Харитон

Зуни дунд сарин җиңнсн халун өдр. Өрүни үд давсн дүңгә цаг. Ундасад ус ууслч гиһәд, һарч йовтлм, үүднә өмнәһүр һурвн залу күн давад, һарад одв. Би бас теднә йовҗ йовх аю тал һарув. Эн һурвна. дунь чаңһдад, хоорндан зүтклдҗ.йовх болҗ медгдв.

Дунднь йовсн маштг хар залу, дүңнхд дөчн-тәвн хойрин хоор- нд йовх наста кевтә, хойр парарн хәәвдҗ дайлн, келҗ йовна:

— Нанла марһхар седдг та хойр чигн икл эрГү улст! Би кел- ләхн, тер әрк хулддг лавкан хама бәәхинь нанд зааһад өгит, цаад- кинь эврән медхүв гиҗ! Та хойр — цагасн эрт өгдмн биш, энчн балһсн, тана хотнла әдл биш, дурта цагтан лавкан секүлдг гилд- җәлт. Ода медҗ авцхавт, мини нериг? Би тиим эвтә, нам авта чигн күн болҗанав.

— Сәәхн, әрәхнәр җивҗ өөрдәд, мендвт, дү күүкн гихләм ямр кевәр тер бер нанур хәләв? һанцхн тер хәләцднь арвн арслң өгч болхмн. Тиигәд өринь хәәлүләд, оньгинь тусхачкад би келҗәнәлм:

— Хәәмнь, дү күүкн минь, би колхозас ирсн хөөч күмб. Наа- ран бодьницд кевтх көвүндән золһад, ода хошан темцхәр бәәнәв. Цагнь болад уга болвчн нанд хойр ^пшил орс әрк өгчкич, һаза ма- шин күләҗәнә гилһнләм, төрүц ду һарлго, дорас зузан бор цаас шуулҗ авад, хойр шил орс әркиг мелмлзүлҗәһәд ораһад өгсиг эс үзцхәвт?

— Үзвә, үзвә!— гилдәд, өөрнь йовсн хойр баахн залу ярд гнл- дәд, хар залуһин сүүвдҗ йовсн цааснд оралһата әркүр хәләлдад, шүлсән зальглдад, нег-негнүрн шахлдад, хутхлзад одцхав.

— Та хойрт болхла, тер бер өгхн уга билә. Таанриг һаза үл- дәсм сән болҗ. Тадн болхла, бөдүн дууһан һарһад, шүрүлкәд, моньдясарн авхар седнәт. Юн үүлдврт болвчн -— күцәхин кергт эв-дов, хол тоолвр кергтә,— гиһәд хар залу омрхад ирв.

Нанд болхла, эн залуһин.дунь чигн, бийинь кев-кецнь чигн таньгдсн болад йовна. Ода эн мини медхд урдан әрк-чигәнд ик дурта күн биш билү. Ода насң ирәд, үр-саднь өсәд, уудг болҗ- чн,— гиҗ санад, йовдлаң чаңһаһад, зерглҗ ирәд, чирәһинь хәләх- ләм мини таньдг күн мөн болҗана. Тегәд теднәс өмәрән давҗ һа- рад, ардан хәләчкәд, тогтнҗ зогсад:

— Хулхач, мендвт?— гиҗәнәв. Терм хәрү огчәхш, нам нанур хәләҗ чигн бәәхш. Би арднь суһрад үлдчкәд, эндүрҗәдг болхий гиҗ санчкаД, дәкн тер күүнә йовдлыңь шинҗлүв. Уга, төрүц эн- дүрҗәхшв. Эн Ноонян Хулхач мөн.

Хулхач, зогслт! Хулхач, зогслт!

Терм төрүц аңхдан чигн авчахш.

— Не, альд одҗ эн «хотыг» эдлцхәй?— гиһәд, өерк нөкднрән һараснь бәрәд тер зогсав. Терүнләнь би дигтә зерглҗ нрәд:

__ Хулхач, мендвт,— гиһәд һаран өгхләм, тер нанур хәләчкәд: «Би Хулхач бишв>,— гиҗәнә.

142

: — Хулхач, чи намаг таньҗахшийч?. Үнән келхд, бидн арв һар җил харһад угавидн, мартҗ чигн оркснч. Чи Ноонян Хулхачлмч. Би һалдмб, Баазра һалдмб,— гиһәд күчәр гилтә барун һаринь шүүрәд, .чаңһур атхкла, хаҗуднь йовсн хойр күн сүүднь йовсн дааснд оралһата «хотынь» авхар седхлә, Хулхач зүн тохаһарн таг хавчад өгсн уга.

— Не, Хулхач, ода таньҗанч намаг?

— Кен гивт? һалдмб гинт? һалдн... Тиим нертә күн манахнд бәәсн кевтә билә... һалдн, таниг орсаһар кен гидв?

— һалдн болад бәәх, орсаһар болвчн. Нег күүнд нег нерн бо- лад эс бәәхий?

Хулхач өврсн бәәдлтәһәр, нанур шилтҗ хәләҗәһәд, өткрәд бәәсн шүлсән амн дотран келәрн хутхҗаһад, өмнән нульмчкад:

— Биитн ода Хулхач бишв. Мини нерм Хааритоон.

— Уй, яһад Харитон болҗахмч? Би чамаг һарсн өдрәсчн авн меднәлм. Чини эцкинчн, Норнян гер мана герлә зергләд, ирг-ир- гән дарад гилтә бәәләхн. Чамаг һарад, дола хонсна хөөн боолстд ирҗ нер-усичн, шаңһа әмнә то-диг авдг дегтрт эцкчн бийичн би- чүллә. Би эврән бичләв. Тиигхд би боолстын пииср биләв. Ода Харитонв гиһәд зүткдгч юмби? Чамаг Хулхач гиҗ дуудад, кесг- тән ардасчң дахув. Эврәннь, ээҗ-аавин өгсн нернәс күн бас ичдв?

Хулхач — э-бис, Харитон, эцкиннь нерән бас сольсн болхговч? Ода кенә Харитон брлвчи? Явана? Пөөдрәй, Петрәний?

Хулхач нанур хәләҗәһәд:

— Уга, эцкинм нерн Нооня. Би Нониев Харитон болҗахгов,— гичкәд:—Не, һалдн, маниг дахтн, тер баг модн дотр орад, ноһан деер сууһад, эн хотыг эдлчкий. Яһвчң кесг җил харһад уга улс- лм бидн.

•— Арһулдҗа, Хулхач. Эн өөрчн йовсн хойр баахн көвүн юн улсв? Чини көвүдий, аль хамдан көдлдвт?

— Уга, мини биш. Эднлә өрүнә базрин өөр харһлав. Өцклдүр асхн нег. таньдг күүнә герт зөвәр гиичлгдәд, кедү әрк уусан нам медхшв. Өрлә серн гихнь, амнасм му үнр һарад, бөөлцм хутхад, толһам яарад һарн гиҗәҗ. Үкс босад, базр'орхла, эн хойр хар- һад, намаг дахулад, базрин. ардк салад бәәсн маштг шавр герүр ирәд, хашаһинь секәд орцхав. Хаша дотр ширвһр хар сахлта уулын нег күн зөвәр эләд бедриг һазр деер тәвчкәд, нәрхн иризин һолһаһар сорад, шилмүдт ©ткн улан чаһр кеҗәснь үзгдв. Маан- риг орад ирхлә, юн кергтә, иньгүд, нааран өөрдтн, чаһр бәәнә, киитн чаһр, һәәһә гидг амтта чаһр гиһәд, уулын залу инәмскләд, өвдгләд суув.

