ’ адһмта... Та бичә санаһан зовтн. Көвүнләтн

¹ Паспортдан Петр гиж, йовна.

159

юмн болхн уга. Көвүһитн командирин сурһульд йовулвидн,— ги- һәд дәәнә комиссар өвгнә һаринь атхв.

Кизляр балһсна дәәнә комиссариат Почтарев Бембәг Хол до- рд үзгт Амур деер бәәдг комсомолын балһсна йовһн цергин учи- щд илгәсмн.

Почтарев Бембә училигцд ирсн өдрәсн авн цергә амр биш җирһлд шулуһар иҗЛдхәр седәд, командирмүдин өгсн сурһмҗд, дасхсн эрдмд үнң седклән өгч шамдна. Өндр нурһта курсант Поч- тарев ротын барун захднь. түрүнкнь болҗ зогсдмн. Ротын полит- рукин өдр болһн кедг күүндврәс Бембә, эврәннь орн-нутгтан бо- лн һазадын ордудар ямр үүлдвр болҗахиг соңсад, фашистск Гер- мань Чехословак, Польш, Франц — орн-нутгудыг дәәлҗ авад, Со- ветск Союзур җидән зөрүлҗәхинь медв. Дәкәд, японск самурай- муд Советск һазриг булаҗ авхар шүдән хәврҗәхнь бас көвүг са- начрхулв. ’ <

— Германя фашистнр һалзурҗана, бәәсн чидлән һарһад Со- ветск Союзур дәврхәр белдҗәнә. Японя милитаристнр мана орн- нутгин Дорд үзгиг буЛаҗ авхан зүүдндән үзҗәнә. Теднә санснд йоста кевәр, харшлҗ, дәврәд ирхләнь, дәәч кевәр күүчхин кергт, курсантнр тадн, бидн командирмүд сән кевәр зер-зевән белдҗ, медрлән һавшудулҗ, хортн ямр күчтә болвчн әәҗ цухршгоһар күчн-чидлән агсхмн,— гиҗ полкин комиссар келснь курсант Поч- таревин зүркнднь төөнрдмн. 1941 җилин май сард Комсомольск- на-Амуре балһсна дәәнә йовһн цергин училищ кеер зуна лагерьт һархар белдврән кеҗ дуусад, июнь сарин эклцәр Амур һолын эрг дахад, лагерән тосхҗ бәәршлсмн. Ода болхла, цуг сурһульнь кеер, модн дунд, сопкс дунд кегддг болв.

Июнь сарин 21 асхн Бембә үүрмүдтәһән кинофильм хә- ләҗ ирчкәд, Ленинск хорад орад, гер талан бичг бичнә. Тер бичг- тән яһҗ дәәнә эрдм дасҗахан, яһҗ бийән, махмудан чаңһаж, эрүл-менд бәәхән эк-эцкдән келсмн... Тер сө, дүңнхд, өрүни тавн час алднд Бембә нөөртән «босцхатн!» гиҗ хәәкрсн ду соңсад, өс- рәд босн, хувц-хунран, һосан өмссн, пирамидәс бууһан, противо- газан үкс шүүрч авад гүүһәд һарна. Командйрин закврар зергләд зогсцхана.

Ротын командир, цугтаһинь зогсачкад:— Үр курсантнр болн командирмүд! Эндр өрүн 4 часла фашистск Германь, ил зәңгллһн угаһар дә босхад, мана орн-нутгур дәврсн бәәнә. Мана государ- ствин меҗә деер ик дәәллдән болҗана. Киев, Житомир, Минск балһсдуд деер фашистск летчикүд бомб хайҗана. Иигәд дән экл- чкв. Бидн ода мел белнәр бәәх зөвтәвйдн. Ода кеер һарад, дәәнә позицән эзлҗ зогсхмн...— гиҗ зәңглв. Тиим зәңг соңссн курсант Почтаревин зүркнь бульглад, бууһиннь хундган улм чаңһар атхад: «Не, зогсцхатн зуг, фашистнр, Советск Улан Цергиг тадн диилҗ чаддмн бишт. Ода шулуһар тиигәрән күрч бәәр бәрлдхмн»,—. гиҗ ухалв.

160

Болв, тер җил Комсомольск-на-Амуре балһсна йовһн цергин училищин курсантнр сурһулян цааранднь дасад, кемр Японск милитаристнр дәврсн цагт хаацнь болх дәәнә харслтын- ик тосхлт эклв. Тер гиигн биш көдлмшт чаң-чиирг курсант Бембә Почтарев үүрмүд дундас кесн көдлмшиннь ашар ил йилһрҗ кесг дәкҗ учи- лнщин начальникәс, ротын командирасн ханлт авчасмн.

Болв дәәллдән яһҗ йовхин тускар соңсчкад, училищин кур- сантнр, маниг кезә тиигәрән йовулхмн гиҗ күүндцхәдг билә.

