ч

!'*

ТАЧИН АНҖА

БУУРЛДАН

ҮНР

РОМАН, КЕЛВРМҮД, ОЧЕРКС

элст .

ХАЛЬМГ ДЕГТР ҺАРҺАЧ

1986

ББК84. ЗКалм. Т249

Рецензент Биткеев П. Ц.

Тачиев А. Э.

Т 249 Запах полыни: Роман, рассказы, очерки. На калмыц- ком языке. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство,— 1986 г. — 190 с.

95 коп. Тираж 1000 экз.

Воспитать подрастающее поколение в духе любви к Родине, интернациональ- ной дружбы, взаимного уважения — цель ветеранов войны и труда — героев повести и рассказов. Воспитать себе достойную. смену —главная цель жизни старшего поколения.

_ 4702240000 —039

^Т М126(03)—86 ^{28 86} ББК84. ЗКалм.

Калмыцкое книжное' издательство, 1986.

~ГОС. ПУБЛИЧНАЯ

БИ5ЛИОТГ.КА

1⁰⁸ ЗЗо.

БУУРЛДАН ҮНР

Роман

1

Хондла әәмгә «Сарул хаалһ» гидг колхозин тавн хөөнә хош парвлянас ардагшан өрәл дууна шаху бәәх ик хашата кошарин өөр ирчксн, ноосна кирһә эклҗәнә. Хөн сарин халун сән болад, сәәнәр көөрсн нооснь кирһхд йир амр болҗана, зуг хәәч тостад, кирһәчд зовлң үзүлнә. Болв така сарин дундурар кирһән дуусг- дад, хөд хош-хошарн зунд идшлдг бәәрән темцлә.

Цевгә Сәкләхн өрк-бүләрн нег хош хө хәрүлдмн: Сәклин гер- гн Җирһл, гертнь бәәдг өңчн ач көвүнь Санл, йистә, арв орсн күү- кнь — Байчха. Көлснәннь олврнь му биш. Идх-уухар болвчн, ем- сх-зүүхәр болвчн дуту уга бәәсмн. Шунмһа малч Сәклд колхозин парвляна шиидврәр «стахановец» гисн күндтә нерн зүүлһгдсн ик тоомсрта бәәсмн.

Така сарин хөрн хойрт Сәкл хөөдән сөөһәрнь хәрүлсмн. Тииг- дг учрнь өдртнь халун догшн болад, хөд шооһад идшлдмн биш. Сөөнь өрәл давсн цагла. цадсн хөөдән кевтүлчкәд, Сәкл бийнь, гергндән өр шарлхла, хөөдиг һарһад идүл гичкәд, арба дор дел- гәтә ширдг деер кевтәд унтҗ одна.

Зөвәр тавлад, унтҗ бдсн цагла, нохас хуцна, хол биш довтлҗ йовх мөрнә көлин ә соңсгдна. Сәкл нүдән секҗ чадад, нөөртән диилгдәд, зүн хәврһ талан эргәд унтҗ одна.

Болв довтлсн мөрнә ә улм чаңһрҗ өөрдәд, дәки Сәклиг серүлв. Нүдән секхләнь колхозин хөөнә фермин тооч көвүн зәәдң мөрнә- сн һәрәдҗ бун:

— Сәкл, бостн! Цаатн немш фашистнр мана орн-нутгию өм- нәс аврлт уга дә босхҗ. Өрүн дөрвн часла мана меҗә Һатлад, кесг ик балһсдуд: Киев, Минск, Львов бомбдлҗ. Таниг парвлянур үдләдән иртхә гиҗ дуудулҗана, — гив.

Тиим му зәңг соңссн Сәклин нөөрнь ардан хәләвр угаһар сергв. Зүркнәннь цоклһнь түргдәд, келнәннь бахлур бәргдәд, арба дотр унтҗ кевтсн куүкнь Байчхань сананднь орад, үкс босад, арбаһур орад, күүкнәннь хрйр халхинь илв.

5

— Не, ирхв, чи йов. Әрлҗ уга хаҗиһәд, тер идглҗ йовсн хөө- дүр дәврәд, Җирһл Санл хойриг хөөһән хошурн эргүлтн гиһәд келчк, дән эклҗ гиҗ бичә кел, — гив.

ҖирҺл Санл хойриг ирхлә, дән эклсн зәңгиг бийнь келәд, үд- ләдән парвлянур дуудҗана гив.

Цевгә Сәклиг дән экләд өрәл сар болсна хөөн Улан Цергт авб. Ормднь Җирһл ах хөөч болад үлдв. Сәкләс цергт мордад, дәкәд дәәнд орсна хөөн һурвхн бичг ирчкәд, дәкҗ зәңг ирдгән уурсмн.

Җирһл Байчха хойр өдр болһн Сәкләс бичг күләдмн. Бичг ирҗәхш. Байчха бичкн болад, дала икәр зовҗахш. Зуг Җирһл мууһарнь тоолад, бичг-зәңг күләһәд, хая-хаяднь хойр нүднәсн зая- дар һарсн нульмсан толһаһан бооҗ йовсн альчуриннь үзүрәр арччкад, гүүнәр саналдчкад, энд-тендән күн үзҗәвзго гиһәд хәләч- кәд, хөөдән цааранднь идүләд, өмннь һарад тогтнулдмн.

Зуг асхнднь гертән орҗ ирхлә, өмнәснь Байчха күүкнь мама гиһәд тосҗ гуүһәд, эндр школд сурһулярнь ямаран темдг авсан келәд байрлхлань, тегәд Җирһлин седклинь хәәләд, күүкән өргҗ авад, чирәһинь халхдан шахад, үмсәд таалдмн.

Хар мөртә фашистнрин эклсң аврлт уга дән улм дотарлад, ха- льмг теегүр өөрдхлә, «Сарул хаалһ» колхоз малан тууһад авч һархла, Җирһл бас хошан дахад, хөөдән тууһад, нарн һарх.үзг хәләһәд олн бийләрн әдл, нурһлҗ күүкд улста эвакуацд һар- смн.

Түүнәс нааран хойр җил шаху цаг давв. Җирһл күүктәһән Сиврин һаха асрҗ өскдг нег совхозд ирҗ кесг җилин туршар тендән көдлсмн. Байчха экдән нөкд болад бас һахас хәрүлв.

Мөр болад, му күүкнәннь хөвәр, Җирһлин залу Цевгә Сәкл 1944 җил дәәнд күндәр шавтад, цергәс һарад, хәәһә-хәәһә йовҗ, өрк-бүлән олҗ авад, нииләд, зөвәр тохньв.

Сәкл Җирһл хойр урдкасн улм урмдтаһар совхоздан көдләд, нүүрләчнр нер авад, хойраннь зургнь совхозин Күндллһнә доскд өлггдв.

Болв эдниг саначрхулдгнь Сәклин көлиннь шавнь зәрмдән ил- дәд, дотраснь шүүсн һарад, дәкәд оошкинь хаһлҗ һарсн сумн бас хорлтан үлдәснь медгдәд, әкрмдәд, кинь күрлго сууһад, кевтәд бәәдгнь.

Тер хоорнд Байчха көдлн бәәҗ долан класс чиләһәд, Новоси- бирск балһснд бәәдг медицинск училищд орҗ сурад, акушерк бо* лҗ һарсмн.

— Җирһл, арһта деерән Байчхадан сурһуль сурһхмн, һартнь нег эрдм өгхмн, — гиһә бәәҗ, Сәкл күүкән балһснур йовулдгнь тер. Ода акушерк болҗ ирәд, совхозин больницд деерән цаһан лавшгта, толһадан цаһан тамшата көдлҗәх күүкән үзхләрн Сәкл

6

Җирһл хойрт негл үксн-урдкснь цуһар әмдрәд босад ирсн болҗ медгддмн...

Зөвәр севгр нурһта, хойр бөдүн күклнь далынь цокҗ долдарсн, хоохн чирәтә, зеегтә, ик хар нүдтә күүкн —• Байчхаг совхозин кө- вүд үзхләрн тотхҗ хәләлдәд, асхнд, клубд, нәәрт ирхләрн эркән уга энүнлә биилхәр седцхәдмн. Теднә тиим хәләциг, санҗасн уха- һинь чигн Байчха дала түрү угаһар тәәләд, бийнь бас тедн тал нүдән өгәд, биилий гиҗ ирҗ сурхлань бурушадмн биш. Байчхан эк эцк хойрнь бас күүкән гиҗгтә болсинь медәд, уух-идхән хасад, мөңгән хоршаһад, күүкндән үв белдәд, сахняд: «Мана күүкнд заячнь нерәдсн мөн сиит бас бәәдг болх, зуг цаган күләҗәх», — гиҗ хоорндан күүндәд инәмсклцхәдмн.

Тиим байрлх цаг удан күләлһсн уга: «Сәклән күүкнд күн зәңг орулҗ, эк-эцкнь зөвән өгчкҗ, удл уга хүрмнь ирхмҗ», — гисн зәңг совхозар тарад, удан болсн уга, дарунь гилтә Сәклән күүкнә, Байчхан хүрм болад, цуг совхозарн ниргцхәв.

Җирһл ик байрта, көдлмштән урдкасн улмар шунад, ударник нер зүүһәд, района нүүрләчнрин хургт одад, үнтә белгәр ачлгдад ирв.

Зуг, эк күүкн хойрин седклинь эцкиннь хуучта бәәдл саначр- хулдмн. Күнд хойр шавин харшлт улм-улм күндрәд, дару-дарунь Сәклиг орнд кевтүлдг болад бәәв.

Совхозин эмч, нег үлү күүкнь Байчха, медрлән чигн, эв-арһан чигн әрвлл уга . Сәклд дөңгән күргәд, аш сүүлднь, Новосибирск балһсна госпитальд күргцхәв. Сәкл тендән һурвн сардан кевтәд, бийнь сергәд,'көләрн йосндан һазр ишкдг болад, тайг түшссн хә- рҗ ирв. Болв урдк кевәрн ханяһад, хая-хаяднь цуста ханядн һа- рад бәәдмн...

Сәкл бийнь эврәннь гемән һазр авчахинь медсн бийнь, кезәдчн тиньгр, шогта, наадта: авалян, күүкән, күргән үзхләрн саахадад, теднән герт ирәд юм кехәр седхләнь би кенәв, тадн хотан ууһад амрч авцхатн гидмн. Хойр нарн болзгта көдлнәлхнт. Нанд болх- ла>, төр уга, би шаңһа теткүләр бәәҗәх, хара бәәдг күмб. Герин көдлмш мини һара даалһвр гиһәд, усан авад үкрән услад, һаха- дан хотынь болһад, асрад, модынь сүкәр чавчҗ хамхлад, катгт дигәрнь хурачкна.

Босхмҗ болхла, эн совхозд Байчхала зергләд өссн көвүн. Эц- кнь, Маштга Саарл, бас Төрскән харсгч Алдр дәәнд одад, хортн- ла зөрмгәр ноолдад, әмән өглә гисн хар тасмта цаһан цаасн ода бийнь экиннь авдрт дүрәтә. Бас баһасн авн көдлмшт дассмн. Бо- схмҗ дөрвдгч классас авн совхозин негдгч фермин тракторн бри- гадт көдләд, ик баһасн авн машинә өөрәс һардго бәәсмн. Школа- сн ирн, хотан ун тракторн парк орад гүүдг. Асхнднь машин.ә тос- нд, автолд будгдсн, хар лаакр болси ирәд, экәсн керлдүлдмн. Тер бийнь боллго маңһдуртнь бас парк орад йовҗ оддмн. — Нам күн

7

келснчн әдл, угачн әдл, негл чикн уга толһа! Гүвдүләд бәәсн бийнь хальшрхш — машин, трактор гиһәд гүүһәд йовҗ одна, — болад экнь хоша улстан зарһ бәрдмн.

— Та, Кермн, яһад Босхмҗиг шоодад бәәнәт? Энтн йир маши- нд дурта. Тиигчкәд билггә. Мини зааҗ өгсиг дор ормднь тодлҗ авна. Босхмҗ әвртә гидг урн токарь 'болхмн, бичә керлдәд бәәтн, би медрлән хармнл уга көвүһитн сурһнав, — гиҗ совхозин меха- ник Иннокентий Фадеевич Авдеев келв.

—Иннокентий Фадеевич, би танд йир ханҗанав, көвүндм эрдм заасндтн. Энтн эцк угаһар өсҗәнә, таниг эцкләрн әдл санна. Хар лаакр, дөгдтә киртә ирәд, нанас керлдүлә бәәсн бийнь, дядя Ин- нокентий өцклдүр тиим эрдм заав, эндр иим эрдм үзүлв гиһәд, нам мини келсиг чикнәннь хаҗуһар һарһна. Киртә, тоста хувцн- днь күч-күрч чадҗанав, — гиһәд көвүнә экнь келв.

— Гем уга, удл уга көдлмшч комбинезон эврәннь хуучн ком- бинезонас уюЛҗ өгнәв. Савң бас өгнәв. Седкләр бичә зовад бәәтн. Босхмҗ удл уга тракторист болх, хөөннь токарь болад мини ха- җуд көдлх,— гиһәд көвүнә толһаһинь иләд, Иннокентий Фадее- вич инәв.

Доладгч классан төгсән Босхмҗ района олн зүсн эрдмтә меха- низатормуд белддг нег җилә школд орад чиләһәд, тракторист- комбайнер гисн специальность авад һарч ирәд, эврәннь фермин тракторн бригадт, «ЧТЗ—гНАТИ» гидг трактор авад көдлв. Тәрә хуралһна кемд комб.айнер боЛҗ көдлдМн.

Тиигәд, зурһан җил хавр-намртнь буудя, боднцг тәрлһнә һазр' хаһлад, тракторист-комбайнер болҗ көдлчкәд, үвлднь машид яс- врин көдлмшт совхозин мастерскойд Иннокентий Фадеевичин өөр көдләд, токарн көдлмш кедг дасад; «дөрвдгч разрядта токарь» гисн цаас авсмн. Хөөннь шуд токарь болад шишлң көдлдг болад, тер эрдмнь таасгдад, ода күртл көдләнь эн.

— Кермн, тана Босхмҗин һарнь алтн. Өдр болһн альхн дее- рнь цаһан тос тәвәд долалһҗатн, — гиҗ Иннокентий Фадеевич келхлә, Кермн байрл_;ад: — Иннокентий Фадеёвич, танд йир икәр ханҗанав, көвүндм сән эрдм дасхсндтн, — гиҗ келдмн.

Сиврин һазрт экләд һазр хаһлад буудя, боднцг, ичмә нань чигн культурмуд тәрснәс авн хураһад, хадад, цокад, малтад автл . толһаһан өөдән өндәлһдг цол көдлмшчнрт болдмн биш.

♦ * *

Босхмҗиг гер буулһх җил йир хурта-чиигтә болв. Буудя, ич- мә хадлһнла нигт хур зогсл уга орад, көдлмш утдхв. Намртнь боднцг малтлһнла бас өдр болһн гилтә үүрмг хур шир-ширдәд, бас харшлв. Боднцгиг цаглань малтҗ, зөөҗ эс авхла, дарунь ки- рү цокад көлдәчкхмн. Тер учрар Босхмҗ үүрмүдтәһән герт орлго гилтә көдлҗәв.

8

Тәрәнә көдлмш җе гиһәд көтрәд, совхоз чигн, совхозин көдлм- шчнр чигн хамг тәрсн тоот урһцан хураһад, дулан һазртнь ору- лад, үвләс әәшго болсн цагла Босхмҗ асхн хотан ууҗаһад, эк- дән келҗәнә:

— Мама, нанд хадмуд хәәхм бишвт?

Тер сурвринь соцсн Кермн чочад, көвүнүрн хәләчкәд, дот- ран санҗана: «Не, көвүм залу болсн темдг эн. Ода күртл энүг бичкн көвүнд тоолдг биләв».

— Хадмуд хәәхәс урд күүк олх кергтәлм, көвүм минь. Аль кезәңк мана хальмг йосар эк-эцкәрн күүк хәәлһхәр бәнч? Тиим болхла, би маңһдур чигн чамд хадмуд хәәҗәнәв.

— Уга, мам. Тана таассн күүкн нанд таасгдх эс таасгдхнь медгдҗәхш. Би эврән танд кенә күүкнд үг орулхитн келнәв.

— Хәлә, хәлә, мини көвүн бийдән таасгдх күүк нүдләд йовҗ кевтә, — гиһәд экнь улм байрлад, — не, шулун кел, кемб терчн?

— Сәклә Байчха, мам. Тиим күүк меддвчи? — гиһәд Босхмҗ инәв.

Кермн ормаһад: — Сәклә Байчха гинчи? Терчн хар лаакр болсн, бензинә, солидолын, дөгдин үнр шиңгрсн чамур хәләхий? Тиим сурһульта, тиим сәәхн күүкн чамаг керглхий? Байчхад нү- дән өгчәх, чамас даву сурһульта-эрдмтә көвүд далаҗ гиҗ би соң- слав. Агроном, багш көвүд түүндчн санатаҗ гиҗ келҗәсиг бас. Болһа, көвүм минь. «Көнҗлән хәләҗ, көлән җи» гидг үлгүр бәәд- мн. Бийиннь кирцәһәр бәәх кергтә, — гиһәд, Кермн уха туңһасн бәәдл һарад, тагчг болҗ одв.

Экиннь келсиг ә угаһар соңсчкад, Босхмҗ генткн элкән тев- рәд, кесгтән инәв.

— Чи яһҗанач, Босхмҗ? Нанар наад бәрҗәнч, иигтлән инәх? Инәснәс сур, уульсиг сурһ гидмн, хәәмнь.

Босхмҗ хавтхасн альчур һарһҗ авад, нүднәсн һарсн нульм- сан арчад: — Чи, мам, бичә уурл нанд. Яһад би чамар наад бәрх биләв. Чи мел чикәр келвч. Би медҗәнәв, ханҗанав чамд... һанц- хн көвүһичн хазарлчкад, деернь мордад бәәх бер чамд таасгдш- гоһинь медә бәәнәв. Тегәд би эртәснь, эврән Байчхала харһад, седклән келәд, кеогәс нааран үүрләв. Күүкн буру гиҗәхш. Зуг эк-эцкәснь зөв авх кергтә. Тегәд би чамаг нанд хадмуд хә гидгм тер. Хәрнь, дядя Иннокентийтә хоюрн күүндәд, маңһдур-нөкәдү- рәс Цевгә Сәкләд одцхатн. Байчха бидн хойр нег-негнәннь седкл медәд, җирһлән ниилүлх болҗ күүндвидн.

Та тиим сурһульта күүкн чамур хәләхий гиҗ маһдлвт. Мана цагт, сурһуль уга күн цөн. Удл уга цугтан арвн классин сурһуль- та болхмн гисн күсл мана Коммуна парть тәвҗәнә. Тер закаһар болхла, би бас цаарандан сурх зөвтәв. Байчхаг күцҗ болҗана. Кемр Байчха нанд 'күцгдшгоһар цаарандан сурһуль сурхлань, би бас* көөлднәв, инженерин сурһуль авнав. Эн цагт көдлмшч,

9

эмч, багш гиҗ йилһҗ болшго. Садкл, хойр седкл, зүркнә цоклт нүдни хәләц медҗәнә, — гиһәд, Босхмҗ инәв.

— Не, йир сән, Босхмҗ, көвүн минь. Би медүв. Байрлҗанав,— болад, Кермн нульмс асхрулв.

— Мам, яһҗанач, ууляд бәәх. Берән орулҗ авчкад, тегәд байр- лад ууль, — гиһәд, Босхмҗ экән теврәд, толһаһинь халхдан шахв.

Тер күүндәнә маңһдуртнь Кермн Иннокентий Фадеевичиг көд- лмштән һархаснь өмн гертнь оч бәрҗ авхар, көвүнләрн кесн күүн- дврән келхәр гүүхәрн гилтә ирнә.

Иннокентий Фадеевич йирин өрлә босдг күн, тер кевтән босад, үкрән саалһад һарһчкад, хашаһан арчад, наадк үүрмг малмуд- тан хотынь өгчкәд, һаран уһачкад, хотан уухар бәәҗ.

Кермниг, урднь иим өрлә ирдго күн, генткн орҗ ирәд мендлх- лә, Иннокентий Фадеевич алң болад, дотран сеҗәд, нег угаһар ирлһн биш. Нег үүл болҗ одв, яһв. Көвүнләнь юмн болсн болхий гиҗ ухалад:

— Мууха өрлә ирҗ йовхмч, уралан һарад су, Кермн. Дигтә өрүн хотла харһвч, су нааран, хот уй, — болҗана.

— Ханҗанав, Иннокентий Фадеевич, би Хотан уучкад һарлав.

— Гем уга, Кермн. Өрүн хотла харһсн сән йорта юмн. Су, — гиһәд бийнь бас суув;

Кермн сууһад хот ууҗаһад, Иннокентий Фадеевич тал нег хә- ләһәд, эмгн талнь нег хәләһәд, генткн цәәтә ааһан тәвчкәд инәмс- клҗәнә. Иннокентий Фадеевич Кермниг инәмсклхлә, невчк төвк- нәд, бийән сул тәвәд санамрдв.

— Күндтә Иннокентий Фадеевич, би танла селвлцхәр ирүв. Тана көдлмщтән һарх цагтн өөрдҗ одв. Би ахрар келнәв. Уй, иим көвүн бәәдв. Мана Босхмҗ һазр дорас чилшго көдлмш һарһжа- на, соңслт?

— Яһв? Ю кечкв тер кишва? Би яһдгҗ терүг, шулун кел! Хул- ха кеҗий? Боднцг; буудя совхозас авчий? Аль күүнлә гүвдлд- җий? — гиһәд ууҗасн хотан түлкчкәд, Иннокентий Фадеевич ор- масн босв.

— Уга, бичә тиигҗ сантн, Иннокентий Фадеевич, му юмн уга. Мана Босхмҗ төрүц шаңһа юн көндәдм биш. Төвкнтн, суутн, соң- стн намаг, — болад, Кермн Иннокентий Фадеевичиг тохаһаснь бәрәд суулһв. Тернь өмнк ормдан сууһад, Кермнүр ормаһад хәлә- җәһәд:— Не, келхнчн? Юн керг харһҗ одв? Му юмн уга болхла, сән. Кел, кел, соңсҗанав.

Кермн бас дор ормдан батлҗ сууһад, Иннокентий Фадеевичүр хәләҗәһәд:

— Мини көвүн Босхмҗ өцклдүр намаг дуудад, өөрән суулһч- кад келҗәнә:

— Мам, нанд хадмуд хәәтн. Күн болх кергтә. Би ода бичкн бишв. Тер үгинь соңсчкад, зүркм менрәд, дотран кирд гиһәд одв. Ода күртл бичкнд тоолҗасн көвүм хадмуд хә гиҗәнә. Гер авхас

ю

одачн бичкнч гихлә, өмнәсм инәнә. Тиигхләнь би босад көвүһән эргүләд хәләвв. Йоста залу болад бәәҗ. Тегәд дотран ухалҗа- нав: көвүм ээҗиннь хормаһас бәрә бәәҗ өсҗ оч. Тегәд зөвәр таг- чг бәәҗәһәд, зүркнәнм цоклһн невчк айдхла, көвүнәсн сурҗанав. Хадмуд хәәхәсн урд нег күүк темдглх кергтәлм. Совхозд күүкд дала, алькднь болвчн үг орулҗ болҗана. Зуг нанд таасгдсн күү- кн чамд таасгдхий? Кезәнә болхла, маниг эк-эцкнр медәд, морду- лад, гер авч өгдг билә. Маднд бурушадг зөв уга билә. Ода болх- ла, биистн келх күүкән олҗ авцханалмт. Тиим күүк нүдлсн болх- ла, кел гиҗәнәв.

Босхмҗм инәһәд:

—. Нүдлсн күүкн бәәнә. Сәклән Байчха. Дядь Иннокентийтә хоюрн одад эк-эцкләнь күүндтн. Тиигҗ келчкәд, намаг теврҗ авад, дуһрулад, эким же гитлнь эр^үлчкв. Нам ода бийнь толһа дотрм шальҗңнад бәәнә. Байчха гиҗ келхләнь би итксн угав. Тиим сурһульта, сәәхн күүкн хар лаакр көдлмштә чамар ю кехмб? Түүгичн эргүлхәр седдг ик сурһульта агрономс, багшнр дала бәә- нәлмн. Чи, көвүн, болһа гихләм, энчн дәкәд элк-хаһшад, инән бәәҗ:

— Әәх юмн уга, мини бензинә үнрәс Байчха җигшҗәхш. Бидн хойр үгән авлцчклавидн. Хәрнь шулуһар дядь Иннокеңтийтә күүн- дэд, үк'с гиҗ хүрмән кехмн. Совхозд кех көдлмш дала. Утар тат- хм биш гив. Тегәдби эндр танур ирдгм эн. Танас талдан нанд дөң, баран болдг күн уга. Та Босхмҗд эцкләнь эдлд тоолгдҗанат. Би, белүсн күң, һанцарн көвүн-күүкнә керг күцәҗ чадшгов. Тер Бай- чхан- эк-эцклә эндр одҗ күүндәд, худ болхмн. Хойр үрн зөв ги- җәхлә, утар татхм биш. Хот-хол, эд-тавр чигн ода- элвг. Хәрнь ухалтң, —болад Кермн уульңнад, альчуриннь үзүрәр нүднәннь нульмсан арчв.

Иннокентий Фадеевич төрүц ду һарлго, Кермнә келсиг соңсч- кад, барун һарарн нигт шар сахлан хойр талагшан илчкәд, эв- рәннь эмгнүр хәләжәһәд:

— Серафима, соңсвч? Босхмҗ гер авхар бәәдгҗ, ямаран тер!

— Соңсв, соңсв. Шулуһар, эндрин бийднь Сәкләһүр одтн. Ю-кү белдхд юмн уга. Асхн үдин алднд одцхатн. Хүрм кехд дала күнд юмн уга. Махн, саал, давслчксн темсн, хавстн — цуһар бәәнә. Босхмҗ чикәр ухалҗана. Ода, келсн деернь, гер буулһчкхмн. Хә- рү цокхла, хөөннь медәрчкхләрн күүнәһәр болхн уга. Байчха бу- ру гиҗәхшлм. Мана Босхмҗиг яһад сурһуль.угад тоолҗахмч, Кермн? Ода цугтан биидән зөв сурһульта. Ямаран көдлмшч ма- на Босхмҗ! Өңг-үзләрн чигн наадк көвүдәс тату биш. Тер Байч- хаг нүдн уга болһҗанта? Яһвчн күүкн күнлм тер. Мадна эс үз- сиг, тер үзҗәнә. Седклнь туслцҗана. Тиигхләг нань юмн керго. Йов- тн, йовтн, эндр! — гиһәд, Серафима эмгн дорасн босв.