Тер чаһриг улаһад һооҗҗасинь үзн тусчкад, седклм байрлад, бочктаһинь теврҗ авад, зогсҗаһад уух. дурм күрв. Ке нааран!— гиҗәнәв.

Уулын залу неҗәһәд стакан чаһр кеһәд оркв. Бидн һурвулн авад ууһад орквидн. Дәкн хошаД келгәд уучкад, мөңгинь би һар-

143

һҗ өгәд,. хашаһас һарад, ^хәрү базрур темцвидн. Иигәд-тиигәд бәәтл, махмуд-цогц тәәлрәд, дәкнәс әрк уух дурн күрчәнә. Эн хойр кевүн хәрү уулын күүнүр одый гиҗәнә. Тиигхләнь би тер чаһ рчн күчн уга бәәҗ. Әрк олдг залу бишвт! Мөңгн нанд бәәнә' Әрг олтн!— гихләм, эдн келҗәнә:— Әркиг арвн негн часла хулддш гиҗ.

Намаг тер лавкурң дахулад одтн, би сурад авчкдг күмб га- һәд, лавкур одад, эн хойр шил әрк авбув. Иовий, һалдн, тиигәрәв моднур өөрдәд, ноһан деер сууһад уухмн.

— Хулхач, хәәмнь, чамд ханҗаңав. Нанд чамаг дахҗ әркддг цол уга, би көдлмштән бәәнәв, Зуг чамаг үзәд таньчкад, ардасчв көөлдҗ, харһдгм эн. Эцкичн, Нооняг йир сәәнәр меддг биләв. Әвртә гидг цаһан саната, шунмһа, көдлмшч күн билә. Чи биичн медх зөвтәч, Нооня арвн җилин туршар колхозин хөөнә фермиг толһаллахн. Хар мөртә немш фашистнрин эклсн аврлт угадәәвәс көлтә Нооня сән дурарн цергт мордад, Төрскән харсҗ йовад, зөрмг кевәр әмнәсң хаһцсиг мартҗ орквч? Уга, мартх зөв угач? Чи болхла, эн бәәдләрн тер эцкиннь әрүн нер бузрдҗанач.

Ноонянхн чамаг һархас өмн хойр күүктә билә. Көвүн үр яд- җасмн. Чамаг һархд эцкчн яһҗ байрл^иг би берк сәәнәр меднәв.

Сөөнь өрәл давсн цагла, мана хальмг герин’ үүд күн түлкзд .. бәәнә. Бидн серәд, кемби?—гихлә.

— Бив, Нооняв. һалдн, үүдән тәәлтн,— гиҗәнә.

— Ода, дәрк минь, энүнлә юн болҗ одсн болхви гиҗ сеҗглҗ босад, үүд секәд оруллав.

Эцкчн орҗ ирн, намаг теврәд үмсҗәнә. »

-— Эй, Нооня, юн болҗ одв? Йк байрла харһвчи? Займар ик мөңг шүүвчи? . _

'Байр гинч? Мөңгн гинчи? Терчн байр биш. Байр болчкад, болад уга байр, һалдн! Тадн яһсн нөөрмү улсвт? Цаатн Байчх эмгн «Ноонянаһас көвүн һарва!»— гиһәд «һууд бәәсн һунн буу- рин цөсн бүлтртл» һурв дәкҗ хәәкрсиг танахн соңссн угавт? Яһад эс соңсҗахмн? Тадн байрлҗахшийт? Ноонянас көвүн һарва! Тер ямаран зәңг! Тохм утдна гидг эн! Тохм... тохм утдҗана! Сәклә Ңоонянас көвүн һарч... -Сәклә Ноонян... кён гиҗ нер өгий, һал- дн?— гиһәд эцкчн намаг белкүснәсм теврҗ авад, һулмтыг һурв эргәд гүүчкәд, орн деер суулһла.'

Тер хоорнд мини герин күн босад:

— Нооня, суухнчн. Көвүтә болсн болад» шин модн шалвр өм- свч? Ут наста болтха, олҗ авсн му көвүнтн!'

— Эцкиннь нер дуудулх, отг-нутгтан туста, хурц-хурдн ухата, баатр чиирг залу болҗ өстхә!— гиҗ би йөрәләв. парснанчн хөөн дола хонад эцкчн боолстд ирәд, чамаг әмнә цааснд бичүлхләнь көвүндән кен гиҗ нер өгвт гихләм, «Хулхач» гиҗ нерәдвидн бо- лад Нооня инәмсклҗәнә.

144

— Отг-нутгар дүүрң нердүдәс олҗ-олҗ мууха «Хулхач» гиҗ өгсмт?

— Хулхач гидгм орта, һалдн. Кезәнә мана төрлд нег әвртә күндтә, нертә күн бәәҗ. Терүнә нернь Хулхрч бәәҗ. Хулхач тииг- хд ухата, әвртә гидг эвтә-довта, мөрнд, малядан һавшун, зөвәр шүрүтә күн сәнҗ. Эн цәәһә үстә, унх мөртә, алҗ идҗәх цөөкн хөөтә бәәҗ. Байн-нойн улст заргддго, зөвәр һазрч залуд тоолгд- дҗаҗ. Хулхач тиигхд ик хол һазрас йовад аҗрһ аду, сүрг бод малмуд көөҗ авч ирәд, хулддгинь хулдад, үлдсинь хотнаннь улст хуваҗ өгдг бәәҗ. Тер төләднь әмтн Хулхачиг «хөрәс хавс хуһлдг» сән залу гиҗ тоолад, әвртәһәр күндлдг билә. Би медә- бәәнәв, һал- дн, Хулхач гисн сәәхн нерн биш. Һанцхн көвүндән тиим нер өгд- гм, мини көвүн тер мана авһ Хулхачла әдл зөргтә -— зөрмг, чиир- рг-чидлтә болтха гиҗәнәв. Дәкәд-тер Хулхач гисн му нернчн биш, нерәдлһнчн биш, үгәс щалтг-збвлң холаһур йовтха гиҗ санад өг- сн юмн,— гиһәд инәв.

— Эндр чамла харһад иим зута бәәдличн үзчкәд, би күчр ке- вәр чамд һундҗанав.

Чамаг тер «Хулхач» гисн «му». ңерәң Харитон гисн нернәс сольсндчн биш, тер таньдго, дәкәд баахн наста, әркин хорха ууһад, көдлмш келго үрҗәх көвүдин үлмәд орад, базр эргсндчн икәр һундҗанав. Дәрк-дәрк, ямр му нерн тер: «Сәклә Ноонян көвүн Хулхач әркин хорхад авлгдҗ...» гисн. Элстин базр эргәд, элкн-эмцг киртә хувцта, толһа нүцкн, хойр Шил әрк теврчкәд, моднур орҗ уухм гиһәд, хәәкрәд йовна гидг. Хама. бәәдвч, Хул- хач, ода? Көдлмш кедговчи? Мөңг альдас авдвчи? •

Намаг Хулхачта тиигәд күүндә бәәтл, Хулхачин хаҗуднь дахҗ йовсн хойр көвүн уга болад әрлцхәҗ. Мини келсн тоотыг.ду һарл- го зогсад соңссн Хулхач сүүвдҗ йовсн бор цааснд оралһата әркән хаҗудан, һазр деер оркчкад:— һалдн авһ, танд би йир икәр хан- җанав. Үнән келхлә, биитн сүл тавн җилин эргцд иигәд, әркд.орҗ одув. Тер бййнь көдлмшән кеһә бәәнәв. Нуһран колхозд нег хош хө ик көвүтәһән хоюрн хәрүлҗ хәләҗәнәвидн. Көдлмшймдн һар- дачнр таасцхана. Зуг -намаг икәр керлдцхәнә. Сүл һурвң сард әр кәсн һарад, йир цеврәр бәәләв. Зуг, урҗ өдр, нааран баахн хулд- хура кетхә гиһәд бер-көвүм йовулла. Базр деер урдан әрк-чигәһән ууҗ йовсн күн харһад, гертән дахулҗ одад, гиичлхләңь, керго, уудгов гиҗ келхдән эмәһәд уучклав. Терм хорхаһим көндәһәд, дәкәд эн хойр көвүн харһад...-— гин Хулхач хаҗу талан хәләч- кәд: — Уй одак хойрчн яһла, уга болҗ одцхадми?— гичкәд, һаран дайлад, кесгтән үг келл уга тагчг зогсв...