...1942 җилин август сарин эклцәр Комсомольск-на-Амуре балһ- сна дәәнә йовһн цергин училищин курсантнрас бүрдсн полк һар- һад, Москва хәләлһәд, төмр хаалһар авад һархла, тедн дунд ха- льмгин үрн Почтарев Бембә бас йовсмн.

...— Мана курсантск эшелог Москва деер ирхлә, 248 номертә стрелков бригадла ниилүләд туслң Воронежск фронтур 1942 җң- лин август сарин дундурар йовулла. Тенд мини дәәнә җирһл экл- смн. Воронеж балһснд ирҗ бун, шуд вокзал деерәс зертә-зевтәһән көндрҗ һарад, балһсна барун талас болҗасн харслтын дәәллдә- нд орҗ мана чирә харһла. Дәәллдән догшн болв. Түрүн болсн дәәнд хортыг мана полк батар эзлҗәсн бәәрнәснь көөҗ һарһад, өмәрән долан-арвн дуунад шурһла. Түүнә хөөн мана әәрм эн фронтд хооран цухрсн уга, хортыг көөһәд Днепр һолд күргләви- дн. Би түрүләд курсант кевәр дәәнд орлав, дәкәд удл уга нанд [ лейтенант цол зүүлһәд, стрелков взводын командир тәвв. Тер ик дәәллдәнд мана дәәчнр йир зөрмг кевәр дәәллдҗ, фашистнриг ик гидгәр һарутулҗав. Ода күртл мини уханас, зөрмг командир, ма- на батальона командир майор Гороховин үзүлсн баатр-зөрмг үүл- двр һархш,— гиҗ ода Бембә Гаваевич тодлна.

Воронежск фронтд Бембә Почтарев 1942 җилин август сарас авн -1948 җилин февраль сар күртл дә^ллдсмн. Хөөннь Воронеж- ск фронтыг Негдгч Украинск фронтд хүврәхлә, лейтенант Почта- рев автоматчикүдин ротын командир болад бас зөрмг кевәр дәәл- лдлә. Догшн дәәллдәнә һалд лейтенант Бембә Почтарев 1943 җи- лин октябрь сарин 11 өдр Днепр һолын плацдарм деер болсн дәәллдәнд Киевәс 65 дуунад бәәдг Вышгородск района Ясного- родск селә сулдхлһна дәәллдәнд сумн .тусад шавтсмн, тер бийнь шаван боолһчкад дәәнәс һарл уга доран үлдсмн, эврәннь ротан хайл уга. Зуг шавнь баалад, күндрхләнь энүг ноябрь сарин 12 өдр эвакогоспитальд орулсн цаасн бәәнә:

«226 стрелков дивизин, 985 стрелков полкин ротын командир лейтенант Почтарев Петр Гаваевич, 1922 җил төрҗ һарсмн, Ал- др Төрскнә дәәнд 1943 жилин октябрь сарин арвн негнд барун ээм- днь сумн тусад шавтла. Тер учрар 1943 җилин ноябрь сарин 12 өдр 5957 эвакогоспитальд орулгдҗ эмнүлгдәд, 1943 җилин дека- брь сарин 3 өдр эдгҗ һарсмн.

5957 номертә ЭГ-н

Хойрдгч әңгин начальник майор Степанов».

161

1943 җилин декабрь сарин 3 өдр госпиталяс һарснаннь хөөн ах лейтенант Почтарев эврәннь 226 стрелков дивизин 985 стрел- ков полкдан ирәд, хәрү стрелков ротын командир болҗ дәәна хаалһан цааранднь утдулна. Днепр һол деер болсн дәәллдәнд зөрмг үүлдвр үзүлснднь Почтарев Бембәг Улан Одн орденәр ачл- смн. Цаарандан ах лейтенант Бембә Почтарев Негдгч Украинск фронтын 60-гч әәрмин 226 стрелков дивизинханьд Висла һол һатллһ- на дәллдәнд орад Польшйг сулдхлһнд орлцна. Дәкәд 1945 җилинап- рель сарас авн болсн дәврлтин дәәллдәнд орлцад, Одер һол һаг лад, Берлинүр кесн күчтә дәврлтд орлцад, немш фашистнрин болҗасн Берлин балһсиг штурм кеҗ дәврҗ авлһнд орлцҗ зөрм- гәрн һатлсндан Бембә Почтарев «За штурм Берлина» гидг меда- ляр ачлгдсмн. 1945 җилин май сард Берлин авсна хөөн Деед ко- мандованя закврар 1-ч Украинск фронтын 60 әәрм Чехословак тал хәләҗ Пражск дәврЛтд орлцад, 1945 җилин май сарин эклцәр Чехословакин хотл Прага балһс сулдхсмн. Тер дәврлтд зөрмгәр орлцҗ ах лейтенант Почтарев Бембә «За освобождение Праги» гидг медаляр ачлгдсмн. _Дәәнә хаалһан Воронеж балһснас авн экләд Берлин болн Прага балһсдуд. авлһнд ррлцҗ чиләсн ах лей- тенант Почтарев Бембә Гаваевич 1946 җилин май сарин чилгчәр цергәс бууһад Тюмень балһснд ирҗ балһсна нег трсхлтын мон- тажн управленьд орад тосхач болҗ көдлнә. Даңһар арвн хойр җилин туршар нег ормдан көдләд, кесг чинртә тосхлтс болһнд орлцад, нүүрлгч көдләчин күндтә нер зүүһәд, кесг дәкҗ мөрәлгд- смн. 1957 җил Почтарев Бембә Гаваевич төрскн теегүрн хәрж ирәд Хальмг АССР-ин социальн теткүлин Министерствд*ах ин- спектор көдләд, Министерствйн Күндллһнә һашгудар ачлгдсмн. Бембә Гаваевңч 1970 җйләс авн эндр өдр күртл таңһчин проф- союзин Советд инструктор үүлдҗәлә. Эндәи бас шунмһа көдләад тоолгдҗ ВЦСПС-ин Күндллһнә һашгар ачлгдсн болдг.