— Серафима, невчк айдхнчн. Негл «максим» пулемет кевтә тарҗңнулад хайчквч. Басл үг келхдән дурта эн эмгдүд. Не, болг,

п

зөвтән багтцхай. Хоюрн ю-күүһән бел кетн. Би үдин хөөн көдлм- шәсн сурад, һарч ирсв, — гиһәд, Иннокентий Фадеевич босад, хувцан өмсәд, көдлмштән һарв.

Арднь Кермн Серафима эмгн хойр зөвәр удан хүрм яһҗ кех, ямаран хот-хол белдх, ямаран белг худ өвгн эмгн хойртан авхин тускар күүндцхәв.

* * *

Кермн Иннокентий Фадеевичлә күүндәд, үгән авлцсндан байр- лад, герүрн хәрҗ ирәд, хувцан сольҗ өмсәд, хувц-хунр уйдг гб РҮР гүүхәрн гилтә одад, бригадирәсн зөвән келәд, нег өдрәр көд- лмшәсн сурҗ һарв.

Хамдан көдлҗәсн күүкд улс, Кермниг ирчкәд, хәрҗ одхлань бригадирәсн: — Кермн гемтә'җий? Яһад хәрҗ одв? — гилдад со- ньмсцхав. Хәрүднь бригадирнь: — Кермнә бийнь тас уга болҗ. Эмчүр йовҗ одв, — гичкәд, күүнүр хәләлго кеҗәсн көдлмшән цааранднь кев. Бригадир Кермнә күцәх кергиг һарһҗ келхәр бәә- хш. Дотран санҗана: эднд Кермн көвүндән хадмуд хәәхәр бәәд- гҗ тиһәд келчкхлә, тедниг худнртан одтл, үдт күрлго совхозин селән цугтан медчкхнь лавта болад инәмсклв.

Кермн Серафима эмгн хойр цуг кергтә тоотынь үд күртл бел кечкв. Үдлә Босхмҗ хотан уухар герүрн ирв. Көвүһән хотынь уулһад босхчкад, экнь келҗәнә:

— Өрүнә Иннокентий Фадеевичлә одад күүндәд, кергән эндр күцәх болад шиидчквйдн. Асхн үдин хөөн Сәкләһүр одхар бәәнә- видн. Иннокентий Фадеевич үдин хөөн көдлмшәсн сулдхмн. Чи, арһта болхла, тер Байчхад келчк, мадниг ирхәр бәәнә гиһәд. Эк эцк хойртан келчкг. Эс гиҗ генткн мадниг ирхлә, теднчн зөвәр түрх чигн, дәкәд үг-күр уга бәәҗәһәд, шурд ирдг ямаран улсв гиҗ санцхах.

— Не-не, мам, келҗ үзнәв, — гиһәд, Босхмҗ инәв.

— Чи бичә инәһәд бә.. Чамд инәдн, эк-эцкднь терчн ямаран болхинь медҗәнч. Мини 'бийм, ю-күүһән күцәчкәд, нам суух орм олҗ ядад, гер дотраһур йова бәәҗ көшҗәнәв. Иов, яһад болвчн тер күүкнлә харһ. Энчн инәх чигн цаг бәәдмн. Күчрдәд ирхләрн уульдг чигн сам ирдмн. Йов шулуһар, — гичкәд, көвүһән һархла, ардан бәәсн табуретк деер Кермн сууһад, саналдад, кииһән авад, невчк сана авв.

Босхмҗ гүүҗ һарн, гермүдин ардаһур хашас ташрлҗ йовад, селәнә дунд-суһуһар бәәсн больницүр ирад, Байчхала харһхар ад- һв. Дигтә больницин шатд өөрдәд, давшн гиҗ йовхлань өмнәснь Байчха һарч ирв. Тиигн гихнь Босхмҗиг аашхиг терзәр үзсн бәәҗ...

Босхмҗ Байчхаг бийән тосад һарч ирхлә, алң болад.мендл- хин ормд дор ормдан түүнүр хәләһәд зогсв.

— Өөдән һар, зогсхар ирсн уга болхч. Гемтвч, Босхмҗ? Щулуд,

12

ах эмч бәәсн деер бийән шинҗлүл — гиһәд Байчха инәһәд, үүдән секәд, цааран орв, Босхмҗ үкс гиһәд, зөвәр өндр шатыг һурв алхад, үүднүр орад, Байчхад һаран өгәд, мендлчкәд:

— Байчха, би эрүлв. Намаг гемтҗәсиг чи кезә соңслач? Чам- ла кергтә болад ирүв. Адһҗ йовнав. Үдин завср чилҗ йовна. Наа- ран зогсад соңслч.

Байчха Босхмҗин ардк үүдиг чаңһар хаачкад, барун бийдән бәәсн үүд секәд, нааран ор гиһәд, һараснь авад, көвүг дахулҗ орад, суулһчкад: — Не, кергән кел, коридорт күүндҗ болшго, әм- тн орад-һарад бәәнә, — гив.

Босхмҗ зөвәр мошкрҗаһад, экләд келхәр аман секчкәд, тет- нәд, тагчград, чирәнь улаҗ одв. Байчха тер бәәдлинь үзчкәд инә- һәд:

— Чи гемтдгов гиҗәлч. Ода үг эс келҗ чадад, бахлурчн бәрг- дәд, чирәчн улаҗ оддмби? Юунла харһвч? Шулун кел?

Босхмҗ невчк төвкнәд, бас инәмскләд:

— Би эрүлв. Зуг келхәр бәәсн үгм амнасм һархар седлго бахлуртм торад бәәнә. Ода келнәв... Байчха, чи нанд бичә вөл. Энчн иим юмн болҗана. Өцклдүр би экдән нанд хадмуд хәәтн гиҗ келләв. Тегәд эндр асхн үдин алднд манахс танаһур ирхәр бәәнә. Мам келлә чамар дамҗулад, эк эцк хойртнь зәңг күрг гиҗ. Тегәд би чамур ирдгм эн...

Байчха Босхмҗин келсиг соңсчкад, босад нааран-цааран хойр ишкмнәд йовдңнчкад, көвүнә арднь һарад, хойр ээм деернь һаран тәвәд, барун чикнднь шимлдад:

— Не, болг, би ,эк эцк хойртан зәңглчкнәв: Кермн эмгн көвүн- дән хадмуд хәәһәд танаһур эндр ирҗәнә гиһәд. Чи нанла зөвчлл- го генткн биидән хадмуд яһад хәәлһҗәхмч? Хәрнь тер хадмуд хәәҗ йовҗах улсан ардаснь хәлән бә. Теднчн төөрәд, талдан күү- нә герәр орад, талдан күүкнд әрк зөөчквзго. Тиигхлә, чи Байчха уга үлдхч, — болад күүкн инәв.

Зөвән авсн көвүн, үкн гүүхәрн шат деерәс һәрәдҗ бууһад, көдлмшүрн одв.

Байчха арднь үлдчкәд, маңһдурас авн цуг селән: Сәклә күү- кнд — Байчхад әрк ирҗ. Кермн Сәкләлә худнр болҗ. Босхмҗдан Байчхаг буулһхар бәәдгҗ гиһәд, шуугад одхнь ил <гиҗ дотран санчкад, бийнь инәмскләд, хораһасн һарад, ах эмчүр орв...

Ф *

Асхң үдлә Иннокентий Фадеевич Серафима эмгтәһән хоюрн һартан нег ик даальң бәрсн Кермнәһүр орҗ ирцхәв. Кермн бас цуг юман белдчксн тедниг⁴ күләҗ суула. Тер эмгн өвгн хойриг орҗ ирхлә, хувцинь тәәлүләд суулһв. Герт бас дөрвн-тавн эмгА, өвгд бәәҗ. Кермн босад, цөөмә ааһст хальмг цә кеһәд, ширә деер бәрҗ тәвад, нег шил әрк тапгад, чиркст кечкәд келҗәнә:

— Не. хотн-хоша, көгшн үүрмүд, эндр Иннокентий Фадеевич,

13

Серафима бидн һурвн мана Босхмҗд хадмуд хәәһәд йовҗанави- дн. Тегәд тадниг эн мана авч йовх хотыг йөрәтхә гиҗ дуудлав. Хәрнь өмнк цәәһән бәрчкәд, дәкәд чирктә әркән бәрәд йөрәцхә- хнтн эрҗәнәв, — болв.

Ширә эргәд суусн өвгд,.эмпд, Иннокентий Фадеевич, Серафи- ма, Кермн — цугган цә бәрәд, йөрәл тәвәд, чиркс бәрәд цацл ца- цад: «Сансн кергән чик хаалһарнь күцәҗ, мөрнәннь чикнд, сар, нар урһаҗ, алтн җолаһан зөв эргүлҗ, сән байрта хәрҗ ирх болц- хатн¹»', — гиҗ йөрәцхәв.

— Үгин хоорнд, Кермн, худнртн кенәхмби? — гиҗ деед биид суусн Харцх өвгн сурв.

— Ода деерән неринь һарһҗ болщго. Хол гисн бийнь аяртан соңсхт, — гиһәд Кермн инәмсклв.

Ах эмчәсн сурад, Байчха герүрн ирәд, цәәһән ууҗаһад:

— Мама папа хойр, соцстн намаг: эндр асхн үд давсн алднд танаһур гиич ирн гиҗәдгҗ, хәрнь белдҗ автн.

— Юн гиичв терчн, альдас ирҗәхмб? —гиҗ эцкнь Сәкл сур- җана.

— Холас биш, папа. Гиич селәнәстн ирхмн. Танахн күүктә эсийтә?

— Күүктә. Мана күүкн чилмч. Нань манад нам үрн угалм. Тегәд?

— Хәрнь, күүктә болхла, күүкндтн әрк ирҗәдгҗ.

Күүкнәннь келсиг соңсчкад, экнь чочад одв:

— Акад цаг болҗахмби? Эк-эцкднь келлго, күүкнднь, чамд әрк зөөҗәнәвидн гиҗ бас келдв? Мууха бачмдҗ ирҗәхм теднчн. Хойр-һурвн өдр өмнәснь келхлә яһдг бәәсм? Ода мөрнь дел деер бидн юуһан белдхмб? Чи медҗәсн болхла, эртәснь яһад эс манд келвч? Би келә биләхн чамд, эн күүкңчн өсҗ йовна, хойр нү- дән авлго хәләҗә гиҗ, ода соңсвч? Дурндан өскхлә, эн болҗана!— гиһәд Сәкл эмгнүрн дәврҗәнә.

— Хәләхәсн давҗ яһҗ хәләх бәәсмб тана күүкиг? Тиигәд чигн арвн тав-зурһа күртлән хормаһасм бәрәд йовалм. Зуг эртәснь ма- нд эс келдгнь буру. Не, кенәхм тер ирхәр бәәсн улсчн? Кенә кө- вүм? — болад, Җирһл күүкнүрн хәләҗәнә.

— Чи, пап, мамаг бичә керлд. Намаг керлд: цокнч, алнч чини дурн. Би эврән эндр медүв. Тегәд ирҗ келдгм эн. Мини буру. Буруһим тәвтн. Мам ода бийнь хойр нүдән авл уга иамаг хәлә- һә бәәнә. Мам уга болхла, чи бидн хойр кезәнә тенҗ одх биләви- дн. Дәкәд мамд чамаг бас хәләх кергтә. Тер хоорнднь би нег кө- вүнлә таньлдчклав. Күүкән һанцхн үрн гиһәд, гертәсн һарһхм биш- вт? Хәрнь, гиичнрән күләҗәтн, — гичкәд, эк эцк хойран халха- снь үмсчкәд, Байчха гүүһәд һарч одв. "

-— Хәләлч, одак күүкән, негл шоодра. Дотрнь шулморҗ оч. Одак, юн билә? Дурн, э, дурн эсий? Тернь ирҗ кевтә. Юунч уга, күнч уга тагчг бәәҗәһәд, күүкндтн әрк ирҗәнә гиһәд келчкәд,

14

шарвадад, гүүһәд әрлв. Мел чини гем! «Эк уга күүкн елдң, эцк уга көвүн елдң» гидг үлгүр бәәдмн. Хәләлч, чамаг «э-у» гиһәд әәтрүлҗәһәд, көвүнлә таньлдад, мә чамд, нанд әрк ирҗәнә, гии- чнр нрхмн гичкәд, үүдн таш — өскә җирд одвш... — болад Сә- кл зөвәр урньдв.

Җирһл залуһан иигәд, урньдсн цагтнь өмнәснь хәрүцдмн биш. Күнд шавта, дәкәд ууртан бүтхләрн гемтәд унҗ оддгинь медсн деерән, төрүц хар-цаһан үг өмнәснь хәрүцҗ келдго. Ода бас таг- чг бәәв. Келхәс келв:

— Күүкнтн ода йоста гиҗгтә күүкн болв. Наснь чигн, цагнь чигн ирв. Кү кеснд юн му бәәх билә. Зуг ода ямаран күүнлә хар- һхнь кемҗәнә. Хәрнь күүкндм әрк ирҗәнә гиһәд байрлхас уга, урньдад бичә бәәһит, төвкнтн. Мана кергтә тоотнь цуһар бәәнә. Ямаран болвчн, кедү болвчн күн гиичд ирвчн тооһад-тәкәд һар- һх арһ бас бәәнә.

Күүкм чигн нүцкн биш. Би ик бичкнәснь авн үвинь белдәв. Та тер көдлмш, бичкн мал-гер, бийиннь хуучнла ноолда йовҗ ю чигн үзҗәхшт. Санаһан бичә зовтн. Күүкән маңһдур мордх болвчн олг-эднь, ор-дернь цуг күцц. Төвкнтн, асхн үдтн өөрдҗ йовна. Каткур орад хөөнә, шовуна мах белдтн. Наадкинь би медҗәнәв.

Медәтнрәс, элгн-саднас кениг дуудхан ода ухалтн. Гиичнр ир- сн цагт би зәңглүлчкнәв.

Эмгнәннь үг соңсчкад, Сәкл генткн тачкнад, инәҗәһәд:

— Цаг гидг юмн күчр түргәр йовҗана. Уй, өцклдүр күртл өвр деерм мөрән үзҗ йовсн күүкм, гиҗгтә болад, әрк ирҗәнә. Негхн бийнь хойр болн гиҗәнә. Дәкәд һурвн, дөрвн болад өсәд одх. Тиикләг мини шалврин өвдг төрүц хагсшго... Зуг кенә көвүн болхв тернь? Чи яһвч күүкд күнлмч, нег юм меддг болхч, эс гиҗ соңссн болхч? — гиһәд арһул келәд, Сәкл эмгндән өөрдәд суув.

— Ода юн бәәҗ чадад ирвт? ЦааДк кех көдлмшән һарч кетн. Худнран орҗ ирхлә, биитн медхт кенә көвүһинь. Үкс гиҗ һартн, катгур ОДТН; Түлх мод бас белдтн. Би невчкн көңшү һарһад, боо- рцг кенәв. Иовтн, йовтн, — гиһәд Җирһл өвгән адһав.

Сәкл дәкҗ үг келлго, фуфайкан өмсҗ авад, күзүндән шодң хөө- нә ноосар кесн ут цаһан шаалиг орачкад, сүкән, бүлүһән авад һарв.

* * *

Авч йовхар бәәсн хотан йөрәлһчкәд, Кермн, Иннокентий Фа- деевич, Серафима эмгн һурин йовхар белдәд, хойр ик даальңта хотан барун эркнд өөрдхәд тәвчкв. Серафима эмгн Кермнә герин барун булң хәләҗәһәд, кирсләд мөргв. Түүг хәләҗәһәд, Кермн бас тер булң хәләҗәһәд, хойр һаран намчлад, маңнадан күргәд, овдглҗ сууһад һурв мөргв. Иннокентий Фадеевич тедниг хәлә- җәһәд, барун һарарн заңһчкад, нә йовцхай гиһәд даальңгудыг хойр һартан бәрәд, түрүләд һарв.

15

Сәклә селәнә зүн зах тал бәәнә. ИнНокентий Фадеевичин ар- дас Серафима эмгн Кермн хойр дахлдн һарад, герән зөв эргәд, гермүдин иргәр уульнц дахад, селәнә зүн зах хәләһәд йовцхав. Уульнц дундаһур машид, трактор йовад һарһсн хаалһар йовһар йовхд күчр, тернь хойр канав болҗ одв. Тегәд ирг дахад йовсн медәтә улст амр болҗана.

Өмннь Иннокентий Фадеевич, арднь хойр эмгн дахчксн йо- вҗ йовх эн һурвнла зөрлцснь чигн, күцәд давснь чигн мендләд һарчкад, дотран алң болад, эдн даальңгуд бәрчксн хааран йовҗ йовдг болхви гилдәд, дотран санцхаснь ил. Өмн өдрнь хур орсн һазр хальтрата. Асхн үд ирснәс авн гермүдин өркәс утан деег- шән һарч салькна аюһар һотьхлзад бәәнә. Сәклән герәс бас утан һарчахиг Иннокентий Фадеевич үзчкәд, Кермн Серафима хойрт Сәкләхн гертән бәәх бәәдлтә гиҗ келҗ йовна.

— Чи, Кермн, ирхвидн гиҗ келүллч тедндән? — гиж Иннокен- тий Фадеевич сурҗана.

— Босхмҗиг теднә күүкәр келүл гиҗ сурлав. Эврән келсн уга биләв, — болҗ Кермн хәрү өгв.

— Кермн, хәәмнь, юн гидг юм һарһснчн энв? Юн күүкн эк-эцк- дән нанд эндр әрк ирхм гиҗ келх билә? Тиим болхла, Сәкләхн ю чигн медҗәдго болҗана. Бидн тиигхләг генткн толһа деернь ун- сн цасн мет болн гиҗәнәвидн. Орс тиим үлгүр бәәдмн. Тиигҗ үлгүрт келгддгнь хаша-хаацан, өвс-темсән хурахдан адһлго, аң- хун бәәсн улс тиигҗ цасн унхла, эрсән эдлдмн. Энтн, Кермн, бу- руһан эрх керг болҗ одв. Күүкән көвүнлә үүрлҗәхиг медцхәнү?

— Би көвүһән Байчхала үүрлҗәхинь медсн угалм, тиигхләг те- дн альдас медхмби? — гиҗ Кермн хәрүцв.

— Не, гем уга. Дууссн хөөн дун уга. Одхла медгдх, — гиһәд Иннокентий Фадеевич тагчгрв.

Йова йовҗ Сәклә хашан үүднд күрәд ирцхәв. Катгин өөр цев- тә кевтсн ноха, зүс буру улс.үзчкәд, босад хуцҗана. Нохан ду соңсчкад, катг дотр бәәсн Сәкл һарч ирәд, хашан үүдәр орҗ йов- сн һурвн кү үзчкәд, нохаһан хөрәд, цевинь ахрдулад, бичкн ге- риннь өөр кевтүлчкәд, гериннь үүднүр өөрдәд:

— Ортн, ортн, Иннокентий Фадеевич, ортн! — гиһәд бураһан түшәд, крыльцон өөр зогсв.

Иннокентий Фадеевич һаран өгәд, мендләд герүр орв, ардаснь дахад, Серафима эмгн Кермн хойр бас орцхав.

Сәкл арднь үлдәд, зогсҗаһад, Кермниг үзчкәд, тегәд оч кенә көвүнлә күүкән үүрлҗәсинь медәд, дотран гем уга гиҗ санад, бас герүр орв.

Орҗ ирсн гиичнр авч ирсн даальңта хотан бешин амнд тәвч- кәд, цааран ик хораһур орад, терзин өмн тәвәтә диван деер сууц- хав. Сәкл орҗ ирәд, деерк хувцан тәәлчкәд, бураһан булңд тү- шүләд тәвчкәд, ик хораһур орад хавтхасн «Беломор» папирос һарһад Иннокентий Фадеевичд нерҗ өгв. Бийнь татв.

16

Җирһл орҗ ирсн улсла мендлчкәд, Сәклиг орҗ ирхлә, герәс һарч одв, һаза удан болсн уга. Хәрү орҗ ирәд, беш деер буслҗа- сн цәәг самрад, үсләд, тослад, давсинь дигләд, болһад ширә деер тәвв. Дәкәд ааһ-сав һарһад, ширә деер тәвәд, цәәһән кеһәд, гии- чнрән тоов.

Тер хоорнд һазаһас Сәклин көгшн авһ-ахнь Цевгә Санҗ өвгн эмгтәһән орҗ ирцхәв. Дарунь гилтә, тавн-зурһан өвгд-эмгд, хойр баахн залус бас ирв. Җирһл теднд цә кеҗ өгв. Сәкл орҗ ирсн хойр баахн залусин негнднь, — Санл, тер бешин амнд бәәсн даа- льңта хот нааран авад ир, — гиҗәнә. Залу босад, хойр даальң- гиг гиигнәр өргҗ, авч ирәд Сәклән өмн тәвв. Сәкл даальңгиг се- кәд, дотрнь бәәсн әркинь һарһад, ширә деер тәвчкәд, наадкинь эмгн талан түлкәд, күүкдин белг гичкәд:

— Санл, цааһасн цөгцс авад, гиичнрин авч ирсн хот сек, — гиҗәнә.

Санл, шурд босад, цөгцс авад, ширә деер тәвчкәд, нег шилтә әркинь секәд, цөгцд дусаһад, һалд цацв. Тиигчкәд, наадк цөгцст кечкәд, түрүн цөгцинь Цевгә Санҗд бәрүлв. Дәкәд наадк улст, цугтаднь дараһарнь бәрүлв.

Санж өвгн цөгцтә әркиг зүн һартан бәрчкәд, барун һариннь дунд хурһан әркд күргәд, деегшән цацчкад:

— Не, ирсн ирүлсн уга цугтан теңгрин өвчн-шалтг уга, амулң төвкнү бәәҗ, нег-негнәннь кишгт күртҗ, орчлңгин зурһан зүүл хамг әмтнлә алтн хаалһар йовх болтха, — гиһәд, йөрәһәд, сөңгән эдлв.

Тийгәд хошад-һурвад цөгц эдлчкәд, Санҗ өвгн келҗәнә:

Бидн ю чигн сурл уга, учринь чигн медл уга өгчәнә гиһәд эн хотытн эдләдл бәәнәвидн. Учринь медҗ болхий, ах көвүн Сәкл?

— Боллго яах билә. Учринь гиичнрәс сурх кергтә. Өмәрән- хооран мана үүд алхҗ ордго улс генткн йрхлә, бидн чигн эмгтә- һән алң болҗаиавидн, — гиҗ Сәкл келв.

Санҗ өвгнә тәвсн сурвр, Сәклин өгсн хәрү соңсчкад, Иннокен- тий Фадеевич папиросан амнасн авчкад, хойр ээмән холькад, зөвәр хүүхлзҗәһәд, хоолан ясад, ханячкад келҗәнә:

— Санҗ өвгнә чигн сурсн үг, Сәклин чигн келсн мел чик. Ма- на ирлһн нег уга ирлһн биш. Би эврән көк нүдтә, шар үстә, һазр герт бәәдг, һаха мал өскдг, һазрин шим эдлдг орс күмб. Мини хаҗуд ирсн күүкд улсиг тадн меднәт: Кермн — танахна әәмгин күүкд күн, хаҗудкнь — Серафима — мини эмгн. Бидн хоорндан үүрләд, хамдан көдләд, негл кезәнәс нааран хамдан бәәснлә әд- ләр бәәцхәнәвидн. Кермн бийнь белүсн, һанцхн көвүтә. Тер көвү- һинь би бичкнәснь авн эңкрләд, негл эврәннь үрнлә әдл санад». хаҗудан авад, эврәннь һарин эрдмән дасхад, өсх-сунхднь дөң болс- ндчигн, ода бийнь күн болҗахд чигн ханад, өрүнә Кермй манаһур- ирәд, көвүндән хадмуд хәәхәр бәәнәв, танас талдан нанд дөң бол- дг өөрхн күн уга. Мини көвүн танур илгәлә, Тегәд эндрин бийднь.

17

йовҗ хадмуд хәәхм гиҗәнә. Тиигҗ келхләнь, хааран, кенә күүкнд Босхмҗдан хадмуд хәәхм гихлә, Сәклә күүкнд гиҗәнә. Босхмҗан чигн меддг, Сәклә күүкн Байчхаг чигн меддг бидн зөвтә гиҗ күүн- дәд, эндр танаһур эврәннь көвүн эрднин нерн деерәс тана күүкн эрдньд үг орулҗ, худ-анда болх седклтә ирсн улсвидн. Хәрнь эн ууҗах хотынтн учрнь тиим, — гиһәд, Иннокентий Фадеевич папи- росан авад, амндан авхар седхләнь Савр босад, Санҗ өвгнә цо- карта һанзд тәмк нерәд, Иннокентий Фадеевичд бәрүлв.

Хотын сүүрд күр цаарандан утдв.

— Гем уга, медгдҗәнә, медгдҗәнә. Хол һазриг өөр кедг мөрн эрднь, хойр күүг өөр кедг күүкн эрднь гиҗ келдмн. Мана Сәкләд хар толһата цаһан үрн бәәсн учрар, ода цагнь болад түүнднь әрк ирҗәнә. Босхмҗин эцкинь чигн, өвкинь чигн, ода бийинь чигн би сәәнәр медҗ йовлав, ода үзҗ йовнав. Тохм сәәтә, тоолврта, тоомсрта йовсн улс. Гем уга. Сән үүл. Элгн-садн болснд му юмн уга. Альмиг болх кемднь буулһдм, болхаснь давулчкхла, эврән унҗ оддмн... Хәрнь, мини келхм тер, — гиҗ Санҗ келв.

- — Бааҗа, арһулдҗатн. Амнь халхла, нам күүнд ухалх цол өг- хш. Манд бас келх үг бәәнә,— гиҗ Җирһл үгд орлцад,— бидн тиигтлән нег-негнәсн холд бәәхш. Нег селәнд, нег совхозд бәәнә- видн. Иим бачмар ирҗәхәр, цөн хонг өмнәснь зәңг өгхм биләт. Аль маниг, чидл тату, мөч муута улс, хааран одх билә тедн гиһәд дамнҗахмт? Үгчн уга, күрчн* уга деерәс бүрүлин гегәнлә урлдад орҗ ирдгтн юн болжахмб? Өрчәсн һарһад бәәсн һанцхн үрмд!г эн. Дәкҗ заяч манд үр заясн уга. Мандан үлүдҗәхш. Гертәсн һарһхдан адһҗахшвидн, — болад Җирһл цухлтв.