— Одак хойрчн яах билә, намаг чамаг керлдхлә, шувтрад әрл- нә гидг тер. Теднтәһән эн әркән уусн болхла, теднчн экичн эр- гүлчкәд, мөңгичн авчкад, чамаг нег нүкнд түлкәд унһачкад әрл- хнь ил бәәсмн. «Хомут хомутан таньдмн» гидг хальмг үлгүр бәә- дмн. Теднчн чамаг әрк уудгичн, дәкәд ар һазрас ирсн аңхун күү-

145

һичн медчкәд, чамаг тер уулын күүнә, «уурхан саңгур» авч оддгнь тер. Теднә авт орад, чи көөрәд, әвртә эвтә, мөңгтә, байн күн болад догшн әркәр тер «сәәхн иньгүдән» тоохар йрвад нанла харһдгчи эн.

— Хулхач, негхн көвүтәвчи?

— Негхн гинү? Гер буулһсн хойр көвүтәв, хәрд һарсн нег күүктәв. Хойр көвүнәһәсн неҗәһәд ачтав, күүкнәһәсн одахн зе күүктә боллав. Аваль эмгн эрүл-дорул теднән хәләлцәд, зергләд көдлҗәнә.

— Ода тиим сәәхн өрк-бүлтә бәәһә бәәҗ, эс болх әркин хор- хад авлгддгчн юн аальв, Хулхач? Аль альмн әмтәхндән тес тусна гидг. Чи байндан бәәҗ чадад, бәәхтәдән тесҗ чадад бүүрһҗәх күн болҗахмчи?

Иигәд, әрк ууһад, аля кеһәд, үр-саднаннь седкл шарклулад йовхларн, тер һарһсн эцкән нег чигн ухандан сергәсн угавч, Хул- хач? *

Авсн авалян белүсн үлдәһәд, һурвн-һурвн үрән өнчрүләд, әмән хармнл уга, таанриг хөөнәң амулң хөвтә-җирһлтә бәәтхә гиҗ са- над, тана эцктн—Нооня. һалзурад ирсн фашистнрлә өссн-боссн һазр-усан харсҗ йовад үквш. Түүнә хөөн, советин йосна нилчәр сурһуль-эрдм дасад, күн болчкад, наснаннь ик зууһинь ^авчкад, иигҗ зутрна гидгчн, Хулхач, икл ичкевттә юмн. Советин йосн ча- маг биш, чини көвүд-күүкдичн күн болҗ һархд юуһан чигн харм- нл уга теткҗ, сурһуль-сурһмҗ өгчәхиг үзә эс бәәнч?

Хәрнь, әмтн келхлә, иткдго биләв. Нооняһас һарсн көвүн иигҗ үрхн уга гиҗ тоолҗалав. Ода нүдәрн үзәд, чикәрн соңсхларн би чамд, Хулхач, цань угаһар һундҗанав. Нань ю келхв чамд, «медшго күүнд үг келхәр, үкрин өвр деер тәрә цац» гидг хальмг үлгүр бәәдмн. Чамаг медтхә гиһәд би келҗәнәв...

Хулхач һазр хәләһәд, хая нег зүн һарарн хуухан мааҗад, ми- ни чирә хәләҗ чадад, барун көлиннь өскәһәр асфальт зүлгәд, да- ру-дарунь шүлсән зальгна, зуг амнь хагсад, шүлсн һарлго, хоолнь наалдад, җахшнҗах бәәдлтә. ТииГҗәһәд эн генткн экрәд ууль- җана... Би дәкҗ төрүц үг келҗәхшв. Хулхач барун һарарн пиджа- киннь .товчинь товчлад, хавтхасн киртән борлҗ одсн цаһан альчур һарһҗ авад, нульмсан арчад, нусан нииһәд, өмнән наалдсн шора- тоос альхарн саҗад, һоорад зогсчкад, нанур хәләҗәһәд келҗәна:

— һалдн авһ, эндр едр күртл нанла харһлго альд йовсмт? Би нам таниг угад тоолҗалав. Мана аак таниг Элстд өөдән үүлд бәәдгҗ гиҗ нег келж^сиг соңслав... Би бийдән зөв авчахшв. !Мини буру... Хаҗһр хаалһд орҗв...— Тиигҗ келн Хулхач екәһәд, һазр деер бәәсн цааста юман өргҗ авад, дотраснь хойр шилтә әркиг һарһад, неҗәдәр һар-һартан толһаһаснь атхчкад:—һалдн авһ хәләтн, эндр өдрәс авн әрк гидг хотыг амндан күргдмн болхнь’ гертән, экдән, үрн-садндан күрлго одсв. Сәклә Ноонян көвүн Хулхач гисн нерән алдсв. Танд ханҗанав,— гичкәд хойр шилтә (

140 *

әркән деегшән өргчкәд, хойр һарарн дайлҗаһад хоорнднь таш харһулҗ цокад, хамхлад хайчкв. Бор асфальт деер асхрсн әрк баахн цандг болад зогсв. Аһарт әркин үнр паанцглад одв.— Ода болх... үзвт, та һалдн, дәкҗ әркәс^бичә болг. Би танд андһаран өгчәнәв. Таниг эцкиннь үр гиҗ биш, эцкән гиҗ санад, өгсн селвг- дтн йир икәр ханҗанав,— болад Хулхач һарим атхв.— Нә, би ода хәрнәв. Лавкар орад күүкдтән белг авнав,— гиһәд Хулхач асхрад асфальт деер урсҗ йовсн әркүр хәләчкәд, бичә болг гисн кевтә- һәр, һарарн ардан дайлчкад, хәрү һарв.

— Буру эс гиҗәхләчн, Хулхач, би чамаг үдшәнәв. һанцарн йовхлачн одак хойрчн дәкнәс чамаг олҗ авх. Холд одсн уга болх. Тиим улсинчн мекинь би меДдв. Чамаг шуд * машиндчн суулһад йовулҗ эс оркхла, мини седклм эндр төвкнхн уга.

Тер кевтән Хулхачиг дахулад лавкар орулад, авх белгинь аву- лчкад, әмТн йовдг машинә вокзалур ирүвидн. Касст өөрдәд:— Нуһра тал автобус кезә йовхмби?— гиҗ би сурҗанав. ,

— Кедү билет кергтә, автобус хөрн минут болад нааран ир- хмн,— гиҗ цәңнсн дуута, шар үстә күүкн келҗәнә.— Нег билет,— гиһәд Хулхач мөңг һарһҗ өгв. Билетән авад хооран һархла, вок- залын герин барун. булңгас нег баахн көвүн бултаһад хәләчкәд, хәрү орҗ одна, бултаһад хәләчкәд, хәрү бултҗ одад бәәнә. Тиигн гихнь, өрүнә Хулхачта йовсн хойр көвүнә негнь бәәҗ. Хәләһит эдниг, энд ирәд Хулхачиг гетҗәхинь гиҗ санад, Хулхачиг өөрән сууҗа гичкәд, тер көвүд тал одув. Намаг үзн тер хойр, негл ба- лын батхнас хатхулсн кевтә, гүүһәд паркур орҗ одцхав.