Ленинә партин член, Төрскнә алдр дәәнә ветеран Бембә Гава- евич Почтарев Элстин школмудын үрврәр тенд одҗ дорас өсҗ йовх бичкдүдт эврәннь дәә.нә, болн күч-көлснә җирһлд үзсн тоо- тасн келҗ өгдг билә^

,— Төрскнә алдр дән Советск олн-әмтнә диилврәр төгсәд 40 җил давв. Эн цагин эргцд мана орн-нутг дәәнә шархан эдгәһәд, әвртә гидг экономическ көрңтә күчтә орн-нутгт хүврв. Нег үлү мини төрскн тёегм йоста гидг бат кишгтә, амулң җирһлтә республик болв. Эн цагин кемд би дотран тер дәәллдҗ йовсн хаалһан нег хәләһәд ирхнь гисн сана зүүһәд йовлав. Тер күслдән би күрүв. Би Воронеж балһсар дәврәд, Киевд күрәд, түүнәс хол биш бәах 1943 җилин сентябрь сарин 11 өдр, хойр хонгт зогслт уга күнд дәәллдә кеҗәһәд, күндәр шавтсн Вышгородск района Ясногород- ск селәнд гергән Зинаида Ивановнаг дахулад одув. Ясногородск ода әвртә гидг көкрҗ биткрсн байн селән болҗ. Энд би школд одад, багшнрла, сурһульчнрла күүндвр кевүв. Колхозин бригадмудт

162

намаг авч одв. Яеногородский маднд селәнә эдл-аху, культурн бәәдл ямр күцмҗтә бәәхин тускар келәд, бийнь дахулҗ селәһән үзүлв.

Хуучн окопин ормс, танкин харшлт нүкдин орм эдгсн шархин татасн кевтә ода бийнь үзгднә. Терүг үзхлә, энд әмән өгсн мини полкин дәәчнр санандм орад, намаг невчк уйдав. Эн үзсн тоо- тан, эврәннь дәәч-үр, бас мана полкд ротын командир йовсн, зөрмг баатр командир ода Кинель балһснд бәәдг Николай Ивано- вич Майоровд бичҗ байран хувалцв,—гиҗ Бембә Гаваевич Поч- тарев тиигхд тодлла. Төрскнә Алдр дәәнә баатр Бембә Почта- рев эн җилин эклцәр күнд гемәр шалтглад өңгрв. Болв түүнә дәә- нд, амулң цагин көдлмштән үзүлсн баатр үүлдврмүднь дорас өсҗ йовх баһчудт мөңкиндән үлгүр болхнь ил.

САҺИН КӨВҮД

Одахн үүрмүдләрн күүндҗәһәд, өңгрсн Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцад, герүрн хәрҗ эс йр.сн дүүнриннь тускар келх- ләм, теднәс негнь: «Тана Атула хамдан сурһуль дасҗ йовсн нег күн бәәнә, түүнлә харһхлатн селвгән өгх, үзсн-медсән келх гих- ләнь, би танур ирүв»,— гиҗ зөвәр барата, нурһта-турута, наснь болхла, тавлад тәв һарад одсн- дүңгә, өргн хар улан чирәтә залу орҗ ирәд, менд сурад, һар авч нанла таньлдла. Түүнәс нааран зөвәр цаг давв. .

Тер харһлданас .авн, аврлт уга немш фашистнрлә Төрскән хар- сҗ кесн алдр дәәнәс хәрҗ эс ирсн хойр дүүһиннь, нег ахиннь цогц оршагдсн һазр хәәһәд, Савха Сагаевич Зунгруев, кесг бичг Моск- ваһур, Подольскур, Донецк областин кесг дәәнә комиссармудар бичҗ илгәһәд, хама, альд, ахиннь болн хойр дүүһиннь цогц ор- шагдсиг олхар зүткә бәәҗ, аш сүүлднь, отхн дү Атуннь цогц ор- шагдсн һазр олҗ авснь энүндик байр болв.