— Җирһлин тиигҗ келх зөв. Би чигн һанцхн көвүтәв. Ода күртл терүгән бичкнд тоолад бәәләв. Тиигн гихнь энчн бийнь өсәд, сунад йовсн бәәҗ. Генткн өцклдүр нанд келҗәнә: Мам, на- нд хадмуд хәәхм бишвт гиҗ. Юн хадмуд, кенд, хамаран, чамдый? Чи одачн баһч, гер авх болад угач! Чамаг күләҗәх күүкн альд бәәдв? Хамаһас би олхв? — гиһәд көвүһән керлдҗәнәв. Тиигхләг энчн келҗәнә: Би, көвүнчн, өсүв. Келх күүкн чигн бәәнә. Йовтн, үг орултн гиҗ келхләнь невчк тогтнад, ухалад, көвүндм дөң-ту- сан эцкин нилчәр күргҗәх Иннокентий Фадеевич Серафима хойр- ла зөвчләд, эндр ирдгмдн эн. Мана буруг, Җирһл, Сәкл, Санж өвгн тадн, тәвҗ өгтн. Бидн зөвән келҗәнәвидн. Цаадкинь биистн медтн.

— Гем уга, күүндән сән болҗана. Мана Байчха чигн му күүкн биш. Тана Босхмҗ чигн му көвүн биш. Цагин эргцәр, цагин залв- рар, бииснь хоорндан эңкр болхла, нань юмн керго. Бидн теднә җирһл үзәд, байрлад бәәхвидн, хәәрхн, — гиһәд, Санҗ өвгн һан- зан. шүүрәд авв.

— Саак Бааҗа эврәһән келәд суув, — гиһәд Җирһл босад, ик хораһас һарад, цааһасн хот авч ирәд, ширә деер тәвлһнлә, һа-

18

заһас үүд секәд, Байчха үр күүкдтәһән орҗ ирв. Ардаснь Босх- мҗ орҗ ирв. Ик хоран секәтә үүдәр суусн улс үзчкәд Байчха:

— Ах-Бааҗа мендвт, цуһар мендвт! — гичкәд, эврәннь хораһур орҗ одв. Босхмҗ бас ардаснь орв...

— Ода үзцхәвт. Ямаран сәәхн хойр үрн. Эн хойрас оньчта, эн хойрас үнтә эрднь кезә үзхт тадн? Сәәхн иньгүдм! Өсәд, босад күн болх цагнь ирнә гидг эн. Ут наслцхатн, — гиҗ Санҗ өвгн йөрәв.

— Эн бааҗатн халҗ одҗ. Дәкәд давхларн, нань күүнд үг ке- лүлхн уга. Санл, арһта деернь гертнь күргчк, келхән келҗ орквш, — болҗ Җирһл закв.

Өвгиг хәрсн ард Сәкл бас эс бурушаҗах седклән иигҗ келв:

— Кермн болвчн, Иннокентий Фадеевич болвчн, Серафима болвчн тадн манад нег му күүкн бәәхиг медәд, му көвүндән гиҗ санад, манала худ-анда бәрлдхәр ирцхәвт. Эврәннь хүв үгән ма- на авһ Санҗ келчкәд һарв. Тер экиннь келсн цөн һундлын үгиг би хүвдән зөвтәд тоолҗанав. Болв тадн икәр бичә ацг автн. Тана көвүн Босхмҗчн, мана күүкн Байчхачн баһ улс, тиигәд генткн ю болвчн татцхана. Хәләхнтн ода танд чигн, манд чигн төрүц ме- дүлҗ үг келлго бәәҗәһәд, һарһҗах аалинь. Не, түүнд гем уга. Мана авһ Санҗин келснәс бидн һардговидн. Дәкәд көвүн күүкн хойр зөвтә гиҗ келхлә, бидн альдаран одый тегәд? һучдгч җил- мүдт мана Хальмг таңһчд культштурм бүрдәһәд, кесг зун сурһуль- та баһчуд Москва, Ленинград, Саратов, Аһш, Әәдрхн, Ростов балһсдудас хотн болһнар ирҗ сурһуль уга харнһу улст умшдг, бичдг дасхла. Тедн тиигхд кесг шин һарсн дуд авч ирҗ дуулдг билә. Тер дуудас «Наһцх бааҗан цоохр ноха» гидг дуунд иим үг- мүд бәәдмн:

«...Хойр эзн зөвтә гихлә,

Хотн тана юучв...»

гиҗ, түүншң, Босхмҗ Байчха хойр бийснь тааслцҗана. Тегәд, теднәһәр боллго яһцхай? — гиҗ келәд, өмнән бәәсн цөгцән бәрәд, худнрларн харһулад эдлчкв.

— Үгдән багтад, нег-негнәннь седкл медәд, үрдүдиннь сә хәә- һәд, эндрәс авн танала элгн-садн болсндан бидн байрлҗанавидн. Тана чигн һанцхн үрн, мини чигн һанцхн үрн. Хойраһинь негдү- ләд, хошад үртә болҗанавидн. Зуг теднәнмдн җирһлнь хөвтә, кишгтә болтха, нань юмн керго, — гиҗ Кермн келв.

Сәкл босад, үүдн хоорндас күүкән:

— Байчха, нааран орцхатн, үүнд ирҗ суутн, мана күүндә соңс- тн, — гиҗ дуудв.

— Босхмҗ бас оргий? —- гиһәд Байчха инәмсклҗәнә.

— Орцхатн гившв би, тер эс медгднә чамд? Ээ, Босхмҗ бас. Өөрк күүкдчн бас ортха нааран.

Байчха Босхмҗ хойр ардан күүкд дахулад, ик хораһур орад, ширә эргәд сууцхав. Байчха босад, хот кеһәд тәвв.

19

— Эндрәс авн Кермн манала худ бәрлцҗәнә. Иннокентий Фа- деевич, Кермн, Серафима эдн чамд, Байчха мана күүкнд, үг ору- лҗ ирҗ. Бидн элг-садарн хурад, авч ирсн хотынь эдләд, амн сән үгән күүндәд, та хойран седкл хәрү цогшгон учрар чигн, эврә ухан-тоолврас иштәһәр хоорндан худ бәрлдҗәнәвидн. Хәрнь та хойр юн гиҗ санҗанат? Мана шиидвриг бурушахийт? — гиҗ эц- кнь сурв.

— Аав, ээҗ зөвтә гихлә, бидн яһад бурушах биләвидн. Бос- хмҗ таднд таасгдҗахла, би байрлҗанав, — гиҗ келн тусчкад, Байчха башрдад, хойр альхарн чирәһән хаав. — Сән, йир сән хә- рү. Зөвтә юмиг зөвтнь келәд оркхла, түүнәс ил юмн уга. Мана көвүн Босхмҗ тадниг һуңдахн уга гиҗ би санҗанав. Бидн Байч- хадан йиринә дуртавидн. Көвүн уга танахн күүкн деерән көвүтә болтн. Күүкн уга бидн көвүн деерән күүктә болҗанавидн. Хәрнь ода, мана эңкр үрдүд, Байчха Босхмҗ хойр, эндр өдрәс авн та хойр үгән авлцчксн күүкн күргн хойр болҗанат. Бидн Сәкләтә худнр болҗанавидн. Иим сәәхн элгн-садн болҗах улс ода нег цөгц бәр- чкий, эн хойр һалдмаһан йөрәһәд, — гиҗ келәд, Иннокентий Фадеевич цөгцән бәрв.

Тиигәд үгән авлцад, батлчкад, хот-хоолын сүүрд цаарандан хүрм-хүтәрән кезә, яһҗ кехин тускар худнр хоорндан күүндцхәв. Байчха Босхмҗ хойр үүрмүдтәһән бичкн хораһурн хот-хоолан авад һарцхав. Тенднь домбрин айс һарад, баһчуд нәр кеһәд бии- ллдв.

— Миниһәр болхла, хүрмиг удан татхмн биш, — болад, зө- вәр халҗ одсн Иннокентий Фадеевич, өвдг деерән бәәсн ут аль- чурар көлсән арчн бәәҗ, цааранднь келҗәнә. Үвл өөрдҗ йовна, цань хавр удшго, совхозин көдлмш улм чаңһрх. Нег үлү, Босх- мҗ ма хойрин көдлмш үвлд икдҗ оддгиг тадн меднәт. Ода дее- рән невчк завср-цол һарчана. Түүнлә харһулад, хүрмән кехм гиҗ би санҗанав. Та, Кермн Серафима хойр юн гиҗ санҗанат?

— Тана келсн мел чик, бидн зөвтә гиҗәнәвидн, — болҗ Кер- мн Иннокентий Фадеевичиг дөңнв.

— Тиим болхла, худнриннь үг соңсий? — гиһәд, Иннокентий Фадеевич Сәкл Җирһл хойрур хәләв.

Сәкл ширә деер кевтсн папиросас негинь авад, амндан зуу- һад, һал өгчкәд, нег кииләд. татчкад:

— Иннокентий Фадеевич,. тана келсиг 'бидн болһаһад соңсви- дн. Миниһәр болхла болдг ухан. Хүрм-нәр — хүрм-нәәртән, сов- хозин көдлмшән мартхмн биш. Зуг дегәд бичә бачмдултн, маниг шахад керг уга. Невчкн цаг кергтә.

— Дәкәд, мел нүцкн күүк авхмн бишт. Күүкнд әрк ирх гиҗ күләжәсмн биш тиигтлән, өлг-эд белдх кергтә. Ик балһс — Но- восибирСк орнавидн. Хүрмин -тускар кезә кех-яахинь даруһас, мдңиг Новосибирскәс ирхлә күүндий! — болҗ зөвәр шүрүтәһәр Җирһл үгд орлцв.

20

— Не, гем уга. Худ эмгн, Җирһл мел чик үг келҗәнә. Нег эл- гн-садн болсн хөөн — зөвән медлцҗәх кергтә. Чик. Хөөннь хар- һад-күүндәд бәәхгов, — болад Кермн хәрү өгв.

Көвүндән хадмуд хәәһәд, зөвән авсн худнр Иннокентий Фа- деевич, Серафима, Кермн эдн ик байрта герүрн хәрҗ ирцхәв.

* * *

Худнран һарһчкад, Сәкләхн элг-садарн күүк мордулх хөөтк керг-үүлин тускар күр-күүндә кеһәд, кен кезә ю күцәхән йилһҗ таслад, бас сахньх сам ирсиг медцхәв.

Җирһл әмтнд хот кеҗ өгчәһәд, гүүнәр саналдчкад:

— һанцхн үрн гидг күчрл кишг. Эндр өдр күртл һанцхн бийнь герт орад ирхлә, эн гер мел дүүрәд одсн болҗ медгддг би- лә. Маңһдуртан мордад йовҗ одхла^ бидн яһҗ арднь бәәхмб? Хойр көгшн нег-негән хәләлдәД, эн герин йоралд суухмн болҗа- на. Заяч, хәәрхн, манд яһсн ядуһар үр заясн болхви? — болад нүднәсн һарсн нульмсндан күч-күрч чадад уульв.

— Не, болтха, бергн Җирһл. Күүкндтн әрк ирәд, худ-анд бәрлдәд, мордулхар бәәх күн байрлад, инәх билү. Уульдгтн хаҗ- һр. Бичкә нульмс һартн. Байчха хол һазрт мордҗахшлм. Селән дотран. Кермн көвүндән Байчхаг буулһчкад, танаһур көлинь ишкүллго бәәх гиҗ бичә сантн. Күүкн күргнтн гертән чигн, та- над чигн бәәһәд бәәхгов. Цаарандан. олн зеенр һархла; таднд — хойр эмгнд махлаһан авдг цол болхн уга. Би тиигәд келчксв, — гиһәд Санл инәв.

— Санлын келсн мел үнн. Бидн өнчрхн угавидн. Зуг Байчха Босхмҗ хойр күн болаД, олн-әмтнә алтн хаалһар теңгрин өвчн- шалтг уга, кесн көдлмшәрн орн-нутгтан, совхоздан сәәнд үзгдҗ, олн үр-өңгтә, байрта-тиньгр бәәхлә, түүнәс даву манд хөв-кишг уга, — гиҗ Сәкл келв.

Маңһдураснь авн совхозин селәнә улс нег-негндән:

— Сәклә Байчхад әрк ирҗ. Кермн эмгн көвүндән — Босхмҗ- дан хадмуд хәәҗ. Удл уга хүрмнь болхмҗ, — гилдәд, ниргәд одц- хав. Хойр күн харһвас: «Шин зәңг соңсвч? Босхмҗ Байчха хой- ран хүрм удл уга болхмҗ. Дигтә, мел нег-негндән һолгдшго кө- вүн күүкн хойр»,— гилдәд байрлсан медүлцхәв.

Саарла Босхмҗиг совхозин улс баһаснь авн меддгтән, күн бол- хар бәәдгҗ гисн зәңг соңсчкад, икәр байрлцхав.

Совхозин нүүрлгч тракторист-комбайнер кесг җилин туршар дәәнә цагт чигн, нег үлү дән төгсснә хөөтк җилмүдин туршар ударник нер зүүһәд, Күндллһнә доскд оньдинд зургнь өлгәтә бәә- дмн.

Энүг тиим көдлмшч көвүн болхднь һанцхн Иннокентий Фа- деевич биш, цуг дамшлтта механизатормуд дөң-нөкд, сурһмҗла- чнь болцхасмн.

Новосибирск областин нүүрлгч тәрәчнр ик урһц авад, орн-нут-

21

гтан ик буудя орулҗ өгсндән, орденсәр, медальмудар ачлгдхла, Саарла Босхмҗ «Күндллһнә Темдг» орденәр ачлгдсн болдг.

Сәкл күүкндән — Байчхадан дуртань медгдҗәнә. Болв күргн- дән — Босхмҗд дегәд эңкр. Көвүн үрн угадан, аль көвүнә заңнь таасгдсм, нам күүкндән орхнь күргнәннь төлә икәр сахньсн бәәнә.

— Папа, эн Босхмҗар күрг кеҗ авснасн нааран, намаг мар- тад хуурвч. Урднь болхла, күүкм, күүкм гиһәд делүһән девсәд бәәдг биләч. Ода болхла, күргнәсн —- Босхмҗас талдан кү кер- глхшч, — гиһәд эцкән ээмәснь теврәд Байчха инәдм. Хәрүднь, Сәкл-эцкнь, хавтхасн «Беломор» папирос һарһҗ авад үләчкәд, арандан зууһад, һал өгәд, нег гүүнәр киилчкәд, күүкнәннь һар атхҗаһад:

— Күүкм минь, «һарһснас авхулсн» гидг үлгүр бәәдм, тегәд би Босхмҗиг —эврәннь һанцхн күргән эңкрллго нань кенән энк- рлхм? Чи мини күүкнчн, нанас холд одшгоч. Дәкәд Босхмҗ, көө- рк, эцк уга өсвш. Би эцкңь болх зөвтәв. Залу күүнд омг кергтә. Түрүн омг-тулгнь эцкнь болдмн. Ямарам көдлмшч көвун! Тер мастерскойдан одад урлхларн, толһаһан өөдән авхш, шухиһәд орҗ одна'. Токарин эрдм — амр эрдм биш. «Көдлмштән түрүн болҗ ирнә, сүл болҗ һарна»;, гиҗ Босхмҗиг ах инженернь магтна.

Чини чигн, Байчха, көдлмшчн амр биш. һазаһас хәләхд цаһан хувцта, цевр-цер бәәдлтә. Сө дүләд, нөр уга гемтә улсин таалар бәәнә гидгчн бас амр көдлмш биш. Сүл хойр җил совхозд төрж һарсн бичкн күүкдт чи цуһараднь эк болҗлмч. Хальмгт болвчн, орст болвчн, нань келн-улст эк болсн эмгнәс күндтә күн уга. Ча- маг цуһар күндлнә. Тиим хойр мана үрн болҗанат, Босхмҗ та хойр. Бидн эк эцк хойртн байрллго бәәҗ чадшголм, — болад Сәкл күүкнәннь һаринь тәвәд, ардан бәәсн стул деер. сууһад, барун һарарн зүркән бәрв...

Байчха эцкүрн хәләҗәһәд, зүн һартнь бәәсн папиросинь суһлж авад, беш тал хайчкад:

— Чи, пап, тәмкән хай, чамд зогшго. Ханянач, дәкәд зүркнчн хатхлна. һаза дару-дарунь һарч цевр аһар киилҗәх кергтә. Хо- тан ясҗа. Би чамд нуувчинәр нег зәңг келнәв, пап, чикән нааран ке гичкәд, шимлдәд: «Чи мам хойр удл уга аав, ээҗ болн гнҗә- нәт», — гичкәд үкс гиһәд, эврәннь өрәһүр орҗ одв.

Эцкнь — Сәкл күүкнәннь келсиг соңсчкад, ардаснь хәләҗә- һәд, пиджакиннь барун хавтхас көк көвәтә цаһан альчур һарһж авад, заядар һооҗсн, байрин нульмсан арчв...

Босхмҗ Байчха хойр гер-мал болад җил давсна хөөн эднәһәс күүкн һарад, ик байр учрасмн. Ууһн күүкнь һунтаднь Босхмҗин- хн дәкәд көвүтә болсмн. Тиигәд хойр үртә болад, бүтн өрк-бүл болҗ тохрад, Байчхан эцк эк хойр болн Босхмҗин эк Кермниг байрлулҗ өринь девтәсми.

22

* ф &

Босхмҗ Байчха хойр күүкн Кишгтә көвүн Арслан хойран нам яһҗ-кегҗ өсҗәхинь медлго гилтә, көдлмштән седклән өгч көдл- сн деерән, хоюрн цаарандан сурһулян өөдлүлхәр белдвр кецхәв. Кишгтә Арслан хойр эмгн-өвгнә һар деер өсцхәсн болдг.

Кемр Босхмҗ Новосибирск селәнә эдл-ахун институтд гертән бәәһәд дасҗ чадх арһта болхла, Байчхад эмчин сурһулиг балһснд одад, дорнь бәәһәд дасх, гертән бәәҗ эмчин сурһуль дасҗ болш- го болҗ һарв.

Залу күн заңһсн талан, зандн модн нәәхлсн талан гидг Босх- мҗ чигн сурһульд орв. Байчха чигн бас эмчин сурһульд орад, Но- восибирскд тавн җилин туршар бәәҗ дасад, эмч гисн нер зүүһәд, хәрү эврәннь совхоздан ах эмч болҗ ирҗ көдлв. Тер цатин хоор- нд Босхмҗ бас зурһан җил дарандан, җилд хойр дәкҗ Новоси- бирскд одҗ сурһулян дасад, аштнь инженер болсн диплом авад, өмнән тәвсн күслән күцәһәд, тиигҗ сурһуль дасхднь ик нөкд бо- лсн экнр, эцкдән икәр ханад, ууһн күүкн Кишгтәһән школд көтлҗ авч одцхав.

Босхмҗиг хойрдгч курс чиләхләнь совхозин дирекц совхоз- дан механик кев. Дипломан авад ирхләнь ах инженерин үүл даа- лһв.

Тер хоорнд наснь ирәд Иннокентий Фадеевич болн Серафима эмгн хойр теткүлд һарцхав. Саак кевтән, Босхмҗиг сурһульд орх- ла байрлад, сурһулян төгсәтлнь Кермнд, Сәкл, Җирһл эднд дөң болад, Кишгтә Арслан хойриг негл һарлцсн ачнран кевтә дахулҗ наадулад, хувц-хунр, наадһас күртлнь авч өгдмн.

Байчхан эцк Сәкл чигн җил болһн Новосибирскд — госпита- льд одҗ бийән эмнүләд, чинән-чидлнь немгдәд, зөвәр чаңһрв. Ге- риннь һаза, совхозин паркар зеенрән дахулад наадулҗасинь үзсн улс:

— Сәкл гемтә, гертәсн һархш гилдҗәцхәлү. Сәкл гемтх биш, өдр болһн зеенртәһән паркар йовҗана гиһәд өврхлә, Сәкл иим хәрү өгдмн:

— Намаһитн эрлг авхар кезәнәс нааран дууда. Би дууһинь соңслго эмчин сәәнлә харһад, эмнүлә бәәҗ эдгҗәнәв. Нам эмчин эмәс даву эм, эн хойр зем бәәҗ. Эн хойртаһан бәәхләрн юн өвд- җәх, яһҗахинь би мартчкнав. Дәкәд күүкн күргн хойрм сурһуль дасхлань, би улм чаңһрад, бийән һартан бәрәд, зөвәр залучрхад одлав. Тер бас тусан күргҗәнә. Ода Кишгтә арвн класс чиләтлнь торлцхар седҗәнәв, — гиһәд инәдм.

* * *

Җилмүд, цаг давад, дәәнә көләр ардан хаяд һарсн хальмг тег дәәнә хөөтк җилмүдт бас күч авад, ясрад, мал-гернь өсәд, өмнк кевтән тохрҗах зәңг Сәкләд, Саарла Босхмҗинд соңсгдад, эднә

23

совхозас хоша бәәсн кесг өрк-бүл хәрү нүүһәдйовҗ одцхав. Тед- ниг үдшәһәд йовулчкад, герүрн ирхләрн Сәкл, Җирһл, Кермн һур- вн бас һазр талан һарх ухаһан Босхмҗ Байчха хойртан медүләд бәәцхәв.

— Та хойр ода сурһулян сурҗ аввт. Көвүн күүкн хойртн өсҗ йовна. Өдр ирвәс мана чидл хәрәд йовна. Арһта деерән орн-һаз- ран темцәд, муурсн цагтан теегтән ясан өгсн болхла, һундл уга билә, — гилдәд, көгшдүднь хойр-һурв дәкҗ келәд оркв.

Босхмҗ Байчха хойр бичкнәсн авн энд ирҗ өсҗ-боссндан, эв* рә һазр-усн, хальмг тег гиҗ нам ухандан чигн авдго билә. Ода экнрән, эцкән тиигәд келәд, хоша бәәсн хальмгуд нүүһәд йовад бәәхлә, эдн бас хоорндан күүндәд, иргчдән тәрә хурачкад нүүх- мн гиҗ Босхмҗнь келдмн. Не, тиигий болҗ Байчха зөвшәрдмн. Иргч җилнь ирхлә, тәрәһән хурачкад, совхоз намрин көдлмштән күч-күрч чадҗана, үвл энд әвр догшн ик түрү үзүлнә. Үвлзчкәд, хавртан нүүхмн гиһәд, көгшдүдән үгдән орулад, дәкЗд үвлздмн.

Болв эцкиннь чидл чилҗәхинь медчкәд, эмч Байчха залудан, Босхмҗд келҗәнә:

— Папан цогцнь муурчана. Сүл цагт дала үг келдгән уурад, орн деерән буру хәләһәд, саначрхад кевтнә. Өцклдүр орхлам на- нас иигҗ сурв: — Танахн нүүшго болхла, маанриг күргчктн. Би- дн һурвн көгшн, теслцәд, һарсн-төрсн теегтән яһад болвчн бәәҗ чадхвидн. Та хойр энд өсҗ босвт. Сән көдлмшт бәәцхәнәт. Әмтн тадниг икәр күндлңә. Тадн эндән бәәтн. Тер Иннокентий Фадее- вич Серафима эмгн хойрт баран болҗахт.

— Тер үгинь соңсчкад, би нүднәннь нульмснд күч-күрч чадад, буру эргәд һарув. Миниһәр болхла, сүл сурврнь болҗах кевтә. Хәәмнь, Босхмҗ, ухал, яһий?

Нанд бас хальмгурн одх дурн күрнә. Би теегән бар-бүр мед- нәв. Чи чигн тиим болхч. Эн совхозиг би өссн-боссн һазрт тоолнав. Ма хойрин үүрмүд цугтан эндлм, хайҗ теднәсн сална гидг бас күчр... Чи ма хойрт сурһуль сурхт ямаран кевәр совхоз дөңгән чигн күргв, оньган чигн өгв. Ода хайчкад нүүхлә^ юн гиҗ санцхах?

Байчхан келсиг Босхмҗ тагчг сууһад соңсчкад, хавтхасн па- пирос һарһад татчкад, үүднә өмнәһүр нааран-цааран йовдңнҗа- һад келҗәнә:

— Папан сурвр мел чик. Көгшдүдәй түрүләд нүүлһчкхмн. Би тәрә тәрчкәд, сулдхвр авнав. Тегәд һазртнь күргәд, дәкәд эв- рәннь нүдәр теегән, тер улсин җирһлинь шинҗләд, мал-геринь хә- ләһәд ирнәв. Чи юн гиҗ санҗанач, Байчха?

,— Би зөвтә гиҗәнәв. Кишгтә Арслан хойр бичкн биш. Бидн түрхн угавдн. Чи йовад ир. Ирчкәд тегәд медий.

Тиигж зөвшләд, ухаһан көгшдүдтән келәд, хавр ирхиг күләц- хәв. Хавр ирхлә, Босхмҗ тәрәһән тәрчкәд, сулдхвр авад, хадм эк- эцкән Сәкл, Җирһл, экән Кермниг, өлг-эдинь ачад, машиһәр төмр хаалһд күргүләд, хальмг теегтңь күргәд ирсн болдг.

24

Ут хаалһд йовад зууран кесг ик балһсдудар дәврәд, Москвад бууһад, Улан площадьт одад, Ленинә Мавзолейд орад, ик гид- гәр байрлад, хәрү төмр хаалһар йовад Дивн деер ирҗ бууцхав,

Дивн деерәс маши олҗ авад, өлг-эдән ачад, Элстүр һарад йо- вҗ йовад, Манц һол һатлҗ һарад, Приютнур хәләһәд һарсн хаал- һд орчкад, хальмг тег үзчкәд, Сәкл Босхмҗас эн машиһән зогса- лч гиҗәнә. Босхмҗ маши збгсав. Сәкл, Җирһл, Кермн һурвн ма- шинәс бун, үкс гиҗ хаалһас хаҗиҗ һарад, савиһәд урһсн көк буу- рлдаг хойр һарарн атхад, өвдглҗ суучкад, үнршләд, зөвәр болц- хав...

— Өссн-боссн эңкр теегин үнр эн буурлдад бәәдмн. Ямаран каңкнсн үнр, — гиһәд, Сәкл атх буурлдаг Элст күртл хамртан шахад, үнршләд ирв.

— һарсн-төрсн һазрин үнрәс эңкр, дота юмн угаһинь тиигхд, тер һурвн көгшәг үзчкәд би медүв, — гиҗ хөөннь Босхмҗ хәрү совхоздан ирчкәд, совхцзин улсла күүндҗәһәд келсн болдг.