Өрүн хойр көвүнчн энд чамаг күләҗәҗ гиҗ Хулхачд би келсн угав. Удсн уга, Нуһра орх автобус ирчкв, сууҗ йовцхатн гисн кассир күүкнә дун соңсгдв.

— Нә, Хулхач, эн чини хальмг нернчн утхарн эс таасгдҗахла, ода Харитончн болад йович, түүнд му юмн уга. Зуг мини чамас сурҗахм — саахна нанд келсн үгдән - яһад болвчи күрх гиҗ би чамаг иткҗәнәв. Эцкиннь сән нер бичә бузрд. Әркнч-андн гисн му нернәс холд йов, хәәмнь, Харитон минь.

Вокзалын өмн ирәд зогссн автобус доңһдад әәһән өгв. Түн до- тр орад суусн Харитон нанд терз һатцас һарарн дайлв...

— (Менд йов! Менд гертән күрһ^-гиҗ би чаңһар келүв, зуг Хулхач соңссн, эс соңсснь кемҗәнә. Терз һатцас бийүрн хәләһәд маасхлзсинь үзүв.

147

ОЧЕРКС

ЭГЧ-ДҮ БӘРЛДСН КҮҮКД

Мини өмн зөвәр шарлад одсн өңгтә цааснд бичсн бичг делгә- тә бәәнә. Эн бичгиг 1963 җилин январь сарин 5 шинд Мария Алек- сандровна Зайкова Москва балһснас Очирова Наран Очировнад бичҗ илгәҗ:

«Наран-Нина! Нина Очировна! Иигҗ чамас нег зәңг авдм бәә- җлм. Дегәд байрлчкад, нүднәннь нульмсндан күч-күрч чадад бәә- вүв. Әмд-менд йовхла, иигәд зәңгән авлцхмн болҗана. Үнән келх- лә, дәкҗ чамас зәңг соңсгдх гиҗ санҗасн уга биләв. Хар мөртә фашистнрин босхсн дәәнәс көлтә өөрхн улс иигҗ салхмн бол- җана.

Чамд Наран-Ниңа! Намаг ухандан сансндчн йир икәр ханҗа- нав. Бичгиг умшчкад, яһҗ бидн түрүн болҗ харһсан тодлув. 1927 җил Эркетеңовск улуст—-УланХолд Улан герт бидн хойр баахн күүкд эклҗ көдлсн биший. Ямр түрү билә. Эңдән улан элсн, салькн көдлхлә, нүд-аман секдг арһ уга> элсн бөглчкдг, му иш- кә герт, эргндән Гемтә улс, хотн нег-негнәсн холд бәәдг. Хулдҗ авч иддг хот уга, нәр-наадн уга харңһу тег... Не, гем уга, Наран Нина, ода яһад болвчн харһҗ үзхмн. Нанур гиичлҗ ир. Би сән бәәнәв, эврә патьртав, зе көвүн Генатаһан бәәнәв. Амрлһнд һарх дурн күрчәхш. Ода нег. заводын цехин эмчин пу.нктд фельдшер бо- лҗ көдлҗәнәв. Эрүл-дорулм сән.

Эңкр Наран-Нина!!! Нанас Бамба Бакаевнад халун менд кел. Кесг җил түүнә һарт бидн көдлсн биший. Басл сәәхн седклтә, ик неквртәһәр көдлдг күн билә. Оньдинд мана медрл өөдлүлхәр, эв- рәннь дамшлтан заадг, өр өвч, көдлмштән үнн седклән өгч көдлд- гинь би төрүц мартхшв. Дәкәд Манджикаев Басңд менд кел. Ма- на комсомолын көтлврчд. Намаг эс мартснднь ханҗанав. ^А

Наран-Нина! Ода хама көдлҗәнәч? Бич. Хальмг таңһчас, Улам герәс һарсна хөөн кедү цаг давб. Ода санхла, одахн болҗ медгд- нә. Чамаг нег үзхәр седҗәнәв, Бамба Бакаевнаг үзсн болхнь.

Не, Наран-Нина, иигәд түрүн бичгән ахрҗанав. Ода тасрхан уга бичг авлцҗахмн... Болв, чамаг ирхиг күләҗәнәв.

Эврәннь гер-бүлдән, күүкдтән менд кел нанас.

Чамаһан теврәд үмсҗәнәв. М. Зайковаж.

Эн бичгләнь таньлдчкад, би Нарйн бчировнас иигҗ сурув:

• 148

— Мврия Александровнала хамдан Әәдрхнд сурһульд йовлт?

— Уга, Мария Әәдрхнә медтехникум төгСәһәд, хальмг һазрур көдлмшт йовулгдсмн. Би болхла, талдан, юм уйдг эрдм дасад,- комсомолын халхар Улаң гер толһалҗ һарлав. Мария болхла, фельдшер-акушер болад, хоюрн хамдан көдлх цаас авад Улан Холур ирләвидн.

Тиигҗ орс күүкн Зайкова Мария болн хальмг күүкн Очирова Нарн хойрин җирһлин хаалһнь 1927 җил негдәд, Эрктнә нутгт ирҗ Улан гер босхҗ, харңһу Хальмг теегин күч-көлсчнрт сурһуль дасхҗ, Ленинә болн Коммуна партин номин утх-ухаһинь цәәлһҗ, хальмг олн-әмтиг социализмин хаалһур орулхд зүткцхәсмн.

*

1908 җил... Түрүн орс революц болад, һурвн җил давҗ одсн цаг. Тер революцин дун Әәдрхн балһсна көдлмшчнрт бас күрсмн. Хальмг Базр селән Иҗл һолын барун амнд бүүрлсн, туслцад Иҗ- лин зүн амнднь Әәдрхн балһсн үзгддг бәәсмн. Әәдрхнд болсн йов- длмудын туск зәңг үүд-түүд күрлго Хальмг Базрт ирдг билз>. Нег үлү Әәдрхнә заһсчнр Хальмг Базрин заһсчнрла ик дөт бәәдгтән зәңг авлцлһн түргн болдг бәәсмн. һанцхн революционн йовдлын тускар биш, нам эгл җирһлин халхар чигн Хальмг Базра улст Әәдрхнә улсинулмәнь икбәәсмн. Хальмг Базра хальмгуд Әәдрхнә заһсңа салгудын байн эздүдт оньдинд заргдҗ гесңә. теҗәлән олдг билә: Орс заһсчнрла хамдан йовсндан хальмгуд орс келтә, зәрмнь нам үзг дасад, баах-саахар умшдг, бичдг болцхасмн. Тер төлә- дән заһс аңнлһнд йовад, үзсн-соңссан хәрҗ ирхләрн хоша бәәсн улстан келәд, цаатн орс көдлмшчнр хаана йосна өмнәс брсҗ, хан кәәрлт угаһар тер бослтынь дарҗ. Зуг тер бийнь большёвикүдин һардврар революционн ноолдан тасрхан угаһар Пиитрт, Моск- вад, Урал тал одачн. болҗ гисн күүндән хальмг_л заһсчнр хоорнд болдг бәәсмн,