1971 җиЛин ноябрь сарин 20-д СССР-ин Харслтын Министерст- вин әңгин начальник полковник үр Войтенко Савха Сагаевичин нерн деер иигҗ бичҗәнә:

«...10-гч гвардейск Улан тугта мөртә цергин дивизин штабин оперативн әңгиң начальникин нөкд, 1921 җил төрҗ һарсн капи- тан Зунгруев Ату Сагаевич 1943 җилин август сарин 28-д күндәр шавтснас көлтә өңгрҗ гиҗ тоолгдна. Цогцинь оршасн бәәрнь медгдҗәхш. Дөрвдгч Украинск фронтын 1943 җилин ноябрь са- рин нег шинд һарсн 10-гч номертә закврар капитан Зунгруев А. С. Төрскнә дәәнә хойрдгч' девсңгин орденәр ачлгдла.

Зунгруев Барһ Сагаевич болн Зунгруев Джоха Сагаевич хойр Төрскнә дәәнә цагт алгдсн болн зәңг уга геедрсн офицермүдин тоод уга».

163

Иим бичг авсн, ах-дү һуован геесн, Савха Сагаевич Зунгруе- вин дотр бийнь долю-һолю болад, зүркнь менрәд, суусн ормасн босҗ чадад, чинәнь алдрад, хойр эргд хар нүднәснь нульмсн зая- дар асхрв...

«Залу күн заңһсн талан, зандн модн нәәхлсн талан» гиҗ хальмг үлгүрт келгддг биший»/—гиҗ бийән һартдн авад, зүркән батлад, нег мөрнь һарсн хөөн, ах-дүүнринм цогц оршагдсн һазр олдх гиһәд, тер ормдан хәрү сууһад, СССР-ин Харслтын Мини- стерствин архивд бичснд 1971 җилин декабрь сарин 21-д Подоль- ск балһснас Архивхранилищин начальник үр Симонов иим бичг илгәҗ: ,

«Үр Зунгруев С. С.

Тана сурврар капитан Зунгруев А. С. ачллһна цаасна буулһ- вринь илгәсн деерән, дәкәд соңсхҗанавидн: «4-гч гвардейск мөр- тә цергә корцусин 10-гч гвардейск мөртә цергә дивизин штабин оперативн әңгин начальникин нөкд, 1921 җил Хальмг АССР-ин Улан Хол балһснд төрҗ һарсн капитан Зунгруев Ату Сагаевич 1943 җилин август сарин 28-д шавтснас көлтә өңгрәд, Сталинск областин Фокино гидг күүтрт цогцнь оршагдҗ. Ачллһна цаасна буулһвр кеҗ илгәҗәнәвидн».

Тер буулһвртнь Зунгруев Атун зөрмг үүлдврин тускар иим ахр бичвр бәәнә:

«1943 җилин август сарин 27-д үр Зунгруев 10-гч гвардейск Улан тугта мөртә цергә дивизин штабин оперативн әңгин началь- никин нөкд болҗ көдлҗәһад, кезәд чигн көдлдгәрн әдл, эврәннь үүлин даалһвран дигтә-даратаһар күцәҗәлә.

1943 җилин август сарин 27-д үр Зунгруев дивизин команди- рин дәәнә даалһвр күцәҗ йовад, 30-гч мөртә цергә дивизин фрон- тын өмнк әвр-анч йилһхәр одад, хәрү хәрҗ йовад, хортна авиа- цин бомбдлһнла харһад, күнд шав авла. Тер ормднь дөң өгхәр седхлә, шаван боолпл уга, керго гиҗ адһад, хаҗуһарн һарч йов- сн машинә шоферт, бийән түдл уга дивизин командирт күрг гиҗ заквр өгәд, һарад йовемн.

Тер дивизиннь командирт күрәд, даалһсн дәәнә даалһвритн күцәвүв гиҗ герчлчкәд, ухаһан геесмн. Тегәд, дивизин команди- рйн закврар корпусиң кеер йовдг госпитальд күрггдсмн. Тендән күрәд, августын 28-д икәр цусан барснас иштә, үр Зунгруев өңгрв. Өңгрсн бийнь үр Зунгруев Правительственн ачллһ Терскнә дәәнә I девсңгин ордең авх зөвтә».

10 гкккд

командир гвардии генерал майор — Миллеров

Штабин начальңикнь

гвардин подпцлковник — Бимбаев

1948 җилин сентябрин 29 өдр.