Түүнә хөөн хойр җил болад, Босхмҗихн Хальмг таңһчур нүүҗ ирәд, Элстәс хол биш бәәсн «’Царң» нертә совхозд Байчха больни- цин ах эмчәр көдлв. Саарла Босхмҗиг селәнә эдл-ахун Министер- ств тер совхозд директөр тәвв. Түрүләд Элст деер «Сельхозтехни- ка> гидг бәәрнд ах инженерәр үлдәхәр седхлә^ Босхмҗ зөв өгсн уга. «Царң» совхоз бүрдәд тавн җид болҗана. — Би селән һазрт көдләд дасчксн күмб. һазрас, машинәс хол бәәҗ чадшгов. Совхо- зур ах инженер илгәтн,— гив.

Экләд күүндснәсн авн, Босхмҗиг дамшлтта, медрлтә инжене- ринь кадрин ахлач медв. Тегәд, директор йовулхмн гисн селвг һар- дачнртан өгсмн. Совхоз олн халхар делгрҗәх эдл-аху бәәҗ.

Тәрә тәрдг, хөд, һаха, бод мал өскдг. Бод малын нурһлҗ саа- лин үкрмүд. Элстин күч-көлсчнриг үсәр теткх даалһврта хойр саалин фермтә.

Хөөннь болхла, даңһар 20 миңһн толһа. Сиврин совхозд Босх- мҗ шишлң тәрәнә һазрин халхас талдан, хөн, үкр өскх көдлмшт орлцдг бәәсмн. Сиврин совхозд тиим олн хөн чигн уга, нурһлҗ һаха, шову асрҗ өскдг.

Экн түрүндән директор болад ирн тусчкад, эргәд мал-герләнь таньлдчкад, кесг миңһн торһн нооста хөд үзчкәд, урдан Босхмҗ торһн нооста хө үзәд уга бәәсмн, зөвәр уха туңһав.

Тәрә тәрдг һазринь шинҗләд, дала ик урһц өгшгоһинь эн медв. Үкрәс үс икәр авхар седхлә, элвгәр шүрүн болн җөөлн хот белдх керг. Хөрн миңһн хөөнд өвсн бас кергтә. һаң догшн болсар өвснә урһлт мууһинь бас медв. Хөөг торһн ноосна төлә бәрҗәхнь ил. Ик, сән чинртә цевр ноос авхин кергт хотас талдан сән хәләмҗ, асрмҗ кергтә. Көдлмштән дурта хөөчнр кергтә. Ода деерән хөө- чнр цөн.

Директор Саарла Босхмҗ хойр нарн болзгта көдлмштән бәә- дг болв. Зәрмдән, нам нурһлҗ гилтә, Байчхаг, күүкдән унтаднь

25

йовҗ оддмн: хошмуд, саалин фермс эргәд. Эндрк бәәдләр бәәхлә, совхоз үс чигн, ноос чигн шаңд күцәҗ өгч чадшго. Усн кергтә^ усн. Альдас авхм? һанцхн теңгрт нәәлхлә, һаң теңгрәс күчтә бол- җана. Тәрмр өвсн кергтә. Сиврин совхозд олн җил урһдг люцерн яһҗ тәрҗ һарһдг уханднь орв. Услвр угаһар теегт тер өвсн урһш- го. Буудян һарциг икдүлх кергтә. Удобрень кергтә. һазрин тус- кар болхла, Босхмҗ урһц яһҗ икдүлхинь медҗәнә. Тер тускар ик дамшлтта күн. Ус альдас авхан ухалад: өөрхнд һол чигн уга. Иҗл һол эндәс һурвн зун дууна. Района ахлачнрла харһҗ селвлщәр, Босхмҗ райкомин негдгч сегләтр Зурмтын Бадмла харһад, ухалҗ, санҗ йовсан цугтаһинь һарһад келв.

Района партин комитетин сегләтр Зурмтын Бадм Босхмҗин келсиг болһамҗтаһар соңсчкад, зөвәр тоолврта, ик медрлтә кө- вүн бәәҗ гиһәд, дотран байсад, түүнә келсн тоотын тускар райо- нд, таңһчд ямаран зура бәәхинь, кезә, хама боодг, усн гүүдг ка- нал тосхгдхинь келҗ өгв. Үлгүрнь, Манц һол болн Чоһран һол деер ик боодг тосхгдх, тер боодгас каналар усн гүүһәд Хар һаз- рар, Яшкуляр эргәд, Чилгрәр, Убтан Эргәр дәврҗ һарад, ода Босх- мҗин бәәсн совхозд ирхиг келв. Тер цагт совхозмуд болһн тус- тустан олн җил урһдг тәрмр өвс тәрх, кесг зууһад гектар һазр каналын көвәһәр авхмн гив.

Сегләтрин келсн зәңгд Босхмҗ йир икәр байрлад, энүнә нүднд, шор-шор гиһәд гүүҗәх уста канал үзгдәд, амнаснь авн кө- крәд урһҗах, күүнә белкүсцә люцерн өвсң, түүг услҗах машид үзгдв.

— Ханҗанав тана келснд. Тертн ирх цага кишг. Элстин күч- көлсчнр ода үс элвгәр өгтн гиҗәнә. Икр хурһд, чинртә ноос элә- дәр хөн болһнас авхмн гиҗ шаң бас некҗәнә. Айдҗатн, күләҗә- тн, боодг тосхчкад, канал малтчкад тегәд үс, ноос өгнәвидн гиж келҗ болшго. Оңдан арһ олхмн. Буудян урһц икдәх арһ манд ода бәәнә. Би, нанас урд көдлҗәсн совхозин һардачнриг гемнхәр бәә- хшв.

Тәрәнә һазрин захар, совхозин складын чолун болад, хатурж одсн удобрень асхата үрҗ оч. Юңгад һазрт эс цацҗаснь нанд мед* гдҗәхш. Эн төрин тускар нанд онц зура бәәнә. Эн намрас авн тер зураһан эклнәв. Өвс альдас авхнь медгдхш. һазрин өвсиг май сарас авн цасн унтл хармад хадх кергтә.

Мана совхозин һазрт хойр зу һар гектар аһута сән царң бәә- нә. Үвлин цасн хәәлхлә, намрин чиг ик болхла, тер царңд ик усн хурдг бәәдлтә. Зуг тер усн царңгас гүүһәд һардг һус олн бәәҗ. Тер царчгиг эргүлҗ хаһлад, дендр босхад усн һазаран һардгоһар кеж болхмн. Дәкәд намрин эклцәр тер царңгиг боронаһар самлчкад, олн жил дарандан урһдг өвснә эк цацчкад, хаврин түрүһәр бас нег самлхмн. Тер цацсн экнә өвсн царңгин өвснлә хамдан урһхла, хадлһн нигт болхнь ил. Зуг та, тәрмр өвснә эк хулдҗ авх зөв нанд өгтн. Би урднь көдлҗ йовсн совхозиннь директорт бичг бичләв.

26

Тер бичгтән тәрмр өвсн-люцернә эк хулдтн гиһәд, эврәннь зовлң- ган медүлләв. Өгнәв гисн хәрү ирв, — гиһәд, Босхмҗ дотр хавт- хасн бичг һарһад, Зурмтын Бадмд өгв. Тернь тер бичгинь умшч- кад, бидн дөң болнавидн гив.

Босхмҗин зовлң медсн кевтә, тер намр хурта-чиигтә болад, үвлиь цаста болад, царңд ик усн тогтв. Совхозин механиза- тормуд, агрономчнр директорин зураһар царңд кех тоота көдлм- шинь цугтнь күцәв. Аш сүүлднь, царңд хурсн усн һазрт уугдад, өв- сн йир нигтәр урһв. Тәрәнә һарц бас сән болв. Малдан цадтлан күрх шүрүн болн җөөлн хот совхоз белдҗ авад, ирсн үвләс бүрн- бүтн һарад, малыннь төл сән болсар зун нәәднр хөөнәс зун арвн хурһ, зун үкрәс йирн туһл авсмн. Хөн болһнаснь тавад дундур килограмм ноосн һарсмн, совхоз җилән орутаһар төгсәв.

Тер җилдән Босхмҗин совхоз нүүрлгч эдл-ахусин тоод орсмн. Түүнәс авн, җил ирвәс, совхозин көдлмш йовудта болад, малас авдг шим-шүүснь элвг болад, би деерән авсн даалһвран күцәдг болсмн. Дәкәд хөөчнр бәәдг арв һар гер шинәс хошмуд деер бәр- гдв. Хур-чиигт болн үвлд өмсдг хувцар цуг хөөчнрән теткв. Сов- хоз деер хуучн больницлә залһгдад, шин гер бәргдв. Школын. интернатын герт бас залһвр кегдв.

Залуһиннь һардврар совхоз бәәдлән сольҗахинь нүдәрн үз- җәх Байчха бас цаган тоолл уга эрүл-менд харлһна көдлмш сов- хозин күч-көлсчнр дунд бүрдәв.

Долан хонгт хойр дәкҗ цуг хошмуд, үснә фермс, бригадмуд эргәд көдлмшчнрлә, хөөчнрлә, саальчнрла, үкрчнрлә хәләҗ шин- җләд, гемтә-эрүлинь йилһәд, эмнәд, цугтаднь аптечкс хадһлдг да- схв. Фермс деер, совхоз деер бичкдүдиг цугтаһинь харҗ-шинҗ- лҗ эмндг болһв. Ах эмч нөкднртәһән кезәдчн әмтнә нүднд йовдг болв. <

* ♦ *

Кишгтә Арслан. хойр Элстд ээҗнр, аавтаһан бәәһәд, школд орҗав. Зунднь гертән ирәд, эк-эцкләрн бәәдмн. Сурһулян сәәнәр сурдг көвүн күүкн хойрта Босхмҗ Байчха хойр зөвәр санамр бәәцхәсмн.

Удсн уга Кишгтә школан сәәнәр төгсәһәд, Әәдрхнд одад мед- институтд шүүврән өгәд, эмчин сурһульд орв. Тернь эк-эцк хойр- тнь, нег үлү, наһц ээҗ-аав хойртнь чигн, ээҗ Кермнд чигн үзгдәд уга байр болв.

Эгчән эмчин сурһульд орсн җил Арслан нәәмдгч класст орв. Сурһульдан чигн сән, дәкәд тогтун көвүн багшнрт гаасгддмн. Үүрмүднь чигн бас терүг күндлдмн.

Хаврин каникулд Асрлан хәрсн уга. Ээҗнртәһән бәәх көвүг хәрҗ эс ирхләнь эк эцк хойрнь дала төртән чигн авсн уга: дөрвн- тавн хонга амрлһнд нааран-цааран йовад, керг уга гиҗ санад...

27

2

Школын шин сурһулин җил эклснәс авн гилтә, дүңнхд хөр күрсн наста, һазадын орна җинс шалврта, бас алг-цоохр импортн курткта, арвһр үстә нег көвүн, Арсланиг школас герүрн ирҗ йов- хлань тосҗ харһад, мендләд, һараң өгәд: — Мини нерн Джек, чини нернчн кемби? — гинә.

Арслан таньдго көвүнүр ормаҗ хәләчкәд, сәәхн хувцинь үзәд: — Би таниг таньдгов, түрүн болҗ үзҗәсм эн, нерм Арслан, — ги- һәд, һаран өгнә.

— Кедүдгч класст сурдвч, Арслан? — гиһәд, хавтхасн гилвксн цаһан портсигар һарһад, дотраснь сигарет авад, амндан зуучкад, тачкнулад хаахлань портсигарин деерк булңднь һал асв, түүнәсн һал кечкәд, Джек ута пүргүләд татв. Арсланиг портсигаринь һәә- хҗәхинь медчкәд: — Мә, бәрәд хәлә, энүгичн нанд Италий орсн үүрм белг гиҗ авч ирлә, — гиһәд Арсланд өгв. Арслан портсига- ринь авад, секәд, дәкәд хааһад, ассн һалынь унтрачкад, хәрү эзн- днь өгв.

— Мини портсигар чамд таасгдҗану? Чи тәмк татдвч?

— Уга, би тәмк татдн угав.

— Сән. Ода нәәмдгч класст сурчах күн тәмк татв гиҗ гем уга. Чини үүрин көвүд биш, нам күүкд тәмк татцхана. Чи теднәс юуһа- рн дутувч? Би чамд бас иим портсигар авхулҗ өгнәв. Иим сәәхн үзлтә, өндр нурһта көвүн амндан сигарет аралдад оркхла, хәләхт ямаран өврмҗтә болх. Күүкд чамас тас нүдән авшго, — гиһәд Джек инәв.

— Арслан, герчн альдв?

— Герм совхозд, эк-эцкм тенд көдлдмн. Би энд ээҗнртән бәә- һәд, школд орҗанав. Эгчтәһән хоюрн бәәләв. Эгчм школан чилә- һәд мединститутд орла.

. — Эгччн йовҗ одсн болхла, чи амрҗч. Чамас нүдән авдго бәә- сн. Альдаран однач? Бичә йов. Су, урокан ке. Эс болх көвүдлә би- чә наад!: һаза удан йовхлачн һарад хәәдг бәәсн. Тиимий?

— Тиим, тиим, тиигдг билә эгчм. Ода би йир һанцардҗанав. Эгчән санад бәәнәв, — гиҗ Арслан хәрү өгв.

— һанцардҗана гиснчн юмби? Сән көвүдлә үүрлх, залу болх ке- ргтә. Эк эцк хойрчн хөөчнрий, совхозд бәәдгәрн?

— Уга. Эцкм — совхозин директор, экм — эмч.

— Оо! Әвртә эк-эцктә күн кевтәмч! Нань дүүнр бәәнү?

— Уга, бидн хойрхмдн.

— Тиим болхла, дурндан бәәж чадх күн кевтәмч. Күүкнь холд йовх, көвүндән әвртә эңкр болҗахгов теднчн. Төрүц ю чигн хармн- шго. Ээҗнрчн чамаг керлднү?

— Уга,. керлдхш. Холд бичә од. Удан бичә йов. Номан дас, — гилдәд, ардм орцхана.

Иигәд күүндә йовҗ эн хойр Арслана герт күрч ирв.

28

— Би эн герт бәәдв. Арвн нәәмдгч патьр.

— Телефон бәәнү танад?

— Бәәнә. Пап тәвүллә.

— Телефонаннь номеран ас. Бичҗ авнав. Хая-хаяднь җиңнүл- җәнәв. Ода таньл болсн, дәкәд чигн харһад бәәхвидн. Кемр чамд импортн юмн кергтә болхла, нанд келчк, би олад өгхв, — гиһәд, Джек, җинсән заав. Ик үнтә биш, мөңгн бәәхлә олдх.

Арслан кевүнә келсиг соңсад, инәмскләд, дәкәд сәәнәр куртк җинс хойринь шинҗләд хәләчкәд:

— Чи, Джек, сурһуль сурдвч, аль көдлдвч?

— Би заводт көдлдв. Сард хойр-һурв командировкд йовгдна— талдан балһсдур. Москвад, Киевд, Львовд, Одесст күрдв. Дәкәд заочн институтд дасҗанав.

Арслан дәкн өврмҗтәһәр Джекиг хәләчкәд, икәр таасҗахан медүлв.

— Чини герчн Элстд бәәнү? — гиҗ Арсланиг сурхла: — Нань альд бәәхм? Заводм энд, кергтә болхла, хайган өгнәв, бичҗ ав, телефон бас бәәнә, җиңнүлҗә. Талдан күн трубк авсн цагг Джекиг дуудчктн үүрньв гиҗә,—гичкәд, хавтхасн портси- гаран һарһҗ авад, йир эвтәһәр секәд, сигарет авад, тачкнулҗ хаа- һад, һал кечкәд, үләһәд унтрачкад, портсигаран деегшән хаяд, хавлҗ авад, хавтхдан тәвчкәд, менд бә гиһәд, һаран өгәд, иигән һарчкад, ардан хойр-һурвн дайлв.

Арслан Джекин ардас хәләһәд, зогсҗаһад, толһаһан заальч- кад, герүрн орв. Орҗ ирлһнләңь ээҗнь — Кермн өмнәснь тосад:

— Эндр мууха удвч? Школдан даалһвр күцәвч? Хотчн белн билә, ода көрч одсн. Частын зуур халулчкнав. Хувцан тәәл, һа- ран уһаҗа. Школасн һарн күрч ирдг көвүн, эндр зөвәр удвч, — болад беш деерк хотынь халулв.

Арслан эврәннь хораһур орад, стол деер. портфелән тәвчкәд, һар-нүүрән уһаһад, арччкад:

— Ээҗә, шулун халул, гесм өлсҗәнә, — гиһәд, хойр альхан шудрад, кухнюр гүүһәд орв.

— Айдҗа, халҗана. Хотан уухан мартад, тиим удан йовад йо- вхла, гесн өлсх биш, нам гесндән гем авхч.

— Ээҗә, би школд үлдсн угав. Хәрҗ аашҗ йовад, нег сән кө- вүнлә харһад таньлдув. Иир ке хувцта: импортн җинс шалврта, курткнь бас тиим. Башмгнь сөм дүңгә өндр давхргта, бас импор- тн. Хувцндан әвртә кевәр зокҗ.

— Урднь таньдг билч тер көвүһән? — гиһәд, әәмссн дууһар ээҗнь Кермн сурв.

— Уга, шин таньлдув гиҗ келвшв би. Түрүн болҗ үзҗәсм тер.

— Ода болһаҗ көвүдлә таньлдҗах кергтә. Тедн дотрчн аля- азднь чигн бәәнә. Тиимсәснь холд йовх кергтә. Тер классинчн көвүд ямаран сән. Теднләрн үүрлҗә. Эс болх эн-тенд йовсн көвү- длә болһаҗ таньлд, — гичкәд ачиннь өмн хотынь тәвҗ өгв.

29

Арслан хотан ун бәәҗ, ээҗдән таньлдсн көвүнәннь тускар ик өргмҗтәһәр келв.

— Чи үзсн 'болхла, бас таасх биләч. Йир сәәхн хувцта, цевр- цер бәәдлтә. Көдлмштән одхар адһад йовҗ одв. Заводт көдлдгҗ, дәкәд институтд заочн сурчана.

— Ю әәҗәнәв! Институтд сурдг болхла, терчн бөдүн залу бол- хгов. Чамд тер ямаран үр болҗахмб? Әрлһ терүгән, хол йов ги! Терчн чини экичн эргүлх. Дәкҗ бичә харһ түүнләрн! — болад Кермн шоодв.

— Нанас дала ах биш, мана Кишгтәлә цацу дүңгә, бас негдгч курст дасҗ йовдгҗ. Чини келҗәснлә әдл көвүн биш, ирхләнь үзхч. Би дахулад авч ирнәв. Залу биш, баахн, нурһнь нанла әдл — өн- др, — гиһәд, Арслан ээҗдән цәәлһв.

Хотан уучкад, босад, аман зәәлчкәд, Арслан диван деер кев- тәд, «Огонек» журнал авад кроссворд тәәлв. Тиигҗәһәд, духуцад, унтад одв. Маңһдуртнь Джек дәкәд, тосҗ харһад, Арсланд җинс шалвр авч ирҗ өгәд, герүрнь дахҗ ирв. Нанд өгдг мөңгн уга_г эк- эцкәсн мөңг сурад, авнав гихләнь Джек гем уга ав, мөңгинь хөө- ннь авнав гиһәд, җинсиг Арсланд өмскчкәд^ көтләд, нүр-герин өмн зогсаһад:

„_: гт. Не, ямаран, Арслан? Әвртә гидгәр зокҗанач? Школдан өм- сәд од. Үүрмүдчн яһҗ өврх. Альдас авуч гихләнь эцкм авч ирв ги. Медүвч?

— Медүв, медүв, —- гиһәд Арслан җинсән иләд, икәр байрлад, — ээҗә, нааран һарлч, хәлә, одак мини таньлдсн көвүн нанд авч ирв. Хулдҗ авх кергтә. Нанд зокҗану?

Ээҗнь цаадк хораһасн һарч ирәд хәләчкәд:

— Яһсн уутьхн юмби энчн? Чирчиһәд, һуйчн чирдәһәд, бульчң- чн хаһлад һарн гисн бәәдл һарч. Ямаран зоклт бәәдм, — гиһәд Джекүр эмгн болһаһад хәләв.

— Чи медҗәхшч, ээҗ. Энчн ода баһчуд иим шалвр өмсцхәнә. Би хулдҗ авнав. Амрдг өдрлә хәрәд, мөңг авч ирнәв.

— Кедү мөңгнәв энчн?

—. Үнтә биш. Зун арслң. Пап мам хойр нанд өгх.

— Ю, 'дәрк! Яһсн үнтә юмби энчн? Хоосн мишнгин утцар гүр- сн болсн кенчр бәәдлтәлм. Чамд тер килң, дәкәд сәәхн костюмс бәәнәлм. Түүгән өмсәд, эләвчн болх, Бәг, өгчк эзнднь. Эк эцк хойрчн керлдх, — гичкәд, ээҗнь хәрү хораһурн орв.

Ээҗиннь ардас хәләҗәһәд, Арслан җинсиг хәрү газетднь ора- һад, Джекин сумкднь дүрчкәд, һарий болад, үүд секәд һарв.

— Энд хол биш, һурвн гер һатц, наһц аавм, наһц ээҗм бәәнә. Тиигәрән одхмн. Мөңгинь тедн өгх, — гиһәд, Джекиг дахулад һа- рв.

Наһц аавиндән орҗ ирлһнләнь теднь зееһән үзчкәд, өмнәснь бослдад, хәлә Арслан ирҗ йовна. Кесгәс нааран ирәд уга билә, гилдәд, шууглдад одцхав.

зо

Наһц ээҗнь адһад, кухнюр орад хот стол деер тәвчкәд, зее- һән дуудв. Арслан Джекиг дуудад, хоюрн хот уув. Хотан уучкад, Джекин сумкас җинс шалвр һарһад, өмсчкәд, Арслан наһц аави- ннь өмн зогсад:

— Аава, хәләлч, эн көвүн нанд эн җинс шалвр олҗ өгв. На- нд йир таасгдҗана, иим шалвр би өмсәд угав. Мини үүрмүд цуг- тан иим шалврта. Би болхла, көгшн өвгн кевтә иим у шалврта йовнав, — гиһәд, шалвран наһц аавиннь өөр хайчкв. Наһц аавнь зееһиннь шин шалвр хәләчкәд:

— Таасгдҗахла ав, өмс. Әмтнә көвүдәс дор бишч тиигтлән. Кедү мөңгнәв энчн?

— Аава, зун арслңга. Үнтә биш. Хойр зун арслңга иим җинс шалврмуд бәәнә. Хәрнь энчн үнтә биш. Би хәрәд гертәсн авч ир- нәв. Эн җинс танад бәәҗәг. Мөңгинь өгчкәд, тегәд өмснәв, — ги- һәд, Арслан шалвриг эвкәд, ээҗдән өгв.

— Шалвр авх мөңг авхар тер җилә һазрас юуһан хәәхмч. Бас школасн дутхар бәәнч? Мөңгинь ода өгчк, — гиһәд аавнь эмгән дуудад, — зун арслң өгчк. Эн шалврин үннь тиимҗ. — Җирһл цааран орад, авдрасн зун арслң һарһад Арсланд өгв. Тернь шүүрч авн, ээҗ-ааван теврәд үмсчкәд, мөңгиг Джекд өгчкәд, дор ормдан җинсән өмсв.

— Не, ямаран аава? Ээҗә?

— Ю, дәрк, яһсн чирчхр юмби энчн. Махмудчн бултрад һарн гиҗәнә, мел таг-яг болҗ одвч.

— Тадн медҗәхшт, аава, ээҗә. Энтн тиим мод ода. Не, би йов- нав, номан хәрҗ даснав, — гиһәд, өмсҗ ирсн шалвран газетд ораҗ авад, Арслан үүрән дахулад һарв.

Джек һаза һарчкад: — Би хургт орхв, заводт однав. Аяртан, нәәмн часла чи гертәсн һарад ир, би тер кемд ирчкхв, — гив.

Джек йовҗ одв. Арслан герүрн ирәд, дегтрмүдән һарһҗ авад номан дасв. Ээҗнь Кермн ачан ямаран шалврта йовхинь оньһсн уга.

Арслан цуг халхарнь номан дасад, сүүлднь хальмг келәр өгсн даалһвран кехәр, тетрадян һарһҗ авад, секәд, өгсн даалһвринь умшв. Дала әәх юмн уга бәәҗ. Арслан һурвн көгшн дотр өссндән хальмг келән сәәнәр меддг билә. Багш энүг даңгин магтад, үүрмү- динь Арсланла әдләр төрскн келән медх кергтә гидмн. Эн даалһ- вран чигн дарунь кечкәд, Арслан часан хәләв. Тавн минут уга нәәмн болҗ оч. Үкс тетрадян, умшлһна дегтрән хурачкад, һарад ирхлә, Джек герин булңд зогсҗана.

Хоюрн инәмскләд, герин булңгас иигән һарцхав. Джек тәмкән татад, утаһинь деегшән пүргүләд сууҗана.

— Не, эн ээҗдчн җинсчн таасгдву?

— Эн ээҗм намаг җинс өмсҗәхим оньһсн уга. Би орҗ ирн эв- рәннь хораһур орад, номан дасад, минь ода босув, — гиҗ Арслан

31

хәрү өгв. Эн хойр тиигә йова-йовҗ кафен өөр күрч ирв. Джек тог- тн тусчкад:

— Чи, Арслан, өлсҗәхшийч? Би асхн хот ууһад угав, гесм йир өлсҗәнә. Хот уй?

— Өлсҗәхлә уулго яһнач. Орий. Би цадхлңв. Чини өөр суу- нав, — гив Арслан. Тер хәрүһинь соңсн Джек кафеһүр орв. Үкс өмәрән йовад, ца булңд нег столын ца сууцхав. Джек официантк күүк дуудад, ямаран хот авч ирхинь келв. Тернь удсн уга, хойр көвүнә өмн хотынь авч ирәд тәвчкәд: — Нань юн кергтә таднд?— гиҗәнә. Джек Арсланур хәләҗәһәд:

— Хойр шил пиив авад иртн, — гив.

Официантк дарунь гилтә хойр шил пиив авч ирәд, 'бөгләһинь авчкад, стол деер тәвв. Джек хойр стаканд кечкәд: — Арслан, чини җинсиг йөрәчкхмн. Бәрчк өөрк пиивән?

— Би төрүц пиив ууҗ үзәд угав, Джек, керго, чи уучк,—гив.

Тиигхлә, Джек җе гитлән инәһәд, стулыннь нурһ түшәд гедр- гшлчкәд, стаката пйивиг авад уучкад, дәкәд дүүргәд кечкәд, үкс- үкс гиһәд хотан идв. Тиигҗәһәд, дәкәд стакаһан һартан авчкад:

— Не, Арслан, бәрәд хәләлч. Кииһән авлго ик-икәр балһад у. Юмн болхн уга, — гиһәд, һартнь стака бәрүлв.