Наран Очировна көдлмшч-заһсч, угатя күүнә өрк-бүлд төрҗ һарсмн. Долатадан экәсн хаһцна, арвтаднь эцкнь өңгрәд, күүкм мел өнчн үлднә. Энүнә хөвәр, эцкән дахад заһсна күнд көдлмшт дассн ахнь бәәһәд, күүкиг би талан авад асрад, көдлмшин эахас татулна. ^Болв шишлң школд орҗ сурһуль дасх хөв Нарнд учрсн уга. Нарн баһасн авн һартан юм уйдг эрдмтә бәәСмн. Герин көд- лмшән кечкәд, ахдан көдлмштнь нөкд болчкад, сул цаг һархла, сэәхн юм уйдг хоша бәәсн эмгдүдәр, берәчүдүр одҗ хәләҗ дасдг бәәҗ. Герин көдлмш болхла, Нина һар күрвәс цугтан ә-бәәһән олад, эв-эвцән тусад оддг төләднь күүкнд ахнь, ах-бергнь йир дур- та бәәҗ, Революцин туск куүндәнд орлцдг улсин негнь Нараи Очировнан эцк бәәсмн. Октябрьск революц болад дәкәд граждан- ск дән болхла, түрүн Әәдрхнә өөр, Булхм селәнд бүрдсн хальмг мөртә полкин зергләнд Хальмг Базрас кесг көдлмшч заһсчнр хоо- рндан орҗ цаһачудын өмнәс босцхасмн.

149

Тегәд дәәнә көләр йовҗ йовад, шавтад, эс гиҗ кергәр Хальмг Базрур хальмг полкд церглҗ йовсн Бакан Манҗ, Манҗин Саңһҗ- һәрә, Увшин Хаалһ болн нань чигн улс ирсн цагт, теднә нүр ке- җәсн һазрт баахн Нарн күүкн бас гүүҗ.йрәд, чикән өгәд соңсдмн, «Удл уга цаһачудыг кү цокад, диилвр бәрәд, советин йосан батлҗ авад, сурһуль уга улст сурһуль дасххвидн, бичкдүдиг цуг- таһинь школд орулҗ сурһхвидн»,— гиҗ тедн келцхәдг билә. Тегәд бидн бичкн күүкд хоорндан, шулуһар цаһачудан диилҗ, мадниг сурһульд авхнь сән билә гиҗ күүндҗ, күцл кедг биләвидн.

1924 җил әрә арвн зурһа орсн насндан би бөдүн улсла хамдан сууһад көдлн бәәҗ үзг дасҗ, умшдг-бичдг эсв кедг боллав. На- маг тиигхд бичкн көвүд-күүкд асрдг герт көдлмшт авла. Хөрдгч җилмүдин эклцәр Хальмг Базрт түрүн комсомольск ячейк бүрдлә. Ячейкин сегләтрнь Болдырев Борис билә. Эн, мйниһәр болхла, тиигхд зөвәр сән сурһульта, шамдһа, уралһ көвүн билә. Нег дәкҗ нанла һаза харһчкад, Нарн, бидн чамаг комсомолд орулҗ авхар шиидчквидн. Хәрнь белдҗә. Ода зөвәр сәәнәр умшдг-бичдг болвч, һартан үүлтәч. Тер бичкн кавүд-күүкдин өмсҗәсн хувциг чамаг уйла гицхәнә. Йир сән. Дәкәд дууч, биич, домбрчич. Иим.күнком- сөмолд кергтә гив.

Тиигҗ би 1925 җил коМсомолк боллав. Нанла хамдан комео- молд Лиҗин Саңһҗ болн Дорҗин Саңһҗ-һәрә хойр орла. Энхой- рин седвәрәр бидн драматичеек кружок бүрдәһәд, шин җирһлин тускар ахр наад белдҗ хотдуд эргәд тәвҗ үзүлдг биләвидн. Кезә- ңк ут ду, эврә цагин ахр ду дуулад, хотн болһнд нәр кеһәд, баһ- чуд цуглулад, теднд советин йосна нилчинь цәәлһәд, көдлмшт орҗ көдлх уха заадг биләвидн.

1926 җил Хальмт таңһчин комсомолын нәәмдгч конференц бол- ла. Намаг Иҗл көвән нутгас түүнд делегат шиидлә. Түүнәс нрснә хөөн намаг йисн сара юм ишкҗ-уйдг курст Әәдрхнүр илгәһәд, түү- гинь чиләһәд ирхлә, ВЛКСМ-ин нутга комитет нег сара күүкд улс дунд көдЛх курст орулла. Тер курсиг төгсәһәд ирхләм, нутга ком- сомолын комитет намаг ВКП(б)-н Хальмг таңһчин ' комитетүр илгәв. Тенд ирхләм, намаг Майорова Адга Сангаджиевна дуудҗ авад:— Эрктнә улусур чамаг Улан герин толһач тәвҗ йовулҗа- навидн. Олн уг күүнддг цол уга, Нарн минь, шуд йовхан мед,-- гив. Тиигхд Адга Майорова Хальмг таңһчин партин комитетин күүкд улсин әңгин һардач бәәҗ. Тиигҗ би 1927 җил Хальмг Базр деерәс баахн орс күүкн Зайкова Марийтә хоюрн һарч йовад, Эрк- тнд ирҗ Улан гер бүрдәҗ көдлмшән эклләвидн,— гиҗ Наран Очировна ода тодлна.

Улан Церг цаһачудыг дииләд, Советск орн-нутгт альднь бол- вчн советин йосн батрад, дәәнә көләр эвдрсн олна эдл-ахуг шинәс өндәлһҗ сурһуль-эрдм уга күч-көлсчнрт сурһуль дасхҗ, социали- стическ культур делгрүлх төр парть тәвсн болдг. Тер төрмг Халь- мг теегт бас күцәх керг болв. Хальмг улсин тууҗд түрүн болҗ

150

угатьнрин көвүд-күүкд школд авгдв. Школд орхасн борхшҗ одсн баһчудт болн төрүц харңһу медәтнрт бас умшдг-бичдг дасхх, нег үлү күүкд улст сурһуль-эрдм заах төр эркн болҗ тоолгдв.

Тер тоот көдлмшиг хальмг теегт Улан гер күцәх болҗ һарв. Тнигҗ цуг нутгудар, әәмгүдәр Улан гермүд һарсмн. Тер Улан гермүдиг таңһчин баһчуд түрүн болҗ сурһулин захас татҗ һарсн күукдиг йовулсмн. Теднәс хойрнь: Очирова Ңарн болн Зайкова Марня бәәсмн.

— Улан герин күцәх көдлмшнь олн зүсн билә,— гиҗ Нарн Очировна ода келнә.— Советин- йосна күүкд улс болн залу улс әдл зөвтә болҗана гисн төр цәәлһх, күүкд улст сурһуль дасхх, күүкд улсин хург хураһад, газет, дегтрмүд умшҗ өгх, сепарато- рас үс цокдг дасхх, баһчуд дунд нәр-наад бүрдәх, камзол өмсдгән хайх, бурхн-шаҗнд зальврдгаснь хөөһүлх болн нань чигн кесг төр хаһлдг биләвидн.