164

Савха Сагаевич эңкр дү Атуннь цогц оршагдсн һазрин нер ме- дҗ авсндан байрлад, түдл уга Донецк областин дәәнә комиссари- атд болн Амвроссиевск района дәәнә комиссариатд дүүһиннь цо- гц шишлң хама бәәхин, ямр хәләвртә-асрмҗтаһинь сурад бичснд иим хәрү ирсмн:

«Фокино гидг күүтр Амвроссиевск района Ново-Ивановск сель- советин медлд бәәсмн. Өдгә цагт Фокино күүтрин ормнь билрснә учрар, Алдр Төрскән харсгч дәәнә җилмүдт энд оршагдсн дәәчн- рин цогцнь «Россия» гидг совхозин хотл Ульяновское селәнүр Ах-дүүнрин үкәрт дәкнәс оршагдв. Тана дүүтн тер Ах-дүүнрин үкәрин мөңкрлтин дегтрт орулҗ бичгдсмн. Үкәр деер мөңкрлтин Бумб тосхгдв. Тер үкәр Оньдинд сән хәләмҗд бәәнә».

Амвроссиевск района дәәнә комиссар подполковник —РЯБУШКО.

Иигҗ Төрскнә алдр, дәәнд зөрмгәр әмнәсн хаһцсн Атуннь цогц оршагдсн бәәр олҗ авад, ахнь Савха Сагаевич Зунгруев невчк төвкнв. Болв, энүнә седкл йосндан төвкнҗәхш. Ах Барһ болн ду Джоха хойран ямр кевәр Төрскнә алдр дәәнд җирһләсн хаһцсинь медхәр, бас кесг җилин туршар хәәвр кеһәд бәәһә. Энүнә бич- гүдтнь СССР-ин харслтын Министерствәс «Зунгруев Б. С. болн Зунгруев Д. С. хойран цогцнь альд оршагдсинь заадг арһ учр- җахш» гисн бийнь Савха Сагаевич: «Мини ах дү хойрин цогц ор- шагдсн һазрнь олдлго бәәхн уга, юңгад гихлә һанцхн би биш, нан- ла хамдан цуг орн-нутгин баһ үйнр, кен, хама, яһҗ, Алдр Төр- скән харсгч дәәнд, советин йосан, орн-нутган, социализмин диил- врән харсҗаһад әмнәс хаһцсинь хәәҗәнә»,— гиҗ бийән иткүлнә.

* * *

Эн җилин хаврин сүл сарин эклцәр нанур, тәвнд өөрдәд одсн дүцгә наста, өндр нурһта, хоовр чирәтә, урднь нанла сурһуль хамдан дасҗ йовсн, нег багш күүкд күн ирәд, ю-бис келҗ күүнд- җәһәд, өмнән стол деер тәвәтә бәәсн һарт бәрдг түңгрцгән секәд, дөрвлҗн конверт авад, дотраснь, зөвәр шарлхтад бәәсн зург һар- һад, мини өмнм тәвчкәд: «Эн зургт бәәсн көвү таньҗанч?»— ги- җәнә.

Би тер зургинь әрәхн татҗ авад, болһаһад хәләчкәд:

— Энчн Зунгруев Атулм! Яһад эс таньх биләв! Энүнтәчн, һуч- дгч җилмүдин эклцәр, Улан Эргин школд хамдан бәәләв! Мөн, Ату! Яһсн сәәхн дәәнә хувцнд зогсмби!— болад, би сууҗ чадад бәәвв. Күүкд күн төрүц ду һарлго зөвәрт сууҗаһад:

— Эн зурган Ату нанд Тамбов балһсна мөртә цергин учили- щд бәәһәд, 1940 җилин май сарин 10-д илгәлә... Түүнәс нааран 33 җилд хадһлув. 'Маңһдур дигтә майин 10-н өдр. Тегәд эн зур- гиг Элстд бәәдг ахднь одҗ өгхәр бәәнәв,— гичкәд, утар татад са- налдв...

165

Би тагчгар, төрүц ду һарлго, тер күукд күүнә келсн үг соңсч- кад, терүн тал нег хәләһәд, Атун зург тал хәләчкәд, бас санал- дад, өөрдҗ одад, буурлтад бәәсн күклинь иләд:

— Мел чик'ухан энчн. Өг ахднь, терүнләчн би одахн харһ- лав. Намаг үзхләрн Атун тускар келәд, кесгтән салхш. Чамаг узх- ләрн Атуһан үзсн болнав гинә. Иим. зург ахднь уга, йир икәр бай- рлх. Би хөв тустан чамд үнн седкләсн ханлтан келҗәнәв, иигәд олн җилин туршар, кесг һазр эргсн бийчнь* тер үр иньгиннь зург герәсләд, хадһлад йовсндчн,— гиһәд күүрән утдхад суувв.