Арслан үг келлго, стаката пиивиг авад, ик-икәр балһад, ууһад оркв. Ун тусчкад, цахад, хәрү һарһн алдад, нүднәснь нульмсн һа- рад әрә теслцв.

— Терлм тер. Ода хот ид. Пиивчн догшн биш. Икәрнь тәвсн бийнь зурһан градус, — гичкәд, Джек дәкн нег шилиг авад, ста- каст кев. Хойрдгч стакаһинь Арслан амрар уучкв. Энүнә махму- днь халу дөрәд, толһань невчк эргсн болад, чирәнь инәмскләд, үг келх дурнь күрәд ирв. Джек официанткиг дуудад, дәкәд хойр шил пиив авхулв... Кафеһәс эдн йисн час давад, арвн эклхлә һа- рад, шуд Арслана герүр ирцхәв.

— Чи, Арслан, пиив уусан ээҗдән бичә медүл. Үүдән әрәхн се- кәд, көлиннь үзүрәр ишкәд, ә угаһар өрәдән ор. Ээҗән яһвч иим удан гйхлә, кинод одад хойр сеанс хәләвүв ги; хот у гихләнь, те- нд буфетәс бутерброд идәд, цә уучклав ги, — гиҗ селвгән өгчкәд, Джек иигәрән һарв.

Арслан инәмскләд, шатар өөдән давшад, гериннь үүднд ирч- кәд, хавтхасн түлкүр һарһад, тәәләд орҗ ирн, хораһур ә угаһар орад, хувцан тәәлв. Ачан орҗ ирсинь соңсад Кермн:

—< Мууха удан йоввч, Арслан?

— Кинод, хойр сеанс хәләвүв. Иир сән фильм бәәҗ.

— Не, хотчн белн, орад у.

— Хот уушгов, буфетәс уучклав. Ода унтнав, — гиһәд орндан орад, дарунь унтҗ одв.

Сөөнь Арслан генткн серхлә, дотр бийнь долю-һулю болад, бөөлцнь хутхад бәәҗ. Үкс босад, туалетд гүүҗ ирәд эн бөөлҗв.’ Одак уусн пиивнь, идсн хотнь цуһар һарв. Бөөлҗснә хөөн толһань

32

эрчгәд, хойр цохиннь гүрән цоклһн луг-луг гиһәд, дәкн бөөлцнь хутхчад одв.

Арслан аман зәәлчкәд, хәрү ирәд кевтн унтҗ одв.

Өрүнднь Арслан босдг кемләрн босад, хотан уучкад, школур һарв.. Зууран, өцклдүр Джекиг дахад кафед орад хот ууснь санан- днь орад, пийв яһҗ уусан, сөөнә яһад бөөлҗсән санад, игзәрләд одв. Болв өмсҗ йовсн җинсән үзчкәд, төвкнәд, седклнь санамрдв. Дәкҗ яһад бәәвчн пиив уушГов гиҗ эн шиидв.

Арсланиг школурн ирәд, классур орлһнлань, үр көвүд-күүк- днь өмсҗ йовх җинсинь үзчкәд, өврмҗ кёһәд, эргәд зогсцхав. Ха- маһас аввч. Альд бәәнә иим сәәхн җинс гилдәд сурхлань, эцкм Ростовас авч ирв гиҗ Арслан түрүн болҗ эврәннь җирһлдән ху- дл келв.

Үр көвүднь, үлү үзх дүңгәһәр Арслана җинсинь хәләцхәв. Ар- слан хөв тустан теднән тиигәд һәәхмҗ кеһәд бәәхләнь, маңһдур- тнь өмсҗ ирсн уга. Урдк хувцтаһан школдан ирв.

Арсланта хамдан нег партд суудг Валерий көвүн үүрән җинс угаһар ирсинь~үзчкәд:

— Манахс! Энтн өцклдүр күүнә җинс өмсәд, манд ирәд көөр-. сн бәәҗ. Эндр тер эзнь җинсинь тәәлҗ авад, мана күүг өмнк кев- тнь һарһчкҗ! — гиһәд инәхләнь, цуг класс инәлдв. Тиигхләнь, Арслан ичәд, чирәнь улаһад, уурлчкад, үүрән бахлураснь авад сегсрәд, яһад нанар наад бәрвч гиһәд, хамрарнь цокад цус һарһч- кад, портфелән шүүрч авад, гүүхәрн классас һарад, хәрҗ одв...

Үүрмүднь, Валерийиг шоодад, хара бәәсн Арсланар яһад наад бәрвч боллдад, ардаснь гүүлдәд һархла, Арслана харань тасрҗ. Валерий хамран химийин кабинетд бәәсн кранд одад уһачкад, классурн орҗ йрәд, парт деер дуссн цусан күүкд арчҗ орксиг үзв. Багш орҗ ирәд, журнал сёкәд: — Цуһар бәәнү? — гиҗ сурв. Дежурный күүкн босад: — Цуһар бәәнә, зуг Арслан ирчкәд, хә- рәд йовҗ одв, — гиҗәнә.

— Яһҗ? Гемтҗий? — гиһәд, багш дежурнур хәләв.

— Яһсинь Валерий келҗ өгх.

— Йе, кел, Валерий, меддг болхла?

— Яһсинь цуһар меднә. Дежурн күүкн бас меднә, келцхәг, — гиһәд Валерий босад, дорагшан хәләһәд зогсв.

— Людмила Сергеевна, өцклдүр Арслан шин җинс шалврта школд ирлә. Эндр җинс угаһар, урдк хувцтаһан ирхләнь Вале- рий босад, өцклдүр Арслан күүнә җинс сурҗ өмсәд манд көөр- чәҗ. Эндр эзнь тәләд авчкҗ гиһәд инәхләнь, бидн цуһар инәлдвдн. Тиигхләг Арслана чирәнь улаһад, босҗ ирәд Валерийиг бахлура- снь авад, хамраснь цус һарһчкад, хәрәд йовҗ одв.

— Нам тиим ноолдан болв гиһит? Тана класст тиим юмн һа- рх гиҗ санҗасн уга биләв. Нег үлү Арслан Валерий хойрин хоор- нд. Хоюрн сәәнәр сурһулян сурдг, альвн биш. Ода яһад Валерий тиигҗ келсмч? — гиһәд Людмила ‘Сергеевңа — литературин багш,

зз I ^гсч? ^: ^рякчнАЯ

| Леникград

| ОЭ Ж акт

босад классур хәләв. Валерий толһаһан өөдән кеһәд:—Арсланп тиигҗ уурлх гиҗ медсн уга биләв, би шог һарһад келләв. Эдниг инәлдхлә, Арслан уурлҗ одв... Мини буру, би буруһан Арсланас сурнав, маңһдур ирхләнь.

— Маңһдур күртл Арслан гертән ю кехмб? Ууртан бүтчкәд, дәкәд үүртән һар күрчксндән бийән гемнәд, талдан буру йовдл һарһвзго, шуд ода хойр күн: староста комсорг хойр одад авч ир- тн,— гичкәд, багшнь урокан цааранднь кев. Класс тагчг багшии келсиг соңсв.

Классин старост Савр комсорг Андрей хойр Арслаиа гер тал ирәд, үүдинь цокхла, Кермн эмгн тәәлҗ өгәд, ортн-ортн гив. Хойр көвүн орҗ ирәд эмгнәс менд сурн:

— Ээҗ, Арслан гертән бәәнү? — гиҗ сурцхав. Кермн эмги алң болад, әәмсәд:

— Арслан өрүнә школдан одлахн, тадн альдасвт? Арслана школас бишвт?— Эмгиг әәмсҗәхинь медәд,Савр Андрей хойр нег- негнүрн хәләлдчкәд, Саврнь келҗәнә:

— Та, ээҗ, бичә әәмстн, Арсланла юмн болсн уга. Бидн Арсла- на үүрмүдньвидн. Тиим болхла, школурнь однавидн, — гиһәд мендән келәд, һарцхав. һарн тусчкад, хойр көвүн бас маһдлад, хоорндан гертән эс ирдгәрш Арслан альдаран одсн болх? Эс гиҗ гертән күрәд уга болҗана. Яһвчн нааран ирх тер, күләхмн гиж шиидцхәв.

Эн хойр герин өмнк бичкн скверт одад, ноһан ширтә скамейк деер сууһад күләцхәв...

Арслан ууртан бүтәд, классасн һарад гүүсн кевтән, хааран чигн эргл уга, тустан йова-йовҗ Элстин стадионур орад ирнә. Дотрнь әмтн уга стадиона шарлхад бәәсн көк ноһата футбол нааддг на- лань, негл делгчксн кевс кевтә, тиниһәд сунад одснь көвүнә нү- динь авлв. Арслан үүдн хоорнднь зөвәр зогсад, невчк төвкнәд, хәрү эргәд, ирсн хаалһарн йовҗ йовад, стадионас балһсн тал һар- дг өргн шатар давшад, әмт зөөдг ик автобус зогсдг ормур ирв.

Удсн уга шар өңгтә автобус ирәд зогсхла, номеринь хәләчкәд, суухар өмәрән зүткчкәд:

— Эн автобусар йовхла, би хәрҗ ирн гиҗәнәлм. Ээҗ юн гиж санх? Нам школас көөчкҗ гиһәд әәх. Уга, хәрҗ болшго. Школу- рн одад, һурвдгч урокдан орнав. Людмила Сергеевнан урок давж одсн. Эсвин багш Эрднь Дамбаевич мана һарһсн ааль соңсад уга болх, — гиҗ дотран шиидәд, Арслан школурн гүүхәрн ирв. Дигтә хоңх җиңнәд һурвдгч урокур дуудҗаҗ. Арслан әмсхәд, амарн кииһән авад, альчурарн маңнаннь көлс арчад, портфелән зүн сүү- дән хавчад, классурн үкс орҗ ирн, эврәннь партдан одад суув.

Тиим догшар орҗ ирсн Асрланиг, нам классин сурһульчнрас ик зунь шуугандан дүүрәд оньһсн уга. Арслан портфелән партдан чикчкәд, дотраснь эсвин учебникән, тетрадян һарһҗ авад, гертән кесн даалһвран секв.

34

Үүд секәд Эрднь Дамбаевичиг орад ирхлә, классихн цугтан дерд бослдад мендлцхәв. Ардк партст суусн көвүд-күүкд өмнән збгсҗасн өндр нурһта Арсланиг үзчкәд, аман бәрлдәд, нег-негнү- рн хәләлдчкәд медгдҗәнә гисн кевтә, ә һарлго сууцхав.

— Цуһар класст бәәнү? — гиҗ классин журнал секчкәд, Эрднь Дамбаевич сурад, толһаһан өөдән кеһәд, барун һарарн үсән хоо- ран кеһәд, эргүләд хәләв.

— Саарла Арслан, Нимгрә Савр, Уткин Андрей һурвн уга, — гиҗ өмнк партд суусн дежурн Рябов Петр хәрү өгв. Түүнә хәрү- днь: — Арслан бәәнә, кү үздго ямаран дежурн болҗахмч. Арслан бәә-әә-нә-әә! — гилдәд цуг классинхн нег дууһар күңкнәд одцхав.

Тиим хәрү соңссн багш Эрднь Дамбаевич алңтрад, ормасн босад:

^:— Ә тасрцхатн, арһулдтн. Дежурн хәрү өгә бәәтл цуһар хәә- крдгтн юн болҗахмб? Саарла Арслан бәәхлә сән. Чи, Рябов, Арс- ланиг үзсн угавч? Аль биичн оратҗ ирвч?

— Уга, Арсланиг үзсн угав. Өмнк хойр урокд уга билә, те- гәд би уга гиҗв. Буруһим тәвтн, Эрднь Дамбаевич.

— Юн дала буру бәәх билә. Су, Петя. Тегәд Нимгрә Савр Ут- кин Андрей хойр уга брлҗана. Не, бОлтха. Валерий Сарайкин ге- рин даалһврас түрүнк эсвинь умшлч? Цуһар хәләцхәтн, хаҗһринь Валерийиг умшад дуусхла, чиклхмн.

Өрүнә болсн цүүглдәнд зөвәр «шавта> һарсн Валерий «шавдан> биш, бийиннь тескүл уга бәрцдән һундад, үр көвүн Арсланиг, ай- стан наад бәрәд өөлүлсндән бийән гемшәһәд, нань ю чигн санлго, хойр нудрман шанадантүшәд суула. Генткн Эрднь Дамбаевич бий- иннь нер дуудхла, өсрҗ босад, багшурн хәләһәд зогсв. Түүгинь үзҗәсн үүрмүднь зәрмснь пиш хаһрад, зәрмень аман бәрәд, инә- дндән бүтәд, Валерий багш хойрур хәләлдв.

— Мини келсиг чи соңссн угавч, Валерий? Герин көдлмшин түрүнк задачинь кесн болхла, умш, —гичкәд, көвүн тал хәләһәд, улаҗ одсн чирәһинь үзчкәд, Эрднь Дамбаевич,— яһвч, Валерий, гемтҗәнч?

— Уга, би эрүлв. Умшнав, умшнав, — гиһәд өкәһәд, портфе- ләсн тетрадян һарһҗ авад, секәд, задачан яһҗ кесән, алс-булс умшв.

— Кенд чиклвр бәәнә? — гиҗ багш сурснд, Арслана өөр суу- сн Пащенко Люба һаран өргҗәнә.

— Не, кел-кел, Люба.

— Эрднь Дамбаевич, Валерий задачан чикәр эсвлҗ кеҗ.

— Тегәд, һаран яһад өргвч? — болад багш ормасн босҗана.

— Хаҗһринь чиклхәр, Эрднь Дамбаевич.

— Мел ода чикәр эсвлҗ гиләхнч. Юн хаҗһр бәәнә?

Бәәнә-бәәнә, Эрднь Дамбаевич. Хаҗһр келнднь бәәнә. Ва- лерий задачан умшхларн «ээ-за-дд-да-чч-а нн-но-мм-мер» гиһәд. түтнәд бәәв. Валерийин келнь хавдҗ оч, эс гиҗ утдҗ оч кевтә.

35

Түүгинь чиклхмн гиҗ би селвг өгчәнәв, гихләнь цуг класс күр- җңнәд инәлдв.

— Арһулдтн, күүкд!—гиһәд багшнь бас инәв.— Би бас Вале- рийиг урднь тетнҗәснь соңсад угав. Юн болҗ одв, Валерий, чам- ла? Тегәд яһҗ чиклх селвг, Люба, өгчәнәч?

— Нег күн Валерийин- келинь үзүрәснь таттха, дәкәд негнь гиҗгәрнь альхарн чаңһур таштха. Тиигхләг, ташсна дару, үзүрә- снь татҗасн күн келиг алдх. Тер цагт келнь хәрү бахлур талан татгдад, амндан орад агчх.— Любан үг соңссн көвүд-күүкд җе гит- лән инәлдҗәнә...

— Тегәд Валерийин келн чикрсн, эс чикрсинь яһҗ медхм? — болҗ багш Любаһур хәләҗәһәд сурҗана.

— Тертн амр юмн, Эрднь Дамбаевич, «те-те, тетя Мотя» ги- һәд һурв дәкҗ келчкәд, сүүлднь «трактор, трактор, таккар» гиһәд дөрв-тав давтхла, Валерийин келнь чикрх. Дала әәх гем биш. Бәә- длнь өрүнә бүдрҗ унад, хамрарн һазр хатхҗ кевтә. Тернь келн- днь харш болҗ... — гиһәд Люба инәһәд суув. Үүрмүднь Люба тал хәләлдчкәд, кесгтән бүгшәд инәлдцхәв.

— Не, болтха, «шогт мисхл, кергт цаг» гидг үлгүр бәәдмн, — гичкәд, урокан цааранднь кеһәд, дуусад, хоңх җиңнхлә,— менд бәәтн,— гичкәд, Эрднь Дамбаевич багшнрин хораһур инәмсклҗ орҗ ирәд:

— Людмила Сергеевна, та бәәнт? — гиҗәнә.

— Би бәәнәв, Эрднь Дамбаевич, юн болҗ одв? Мини классинхн таниг һундаву? Басл күчр садһн юмс, баһ насн гидг тер, — болад Людмила Сергеевна Эрднь Дамбаевичүр өөрдв.

— Тана классин көвүд-күүкд ик серглң улс. Шогта, наадта. Эндр класст кен уга гихлә, түрүләд һурвн көвүн: Нимгрә Савр, Уткин Андрей болн Саарла Арслан —эдн дутҗана гилдв. Дәкәд Арслан бәәнә, наадк хойрнь уга болҗ һарв. Нег инәлдән тер. Ге- рин даалһвриг умштха гиҗ Сарайкин Валерийиг босхув. Терм босчкад, тетрадян һарһҗ авад, секәд, түрүн задачан умшхларн җе гитлән тетнәд, әрән гйҗ һоорч умшв. Задачан чикәр кеҗ. Кен хаҗһр үзҗәнә гихләм Пащенко Люба һаран өргәд, Валерийин келнь хавдҗ оч, эс гиҗ утдҗ оч гиһәд, чиклх селвг өгәд, цуг классан инәлһв.

Валерий Сарайкин задачан умшчкад, дәкҗ төрүц үг келсн уга, негл гем һарһчксн күн кевтә, хаҗудан хәләһәд бәәв. Хойр көвүн ирсн уга, — гичкәд, Эрднь Дам'баевич Людмила Сергеевнүр хәлә- һәд, — та, мууха үүмҗәхмт? Тер хойр көвүн дутсарий? Би класси- тн гемнҗәхшв. Тана класст мини урок кезәдчн серглңгәр давдм. Эндр бас тиигҗ давб. Мууһар эсв дасдг нег чигн күн тана класст уга. Сән класс. Хойр көвүн ирх, альвн көвүд биш эс мений?

— Ээ, альвн биш. Зуг, өрүнә мана класст нег эвго йовдл һарв. Таниг соңссн болх гйҗ санҗалав. Ода директорт Сарң Очаевичд келхләм, эврән медсәрн эвән олтн гив.

36

— Классин көвүд-күүкдин бәәдләр болхла, тиим йовдл болсн болҗ медгдхш. Юн йовдлви, Людмила Сергеевна?

— Түрүн урок эклхин өмн Саарла Арслан Сарайкин Валерий хойр гүвдлдҗ. Учрнь — өцклдүр Арслан шин җинс шалврта ир- сн бәәҗ. Эндр урдк кевтән, хуучн хувцтаһан ирҗ. Терүг үзчкәд, Валерий Сарайкин Асрланар наад бәрҗ: «Арслан өцклдүр күүнә җинс өмсҗ ирәд, мадна өмн караглҗаҗ. Эндр тер җинсин эзнь тәәләд авчкҗ, манахс үзҗәнт? Арслан хуучн шалвртаһан ирҗ!»

Валерийиг тиигад келхлә, көвүд-күүкд цугтан йнәлдҗ. Тиигх- ләнь Арслан уурлҗ босад, Валерийиг оахлураснь авад, хамрарнь нудрад, цус һарһчкад, портфелән шүүрч авад һарад йовҗ одҗ. Тиигҗ шууглдҗахлань би орҗ ирәд, юн болсинь медчкәд! Савр Андрей хойриг ардаснь йовуллав, Арсланиг хәрү авч иртн гиһәд. Тана келәр болхла, Арслан эврән хәрү ирсн болҗана. Савр Анд- рей хойр яһсн болхви? Та, Эрднь Дамбаевич, тедниг яһад дутсинь йилһсн угавт? Арсланас сурсң угавт?

— Би юм йилһсн угав. Дутҗ — дутҗ. Староста түүгинь эс йилһхий? Арслантн йир номһн суув. Зуг инәлдәнд орлцсн уга. Ти- им номһн көвүн яһад ноолдҗахмб? Үүрмүдиннь наадлсиг даах зөвтә көвүнлм. Та, Людмила Сергеевна, бичә икәр үүмәд бәәтн. Көвүд ирхлә, эндр уроңин хөөн үлдәтн классан. Дор ормднь күүн- двр кеһәд таслчкхмн. Нег-негндән һар күрнә гисн сән бәрц биш. Би бас ирнәв, буру эс гихләтн.

—Уга, яһад бурушах биләв би. Ханҗанав танд. _чЭрднЬ Дам- баевич, иртн-иртн. Яһвчн һуч һар җил школд көдлҗ йовналмт. Тана дамшлт, гүн ухата селвг манд, баһ багшнрт, ик дөң. Ода хойр урок болад дуусхла, классур одхмн, Эрднь Дамбаевич. Зөв- тәйт?

— Зөвтә-зөвтә!

Эн хойр багшин күүндвр хаҗуднь бәәсн, орҗ-һарчах багшнр икәр оньгтан авцхасн уга. Бодв зәрмснь Людмила Сергеевна бәә- дләр нег юмн болҗ кевтә гйһәд кирцснь медгдв.

* * *

Савр Андрей хойр Арсланиг күләһәд бүкл частан суучкад, ге- рүрн эс ирснднь алң болад, хаҗудк паркур орсн болвза, йовҗ хәй, тенд тир бәәнә, түунд одсн болвза гиҗ парк орцхав.

Парк Арслана герәс хол биш, долан зун алхм. Эдн тиигәрән орҗ ирн тир тал ирв. Арслан уга. Дегтр хулддг киоскур ирхлә, бас уга. Тиигәд цуг парк негҗәд, Арсланиг олҗ чадцхасн уга. Паркас һарад, үудн хоорнднь зогсҗаһад:

— Хааран одсн болх тер? Школурн хәрү одсн уга болхий? — гиҗ Савр маһдлв.

— Тиим уурта һарсн күн хәрү школас юуһан хәәх билә? — гиҗ Андрей, барун көлиннь өскәһәр асфальт цокн бәәҗ келҗәнә.

— Удл уга школын түрүи селгән төгсҗәнә. Иовий, портфель-

37

мүдән оч авий. Бүкл өдр дутачквидн. Ташр Арслан олдҗахш, Хәлә, Савр, соңслч, нанд иим ухан орҗ одв: Арсланчн совхоз орад, герүрн хәрҗ одсн болх, дегәд уурта һарла,— гиҗ Андрей тотхв.

— Сәәдсн юмн кевтә герәсн юуһан хәәх билә тер! Би кү цокч« кв гиҗ одхм? Эцкнь түүгичн алх. Зөвәр догшн күн гиҗәлә. Арс- лана наһц ээҗ-аав хойрнь талдан герт бәәдгҗ гиҗәләхн. Хамав тернь? Би старост болвчн кен, хама бәәх хайгинь медхшв. Меддг болхла, теднәднь одхм бәәҗ. Маңһдурас авн цуг классиннь кө- вүд-күүкдин хайгинь бичдг журнал кеҗ авнав, — гиҗ Савр шии- дв.

Тиигәд күүндә йовҗ Савр Андрей хойр школурн күрч ирн, гүүһәд классурн орцхав. Орн тусчкад, дегәд тагчг суусн үүрмүдән, тедн дотр эврәннь партдан суух Арсланиг . үзн тусчкад, хоюрн үүдн хоорнд һасн брлад зогсцхав.

һазаһас үүд секәд орҗ ирсң Савр Андрёй хойриг үзн Людми- ла Сергеевна: ,

—Ортн-ортн Андрей Савр хойр. Йрснтн йирсән болв.Та хой- риг өңгәр йовулҗв. Арслаң тадниг иигән һарлһнла хәрү күрч ир- лә. Яһҗ эс зөрлцсмт? — болад, серглң дууһар тедңиг дуудв.

Хойр көвүн үкс өмәрән һарад,₇ Арсланң хаҗуһар йовад орм- дан оч сууцхав.

— Ода класс цуһарн хурв. Школын -директор Сарң Очаевич өрүнә болсн мана эвго йовдлын тускар соңсчкад, эврән биистн күүндәд, бурута зөвтәһинь йилһтн. Тертн тана дотр-дундын төр, би хоорндтн орлцшгов гив. Дәкәд мана күңдтә багш Эрднь Дам- баевичлә селвлцәД^ директор чикәр ухалҗана гиҗ шиидвидн. Старост Нимгиров Савр комсорг Уткйн Андрей хойр нааран һа- рч сууһад, хурган эклтн, — гиһәд Людмила Сергеевна хооран һа- Р^в- ' -

Нимгрә Савр Уткин Андрей хойр босҗ ирәд, багшин етолын ца сууһад, Саврнь Людмила Сергеевнад үг өгчәнә.

— Эн хургтан бидн нёгхн төрәр күүндхвдн. Тадн цуһар мед- җәцхәнәт. Өрүнә мана класст болсн уршг. Мана классин сурһу- льчнр Саарла Арслан болн Сарайкин Валерий хойр ноолдҗ. Ар- слан Валерийин хамрас цокад, цус һарһҗ. Тиим зерлг йовдл тат- сн Арслан, ода босад манд цәәлһҗ өг. Тадн оньган өгч соңсад, кен гемтә, бурутаһинь олцхатн. Үгәр күүндҗ зөвәң медлцлго, нудрма- рн цоклдҗ зөвән хәәнә гидг чик хаалһ болхий? -4 гиһәд Людми- ла Сергеевна суув.

— Не, Арслан, соңссн болхла, бос, цәәлһ, аль бийән гемшәҗәх- шийч? — гиҗ Эрднь Дамбаевич үгд орлцң.

Арслан әрәхн босад, партасн һарад, хаҗуднь зогсад, барун һариннь хурһдар нүдн деерән унсн үсән хәрү кечкәд, пол хәләҗә- һәд, әрәхн дууһар:

— Урҗ өдр ои школдан шин җинс шалвр өмсәд ирләв. Цуһа-

38

раднь таасгдла. Нег үүрм талдан балһснас авч ирлә. Эндр терү- гән дүрчкәд, хуучн хувцан өмсәд ирләв. Юңгад гихлә. җинсиннь мөңгинь күцц өгәд угав. Намаг классин үүд секәд орҗ ирлһнлә Сарайкин Валерий, өврмҗ кеһәд, мини шалврас бәрчкәд хәәкрв: «Арслан өцклдүр күүнә җинс өмсҗ ирәд, көөрч йовсн бәәҗ. Эн- др җйнсинь эзнь өгсн юмн уга!» — гиҗ намаг ичәв. Терүгинь соң- ссн көвүд, күүкд цугтан инәлдәд, нанар наад бәрцхәв. Би ичәд, яахан медҗ чадад, уурлад Валерийиг нудрдгм тер. Мини буру, би ода Валерийәс буруһан эрҗәнәв. Дәкҗ тиим юм һарһшгов. Җинс шалвр чиги дәкҗ өмсшгов, хәрү эзнднь эндрин бииднь өг- чәнәв, — гиһәд сурв.