Дәкәд Улан гер болһнд акушерк бәәдмн. Энүнә көдлмш бас күнд билә. Цевр-цеерәр бәәдг, бузр, хальдврта гемин тускар цәәл- һвр кех, күүкд улс цаһан төр болсн цагт дөңгән күргх, нилх күү- кд яһҗ хәләҗ асрхин туск селвгәң өгх кергтә билә. Очирова На- ран болн Зайкова Мария хойр Эрктнә нутгт һурвн җил көдллә. Тер цагин туршар нутгин кесг әәмгүдәр Цекртд, Цаһан нуурт, Шовшурт, Мацгахнд болн кесг хотдуд эргҗ нүүҗ көдлмшән кеҗ йовҗ. Эднә җирһл амр биш бәәсмн. Хотдуд эргәд, үвлин киитн- шуурһнд, хаврин бальчгла, зуна халун һаңла, намрин хур-чииг- лә темәһәр, мөрн тергәр, цар тергәр му бүрәстә, термнь әрә үдәр- тән торҗах ишкә гер ачад, нүүһәд йовна гидг амр төр биш бәә- смн. Тер бийнь эдн нег чигн дәкҗ җирһл күчр'болҗана гиҗ альд чигн зарһ бәрсмн биш. Тедү дүңгә> даалһсн көдлмштән седклән өгч кеҗ-күцәдг бәәсмн.

— Нег дәкҗ мана Улан гер бәәсн Улан Хол тал, тиигхд Халь- мг ЦИК-ин ахлач бәәсн, гражданск дәәнд комиссар йовсн Кану- ков Харти Бадиевич ирв. Хойр мөр татсн тачанк тергн мана Улан герин өөр ирҗ зогсад, деерәснь Кануков бууҗана. Бидн тергнә ә соңсчкад, урдаснь гертәс һарад, аашсн тачанкур хәләҗәләвидн. Маднла мендләд, көдлмшин тускар сурад, сүв-селвгән өгәд, Эл- стд, орн-нутгт ямр учрсн соньн-сормн зәңг манд келҗ өгәд, гериг эргәд шинҗләд, дотрнь орад, хәләчкәд келҗәнә:

— Күүкд минь, кеҗ-күцәҗәх көдлмштн нанд таасгдҗана. Йос- та комсомольцнр гидг эн. Сән күүкд, йир сән! Зуг, күүкд, эн ге- риитн бүрәснь муудан орад бәәҗ: дееврнь хаһрха, туурһнь утан- дан идгдҗ оч, өркнь сегркә, иргвчснь замдг. Дотрнь һал түлсм эс тулснь әдл, салькн суүгәд, хур дуслад эс бәәнү?— гиһәд Кану- ков инәв. .

-— Не, гем уга. Дөң болнав, менд бәәтң, маңһдуртан харһий,— гиһәд, мадна һар авад, мендләд һарв.

Маңһдуртнь Улан Холур бәәрн һазра баячуд Балдра Мекләт

151

болн Һәрән Булг хойриг дуудулад, хургт орулад Эрктн нутга Улан гер бүрх.хөөнә ноос авч ирҗ өгтн гисн шиидвр һарһв, Тер хоорнд мана Улан гер Мацгахнд нүүҗ одв. Хөөнә ноосиг тиигәрән авч ирв. Мария бидн хойр хотна күүкд улсин хург кеһәд, эврәннь һарар ноосиг цокад, ишкә кеҗ һарһад Улан герән сән гидгәр бү- рәд орквидн. Ода мана Улан гер негл өндгн әдл цаһан өргә бо- лад одв.

Мана көдлмшт бәәрн хотдудын берәд, күүкд икәр дөңгәй күр- гдг болад, бийснь активисткеделегаткс болцхав. Нерднь удан болад, мартгдад бәәв. Болвчн һучна Байна, Шаран Болвсна, Җаң- җин Киштән, Шерктә Булһна, Мукөвүнә Буган, Далнтан Төгргин, Олга Бован, Гришкинә Цаһана нерд нанд мартгдхш гиҗ Нияа ОчирОвна тодлҗ келнә.

Мария Александровна Нарн Очиррвнад хойрдад бичсн бичгтән иигҗ бичҗ:

«Мендвт, үнтә мини иньгүд, Нарн болн Петр! Ирҗәх шин җил- ләтн таанриг йөрәҗәнәв! Эрүл-дорул, ут нас наслҗ оньдинәр байр- та бәәхитн эрҗәнәв! Эндр көдлмшәсн ирхләм берм байрлсн бәәд- лтәһәр келҗәнә: «Мама, чамд посылк ирсн бәәнә». Би нам посы- лк авдган ики кезәнә мартлав. Таднд икәр ханҗанав, мана күнд көдлмшиг таднас талдан күн медшго. Икәр ханҗанав, мини энкр хальмгудм!!!

Нарн, чи мартад ута болхч. Би арвхн зурһатадан чамлй хам- дан Улан герт акушерк болҗ түрүн ирҗ көдлсиг. Би, ямр нанд дөң болҗ, медрлән өгч, сурһҗ, сурһмҗлҗ, Кинҗ йовсн эмчнр Бад- ма Мухлаевичиг, Бамба Бакаевнаг төрүц мартшгов. Нарн! Нег дәкҗ Южңый аймакд болсн йовдл мини уханас һархш. Хальмг күүкд күн цаһан-төр бблҗ. Үрән һарһсна хөөн икәр цусан гееһәд, чинәһән, ухаһаң алдҗ. Бамба намаг сө йовулҗана:—Маша, сән юмн, шулун гидгәр одад нөкд бол гиһәд, яһҗ-ю кехинь келҗ өгв. Харңһу болҗ йовна, би әәҗәнәв, юңгад гихлә теегт чонмуд элвг билә. Дәкәд насм дегәд баһ. Әәһәд гүүһә йовҗ күрч ирүв. Хальмг герин үүдинь түлкәд орад ирхләм: һазр деер, му ишкә деер, кө- лән татсн баахн бер түңшәд кевтнә. Чирәңь балЪ! улан, көлснь ас- храд бәәнә. Өөрдәд, шинҗләд хәләхлә, толһамм үсн босад, альчу- рим хаһлад һарн алдв. Ус халулһад авчкад, цуг бәәсн акушерск медрлән һарһад, эмч Бамба Бакаевна селвгиг тодлад, дөңгән күр- гүв. Үнән келхлә, бериг зовлңган даах гиҗ сансн угав. Өр цәәтл өөрнь сууһад, җе гипәд тохньхинь медчкәд, тегәд оч би хәрләв. Тер бер хойр.җил давчкад, бас нанд ирҗ дарук үрән һарһла.

Ода санхнь яһҗ бидн тиим түрү-зовлң дааҗ парснь медгдхш: деер халун, дор халун, хойр төгәтә хозлг тергәр йовдг, хот-хол тату, хувц нам өмсх цол болдго. Тиигәд көдлҗ йовсн цагт мана тускар газетд чигн, дегтрт чигн бичдго билё. Ода болхла, «Медн- цинская скорая помощь» гидг олн зүсн машиһәр йовцхана, сарул- сәәхн больницд көдлцхәнә, эмчнрин нерд газетин халхас, радион

152

сонсхврас буухш. Не, болг. Өөрхн бәәсн болхла, тана герәс һарш- го биләв. Тер баһ цагтан йовсн хальмг теегән нег одад хәләх, үзх дурн ик бәәнә.

Үмсҗәнәв, сәәхн иньгүдән. Мария.

«Мана Мария» гиҗ Улан Холд намаг келдг билә».

Наран Очировна Эрктнә нутгин Улан герт Мария Александ- ровнатаһан 1929 җил чилтл хамдан көдләд, цаарандан Элстүр ак- тивнстск күүкд улсин курст дуудулгдна. Курсан төгсәснә хөөн Нина Очировнаг ВКП(б)-н Хальмг таңһчин партин комитетин күүкд улсин әңгин һардач Гилән Карвеновна Килганова дуудҗ авад күүндәд, Эрктнә нутгт-һурвн җилин туршар Улан гер тол- һалад, олн күүкд улс дунд, һанцхн күүкд улсла биш, цуг хортду- дын әмтнлә йовудта цәәлһврин гегән-герлин көдлмш бүрдәһәд, бичг-тамһ дасхад, шунмһаһар көдлснднь ик ханлтан өргв.