* * *

Эн очеркд, деер Иернь келгдсн ах-дү дөрвн Барһ, Савха, Джо- ха, Ату эднә эцкнь Зуңгруев Саһ Эрдниевич, экнь Булһн —Эрк- тн нутга уңгин угатя,.. наснь турш гилтә, баячудын малын ард хатад тавгиннь көлсән маңнадан түркәд, маңнаннь көлсән тавг- тан түркәд, теегин хәәрлт уга цонадг шар нарнд шатад, хавр- зунын халун салькнд өгрәд, уснь урсад_г көк теңгрүр орсн, арднь буурлдад булагдсн уламд-бөөрг эргәд, «улан-махн күүкдән» һа- ринь һанзһд, көлинь дөрәд күргдг хөв. Кезә нег цагт учрхмб, аль угав гиҗ гейүрҗ-генҗ йовсн цагнь, Октябрин улан очн хальмг теегт өсрҗ, Саһ Булһн хойрла әдл олн ядутнрт сулдхврин, хөвтә- җирһлин хаалһ зааҗ, харңһу теегтнь гегән-герлин нар урһаснд, терүнә бүлән толнь теегин. малчнрин седКлинь саатулҗ, шин җир- һлин.төлә ноолдхмн гиҗ уралан көтлсмн.

Тегәд, 1929 җил Зунгруев Саһ өрк-бүләрн «Угатьнрин күчя» гидг колхозгәәмгтән бүрдәлә, түүнә зергләнд түрүн болҗ орсмн. Әәмгин школд дөрвн көвүнь орҗ сурһуль дасаД, ах-захарн өөдән сурһуль сурад, чееҗдән эрДм авад, ууһн көвүн Барһнь малын эмч болад, эврәннь колхозд ирҗ көдлсмн. Түүнә дарукнь Савхань бас әәмгин школыннь хөөн Башантан селәнә эдл-ахун техникум төгсә- һәд, нутгин ах агроном болҗ ирсмн. Урд өссн хойр көвүнәннь төлҗдт үзҗәх Саһ Булһн хойр җирһлиннь турш үзсн зовлңган мартад, советин йосна нилчйнь йоста кевәр медҗ, эврәннь колхоз- дан чидлән әрвлл уга көдлцхәнә.

— Көвүд минь, тана цагтнь-—сурһуль. Тер угаһар, өмәрән йовуд уга. Ээҗ аав хойран чаңһ деер, колхозан күч авчасн деер йовад, ном сурһуль дасад, теегтән, орн-нутгтан туста залус бол- тн,-^-гиҗ сурһмҗин үгән Саһ келдмн.

Эцкин келсн үг, бичкн көвүд: Джоха Ату хойрин чееҗднь төөн- рәд бәәдмн.

— Аака, би багшин сурһульд однав,—-гиҗ Джохаһан келх- ләнь, эцкнь,—- сансан сур, хәәмнь, чини дурн,— гиҗ йовулсмн.

— Ату одачн бичкн, йовн-йовҗ бас нег эрдмән таасх. Зуг эн цугтаһаснь альвн болчкад, дегд шамдһа, аюдан юунд болв чигн орҗ одхмн. Эн намр эдниг Улан Эргин школд авч одхмҗ,— бо- лҗ Саһ эмгндән келҗәнә.

166

— Дөрвн-дөрвн үрнәс негнь чигн гертән үлдшго болҗахмб? Уга, отхн көвүһән би йовулшгов. Тер дөрвн җилә сурһульнь чигн Атуд болх. Мел цуһарн эмч, багш болхм биш... Адг-ядхдан негнь ээҗ, аавиннь өөр үлдг,— болад Булһн бурушав.

Эмгнә үг соңсчкад, Саһ мусг гиһәд инәчкәд: «Хәәмнь, эмгн, йосн чи ма хойрас суршго. Кергтә болхла, маңһдуртан намаг чи- гн сурһульд йовулх»,—болҗана. Тегәд, 1934 җил Зунгруев Ату өөрән нәәмн көвүд-күүкдтә «Улан хөөч» совхозас Улан Эргин күцц биш дундын школд ирҗ тавдг.ч класст орсмн.

Ату наснаннь үр көвүдәс нурһлхг болчкад, орс келәрн цугта- һаснь деер билә. Тер төләдән чигн орсар сурһдг школд йир сәә- нәр сурҗав. Шуугата наадн, урлдан, ноолдан болад оркхла, Ату багшнрин негдгч дөңчнь болдмн. һәрәдх болхла, энүнәс өөдән күн чаддмн биш. Холд урлдх болхла, бас Ату маңнад ирдмн. Те- гәд чигн эн учкомин членд даңгин еуңһгддмн. Энуг хургт босад үг келсн цаггнь:

— Атула әдл орсар келдг дасхинь,— гилдәд, бидн үлү үздг биләвидн. Эн нег сән дегтр умшхларн, терүгән маднд умшуллго бәәдмн биш. Күцц биш дундын школан чиләхләнь, Атуг Хальмг багшин рабфакур йовулсмн. Тендәсн Ату эврәңнь сән дурар Там- бов балһсна Улан тугта мөрн цергин училищд одсмн. Тиигҗ Зунг- руев Саһин отхн көвүн Ату Улан Цергин зергләнд орад, Төрскән харсгч Алдр дәәнд мөрн цергин командир болҗ түрүн эклцәснь авн орсмн...