— Ода Сарайкин Валерийд үг өгчәнәв, — гиҗ Савр келв. Ва- лерий Сарайкин Арслана ардк партд сууна. Үг өгчәнәв гисиг соң- сн бас адһм угаһар босад:

— Эндр мана класст болсн йовдлд Арслан биш, би гемтәв. Нам айстан, Арсланиг җинс угаһар ирсинь үзчкәд, шоглад тии- гҗ келләв. Арсланиг тиигҗ уурлх гиҗ медсн угав. Арсланас, цуг классас буруһан сурҗанав, --^гив.

Савр, Валерийин хамрнь ормданый, аль халх деернь һарч одҗий? Чамд туслцад суух күүнд сәәнәр үзгдҗәх. Бидн арднь суусндан үзҗәхшвдн,—гиҗ Рябов Петя сурв.

— Хамрнь ормдан. Бичә санаһан зов, Петя. Эңдр бидн хам- рин биш, нудрмин төр хаһлҗанавидн. Үг келхәр бәәхлә кел? •— гиҗ Савр чаңһар хәрү өгв.

— Нанд үг өгтн? — гиһәд Пащенко Люба һаран өргв.

— Пащенко Любад үг өггдҗәнә, мана классин олна-культурн секцин бүрдәһәчд.

Люба босад, партасн һарад, багшин столын өөр ирҗ зогсад, үгән эклв:

- — Рябов Петяд болхла, цуһар шог болҗ һарна. Өрүнә парт деерән цусан һооҗулад зогсҗасн Валерийиг үзсн уга билч? Зер- лг күн кевтә гёнткн бахлураснь бәрчкәд, үүриннь хамрар чичсн Арслана һал асҗасн нүдинь үзсн уга билч? Үзсн болхла, юн шрг һарһххар седәд бәәнәч? Чамд инәдн болҗахла, манд терчн ханя- дн, төрүц үзгдәд уга йовдл. Нәәмн җил хамдан сурчанавидн, нег чигн иим ноолдан болсн уга билә.

Валерий наадлад, үүртән иткәд чигн шог һарһад, келсн болх, Арслан болхла, түүнднь уурлад, азд йовдл һарһвш. Миниһәр болхла, Арслан уульнцд көвүдлә гүвдлддг болҗана. Эс гиҗ ур- днь кү цокдго күн яһад Валерийиг хамрарнь чичх билә. Валерий яһсндан бурута болҗахмб? Түүнә келснд Арслан уурллго чигн, цоклго чигн хәрүһинь цәәлһәд өгх бәәсмн. Күүнә җинс чигн өм- сәд ирсн болг. түүнд ямаран му бәәнә? Бидн күүкд хоорндан коф- тан, свитерән соляд өмслцнәвидн. Эн нан деер бәәсн свитер мини биш, педучилищд ордг манад патьрлҗах күүкнә. Тер күүкн мини

39

ноһан өңгтә свитер өмсҗ одв. Маңһдуртан намаг эн свитерән тәә- лчкәд ирхлә, бас наад бәрхмт?

Дегәд амрар Валерий бийән гемшәһәд, Арслана буруһинь тәв- хәр седҗәнә. Үг уга, тадн хоюрн чигн сәң юм һарһсн угат. Бәрц- бәәдләрн школдай сәәнд тоолгдҗасн классан хәрү татвт. Юн гидг янз болҗахмб: хойр комсомолец нег-негән цокад бәәх?! Хоюрн маднас, Людмила Сергеевнас буруһан сурх зөвтәт. Комсомолын халхар хойраһинь бас засглх кергтә, — гиһәд, келсн үгдән халур- хад, чирәнь улаҗ одсн Люба суув.

— Дәкәд кен келхәр бәәнә? — гиҗ Савр сурв.

— Би келнәв, — болад, Саврин өөр багшин столын ца суусн Уткнн Андрей босв.

— Эндр өдр мана классин җирһлд йир му йовдл һарв. Урдан хоорндан сәәнәр үүрлҗәсн Арслан Валерий хойр эс болх — күү- нә җинсәс авн нег-негән һутав. Эн йовдлас көлтә Савр би хойр урокасн дутвидн. Манар Арсланиг’некүлхләрн Людмила Сергеев- на шулун гидгәр күцәд, хәрү авч иртн, эс гиҗ ууртан бүтәд талдан му йовдл һарһвзго гилә.

Бидн Арслана ардас һарад, бәәдг герүрнь одхла, гертән ирсн юмн уга. Тегәд ээҗднь бидн Арслана үүрмүдвидн гичкәд, көвүн- тн ирлү гиҗ сурхла, эмгн әәмсәд, школас ирх болад уга, школ- дан угай гиҗ өмнәсмдн сурв.

-Гертән уга болхла, школдан бәәх гичкәд, бидн һарад гериннь өөр Арсланиг күләһәд суулавидн. Арслан ирсн уга, тегәд школу- рн ирдгмдн эн. Энд ирхлә, Арслан класстан бәәнә. Комсомолец Арслана һарһсн ноолдан ик эвго йовдл. Комсомолын болн шко- лын нер бузрдҗана. Миниһәр болхла, Арслан урдан му юм һарһ- җасн уга билә. Эннь энүнә' түрүн бүдрлһн. Эндр кесн күүндврин бийнь Арслан Валерий хойрт зөвәр чаңһ засг. Мел чикәр Пащен- ко Люба келв. Эднә ноолданас көлтә бүкл класс дигән геесн дее- рән, тер Арслана эмг экнь ода зовад суудг болх. Яһсндан тер эм- гиг чи, Арслан, зоваҗахмч? Бидн таднд келх' зөвтәвидн: Арсланд дәкәд нег хошлдг гер бәәдгҗ. Наһц ээҗ-аав хойриннь. һурвн ге- рин дунд һолядҗах, дурндан бәәһәд, өөкндән бүтәд, өлкадәд, чид- лән хааран кехән олҗ чадад, Валерийәр һарһҗана. Эн һарһсн му йовдлыннь тускар совхозур эк эцк хойртнь бичг бичҗ мёдүләд, школур дуудулхмн. Сүл цагт Арслан олна даалһвран мууһар кү- цәҗәнә. Энуг сән физкультурник гиһәд класст физорг шиидләви- дн. Ю кеҗәнә эн? Дәкәд урок школд төгслһнлә герүрн адһад од- на. Саахна җинсән нег көвүнәс хулдҗ авлав гив. Юн көвүмб тер- чн? Түүнд олддг җиңс, чамд эс олдна? Альдас авч ирсмб терчн? Школд ордго көвүмб? Аль көдлдг бөдүн залуй? Эс болх көвүдлә харһад бәәхмн биш, Арслан. Ода манд цугинь цәәлһҗ өг, — гиһәд Андрей суув.

— Не, Арслан, Андрейин өгсн сурврмудт хәрүһинь өг. Бидн бас соңссвидн. Арслан босад дорагшан хәләһәд зогсҗаһад:

40

— Урҗ өдр намаг школас хәрҗ ирхлә, мана герин һаза нег көвүн сууҗ. Өөрдәд ирхлә, таньдго кӨвүн. Мини өмнәс босад, һаран өгәд, Джек гиһәд нерән келв. Би таниг таньҗахшв гихләм, ода таньлдна гидг эн гиһәд, намаг өөрән суулһв. Невчк тагчг бәә- җәһәд, чамд җинс бәәнү гиҗ сурв. Уга гихләм, хаҗудтан бәәсн спортивн сумкас газетд оралһата юм һарһад, секәд тер мини өцк- лдүр өмсҗ ирсн җинс үзүлв. Би авад хәләвүв.

— Энчн чамд мел дигтә болх. Нанд әрүҗ уга утдна, чи нанас өндрч. Авхлачн хулднав. Герчн альдв? — гив.

— Герм эн, һурвдгч давхрт бәәнәвидн, орий гиһәд, би дахулҗ ирәд, эврәнНь хораһур орад, өмсҗ үзхләм җинс дигтә болад, нанд таасгдв. Тегәд би хулдҗ авлав.

— Мөңг кенәс аввч? Кедүһәр хулдв?

— Зун арслң сурв. Би зөвтә гиһәд, ээҗәсн мөңг сурхлам өгсн уга. Җинс ээҗд таасгдсн уга. Юуна бәәдл һарчахмч, чирчиһәд, эццн зурмна бәәдл һарад. Эк-эцкәсчн зөв угаһар хулдулҗ авху- лшгов гив. Тиигхләнь би Джекиг дахулад, наһц аавдан одад, җинс авнав, мөңг өгтн гихләм өгв. Өцклдүр эс өмсҗ ирдгм, шин кевтнь эк эцк хойртан үзүләд мөңг авад, ңаһц аавдан хәрү өгхәр.

— Тер Джекчн альк школд ордв? — гиҗ Люба сурв.

— Джек заводт көдлдгҗ, дәкәд заочн институтд сурдгҗ.

— Тиим болхла, терчн бөдүн залулм. Шин җинсичн «уһахм» гиҗ келсн угай? — болад, дәкәд Люба сурҗана.

— Уга, тиигҗ келсн уга. Насарн мини эгч Кишгтәлә цацу.

— Эс келсн болхла, удл уга келх. Сәәнәр уһатн,— гичкәд, Люба инәв.

— Нанд үг өгтн? — гиһәд Эрдңь Дамбаевич босад, хоолан ясад, столын өөр зогсад, классиг эргүләд хәләчкәд:

— Эндр тана классур урокдан ирәд, хойр көвүн ирсн уга гих- ләтн, дала керг кесн уга биләв. Тиигн гихнь өрүнәс авн нир-цар гилдәд бәәҗт. Арслан мел тагчг урокд сууһад, наадксларн әдл кех-күцәхән келә. Ода соңсад бәәхлә, ик гидг буру үүлдвр татҗ. Урдан хоорндан сән-сәәхн, ни бәәсн хойр көвүн, үгән медлцлго гүвдлднә гидг дегәд хаҗһр. Тадн бичкн бишлмт — арвн тав-зур- һа күрсн көвүд-күүкдт. Нег үлү күүнд һар күрснәс бузр юмн уга. Мини өмн босҗ келсн Люба Андрей хойр йир чикәр үнлв. Теднә келәр болхла, Арслан сүл цагт бийән зөвәр сулар бәрдг болҗ. Олна даалһвр күцәҗәхш гивт. Уульнцд йовсн көвүнлә таньлдад ик үнтә җинс хулдҗ авч. Тер наһц эцкнь бүкл сара пенсән өгсн болҗана. Хот юуһарн авч идхмб? Эндр Арслан чамд, тер Джек- чн җинс хулдҗана, маңһдуртан бас нег өвәрц юм авч ирхлә, бас авхмч? Тиигә бәәҗ терчн чамаг үлмәдән орулҗ авад, бийәрчн юман хулдулх. Мөңгнтн икдәд, аля кехт. Сурһулян хайхч. Хәрнь, тер җинсән хәрү өг тер Джектән. Эврән өгхдән әәҗәхлә, үүрмүдән дахулҗ одад, мөңгән хәрү авад өгч хуур. Джектә бичә харһ.

Мини өгчәх селвгм иим: Арслан Валерий хойрин буруһинь тә-

41

вҗ өгәд, хойраһинь сурһульдан шүлттн, олна керг-үүлд шунмһа һар орлцтн гиҗ закхмн. Экинь, эс гиҗ эцкинь дуудулх кергтә һурвн көгшнә һарт бөдүн көвүһән үлдәчкәд, санамр бәәлһн бас сән биш. Та, Людмила; Сергеевна, юн гиҗ санҗанат? — гиҗ су- рад Эрднь Дамбаевич ормдан суув.

— Би хүв тустан, Эрднь Дамбаевич, танд мана классин төрт орлцад, сүвтә селвгән өгсндтн йир икәр ханҗанав. Таанрин өгсн селвглә би зөвшәрҗәнәв. Зуг Арслан Валерий хойриг тиим үүл татснд би икәр һуңдҗанав. Хойр сәәхн көвүн тер үр күүкдәсн ичл уга босад ноолдна гидг. Арелана чигн, Валерийин чигн келснүгиг үнн седкләсн келҗәнә гиҗ би санҗанав. Үгән огсн хөөн, үгдән бат болх кергтә. Дәкҗ тиим йовдл кентн чигн һарһх зөв угат.

Классин старост Савр комсорг. Андрей хойр бас көдлмшән чац- һах кергтә. Арсланиг физоргин даалһвран эс кеҗәхинь медә бәәҗ тадн тагчг бәәҗлмт. Тиигх зөв угат. Дәкәд> үнән келхлә, тадн кө- вүд, хоорндан үүрлҗ чадҗахшт. Кен-негән юуһар соньмсдгинь медхшт. Комсомолъцнр болҗ нег еән седвәртә үүлдвр эклхшт. Шинәс һарсн урн үгин дегтрмүдин тускар күүндвр бүрдәхшт.

Арсланйг яһад тер Джек көвүн темдгләд, гериннь өөр тосҗа- синь тадн медҗәнт? Джек урдан кесг дәкҗ Арсланиг күүнлә үүр- ллго һанцарн школасн ирәд, һанцарн сул цаган давулдгинь медәд авчасн болҗана. Арсланд үр кергтәһинь Джек бас медҗәнә. Те- гәд сәәхн җиңс үзүләд,Арслана оньгинь би талан тусхадгнь тер. Цаарандан чигн Арсланиг авлх зурата көвүн тертн. Хәрнь, чи, Арслан тер Джекәсн эрт сал, Терчн чамд үр .биш. Уга. Кадлдг, сурһуль сурдг көвүн яһад җинсәр арсм кеҗәхмб? Бийнь ямаран хувцта тер Джекчн?

— Бас җинс шалврта, булһар курткта, — гиҗ Арслан хәрү өгв.

— Тәмк татну?

— Татна, сигарет.

— Чамд сигарет өгсн угай?

■— Өглә, би тәмк татдгов гиһәд авсн угав.

— Хәләлч, түүг, мектәһинь! Тиигә бәәҗ чамаг эвдән орулад авчкхар бәәнә! Холд йов түүнәсн. Тадн, көвүд, Арсланиг хәлән, харн бәәцхәтн. Тер Джек көвүнтн зөвәр аальта болдг бәәдлтә. Тә- мк татдг болхла, әрк бас уудг болҗана. Чи, Арслан, тер Джекәсн хол йов. Тер җинсинь өгч әрлһ... Мана класст тиим җинс төрүн күүнд угалм. Кергтә цагтнь эк-эцкчн олад авх. Өмсх цагтан өмс- хч. Ода тер арсмч көвүг дурахас наснчн баһ. Дәкәд тиим үнтә хувц өмсх күн көдлх, мөңг олх кергтәлм. Эн җилдән чиләчкәд, зундан тосхлтд көдлхләрн тегәд мөңг олхч. Тер наһц аавиннь пен- сәр җинс авч кеернә гидг сән бәрц биш. Ээҗчн, наһц аавчн, наһц ээҗчн көгшн улслм. Теднд, әмтәхн, цогцла таалта, хот кергтә. Шууган уга, амр-тавр, сән нөөртә, седкл тарһн бәәх зөвтә теднчн: Чи болхла, тер Кермн ээҗән зоваҗанач. Ода үкс гиҗ хәр герүрн^

42

Савр Андрей хойриг ирәд һарснас авн терзәр чамаг хәләһәд зог- са болх.

Эндрк күүндән чик гиҗ би тоолҗанав. Түрүн һарһсн геминь Арс- лан Валерий хойрт тәвҗ өгхмн. Болв Арслана эк-эцкднь иртхә гисн цаас илгәх кергтә. Сарң Очаевич буру гихн уга. Тер Джек гидг бөдүн көвүн Арсланла эс харһсн болхла, дуудуллго чигн бәәҗ болхм билә. Би дәкн давтҗанав, тер Джектн әәмшгтә бәрцтә кө- вүн. Хәрнь, көвүд-күүкд, тадн терүг үзәд, харһҗ үзцхәтн. Зуг би- чә ноолдтн. Арслан болн Валерий хойр үгән өгснә, буруһан сурс- на хөөн хоорндан өшәрклго, дәкҗ му юм һарһлго бәәх гиҗ сан- җанав, — гиһәд Людмила Сергеевна суув.

■ -.■т- Нань күн. үг Кёлхәр бәәхший? — гиҗ Савриг сурхла, Арс- лан һаран өргв.

— Не кел, Арсланүгкелхәрбәәхлә_г.-г>гичкәдСавр суув.

— Би дәкҗ тиим йовдл һарһшгбв гиҗ тадниг иткүлсн деерән тер Джек көвүнлә би эврән иләр күүндәд, негинь таслнав. Джин- сйнь хәрү өгнәв. Зуг тер. нанд мөңгим хәрү өгх угаһинь медҗәх- шв.. Тадн, көвүд, мана хоорнд бичә орлцтн. Альк заводт көдлд- гинь медҗ авнав. Дәкәд, Людмила Сергеевна, танас сурҗанав: эк-эцкдм цаас бичә илгәтн. Бй эврән одад, дахулад авч ирнәв. Генткн Сарң Очаевичин һар тәвсн цаас авхларн эцкм, экм алң болад әәмсх. Би эврән үнән кёләд, дахулҗ ирнәв, — болад Арс- лан суув,

— Арслан келсиг цуһар соңсвт. Юн гиҗ санҗацханат? — гиҗ Савр сурв.

.<•=- Миниһәр болхла, Арслан чикәр ухалҗана. Кемр эврән тер Джеклә эвән олх болхла, сән;'Зуг болһа, кемр азд-аля болхла, мөңгичн өгшив гих. Тиигхләнь яһнач? Бичә ноолд. Ода деерән уга, күләҗә гихләнь зөвшәр. Цааранднь бән бәәҗ медгдх. Эк-эцкдән һарһсн гемән эврән келәд, школур дахулад ирнәв гисн мел чик ухан. Цаас илгәһәд, дуудулад бәәх, тиигтлән бидн зарһ бишлм. Валерий Арслан хойр ода эвцтн. Урдк кевтән үүрлцхәтн. Тадн көвүд, тер Джекиг үзҗ үзтң, хңма көдлдгинь медҗ автн. Айстан цүүгә бичә һарһтн, болһатн. Кемр тер Джек көвүн көдлмш кедго, сурһуль сурдго, арсмар бәәдгнь медгдхлә, тегәд герчлх һазртнь күргҗ болҗана, — гиһәд Эрднь Дамбаевич келәд, классас _чменд бәәтн гичкәд һарв.

Багшнрин ардас цугтан дахад һарлдв. Арслан сүл талаһурнь һарв. Валерий Арсланур өөрдәд, би чамаг гер күртлчн үдшәнәв, бичә буруша гиһәд, зергләд һарв.

Эн хойр көвүн школын үүднәс һарң, автобуст суулго йовһар Арслана гер тал йовцхав. Зөвәр тагчг йовҗ йовад Валерий:

— Тер Джекчн танад ирлү?

— Ирлә. Җинс үзүлхдән. Би дахулҗ орад, җинсиг өмсәд хә- ләһәд, таасад, Кермн ээҗәсн мөңг сурхлам өгсн уга билә. Тегэд Джекиг дахулад, наһц аавиндән ирләв. Бас җинсиг өмсәд, нанд

43

таасгдҗана-, мөңг ас гихләм наһц аавм кедү мөңгнәв энчн гиҗ сурла. Намаг зун арслңга гихләм наһц ээҗиг дуудад:

— Ээҗә, эн шалвр Арсланд таасгдҗадгч, авхар бәәнә. Зун ар- слң, өцклдүр авч ирсн пенсин мөңгиг өгчкг, — гиҗ закла.

Тегәд Джек чини бәәдг хойр геричн меддг, телефонанчн номе- ринь бичҗ авсн, әвртә шудрмг залув терчн. Бидн болхла, чини наһц аавин гериг ода күртл медхшвидн. Альдас Джек җинс авч ирдв?

— Ростовас, Волгоградас, зәрмдән Одессәс авдгар келнә. Ке- мр булһар куртк кергтә болхла, бас олхв гинә. Йир сәәхн порт* сигарта, дәкәд эврән цәкүрдҗ шатдг һолта. Би һартан авад бәрҗ үзәд хәләвүв. Альдас аввч гихләм, энчн импортн юмс, бас олдна гив.

— Ода медгдҗәнә, Арслан. Тер Джекчн му бәрцтә күнҗ. Кемр цаарандан үүрлхәр седҗәхлә, би чамд зөв өгчәхшв. Хәләҗәһич, терчн мөңгичн өгхн уга. Би тиигәд келчксв, — гиһәд Валерий үүрән саглв.

— Уга, Валерий, би түүнлә цаарандан ' уүрлшгов. Җинсиңь өгчкәд, мөңгән авчкад, дәкҗ харһшгов.

— Тиим болхла сән. Зуг болһа. Чи, Арслан, түүнләрн һанцар бичә харһ. Хоюрн харһҗ күүндий. Зөвтәй?

— Зөвтә. -

Тиигә күүндә йовҗ Арслан Валерий хойр гертән өөрдәд, күрч ирцхәв. Үүдн тусан күрчкәд, Арслан һаран өгәд, салад герүр ор- лһнлань, күн ишкрәд оркв. Арслаң тогтн тусад, хәрү шатар буу- һад, үүднәс бултаһад хәләхлә, өмнәснь герин булң һатцас: — Ар- слан, наар-наар! — гиһәд күн дуудв. Валерий хәрү дуудҗадг бол- хий гиҗ санад, герин булңгур ирхлә, өмннь инәмскләд Джек зог- сҗана.

— Менд, Арслан. Чамаг хәәһәд герүрчн орхлам өрүнә һарсн кевтән одачн школасн ирәд уга. Яһсн болхв? Совхозур хәрсн бол- хий? — гиһәд икәр әәмсҗ ээҗчн келв. Альд йовад йовсмч? Шин җинсән әмтнд бардмнад йовуч? — гиһәд Арсланиг эргүләд хәләч- кәд, Джек келҗәнә, •— хуучи шалвртаһан школурн одҗлмч. Җин- сән әрүлҗәнч? Элҗ одх гиҗәич? Бичә әрүл, эләд одхлань дәкәд чигн олдх. Зуг мөңгән бел кеҗә. Бүкл пурвн өрк-бүлд һанцарн өсҗәх чамас теднчн мөңг хармншго. Эцкчн совхозин директор нег бүру хулдад оркхла, нег җинс белн. Хойр бүрү хулдад оркх- ла, булһар куртк белн. Чи, Арслан, кишгтә күнч. Аль сансарн бә- әҗ чадҗанач. Нанд тиим эк-эцк бәәхинь ямр кевәр би бәәх би- ләв. Хувциг һал һарһҗ өмсәд, «Волга* машиһәр гүүлгәд: җинс, япбнск транзистор, булһар курткс, дубленкс хулдҗ авад, арсм кеһәд байҗх биләв. Зуг би хөв тату күмб. Чи болхла, ик хөвтә күнч, зуг түүгән яһҗ эдлхән одачн медәд угач. Гем уга, үр минь, би цугинь чамд дасхнав, — гиһәд, хавтхасн портсигар-автомат

44

һарһҗ авад, товчинь дарад, сигаретиг өсргәд, амарн хавлҗ авад, цәкүрәснь һал һарһад, утаһинь пүргүләд сигарет татв.

Арслан Джекин келсн үгд алң болад, махмуднь менрәд, чичрн алдад:

— Чи өөрән зогсҗа, би портфелән гертән орулад оркчкад, һа- рч ирнәв, — гичкәд гүүхәрн шатар давшад, гериннь үүдән чаң- һар түлкәд орҗ ирв. Үүдн тачкнсн ә, соңссн Кермн эмгн, цааһас гүүҗ һарч ирәд.

— Кембчи? Арслан, чийчи! Хама йовад йовнач, өдрин дуусн? Өрүнә школасчн хойр көвүн хәәҗ ирлә. Школдан одсн угавч? Дә- кәд, одак, кен билә терчн? Э-э Җуук. Бас чамаг хәәҗ ирв! —ги- һәд шүрүлкв. Арслан инәһәд:

— Җуук биш, ээҗ. Джек тер көвүнәнч нернь. Бичә уурлад бә, школасн ирүв.

— Не, сууҗ хотан у. Өлсҗәдг болхч, бүкл өдрин дуусн хоосн йовна тидг!

— Өлсҗәнәв, шулун халул хотым, ээҗм, — гиҗ келәд, Арслан шкафас өлгәтә бәәсн җинсән газетд ораҗ авад^ — би дарунь ир- нәв, — гичкәд, һарад хурдлв.

Эй, Арслан, хааран оч йовнач? Ю авад һарч одв. энчн? Хот халулһчкад, һарад гүүдгнь юн аальви? Гем ирҗәвзә энүндчн? Эк- эцкднь келүллго бәәҗ болшго. Җуук гиһәд юн бирмд альдас хань- цҗ одв энүнлә, — болад үүд секчкәд: — Арслан! Арслан! Хааран однач, наар, — гиһәд Кермн эмгн кесгтән зогсв.

Валерий Арсланас салҗ һарад, хатрларн йовҗ йовад, күн ишкрхлә, тОгтн тусад, зогсад ардан хәләхлә, Арслан хәрү һарч ирәд, герин булңгур өөрдсиг үзв. Тер кевтән эн өмәрән гүүһәд, гериг буру эргәд,' булңднь күрәд, шапаһад хәләхлә, җинстә, бул- һар курткта көвүн «САС*¹ гиҗ бичәтә сумк далушЛчксн зогсҗа- хинь үзв. Не, одак Джек гидгнь эн болҗана гиҗ дотран ашлв.

Арслан Джек хойрин күүндәг Валерий соңсҗ чадсн уга. Дигтә салькн өрү бийәснь үләһәд, теднә келсн үгиг Валерийт соңсхҗа- хш. Валерий бийән медүлшгОһар тагчг герин эрст наалдад зогсв. Арслан хәрү герүрн орад, дәкәд һарч ирәд, Джекүр өөрдәд:

— Мә эн жинсән. Нанд керго күүнә сән юмн, Ас мөңгим хәрү. Наһц аавдан күргҗ өгнәв, — гиһәд, нег мөслсн чаңһ дууһар Ар- слан келсиг Валерий сәәнәр соңсв.

— Чини җинс өмсҗ би кишгтә, хөвтә болхар бәәхшв. Мини эцк хулхач биш, совхозин бүрус хулдад көвүндән җинс, куртк авх. Хар көдлмшч күң. Эцкдм бичә му нер өг. Ав эн җинсән, мөң- гим ас. Джек, чамла би харһшгов, ■— болад, Арслан Джекүр шил- тҗ хәләһәд, хойр сүвәһән түшәд зогсв.

Арсланиг тиигҗ келхлә, Джек амндан зууҗасн сигаретән түр- гәд хайчкад:

— Арслан, үр минь, яһҗ одвч? Кен чини ухаһичн сольчкв. Иим сәәхн җинс күн хайдви? Чи биичн болхла, өдрәр шам шатаһад

45

хәәвч иим юм олҗ чадшгоч. Ав, өмс. Тер эврәннь эк эцк хойртан үзүл. Алдг уга таасгдх. Зун арслңгчн мөңгний? Ю хулдҗ авхмч зун арслңгар, келлч, Арслан? Хәрнь би чамд кимдәр өгчәнәв.