— Не, Нарн, Эрктнә Улан герт чини ормд көдлх күүкд кү, чи эврән белдвч. Дәкәд тендчн дамшлтта Мария Александровна үлдҗәнә. Ик Цоохра нутгт чамла әдл шамдһа, медрлтә, дадмг ав- сн күн кергтә болҗана. Тегәд бидн чамаг тиигәрән илгәхәр шиид- чквидн. Чи юн гиҗ санҗанач?

— Би ю санх биләв? Тана келсәр болх кергтә, Зуг эгч-дү хойр болсн эңкр үр күүкн Мария Алексаңдровнасн салхд хату болҗа- на,— гиһәд Нарн Очировна саналдв.

— Не, сән, ханҗанав, Ңарн, Мария Александровнатаһан ода нам ус асхад бәәвчн седкләрн салшгоиньгүдболхт. Хоорндан би- чг бичлдхт, дәкәд хойр нутг зергләд бәәнәлм, нег-йегнүрн ирлцҗ чадҗанат. Хальмг үлгүр. бәәдмн. Өөрәс мөргәч, холас мөөрәч,— гиҗ келчкәд Гилән Карвеновна инәв.

Ик Цоохра нутга Улан гер Хар Толһа хотнд бәәсң бәәҗ, тенд Нарн Очировна Элстәс нааран ирәд, көдлмшән эклнә. Эңдән бас хоти болһнур селҗ нүүһәд, күүкд улст үзг умшдг-бичдг, юм уйдг, үс цокдг эрдм дасхад, нег үлү, цевр-цеерин халхар ик көдлмш бүрдәнә.

Хальмг улс күүкдтән ик бичкнәсңь авн уутьхн җйләтк өмскдг бәәсмн. Тернь күүкдин чееҗинь хавччкад, өслтднь ик харш болсн деерән ханядн гем өгдг бәәҗ. Тер учрар урднь Эрктнә нутгт бол- вчн, ода энд чигн Нина Очировна бас камзол* өмслһнлә ик нбол- да кеһәд, цуг күүкдин камзолыңь тәәлүлҗ авад, һалд шатасмн.

Дәкәд тедндән шин эдәр орс бүшмүд уйҗ өмскдг бәәҗ.

— Күүкдин эк-эцкнрнь маднд дурго болад, камзолан хайсн күүкдән гүвдәд, дәкнәс камзолд орулдг билә. Тегәд би эк-эцкнр- ләнь харһж күр-күүндвр кеһәд, зөвтән багтаһад, хэрү күүкдиннь камзол тәәлүләд, толһаднь улай альчур боолһаД, цаһан кофт, хар майг уйж өмскләв.

Тер көдлмштм нанд, тиигхд Ик Цоохра улуеин партин райко- мин сегләтр бәәсн Нимгр Манджиев—хөөннь эн нертә бичәч бо- лад, ик гидгәр дөңгән күргдг бйлә. Энүнә зааврар мана Улан герт

153

бүшмүд уйх сиитц эд, альчур кех улан кенчр лавкас һарһҗ өг- лә,— гиҗ ода Нарн ОчирсУвна тодлна.

Хөрн йисдгч җиләс авн экләд, мана таңһчар баячудыг класс болдгинь таслх көдлмш эклҗ кегдв. Терүнә гүргүднь Улан герин көдләчнр шунмһаһар орлцла. Ик Цоохр нутга Улан гер үвл өөр- дәд ирхлә, Ачнра сельсоветүр нүүнә.' Дигтә тиигәрән нүүҗ ирг ләнь — энүнд баячудын мал-геринь авч, бийсинь талдан һазрур йовулх комиссь бәәрлнә. Эн көдлмшт Нарн Очировна бас икәр зүткҗ орлцна.

_л— Бидн комсомольцнр-активистнр, коммунистнр унтл-кевтл уга көдлҗәвидн. Хотн болһнд одҗ баячудыг нүүлһҗ, малынь тууҗ авч ирҗ Ачнр деер цуглуллавидн.

Тер көдлмшиг коммунистнр Бадмаев Дулахн, Бадмаев Мигмр, Элстәс ирсн Илишкин Улан, райкомин сегләтр Манджиев Нимгр әвртә гидг дигтә-тагтаһар бүрдәҗ кеһәд, дор ормднь «Сарул мөр» гидг колхоз болн «Улан хөөч» гидг совхоз бүрдәсмн. Ода колхозд болһ совхозд кесг хошмуд бүрдв. Хош болһнд дөрвәһәд күн көдлдмн.

Партин райкомин зааврар мана Улан герт хөөчнрт, үкрчнрт үвлә дулан хувц уйцхаввидн: девл, махла, беелә, хаваста шалвр, хаваста көнҗл. Эн тоотыг бидн хотна берәд, күүкдиг цуглулҗ, урн эмгд дуудҗ авад, теднәр ишкүләд, заалһад һарар чигн, машиһәр чигн уйцхаввидн,— гиҗ Нина Очировна ода келнә.

Улан гер олн дунд политическ цәәлһврин көдлмш кесн деерән, цуг көвүд-күүкдт — школын наснас давснднь — сурһуль дасхдг төрән бас сәәнәр күцәҗәв.

1930 җилин зуни сүүләр, Нарн Очировна кесн-күцәсн көдлм- шинь үнләд, Ик Цоохра нутга партин коммунист энүг өөдән сур- һульд йовулх зөв сурҗ авад иигҗ келсмн:

— Не, Нарн Очировна, кесг җилдән Улан гер һардад, Хальмг теегән будта харңһуһаснь гетлгхд медрлән, чидлән, баһ насан әрүлл уга, үнн седклән тәвҗ көдлвт. Та одачн баһ күнт, цааран- дан сурһуль дасад, медрлән өөдлүлх кергтә. Мана өмн ода чигн кех-күцәх ик аһута көдлмш бәәнә. Терүг медрл угаһар күцәад хату. Тегәд тадниг Саратовур, КомВУЗд йовулхар шиидвидн.

Тиигҗ Наран Очировна Очирова Саратовд сурһульд ирсмн. Сардтов балһсн тиигхд Дорд Иҗлин хотл бәәсмн. Энд Хальмг таңһчас зууһад көвүд-күүкд олн зүсн эрдмәр сурһуль дасҗасмн.

Нина Очировна Саратовд ирәд, ик гидгәр шунҗ сурһулян дас- на. Баһ наснасн авн Әәдрхн балһсна өөр өссндән эн Саратовд ирәд, балһсна бәәдлин гүргуд амрад иҗлднә. Бийләрн хамдан сурчах теегин нутгудас ирсн үр күүкдтән эн сән нүдн-амн болна. Саратовин КомВУЗд Нина Очировна шунмһа кевәр олна көдлм- шт орлцна. Төрхәрә ду-бииһин билгтә төләдән эн дууна-бииһин кружок бүрдәһәд, нәәртә-наадта бәәнә.

154

Нина Очировна Саратов балһснд сурһуль дасҗах хальмг кө- вүд-күүкдлә сән залһлдата бәәнә.