* * *

һалзу Гитлерин фашистск церг Советин һазрур дәврәд, дә босхҗ гисн зәңг соңссн Атун эк эцк хойрин зүркнь менрәд, деег- шән әврәд, бульглад одсмн. Көвүдинь даран-даранднь цергт авад, Атунь йирин цергт бәәсн, дәәнүр йовулхла, экнь — Булһн эмгн өвгн талан хәләҗәһәд келсмн:

— Чавас, дөрвн-дөрвн көвүдәсм негнь чигң герт үлдсн уга. Адг-ядхдан, негнь күүкн болсн болхнь яһна...

— Ду таср, эмгн. Ода тийм үг келх цаг биш энчн. Аврлт уга өшәтн герүрчн дәврҗ ирәд, давталад алхар бәәнә. Теднә өмнәс чини дөрвн барс болсн көвүдчн бу-селмән атхҗ авад, өрчднь зө- руләд, шатлад зогсчквш. Хәрнь, байрл, эмгн, тедндән әм дурд, хортан дииләд, алтн җолаһан зөв эргүләд, ирхинь эрхмн. Маңһ- дуртан йов гихлә, би чигн көгшм гиҗ цухршгов,— ■болад Саһ өвгн чаңһрхв.

...Дәәнә көл утар татад, хортн өмәрән шурһад, көвүдәс бичг хая-хая ирҗәһәд, Барһ Джоха хойрас тас ирдгән уурв. Зуг Ату сүл бичгтән: «Хортн кедү күчтәһәр дәврдг болвчн, мана Улан Церг диилгдшго. Өрчднь җид тәвәд, хәрү цухрулх күчн бәәнә. Тадн санаһан бичә зовтн, мини ахнрас бичг ирҗәхлә хайгинь нлгәтн. Мини хайг теднд илгәтн. Эңкр аак баав хойр, маднд бичкә үрүд-

1.67

тн, манд юмн болхн уга, хортан дииләд хәрү ирхвидн» — гиҗ бич- смн.

...Дәәнд мордсн һурвн көвүдәсн бичг ирдгән уурхла, Булһи эмгн Саһ өвгн хойрин чееҗнь уутьрад, унтсн нөөрнь —нөр бол- лго, уусн хотнь — хот боллго, әмдин зовлңгар түүрчәд, зугл кеер көдлмшт һархларн, нег мартмш болхас биш, наадк бийднь седк- лин зәңгдән болад бәәсмн. Зуг, хотн-хошан улснь Булһн эмгн Саһ өвгн хойрин зовлңгинь хувалцад, «көләр одсн ирдг, келдүрәр дар- сн ирдго» гиҗ хальмг үлгүрт келгдшң, тана көвүдтн ирхнь лавта гиҗ әәтрүлцхәдмн.

...Болв зөрмг дәәЧ Зунгруев Атуд алтн җолаһан хәрү эргүлҗ, гертән ирҗ, ээҗ-ааван байрлулх хөв учрсн уга. Дән эклснә тү- рүн өдрәс авн, 1943 җилин август сарин 28 күртл Төрскнәннь зак- вр күцәһәд, андн фашистнрлә һар бәрлдҗ ноолдад, баһ наснаннь җирһләсн баатр зөрмгәр хаһцв.

Хальмг теегин эгл угатя күүнә, Зунгруев Саһа Эрдниевичин, өрк-бүләсн алтн болсн һурвн көвүнь, диилвр бәрсн советск зертә- зевтә цергин нернь туурсн баатрмудын тоод орҗ мөңкрцхәв.

Хальмг АССР-ин Улан Хольск района «Угатьйрин күчн» гидг колхозин нег өрк-бүл, Зунгруев Саһа болн Булһн хойр әмд үлдсн Савха көвүтәһән хөв тустан учрсн зовлңган дааҗ, Советск олн- әмтнә Төрскнә Алдр дәәнд бәрсн диилврин ашинь үзәд, чинринь медҗ, седклиннь царцлтан тәвсмн.

...Улан Эргин школ чиләсн көвүдәс Зунгруев Атула хамдан сурчасн көвүд лейтенант Монтыков Николай Югославийд парти- зана зергләнд орҗ дәәллдәд, зөрмг кевәр өңгрв. Йовһн цергч ро- тын командир, ах Лейтенант Мамонтов Михаил хойр дәкҗ күнд шав авад, цергәс буусна хөөн әмнәсн хаһцв. Школын комсомоль- ск организацин сегләтр бәәсн Басангов Очр, немш фашистнрлә Брестск шивәд бәәр бәрлдәд, баатр-зөрмгәр әмән өгв. Танкин ко- мандирмүд Бичячиев Дорҗ-һәрә болн Кабаков Николай хойр Со- ветск цергин олн дәәчнрлә хамдан дәәнә сүл күртл орлцад, хәрҗ ирәд, эндр күртл күч-көлсәрн коммунизмин тосхлтд орлца бәәнә.