Нөкәдүр Одесс орҗанав. Тендәс чамд «штатовск» җинс авч ирнәв. Үзхләрн һурвн зууһар авхч. Өмс эн җинсән, гиһәд Джек адһад одв.

Арслан араһан зууһад, бийән невчк тогтнулҗаһад:.

— Зун арслң мөңгн биш гиҗәнч? Төрүц юмнд күршго гиҗәнч? Хаҗһр ухалҗанач, Джек. Зун арслңгар дөрвн зун бүкл цаһан өд- мг хулдҗ авч болхмн! Кедү күүнд күрх, кедү хонга хотынь мед- җәнч? Өдмгәс үнтә, күндтә теҗәл һазр деер- бәәхий? . Тер чини җинс шалврчн яһад бәәвчн өдмгЛә әдл үнд күршго. Ав эн җин- сән, — гиһәд, Джекин һар деер хайчкв.

ц—: Ах, нам иигҗәх күмчи? — гиһәд Джек җинсән авад, сумк- дан дүрчкәд:—Мә мөңгән,— гиһәд дотр хавтхасн ик багла мөңг һарһад, деерәснь нег зууна цаас Арсланд өгв.

''ё^ЦЗун арслң? Әвртә/ик мөңгн! Ав, дөрвн зун бүкл өдмгән авч идәд, эн му шалвран салвртлнь өмсәд, зутр! — гиһәд, тачкнҗ инә- һәд, Джек цухрад хооран һарв.

Арднь герин булң ташрлад зогсҗасн Валерий хаҗугшан хурд- лад, паркур орв. АрсЛан зун арслңган хавтхдан дүрчкәд, хәрү герүрн орад, стол деер тәвәтә бәәсн хотан уучкад, диван деер һа- рад, кевтн унтҗ одв. - -

Джек баглата мөңгән хәрү өвртән дүрн бәәҗ уурлад, һарнь чичрәд:

— Арһулдҗа, Арслан! Дәкәд нанла бас харһхч! Тер цагт зун арслңгар кедү өдмг хулдҗ авхичн һартчн бәрүлхв. Хәләһич, зөр- глҗәхинь! һал цаһан өдрәр шууга татҗ болшго. Орадан чамаг би бәрҗ авхв! Тер цагт өрвәдгинчн дораһур, өдмг иддгинчн дее- рәһүр эн ик хар нудрмар өгхләг, хойр нүднәсчн һал цәкләд пад- рхла, мини нер дуудхичн соңсхв. Бәәчә ауг, нусха көвүн! — болад, сумкан ээмдән үүрч авад, бас парк тал ^һарв.

Түрүләд паркур орсн Валерий, нег ид хамтхаста, сарсһр мод- на ца бултад, паркин үүднүр хәләһәд зогсҗала. Хәләһә бәәтлнь зөвәр адһсн Джек паркур орад ирв. Тустан йовад, дота булңд бәә- сн кафеһүр орв.

Валерий бас ардаснь ташрлҗ йовад, кафен, үүдн тус нег були- гурнь туслцад зогсв. Джек столын ца сууһад, официантк дуудад, хот авхулв.

Валерий Джекиг ямаран хот авхулхинь медхәр седҗәнә. Удсн уга, официантк стол деер, хойр шил пиив, бичкн графинд әрк авч ирәд тәвчкв. Дарунь олн вүсн хот авч ирв. Валерий әрк тәвсинь үзчкәд: «Ода медгдҗәнә Джектн ямаран көдлмшч болн стүден- тнь. Иим куунлә Арслан үүрлхәр, үүнә үлмэднь орҗ үкхәо бәәж Түрулод җинс, куртк олҗ өгчкәд, цааранднь әркд, пиивд ооулхГп бәәхнь алдг уга», — гнҗ дотран ухалв. к/«лар

48

Тер хоорнд Джек әркән кеһәд уучкад, ардаснь киитн пиивәр дарулчкад, хотан йдәд, инәмскләд, барун өрчиннь хавтхан һаза- һаснь илҗ үзҗәһәд, һартан зүүлһәтә часан хәләчкәд, һаран саҗч- кад, дәкн пиивәсн кеҗ уув.

Өрүнәс нааран хот ууһад уга Валерийин шүлснь һооҗад, амт- та хотын үнр хамрарн киилв. Хотд күрх мөңгн Валерийд бәәнә. Зуг эн бийән Джекд үзүлшгоһар бәәнә. Джек хотан ууһад, офи- цианткиг дуудад, хавтхасн зузан кетчтә мөңг һарһад, зууна цаас егчәнә.

—■ Зууна цаас таслдг мөңгн уга, тавна, арвна бәәхлә егтн,— гиҗ официантк ормав.

— Хөрн тавна яах? — болад официанткин чирәһүр шилтәд, инәмскләд, мөңгн дундас татҗ һарһад, эркә хумха хойр хурһарн шухтнулад, өөдән өргв.

— Болҗана, өгтн нааран, —гиҗ хөрн тавна цаасинь авад, офи- циантк хотын мөңгинь, хәрүһинь стол деер тәвв. Джек үкс гиһәд, деернь бәәсн һурвн арслңгиг официанткин альхнд атхулад: — Эннь танд, ханҗанав, нернтн кемби? Мини нерн Джек, — гив.

Официантк хәрүднь: — Эн мөңгән автн. Бидн авлһ авдн уга- видн. Нерән хөөннь ирхләтн цааснд бичәд бел кечкәд, даһмдтн дүрҗ өгнәв, ~ гичкәд, шурд гиһәд, хәрү эргәд, йовад одв. Джек алң болад, һурвн арслңган шүүрч авад, үмгәд, хаҗудк хордан дүрчкәд, мууха' караг күүкм энчн. Зогсҗа, зуг, мини эвт орхч. Би, келчксв, — гиҗ санад, сумкаи. далушлҗ авад, кафеһәс һарад, паркин үүд хәләһәд һарв. Валерий бас арднь тавн метр дүңгәд суһрҗ үлдәд, моддуд ташрлад дахв. Джек үүднд күрн зогсад, энд-тендән хәләҗәһәд, автобус зогсдг бәәрнүр адһв. Валерий бас адһв. Джек өмнк үүдәрнь орв. Валерий ардк үүдәрнь орад, цаа- ран һарлго зогсв. Дөрвн зогслтд йовчкад, Джек буув. Валерий бас буув. Автобусас бун Джек 101-ч кварталур хәләһәд адһв. Ва- лерий бас арднь моддуд ташрлад дахв. Удсн уга хойрдгч уульнцар хаҗиһәд Валерий захас тавдгч герәр орв. Хашан үүд секхиннь емн Джек часан хәләв.

— Джекин бәәдг гернь энҗ. Тодлҗ авх кергтә. Болв нег хөрн минут күләнәв, хәрү һарч ирх угаһинь. Зөвәр әрк уучксн күн гер- тән суухий? — гиҗ Валерий шиидв.

Дүңнхд өрәл час болсна хөөн хашан үүдн секгдв. Цааһаснь деерән шархл өңгтә плащ өмссн, хойр хавтхдан һаран дүрчксн Джек һарч ирәд, шуд автобусин зогсалур адһв.

Валерий бас ардаснь дахв. Джек саахна ирсн автобустан суу- һад һарв. Валерий бас шахлдад, әмтн заагур шурһв. Дигтә пар- кд ирҗ бууһад, Джек Арслана гер хәләһәд һарв. Валерий бара- һинь длдл уга дахв. Арслана герин өөгүр давад, Джек үүдн туснь туслцҗасн гер тал одад, скамейк деер сууһад, тәмкән татв.

— Не, Джекин күцлнь медгдҗәнә. Арсланиг гертәс һархинь ।

күләҗәнә. Нег юм татхар бәәнә. Ода яһдм болхви? Эн хойриг

47

харһад ноолдхинь күләхв, аль үкс гүүһәд Савр Андрей хойриг дуудхв? — гиҗ Валерий ухалад, — намаг теднд күртл Арслан гертәсн һарч ирхлә, яахв? Уга, би бас күләнәв. Яһвчн бидн хойр- лм. Арслан боксар хойрдгч разрядта биший. Наадад өцклдүр ми- ни хамрт түрүләд нудрмнь күрч одву,гиҗ тоолад, Арслана ге- рин ардк булң ташрлҗ зогсад, Валерий Джекәс төрүц нүдән ав- чахш.

Джек тер хоорнд, татҗасн сигаретән 'түргәд хайчкад, дәкәд шиниг амндан зууһад, һал өгәд татв. Энд-тендән хәләчкәд, эн бо сад, гер эргәд һарв. Герин булң ташрлчкад, толһаһан өөдән ке- һәд, Арслана гер тал хәләв. Бәәдлнь шам шатҗах угаһинь шин- җлҗәх кевтә. Тиигчкәд, часан хәләһәд зогсҗаһад, хойр гер һатц бәәсн почтур одв. Валерий булңгасн һарад, Джекин ардас хәләв, тернь автоматур орҗ одв.

— Дигтә Арсланур җиңнүлҗәнә., Гертән бәәх угаһинь медхәр гиҗ тоолад,. Валерий үкс хурдлад Арсланур орв. Үүднә хоңхинь җиңнүлхлә, күн өөрдҗәхш. Дәкн нег дарв. — Арһулдҗатн, ода секнәв, — гисн Арслана дун соңсгдв. Арслан үүд секәд, Валерий- иг үзчкәд алңтрад:

. — Чи, Валерий, иим ор.а яһҗ йовнач? Деерчн нәәмн час болҗ йовналм. Юн болҗ одв? Шулун кел?--й гиһәд адһав. Валерий үүдәр үкс шурһҗ орад:

— Юмн болсн уга. Болн гиҗәңә. Гесм өлсҗ йовна, невчкн хот ас, гиһәд Арсланиг адһав.

— Хот бәәнә, -буйн болтха, сууҗ ңд,_—. болад, кухнюр орад, Арслан стол деер хот тәвв. Валерий дәкҗ төрүц ду һарлго өмнк хотан уув. Зөвәр гесән цадхчкад, ардаснь нег сеңсн хальмг цә уучкад:

— Йир икәр ханҗанав. Ода чидл урһх, — гиһәд инәмсклв. — Чи альдас ирвч, Валерий?

. — һазаһас. Биичн өрүнк кевтән йовав. Гертән оддг цол болся уга.

— Цол эс болх ю күцәвч?

— Би өрүнә чамаг гертчн орулчкад, гер эргәд һарч йовад, күн ишкрсиг соңсад, гер эргҗ йовад хәрү эргхләм, чи һарч ирвч^ Ча- маг тосад нег көвүн тер булңгас һарч ирв. Терүг үзчкәд, Джек зогсҗа, би портфелән күргнәв гиһәд, чи герүрн гүүһәд орвч. Удл уга хәрү нег газетд оралһата юм бәрсн һарч ирәд, тер Джект өг- вч. Тегәд та хойрин хоорнд болсн күүндәг би цугтнь соңсув. Мөңг чамд яһҗ өгсинь бас үзүв. Чи мөңгән авчкад, герүрн орвч. Джек парк хәләһәд һарв. Би ардаснь бултад дахув. Паркин кафеһүр орад Джек хот уув. Әрк, пиив бас уув, Энчн йоста бөдүн залу бәәҗ. Яһҗ, хама чи түүнлә таньлдсмч? Кафеһәсн һарад автобуст сууһад, 101-ч квартал күртл одад, герүрн орчкад, деерән плащ өм- сәд, хәрү нааран ирв. Би мел дахад йовлав. Наарлч, Арслан Эн терзәр тер туск герин үүд үзҗәнч?

48

— Үзҗәнә.

— Тер үүднә өмнк скамейк деер тәмкән татад кесгтән сууҗа- һад, босад почтур одад, автоматур орв. Тер хоорнднь би чамур орҗ ирдгм эн. Чамур җиңнүлсн угай?

— Чамаг үүд цокхин өмн хойр дәкҗ җиңнүлв. Трубк авад соңсҗанав гихләм трубкан хәрү тәвчкв.

— Не, терчн Джек мөн. Чамаг гертән бәәх угаһичн медхәр се- дҗ. Терчн чамаг һарч ирхичн күләҗәнә. Ю ухалҗадг болх тер? Тана герин өөрәс чамд мөңг өгчкәд һархларн йир уурта болдгар паркур адһҗ орад, кафеһүр орв тер. Ода яһий? Сән юм үзүлхәр бәәхш тёрчн. Тегәд би хәрлго өдрин дуусн, сө болтл терүгичн да- хад йовав. Би терчн чамд му кех гиҗ әәҗәнәв. Хәрнь, яһий? Те- лефон бәәсн болхла, Савр Андрей хойрад соңсхм бәәҗ. Теднә гернь шин микрорайонд, телефон орад уга, гиҗ келәд, Валерий гүүнәр саналдв.

— Бидн хОйр бәәнәлм, нег күүнәс бас әәдв? һарий, харһад медий, — болҗана. Арслан. Тер хоорнд үүднә хоңх җиңнҗәнә. Арслан гүүҗ одад, секәд оркв. Цань Кермн ээҗнь зогсҗаҗ.

— Ортн, ээҗ. Иим удан йовдмт? Кезәнә һарлахнт.

— Кесгәс нааран харһад угадан, худ эмгнлә бура бәәҗ удҗ одув. Цаачн кен бәәнә?

— Валерий — мини классин үр.

— Меднәв, Валерийиг. Сән көвүн. Иим ора альдас ирсм энчн?

— Гертәсн ирҗ.

— Мөңгичн наһц аавдчн өгчкүв. Шалврнь таасгдҗахший гиҗ сурхлань, э, таасгдҗахш гихләм: «Эн цагин баһчуд геснь дегәд цадхлң болад, бәәҗ чадад, тошурхад одн гиҗәцхәнә. Үнтәһинь медә бәәҗ зееһән таасҗанав гихләнь, ав гиһәд авхулчклав. Нам дотран санҗалав. Мини сүл белг чигн болад бәәх гиҗ. Шидрәс нааран бийм мел дор орсн болад бәәнә» — гив.

— Ээҗ, наһц аав орндан кевтнү? Бийнь эвгой?

— Уга, кевтхш. Тиигәд келсн үгинь келҗәнәв. Сән бәәнә.

— Сән. Эс гиҗ ода однав.

— Иим ора чамаг тәвшгов. Маңһдур одхч, — болад Кермн эмгн хораһурн орв. .

Арслан Валерий хойр Джекин тускар күүндҗәһәд, Валерий хәрх болв.

— Ээҗә, үүдән бичә төдгл, би Валерийиг автобуст күргәд, суу- лһад йовулчкад ирнәв, — гичкәд Арслан үүд секәд, Валерийиг өмнән һарһад, бийнь ардаснь дахв.

— Шат деерән шам яһад эс шатадвт таг харңһу, юмн үзгдхш,— гиһәд Валерий һаран өмнән бәрәд, үүд илҗ йовтлнь барун нүдә- рнь күн чичәд оркв, Валерийин нүднәснь һал ладрад, гедргән унв. Цоксн күн деегүрнь алхад, үүд секәд һарн, үүднә дегәд шалврнь

49

торад түргүр тусв. Ард йовсн Арслан цеб деернь мордад, гиҗгә- снь дарад, толһаһарнь асфальт мөргүләд цокчкад, цань һарад:

— Бос! Кембчи? Кү гетҗәһәд цокдг! Бос гинәв! Үкҗ одвчи? гиһәд Арслан өкәһәд, түргүр кевтсн күүг ээмәснь чирәд, өвдглү- ләд суулһв.

— Харңһуд, чирәнь үзгдхш. Кембчи? — гиһәд Арсланиг дәкәд хәәкрхләнь, өвдглҗ суусн күн өндәҗ босад:

— Дөң болцхатн! Намаг алҗана! — гиҗ хәәкрчкәд, һарад хурдлв. Арслан үүд-түүд күрглго көөҗ күцәд, дегә өгәд унһач- кад, дууһарнь Джекиг таньв. Тер хоорнд барун нүдән бәрсн Вале- рий гүүҗ ирәд:

— Юн кенинь медхәр седәд бәәнәч. Джек энчн. Би чамд кел- ләхн. Харңһуд гетҗәһәд, чамаг болһад намаг цокдгнь эн. Хәләһич һарад зулҗахинь. Ямаран әәмтхә! — гиһәд хойр һараснь Арслан бәрәд, зогсҗасн Джекиг нег цохдад авв.

Эднә шууганд кесг улс гүүҗ ирәд, эргәд зогсцхаҗ. Хойр ми- лиционер ирәд, һурвн көвүг көтләд һарв. Зогсҗасн улс дотрас негнь:

— Эн һурвнанчн негнь Кермн эмгнә ач эс мений? Төрүц, нам хулһнын хамрас цус һарһшго, номһн көвүн яһад ноолдҗахмби?— гиһәд милиционермүдин ардас күцәд, — тер Арсланиг тәвчктн, мана герт бәәдмн, тәвчктн, — болад көвүнә һарас шүүрч йовна.

— Та, цааран йовтн. Милицд одад зөвтә, бурутаһинь йилһхви- дн, — гиһәд, нег милйционер Арслана һарас бәрҗ йовсн күүкд күүг салһад зогсав.

Барун нүднь хавдҗ одсн Валерий, һарарн иләд, тагчг дахҗ йовна. Арслан бас тагчг. Зуг Джек, арснь җулһрҗ одсн маңна- дан, хамртан, өргндән альчур күргәд, шугшад:

— Хара йовҗ йовсн намаг эн хойр көвүн бәрҗ авад цокв. Би гемтә бишв, тәвчктн намаг, чирәм хорсҗ йовна, — гиһәд зогсх- лань милиционер: «Йов, йов өмәрән! Милицд күрәд кен бурута- һинь медхүвидн», — гиһәд ардаснь әрәхн түлкв. Көвүдиг герүр орулад, милицин скамейк деер суулһчкад, дежурна һарт өгәд:

— Эн һурвн көвүн ноолдҗасинь бәрҗ аввидн. Әркин үнр һа- рад йовна, шинҗлтн. Бидн хәрү йовнавидн, өрүндән кен гемтә- һинь йилһий, — гичкәд, көвүд авч ирсн хойр милиционер һарч одцхав. Дежурный көвүдин нер-усинь, хама бәәдгинь, альд көдл- җәхинь сурад, документ бәәхлә өгтн гив.

— Бидн хойр школд сурдвидн, нәәмдгч класст. Документ уга, — гиҗ Арслан хәрү өгв.

— Чи кембчи? Документ бәәнү? — болад милиционер Дже- кәс сурхла:

— Уга. Би заводт көдлдв. Паспортм гертм бәәнә, гив.

— Не, хавтхдан бәәсән цугтаһинь һарһад стол деер тәвчктн Ода өрүн күртл камерүр орулнавидн. Бийдән юм бичә үлдәтн Цугинь һарһад тәвтн, — гиһәд дежурный Джекин өвринь уудлад^

50

зузан кетч һарһҗ авад секхлә, дүүрң мөңгн. Джек хавтхасн үнтә портсигар, тоңһрг һарһад тәвв. Дәкәд Арслан Валерий хойриг негҗв. Юмн һарсн уга. Валерийин портфель секәд, хәләчкәд;

— Сө күртл школасн гертән күрлго йовад йовсн болҗахмч?-г- гиһәд дежурный Валерийур хәләһәд, өмнән бәәсн цааснд кенәс ю һарһҗ авсан бичәд, Джекин кетчәс һарһҗ авсн мөңгиг тоолх- ла, зууһадар арвн дөрвн цаасн бәәҗ. Үүрмгәр арвн негн арслң тоолад столын татдгт дүрчкәд:

~ Иим ик мөңг хамаһас авсмч, Джек? Магази тонвч? Хулха кедвч? Аль мал махнд орулҗ өгвч?

— Уга. Җалвасн цуһлулад хоршаҗасн мөңгн. Мотоцикл авхар бәәнәв, — гиҖ Джек.хәрү өгв.

Дежурный цааһасн үүд секәд, медфельдшер дуудад, тернь кү- рч ирхлә, эн һурвн көвүг шинҗлтн: әрк уусн, эс уусинь йилһтн. Дәкәд шавинь боотн гив.

Медфельдщер түрүләд Арсланиг, дәкәд Валерийиг шинҗләд, әрк уусн юмн уга, эрүл тйв. Джекиг шинҗлчкәд: әрк ууҗ гив. Түү- нә хөөн һурвлаһинь цааран орулад, Джекинь салу, Арслан Вале- рий хойриг хамднь орулв. Валерийин нүднь хавдад, юм үздг чө- ләнь тасрад, чингдәд зоваһад бәәнә. Арслан һар арчдг альчуран нульмсарн норһчкад, Валериййн нүднд цур бәрв.

Джекиг һанцхн бийинь онц камерт орулад хаачкв. Энүнә чи- рәнь хавдҗ одҗ. МеЛ чингдод, арснь татлдад, өвдәд, толһань шуу- гад бәәнә.

— Хәәрн мөңгм, хәәрн мөңгм. Ода Одесс юуһарн орхв? Дәкэд өрән эс өгхләм, мана өздңгүд әмим авх. Нам эндәс алдрҗ һарх- ла, болх билә. Юуһан хәәҗ тер бааста көвүнлә харһув би? Тед- ниг хойр гиҗ медсн уга биләв. Харңһуд оньһсн угав. Эс гиҗ Арс- ланиг алн цокчкад, әрлхәр седҗәләв, өрүндән поездәр. Наснь баһ болвчн һарнь йир шүрүтә бәәҗ. Нам асфальтд шахад, кииһим таслад алчкна болһв. Цаган олҗ бүдрҗәхинь эн башмг. Хоңша- рнь невчк ахрхн бәәсн болхла, зулад әрлх биләв, — гиһәд бийлә- рн күүндәд, чингдәд, хавдҗах чирәһән хойр альхарн селҗ иләд пол деер суув.

Сөрвчн уга, өвдх юмнчн уга Арслан Валерийиг хэдәһәд, дотрк майкан тәэдәд, шуулад, хавдсн нүдинь таг кеһәд боочкад, толһа- һинь өвдг деерән тәвәд төвкнүлв.

— Ма хойриг милицд бәәнә гиһәд, өрүндән школд соңсххла, Людмила Сергеевна уха алдх. Савр, Андрей ю санцхах? Хоюрн дәкн ноолдад, милицд тусҗ гих. Людмила Сергеевнаг милицүр дуудулх, — гиһәд Валерий келв. — Ма хойрт һарһсн гем уга. Би- дн бийән харсад, ноолданд орвшвидн. Джек намаг гүвдхәр, зөрц ирәд намаг гетсиг чи нүдәрн үзәд, нанд келвшч. Дәкәд милицин- хн өрүндән сурлһ авад, мадниг тәвчкх школур, бичә зов. Би Дже- кин аалиг цугинь һарһад милицд келнәв, — бодҗ Арслан үүрән әәтрүлв.

51

Тиигәд күүндә бәәҗ хоюрн нөөртән диилгдәд унтцхав Вал_Рп_ий нөөртән зүүд үзәд, зөвәртүңшәд бәәв: Арсланэнхойриг дежүрный милиционер өрүнднь сурлһаһинь авад, хоюрн нег кү демнәд гүвдҗт Чирәднь амтта юмн уга. Мөңгтәһинь медәд, булаҗ авхар цокҗт Хойраһитн герүртн хәрүлшговидн. Сурлһаһитн авад, зарһд өгхви- дн. Баһнь һурваһад җил авхт. Чикдән сурһулян сурад бәәлго, аля-азд йовдл һарһхла, эн болҗана. Таднас гүвдүлсн, көвүг ге- рүрнь тәвҗәнәвидң. Түунд һарһсн гем уга гиһәд цааснд бичәд нааран, үүнд һаран тәвтн хоюрн гиҗ милиционериг келхлә:

— Эн мини нүд үзҗәхшийт? Сохрҗ оч кевтә. Би эврән цок- сный? Яһад Джекиг сулдхҗахмт! — гиһәд хәәкрхләрн Валерий серәд одв. Толһаһан өндәлһхлә, өөрнь милиционер зогсад, бОстн, һартн, дежурнур одхмн гиҗәнә.;.

Джек бийләрн күүндҗ-күүндҗ бас нөөртән диилгдәд унтад одв. Энүнд бас сәәхн зүүдн орв. Эн Арсланас өшәһән авсндан бай- рлад, өрүнднь өрлә босад, аэропортд одад Симферополь орад ни- сәд һарчана. Эврәннь дурта «штатовск» җинсән өмсәд, хар бул- һар курткан ээм деерән хаяд, сумкан барун һартан бәрсн перрон деегүр йовдңнҗана. Эндрин бииднь Одесст күрч нөкднрләрн хар- һад, мөңгнә торцаһан өгчкәд, хойр-һурвн асхн Дерибассовск ууль- нцд бәәдг шуугата, байн ресторанд уудьвран һарһчкад, эд-тавран авад, хәрү Элстүрн ирәд, көвүд-күукдт ик үнтәһәр хулдх. Арсла- ниг гериннь өөрәс олҗ авад больницд күргчксмн. Кен цоксинь туүнд меддг арһ уга. Хахҗ үкг тер зун арслңдан. Тер җинсинь би зун тәвнд хулдвшв, — болад өврән уудлад кетчән бәрхләнь, те- рнь уга. — Яа! Кётчим хулха авчкҗ! Хәәрн мөңгм, милйционер, наартн, шулудтн! Намаг тончкҗ! 5- гиһәд хәәкрхләрн Джек се- рәд одв. Нудән секхләнь, өөрнь милиционер зогсҗана...

...һурвн көвун дежурна хорад сууна. Сөөнәһә эдниг авч ирсн хойр милиционерин негнь, хаҗудан нег эмг дахулсн орҗ ирәд:

т- Эн һурвн дунд тана көвүн бәәнү? —- гиһәд эмгиг өмәрән һа- рһв. Кермн эмгн өөрдәд, һурвн көвүн тал хәләчкәд: — Хей, Арс- лан, чи яһад нааран ирсмч? Бәәнә, бәәнә. Эн мини ач. Өгтн, да- хулад хәрнәв. Энүнлә әдл альвн-җилвн көвун биш энтн! Халә, эннь Валерий эс миний? Кен энүнә нудәрнь цоксм? Хәәмнь, хәә- мнь! Эннь кемб? Уй, энчн одак чамд шалвр хулддг көвүн эсий? — болад, эмгн аман бәрәд, милиционерүр хәләһәд зогсв.

— һурвлаһинь таньҗант, ээҗ? — гиҗ милиционер эмгнәс сур- җана.