1931 җилин хаврин эклцәр Саратов балһснд иим зәңг һарча- на: энд сурһульд бәәх хальмг баһчуд цугтан цуглрад «Улан Сар» гидг наад белдҗ тәвх мөн. Тер зәңгиг соңссн НарнОчирова Са- ратовин университетд сурчасн хальмг шүлгч Санҗ Каляев, Бата Ьадмаев, Босхмҗ Санджиев, Дорҗ Гахаев, Саңһҗ Авяев эднүр үкн гүүхәрн ирәд:— Маниг бас автн, ду-би меддг улс олн, дәкәд хувц-хунр уйдгнь бәәнә,— гиҗ сурсмн. Тенд, һартан үүлтә-эрдм- тә Нина Очировнад «Улан Сар» спектакльд орлцх улст хувцтхунр, махла, халмг, тамша уйх, хатхх даалһвр өгсмн. Эн көдлмшиг би деерән авч кесн деерән Нина Очирова бийнь тер «Улан Сард» ду дуулҗ, биилҗ орлцҗ йовсмн. Тер җилд «Улан Сар» наадыг Моск- ван, Саратовин, Әәдрхнә, Элстин күч-көлсчнр үзҗ ик гидгәр байрлцхасмн. 1931 җилин зунар Хальмг таңһчд болҗах культу- рн революциг цааранднь делгрүлсн сурһуль уга улсцг сурһульта кех — культштурм бүрдәгдсңд, хальмг теегин хотдуд бол^ар Моск- вад, Саратовд, Сталиңградт, Ростовд, Әәдрхнд, Элстд сурһуль дасҗ йовсн баһчуд-культармейцнр болҗ ирцхәсмн. Эн ик ачта- туста көдлмшт Нина Очирова бас чидлән, медрлән хармнл уга орлцна.

Культштурмин хөөн Нина Очировна Очирова Әәдрхнд меди- цинск техникумд орҗ, сурһуль дасад, дууссна хөөн олн-әмтиг эрүл- мевдин халхар, түрүләд «Таңһчин зәңг» нертә , совхозин боль- ницд көдлв, хөөннь ЭлстХ Яшкульд, Кануковд, Лаганьд тасрхан угаһар көдлнә. 1941 җил аврлт уга немш фашистнр Советск Сою- зин өмнәс дә босхла. Нина Очировна Лаганск районд көдлҗәһәд, района дәәнә комиссариатд ирәд:—Би медсестрав, бас цергт одх саиатав,—гихләнь, иим хәрү өгсмн:

— Нина Очировна, тана седклд ханҗанавидн. Танла әдл дам- шлтта медсестра энд бас кергтә. Дән болсн хөөн һару һарлго бәәш го, нааран госпиталюр шавта салдсмуд, командирмүд илгәгдх. Тер цагт, та манд ик кергтәт,— гиҗ седклинь төвкнүлсмн. Райо- нас баһ наста эмчнриг, дундын медрлттә фельдшермүд, медсестра- сиг цергт авхла, арднь үлдсн эмчин көдләчнриң көдлмшнь һурвн? дврвн холвандан икдсмн. Тиим күнд цагла, цогцнь мел эрүл биш Нина Очировна өдр-сөөһин кемҗә медлго әәмгүд, колхозмуд, заһ- сна салгуд эргҗ йовҗ көдлмшч улсин — нурһлҗдан күүкд улс — бичкдүдин эрүл-менд харҗасмн. Нина Очировна Красноярск кра- йд, Хакасск автономн областин райодар 1944 җилин эклцәс авн 1957 җил күртл тасрхан уга көдлсмн. Генткн Нина Очировна нег иим бичг авб. Энүнд:

«Германяс мендән келҗәнәв!

Мендвт, күндтә Нина Очировна, танд салдсин халун * зүркни мендән, урднь танд эмнүлҗ эдгәд, цергт мордсн Дмитрий Сухин илгәҗәнә. Бүкл җилдән та намаг эмнләт. Ода би энд Германьд,

155

танас ик холд, немшин фашистнрлә дәәллдәд, ик диилврт орлцҗ иовнав. Би танд, тетя Нина, йир икәр ханҗанав. Тана нилчәр би һартан бууһан атхад, бүстән гранатмудан хавчулад, эрүл-күчтэ һарарн андн фашистнриг Төрскнәсн көөҗ һарһад, Берлинүркөөҗ йовнав.

Не, күндтә Нина Очировна! Менд бәәтн. Диилврин хөөн хәрҗ ирәд, танла харһхан иткҗәнәв»,—гиҗ 1945 җил еалдс Дмитрий Сухин гйдг күн бичсмн.

—• Эн бичг авчкад, би нүдндән күч-күрч чадад байрлув. Мини кесн ач-туст тер салдс-дәәч көвүн икәр ханснднь,—гиҗ Нина Очи- ровна ода келнә.

1957 җил Нина Очировна өрк-бүләрн төрскң нутгтан — Юстин- ск райоңур нүүҗ ирәд, бас эрүл-мендин халхар көдлҗәһәд насна зүүһәр болн шалтгас иштә теткүлд һарсмн. Нина Очировна туслн көдлмшәс нааһур олна көдлмшт зүткҗ орлцдг бәәсмн. Тер төла- дән үүрмүд дундан күндтә төләдән 1928 җил Бакуд болсн Цугсо- юзн күүкд улсин съездд делегатд шиидгдсмн. Дәкәд кесг дәкж района комсомолын конференцст бас делегат болҗ орлцсмн. Ни- на Очировна Юстинск районд көдлҗәһәд, КПСС-инХальмгтаңһ- чин комитетәс иим бичг авла:.

«Күндтә Нина Очировна, удл уга Хальмг таңһчин күүкд ул- син еъезд болхмн. Ода түүнд белдвр кегдҗәнә. Та баһасн авн ол- на көдлмшт орлцад, Улан гер һардҗ удан цагт көдлсн күнт. Тегзд таниг тер цагиннь үүЛДврән тодлад, манур илгәтн гиҗ .сурҗана- видн». '

Эн бичг авчкад, Нина Очировна байрарн районд бәах эврәннь үүрмүдлә хувалцад, бичгиң хәрүд тодлвран -бичәд илгәсмн. Тер хальмг күүкдулсин съез# 1958җилин май сарин 10 өдр Элст балһ- снд болсмн. Нина Очировна делегат болҗ орлцсмн. Съезд деер Нина Очировна Очировад олн җилин туршарт Хальмг таңһчдан билг-эрдм, сурһуль-сурһмҗ, эрүл-менд харлһна көдлмшт шунмһа- һар орлцсн ачинь темдгләд, КПСС-ин Хальмг таңһчин комитетин болн Хальмг таңһчин Советин күцәгч комитетин Күндллһнә һашг бәрүлҗ өгсмн.

1971 җил. Нина Очировна Москва орв. Тенд бәәсн баһ нас- наннь үр күүкн, ода бас пенсьт бәәх Мария Александровна Зай- коваларн харһхар одла. Эн хойр хамдан 1927 җил эклҗ Эрктнә нутгт Улан гер түрүн болҗ секҗ көдлмшән эклснәс нааран 44 җил давв.

— Нә, Нина Очировна, харһлт ямаран болв?— гиҗ намаг сурхла, иигҗ келв:

— Би гертәсн һарснасн авн Москвад күртләнМария Александ- ровнала хамдан көдлсн цаган экнәснь авн сүл күртлән тодлув. Кесг дәкҗ нульмсн һарв. Мана җирһлд байр чигн, зовлң чигн учр- ла. Ода эн харһлт бас нег ик байр болв.Түрүн хойр сө мел нүдән харһуллго гнлтә хоюрн күүндвидн. Би Марийд Хальмг тег яһҗ

156