Халун дәәнә һалд хавта-идтәһәр орлцад, диилвр бәрәд, әмд- менд ирснь чигн, тер диилврин төлә әмнәсн хаһцснь чигн, тедниг өрчәсн һарһад, өскәд-босхад, кү кеһад, күлгинь унулад, хортна өмнәс йовулсн аав-ээҗнрнь чигн — цугтан тер дәәнә ут җилмүдт нег күцлтә бәәсмн: «Күркрҗ, күүчхәр ирсн немш-фашистнриг һо- лынь таслҗ, әрүн Төрскнәннь һазриг цеврлҗ, ончтМ Диилвр бә- рҗ, орн-нутгтан дәкнәс амулңта җирһл тогтах».

Тер әрүн седклин күцлиг Зунгруев Атун болн нань чигн түүн- лә әдл әмән Төрскнәннь төлә өгсн дәәчнрин ард үлдсн үүрмүднь болн теднәннь үрн саддуднь күцәҗ, төр тосхҗ-босхҗ йовцхана.

168

* * *

Эн очерк бичхиннь өмн, Атула хамдан нег дивизьд церглҗ йовсн, гражданск болн Төрскән харсгч Алдр дәәнә ветеран Бим- баев Мацг Тонхаевичлә керг кеҗ харһад:

— Та, күндтә Мацг Тонхаевич, танла хамдан нег школд сур- һуль сурҗ йовсн, хәәртә әмән фашистнрлә дәәллдҗ йовад геесн, капитан Зунгруев Атуг сүл болҗ әмдинь үзсн күнт, тер учрар, түүнә тер сүл өдрмүдиннь Җирһләс тодлхитн эрҗәнәв,— гивүв.

— Би 10-гч гвардейск мөртә цергин. дивизин штабин началь- никнь биләв. Капитан Зунгруев Ату мини хаҗуд, штабин опера- тивн әнгд церглҗ йовла. Нанд болхла, Ату һарһсн көвүнләм әдл бәәсмн. Штабин көдлмш гидгтн унтх нөр өгдго; кевтх кевтр өгдго йовдлта үүл. Тер учрар, би капитан Зунгруев кезә амрсинь, кезә хот ууеинь меддго биләв. Эн, дегд шулун-шудрмг, кергән меддг, дәәнә медрлдән һавшуң, олмһа тоолврта офицер билә. Тер төләднь чигн дивизиц командир, бидн штабин һардачнр, ик чинртә дәәнә төр өмәрән йовҗ хаһлх бодхла, юмни түрүнд капитан Зунгруевд даалһдг биләвидн. Тиим даалһвр терүнд 1943 җилйн август сарин 27-д бас өггдсмн. Мана 1О-Гц гвардейск Кубанск хазг мөртә цер- гин дивизь 4-гч улан тугта мөртә цёргин корпусин үлмәд август сарин 26-с авн 31 күртл Таганрогскудәәллдәнд Фрайнфельд, Но- во-Спассковскийд, Екатериновка, Новоселка, Рождественский, Анастасиевка, Иванченко, 'Ново-ХОпрово, Амвросиевка, Фокино, Андреевка гидг селәдин эргнд ик дәәлдә кеҗ йовсмн. Тер дәәл- лдәнд диилвр бәрхин кергт бачм төр харһснд күцәтхә гиҗ, капи- тан Зунгруев йовулгдсмн.

Зөргтә офицер Ату Зунгруев даалһсн кергән сәэнәр күцәһәд, бийдән күнд шав авад, цусан барҗ йовсн бийнь, госпиталюр одл- го дивизин командиртән күрч өгсн даалһвритн күцәвүв гиҗ келч- кәд, ухаһан алдсмн.

Тер саамдан, әрә хөрн хойр күрсн, мөрн-цергч, штабин офи- цер Зунгруев Ату зөрмг үүлдврәрн йоста гидг хальмг теегин баа- тр/үрән медүлсмн. Би ода ик нас зүүһәд әмд йовав. Зуг нәрхн өн- др нурһта, мергр хар-улан, кевлүн сәәхн чирәтә дәәч команднр Зунгруев Ату Сагаевичин дүриг үкн-үктлән мартшгов.

Зунгруев Атула әдл зөрмг баатрмудын җирһлнь Төрскн орн- нутган харсҗ йовад тасрсн төләдән, теднә дәәч үүлдврнь, таңсг нерднь мөңкинд маанрин болн, нег үлү, дорас өсҗ йовх баһчудын зүркнд мартгдшгоһар мөңкрхнь лавта,— гиҗ Мацг Тонхаевич үгән чиләв.

Түңшүр ухата — өвгн болсн, олн дәәллданд ’орад кесг үкл-үр- Тә үзсн Мацак Тонхаевичин тодлвр соңсчкад, терүнә чирәһинь хәләһәд, кесгтән ду һарл уга һаринь атхад, харань одачн хәрәд уга хойр нүднүрнь шилтәд, маңнаннь хурнясд бичәтә үлдсн амр биш җирһлиннь тууҗ умшад, седкләрн дотран байрлад, зогсув.

169