— Э-э! һурвлаһинь. Яахар бәәнәт эднән? Ю һарһҗ эднтн?

— Ээҗ хооран һартн. Көвүнтн эндр хәрҗ ирх. Нааран дежур- нур ортн, — гиһәд эмгиг милиционер дахулад орад:

— Эн эмгн тер һурвн кевуг цугтаһинь таньҗана. Энд сууҗаг Сурлһ авхд сән герч. Бичә әәтн, ээҗ. Сууҗаһад, көвүһән дахү- лад хәрхт, — гив. ^А '

— Ода ю һарһчкв эднтн? Валерийиг автобуст күргхәр һарсн

52

көвүн ирнә-ирнә гихнь уга. Хәрнь мана герт бәәдг гергн милиц авч одв гихлә, дегәд әәчкәд, бийм эвго болад орндан унув. Сө йовхдан әәһәд, өр цәәтл әрән гиҗ тесүв. Эн көвүнәс көлтә әмм һарн ги- җәнә. Шидрәс нааран мел юмнла харһн алдад бәәлә. Ода харһна гидг эн, — гиһәд эмгн милицүр хәләҗәһәд, дарҗңнулад оркв.

— Әәх юмн уга. Әрүҗ уга ноолдан болҗ. Сууҗатн, — гичкәд, — Джек, намаг дах,— гиһәд хораһас һарад, онц хорад орулчкад:

— Джек, альд көдлдвч? — гиҗ сурв.

— Тосхлтын организацд көдлҗәләв. Ода көдлҗәхшв.

. — Көдлмшән хаяд удан болҗанч?

— Җил шаху. 3’

— Тегәд юуһар гесән теҗәдвч?

— Эк, эцкм, ахм көдлнә. Нанд көдләд керг уга тицхәнә.

— Эн хувцичн кен авч өгнә, бас эк-эцкчний?

- Э-э.

— Эцкчн юунд көдлнә?

— Тосхлтд бухгалтерәр көдлнә.

. — Бухгалтерин җалвар иим җинс авч болШго/ Мал бәрдвт?

— Уга. Би зәрмдән совхозмудар үүрмүдтәһән йовад шабашк кедв.

— Тер мөңгнчн шабашкий?

— Э-э. Җилин туршар цуглуллав. Мотоцикл авхар бәәнәв.

— Джек, эн хОйр көвүн чамла альд харһв? Эдниг урднь таньдг билч?

— Уга, таньдгов. Өцклдүр кафеһәс һарад, „тер өцклдүр мадна ноолдсн герин өөгүр һарч йовхлам, генткн ардасм күн толһаһарм цокад унһачкад, деерм мордчкад, чирәһим асфальтд шахв. Би нам ухаһан геечкҗв.

— Тегәд кенинь чигн тайьдговч?

— Кенинь чигн медхшүв.

Сурлһ авчасн милиционер телефоһар җиңнүләд, өөрк хойр кө- вүһән нааран авч иртн гиҗ закв. Удсн уга, үүдн секгдәд Арслан Валерий хойриг орулв.

— Арслан, эн көвүг таньдвч? — гиҗ сурлһ авчасн милиционер сурв.

— Таньдв. Нернь Джек.

— Хама, кезә таньлдлач?

— Таньлдад өрәл сар болҗ йовна. Нег школасн хәрҗ ирҗ йов- тл эн мана герин үүдн хоорнд еууҗ. Намаг өөгүрн һархда, көвүн, зогсҗа, су нааран, таньлдый гив. Би таниг таньдгов гиһәд өөрнь суухла, мини нерн Джек, таньлдый гив. Тиигчкәд, нанд җинс бәә- нә, хулднав. Чамд мел дигтә болх гиһәд, сумкасн һарһад үзүлв. Тернь нанд таасгдла, би зун арслңгар хулдҗ авлав. Дәкәд бул- һар куртк кергтә болхла, бас олҗ өгнәв гилә.

— Хамаһас җинс, куртк авдгаи келсн угай?

— Одессәс, Ростовас одҗ авдв гилә.

53

— Джек, чи Арслана келсиг соңсвч?

- СоңСв. Төрүц худл келҗәнә. Энүгитн эндр оньһҗ үзҗәнэв Би юм хулдсн уга биләв, — гиһәд Джек гөрдҗәнә.

— Джек худл келҗәнә. Би бас меднәв. Арслан кенәс җинс ху. лдҗ авсинь, — болад Валерий хаҗуһаснь келҗәнә.

- Чи, Валерий, альдас меднәч? Эн Джекиг урднь үзҗ йовлч? — болад, милиционер көвүнүр хәләв.

— Эн Джекинтн Арсланд хулдсн җинсәс көлтә би хамр уга үлдн алдлав. Джекәс җинс хулдҗ авчкад, Арслан школд өмсҗ ир- лә. Маңһдуртнь җинс уга ирхләнь би Арсланиг күүнә Шалвр өу- сж нрәд көөрсн бәәҗч гихләм, эн уурлад, мини хамрар нудрчкла. Өцклдүр хоюрн эвцәд, би школын хөөн Арсланиг гер күртлнь үд- шәләв. Дигтә Арсланиг гериннь үүдәр орхла, күн ишкрв. Би сон- счкад доран, герин булң тащрлад зогсув. Арслан хәрү һарч ирх- лә, герин зүн булңгас эн Джек һарч ирәд мендлв. Дәкәд Арслан герүрн орад портфелән оркчкад, газетд оралһата юм авч ирәд Джекд, бәр эн җинсән, мөңгим ас гисиг соңслав. Эн хойр чаңһ- чаңһар күүндҗәһәд салв. Эднә күүндәг цугтнь би соңсв. Джекнь уурлад, сумкан үүрч авад паркур орад, кафеһүр орад әрк уув. Би энүнд үзгдлго дахад йовв. Джекин геринь медхәр седләв. Энүг автобуст суухла, би бас сууһад йовв. Буухлань дахув. Джекин ге- рнь 101-ч кварталд бәәҗ.

Гертән удан бәәлго, шар плащ өмссн һарч ирәд, автобуст суу- һад/паркд ирҗ бууһад, шуудтан Арслана герин еөгүр һарад, үүдн туск герин өөр одҗ сууһад, Арслана терзүр кесгтән хәләҗә- һәд, босад почт орв.

Тер хоорнднь би Арсланур орад, Джекин тускар цугинь келҗ өгв.

— Тегәд яахар Арсланта хоюрн күүндвт?

— Би өлсҗ йовлав, хот ууһад, цадҗ авчкад, Джек чамаг гет- җәнә, цокхар бәәхий гиҗ маһдлв. Арслан нанд тиим чигн болх- Чамаг үүднә хоңх җиңнүлҗәтл телефон җиңнв. Трубк авад кемби гихләм хәрү тәвчкв. Тернь дигтә Джек автоматас җиңнүлсн бол- җана. Дәкәд намаг хәрнәв гихлә, Арслан автобус күртл күргнәв Валерийиг гиһәд ээҗдән келчкәд, үүд секәд, намаг өмнән һарһад шатас бууввидн. Эднә шатднь шам уга. тас харңһу болад, би хойр һаран өмнән бәрәд үүд илхләм генткн нүдәрм күн чаңһар чичәд оркснд би доран сунад тусув, Цоксн күн нан деегүр һархар алхад, бүдрәд унв. Арслан түүг гиҗгәснь дарад, шатд шахад босхсн уга. Намаг Арсланиг болһад цокв, — гичкәд Валерий боолһата нүдән бәрв,

— Чи хәрлго яһад Джекиг дахад йовсмч?

— Джекиг би маднла әдл баахн көвүн болһҗалав. Хәдәхлә бө- дүн залу бәәж. Арсланиг мөңгән авчкад, герүрн орхла.-арднь кесг бузр үг келәд, чамаг зуг, эрсичн һартчн бәрүлхв гив. Тегәд би эну нә бәәдг герииь медхәр дахдгм тер. ’

54

— Сән, сән, Валерий. Ода медгдҗәнә. Чамд би иткҗәнәв.

— Чамд, Джек, медгдвү? Хулхач хәрү хәәкрнә гиһәд, биичн кү цокчкад, цокулсн болад уульҗалч өцклдүр? Дәкәд гөрддгчн юи болҗана? Чамаг Арслана ээҗ Кермн бас таньвш. Нә, Арслан Ва- лерий хойр, эн цаасн деер һаран тәвчктн, — гичкәд, милиционер телефоһар җиңнүләд дежурныйд эн хойр көвүг өөрк эмгән даху- лад тәвчктн. Негинь үлдәҗәнәв. Ноолдана утхнь медгдҗ ©дв.Ма- шин бәәхлә хойр көвүг күргүлчк, эс Гиҗ школасн дутх, — гив.

— Арслан Валерий хойр хәртн. Зууран поликлиникәр ортн. Чамаг, Джек, энд һурвн хонгар үлдәҗәнәв,— гиһәд дахулад ка- мерүр орулчкв.

Милицин машин поликлиникин өөр ирҗ зогсад, шофернь буу- һад, Валерийиг дахулад нүднә эмчүр орулад үзүлчкәд, эм дусал- һад, боолһчкад, дахулҗ һарад гертнь күргв. Герүр орад, хотан амнурн кен школ талан гүүхәрн ирәд, урокдан хоңх- җиңнлпнлә урлдад орцхав.

Хойр көвүн ормдан одад сууцхав. Валерийин шин цаһан серн- җләр боолһата нүдинь үзчкәд, классин көвүд, күүкд негл үгцсн кевтә «Я-а-а!» гилдчкәд, багш орҗ ирхлә, тагчг болҗ одцхав. Ба- гш классиг хәләчкәд, Арслан Валерий хойр ода багшнрин хора- һур одцхатн. Тенд Людмила Сергеевна тадниг күләҗәнә гив.

Арслан Валерий хойр арһул босад, классас һарад, багшнрин хораһур орхла, Людмила Сергеевнан хаҗуд Валерийин экнь зогс- җана. Көвүһән үзчкәд:Яһвч, Валерий! — гиҗ хәәкрәд уульв.

— Та арһулдҗатн. Әәх юмн уга-. Ода танд цугинь цәәлһҗ өг- нәв, — гиһәд Людмила Сергеевна көвүнә экиг суулһв. Людмила Сергеевна цуг үүлиг тодрхаһар, негл милицд бәәсн кевтәһәр Ва- лерийин экд цәәлһҗ өгв.

— Әәх юмн уга. Валерий йоста гидг итклтә үүрнь болсн дее- рән, Арсланиг үүнд орхнь даву зовлңгас харсҗ авв. Кемр Вале- рий тер андн-азд Джекиг дахад, йоста «чирәһинь» эс илдксн бо- лхла, Арсланиг гетҗәһәд, цокад алхднь күргх билә. Тер көвүн милицд бәрәтә үлдҗ. Та ода Валерийиг дахулҗ хәрәд, нүднәннь хавдртнь цур бәртн. Валерий, одак эмчин цаасарн аптекәс эм ав- тн. һурвы-дөрвн хонгт гертән бәг. Урокинь Арслан, Савр, Андрей эдн гертнь ирҗ цәәлһҗ нөкд болцхах. Әвртә гидг зөргтә, цевр цаһан седклтә көвү өскҗәнәт, Амулң Нарановна, ханҗанавидн,— гиһәд Людмила Сергеевна һаран өгв.

— Тиим болтхал, дәрк-дәрк! Сөөнь дуусн ирхинь күләһәд суувв. Нүдән нам чирм гилгсн угав. Иим юмн болад йовсн бәәҗ, — гичкәд, Амулң Нарановна нульмс асхрулв.

— Дәрк! Дәрк! Нүдинь сохлн алдҗ! Мууха өршәңгү уга көвүм- би! Не, хәрий, Валерий. Менд бәәтн, Людмила Сергеевна. Чи, Арслан, хәрхшийч? — гив.

— Уга, би урокдан орнав. Би эрүлв. Мини буруһим тәвҗ өгтн,

55

тетя Амулң. Нанас көлтә Валерий нүдәрн цокулв. Мини орчд, — гиһәд Арслан толһаһан һудылһв.

— Не, гем уга болхла, сән. Од, од урокдан. Бидн хәрнәвидн,- гиһәд көвүһән көтләд, Амулң Нарановна һарв.

Арднь үлдсн Людмила Сергеевна хәрү цухрад, стул деер сууһад:

— Арслан, төвкн, урокдан од. Кемр биичнэвгоболҗахла, хә- рәд амр, — гив.

— Ханҗанав, Людмила Сергеевна, урокдан бднав, — гиһәд Арслан һарв.

Арсланиг һарлһнла, Людмила Сергеевна хойр һарарн толһа- һан атхчкад, нааран-цааран зәәлчкәд:

— Эн долан хонг зөвәр шуугата болад одв. Көвүд, күүкдәс эк, эцкнрнь чигн, бидн — багшнр чигн төрүц нүдән авлго хәлә- җәх кергтә. Кемр Валерий Арсланиг наад эс бәрсн болхла, көвүн тер андн Джекин үлмәд орад үрхнь чигн маһд уга.

Хәрнь эртәр медгдәд, невчк гөңгәр хуурв гиҗ санх кергтә. Маи- һдур амрдг өдрлә Арсланиг хәрәд эцкән дахулҗ ир гилһтә. Удл уга Сарң Очаевич ирхләг, цугинь келҗ өглһтә. Эн йовдлын тус- кар багшнрин совётд күүндә һарһх кергтә. Мана милицин көдлә- чнрт икәр ханх зөвтәвйдн. Шууга һарһлго, көвүдиг әәлһҗ-хәәкрл- го цугинь йилһәд, кен гемтә, кен бурутаһинь йилһәд, нанд өрл» йрҗ келцхәвш. Мини герин хайг альдас авв тедн? Көвүд келҗ өгсний? Урокин хөөн Арслан класстан 'цугинь кёлҗ медүлг. Цуг- тан медҗ автха, Валерий ямаран күүһинь. Арсланиг чигн медтхә, хаҗһр ишкдл кечкәд, түүгән медәд, дигтә цаглань хәрү татсйнь,— гиһәд дотран ухалад, хоңх җиңнтл Людмила Сергеевна доран суув. Хойр көвүг чигн, Амулң Нарановнаг чигн багшнрас күн үзсн уга. һанцхн урок кесн багш хойр көвүг үзв.

3

Района партин комйтетин негдгч сегләтр Зурмтын Бадмла күүндснә хөөн, дөңннәвидн гисн үгинь соңссн Саарла Босхмҗд омг урһад, дотр бийнь байсад, совхозурн шулун курхәр, маши- нәннь хурдар конториннь өөр зогсачкад, арвн девсңтә шатыг хой- рх алхад, ут коридорур' йовад, булңд бәәсн кабинетүрн орад, сто- ласн цаас һарһҗ авад, Сиврин совхозин-директор Василий Нико- лаевич Кремлевд бичг экләд бичв.

«Күндтә Василий Николаевич! Би хальмг теегтән ирәд һурвн җил болҗанав. Тер ирсн совхоздан одачн көдләв. Көдлмш эң зах уга, чилдго юмн бәәж. Өрүнд шар герлә босх болһндан таниг са- нандан тодлнав. Би баһ цагтан таниг өрлә тракторн бригадур мөрн тергәрн гүүлгәд күрч ирхлә, иигҗ сандг биләв: «Би дирек- тор болхнь унтад кевтәд, нөөрән ханхла, тегәд оч бригадмуд эргх

бв

биләв. Василий Николаевич юуһан хәәһәд, мадила, трактористн- рлә зерглҗ өрлә босдв гиҗ».

Ода эврән директорар көдлхләрн нөр яһад эс курдгинь медҗ авув. Та тиигхд, тер дәәнә хөөн машин ховр болад, мөрн тергар йовдг бнләт. Тер бийнь өдртән бригадмуд, фермсән эргдмт. Ода би машиһәр йовсн бийм һурвн хонгин туршар цуг эдл-ахуһан эрг- нәв. Тана совхозинәр болхла, үнән келхд, мана хошмуд, бригад- муд хоорндан хөрәд-һучад дуунад бәәцхәнә.

Ода, Василий Николаевич, би көдлмштән дамшад, тракторист- механизатор биш, йоста гидг малч болҗ одув. Түрү дала: һаң догшн болад, һазрин өвсн эрт шарлҗ одна, малд, усн күртхш, өв- сн йир баһар хадгдна. Халун ик болад, хөд мәәртәд, хая хур орад тогтсн, өңгнь көкрҗ одсн ус ууһад, туулвр ирәд, ик һару һарна.

Эн һазрт эркн төрнь: малын хот. Хамаһас түүг һарһҗ авхм? Усн бәәхлә, өвсн урһхмн. Альдас ус авхм? Тер учрар бас нег эркн төрнь: усн. Ода деерән экләд Манц, Чоһра, Терек, Калаус һолму- дын усн урсҗ ирх боодг бәргдҗ малтгдҗана. Тер боодгас теегәр каналмуд малтгдҗ ус гүүлгх көдлмш эклҗәнә. Болв одачн хойр- һурвн җил тер көдлмш кегдхмн. Мини көдлҗәсн совхозин'аһуд ик царң бәәнә. Тер царңгин усинь бәрх зөвәр һазрин көдлмш ке- ввидн. Тегәд эн җил өвстә болад, малын төл, ноосна һарц му биш болв. Тер царңд тәрмр өвс тәрх ухаһан района партин комитетд келхләм, намаг дөңнҗәнә.

Зуг, эңкр Василий Николаевич, маңд тәрмр өвснә-люцернә экн уга. Эн алднд хәәхлә, олдҗахш. Тегәд би эврән хәәҗ олнав, сивриннь совхоздан бичнәв. Эркән уга дөңнх гиҗ района партин комитетин негдгч сегләтр Зурмтын Бадмиг иткүлүв.

Би медә бәәнәв: люцернә экн таднд биистн кергтәһинь. Болв, арһта болхла, бәәснәсн җувалцтн. Хавртан тәрмр өвс тәрх услв- рин һазран белдҗәңәвидн. Үвлд унсн цасна, намрин хурин царңд тогтсн усиг бәрәд, боодг кечквидн.

Тер боодгас услхвидн. Услдг һурвн маши хулдҗ авчанав. Хә- рнь, эңкр Василий Николаевич, таниг нанд дөңгән күргх гиҗ итк- җәнәв.

Үнтә Василий Николаевич! Дәкәд танас сургчм, мини җирһ- лин багш, эцкм болҗ тоолгддг Иннокентий Фадеевичиг хавртан нанур илгәчктн. Теегт түрүн болҗ люцерн тәрҗәх манд, түүнә дамшлт, медрлнь кергтә.

Эңкр Василий Николаевич, нанас гергндән, тетя Клавад, ме- нд келтн. Дәкәд тана өрк-бүлд Байчхаһас, Кишгтәһәс, Арсланас, мана көгшдүдәс бас менд автн. Таниг теврәд үмсҗәнәв. Саарла Босхмҗ».

Бичгән бичәд дуусчкад, конвертд тәвәд, деернь хайгинь бичч- кәд, дотр даһмдан дүрчкәд, шуд һарад, машиндән сууһад Элст орв.

57

Элстас тәрәнә һазрт олзлх химикат бичүлҗ авх зөвтә бәәсн тегәд йовдлын аюд бичгән авч һарв.

Совхозин директор болсн бийнь Саарла Босхмҗ шишлң шо- фер биидән бәрхш. Эврән баһасн авн маши залҗ дассндан, шо- ферин хаҗуд хара суухла, дотр бийнь му болад, уурнь күрәд, көл һаран заядар көндәһәд, шофер хааран маши зална тун талнь дахҗ кецәлдәд, иигәд зовлң эдлхләрн шофертан ик аца зөөдг ма- ши өгәд, машиһән эврән бәрдг болв.

Нег дәкҗ Зурмтын Бадм Босхмҗд иигҗ келв:

— Босхмҗ Маштыковңч, танд шофер кергтә болхла, ңег сән көвүн бәәнә, әәрмәс ирсн. Авхлатн өгнәв, коммунист. Та директор күнт. Тана толһад бүгшҗәх төрмүд дала. Цугинь холас тоолад, тус-тустнь хаһлх кергтә., Кемр иигҗ шофер болн директор көдлх- | лә, күнд болхнь ил, — гив.

— Ханҗанав, Бадма Пюрвеевйч. Өгтн тер шоферан. Та зөвтә үг келҗәнәт. Маңһдурас авң мини җолач болг. Хойр-нег җил көд- ¹ лгҗәһәд сурһульд йовулнав, тиим медрлтә көвүн болхла, — ги- һәд Босхмҗ даб гиһәд одв.

>-£ Тиим бблхла, Тер көвүг дуудулнав, — гичкәд, Бадма Пюр- веевич хоңх дарад Оркв.

— Сбңсҗанав, Бадма Пюрвеёвич, >> «гиһәд, баахн күүкн үүд | секәд шаһав.

гт- Лариса, тер гаражд бәәсн салдсиг дуудчк, — гив.

Удсн уга, үүд секәд өндр нурһта, бүтү күмсгтә, күдр-бадр бәәдлтә, салдс хувцта көвүн орҗ ирәд:

— Соңсҗанав, таниг, Бадма Пюрвеевич! — гиһәд һоснаннь . хойр өскәг таш гилгәд харһулад оркв.

— Су нааран, Баатр. Чамаг Ббсхмҗ Маштыкович сурад бәә- нә. Көдлмш өгнәв гинә, однчи? Хәлә, таньлдулхан мартҗаҗв. Та- ньлдтн хоюрн, — гиһәд Бадма Пюрвеевич босв.

Босхмҗ Маштыкович, -— гиһәд. совхозин директор һаран өгв.

— Чамар эврәннь шофер кеҗ авхар бәәнә. Цааранднь хәлән бәәҗ медхгов гинә. Йовнчи? — болад Бадма Пюрвеевич көвүнүр хәләв.

— Көдлмщ уга райкодоин гараж эргәд бәәхмн биш тиигтлән. Йовнав. Зуг биитн Волгоградск политехническ институтд заочн орчклав. Нанд цаг кергтә.

— Терүгинь болн наадк гер-бүлин төрмүдинь хоюрн хоорндан йилһтн, — гиһәд Бадма Пюрвеевич хойраднь һаран өгв.

Райкомас һарн Босхмҗ машиндән сууһад, Баатриг хаҗудан еуулһчкад:

— Не, Баатр, герчн альд бәәнә? Йовий, көдлмшт йовҗанав гиһәд экдән келх зөвтәлмч. Гер авад угавч, Баатр?

Баатр хәрүднь инәһәд: — Шинкн цергәс ирүв. Гер авх цол бо- лад уга. Хойр жил церглчкәд, дәкәд хойр җил деернь цергләд,

68

хәрҗ ирсм эн. Би танкиств. Ирсн даруһан сельхозтехникд орҗ көдлхәр күүндчкәд, партин района комитетд тоод зогсхар ирхләм, Бадма Пюрвеевич дуудад, көдлмшт бичә ор, бидн олҗ өгнәвидн гив. Ода олҗ өгснь эн болҗахгов, — гиһәд һундсн дууһар келх- ләнь, Босхмҗ көвүнүр болһаһад хәләчкәд, үкс гиҗ машиһән күр- җңнүләд, гүүлгәд Баатрин заасар герүрнь ирв. Баатриг һундсн дууһар келхләнь, алдг уга Босхмҗ көвүг машинәсн бууһад, хәрү ‘райкомур орҗ одвза гиҗ харлад, үкс хурдлулдгнь тер.

Гертнь ирәд, машинәсн бууһад, хоюрн герүр орв.

— Ээҗ, мендвт, — болад Босхмҗ дёегшән һарад суув.

— Аак, би көдлмшт йовҗанав. ШуЛун хувцим белд, маднд цә ке. Эн күүнтн совхозин директор. Би машинд көдлхв.

Баатр, чи энд көдлмшт орх болв гиҗәлч, — болад, экнь стол деер кастрюльта цә тәвәд ааһст кев.

— Тана Баатртн сән медрлтә механизатор. Эңд ю кехмб? Совхозд болхла, йоста көдлдг һазрнь. Тенд олн зүсн машин бәәнә: трактор, комбайн, өвс хаддг машид, һазр хаһлҗ эд-бод кедг зер-зев болн нань чигн. Та көвүһән бичә керлдтн. Хәрнь ардаснь нүүҗ ирхәр белдҗәтн, — гиһәд Босхмҗ келв.

— Көгшртлән намаг дахулад йовхмб эн. Күн болх наснь ирч- кв. Иигәд һанцарн һондаһад йовхмн биш. Намаг эндәс күүкм тәв- шго. Бииснь хоюрн кӨдлнә. Кемр намаг гер-мал уга көвү дахлдх- ла, хойр-хойр бичкн күүкдинь кен хәләхмб?

— Йир сән, ээҗ. Бидн удан болһлго көвүһитн кү кечкхвидн. Тер цагт экнь көвүнәдән эс ирхий?—болад Босхмҗ инәһәд,—ме- нд бәәтн, — гнчкәд һарв. Баатр һартан спортивн сумк авад, ээҗән үмсчкәд, директоран дахад һарв.

Машинә өөр ирчкәд:— Босхмҗ Маштыкович, җолаһитн бәрҗ болхий? — гиҗ сурад, Баатр инәмсклв.

— Уга-уга, Баатр. Тер ээҗчн х,әләҗәнә. Чамаг нанд җолач орҗ гиһәд му санх. Совхоздан орад, закврар көдлмштән орчкад, тегәд җолаһан бәрҗәнәч. Не, цаарандкинь йовн-йовҗ күүндий,—ги- һәд, машиндән орҗ сууһад, җолаһан эргүләд, райкомин герин өөгүр гүүлгәд, шидр ясад, дуусгдсн грейдерн хаалһар, негл ардасн күн көөлдҗ йовх кевтә, хар ширтә «Волга» машин тарҗңнад одв. Өмнәснь зөрлцәд, ацата чигн, ацан уга чигн ик машид, гиигн «москвичнр», «запорожцнр» торлзад, һарад бәәнә.

Баатр Босхмҗ тал дару-дарунь хәләһәд, бәәдлнь олн җил ма- ши гүүлгҗ йовх күн кевтә, нег чигң хотхр үүнә нүднәс хальтрҗа- хш. Иигҗ маши йовулдг күн наадк машидинь чигн сәәнәр меддг гиж дотран ухалҗ йовна. Района цутхлңгас — Булһнас дүңнхд арвн дуунад һарчкад, Босхмҗ машиһән зүн өмәрән салсн эңгин хаалһур хаҗилһәд, невчк тогтунар йовулв.

— Эн хаалһ, дигтә «Царң» совхозур авч одна. Мана зуур ик царң бәәнә, түүнң. өөр одад невчк аһар киилхм, — гиһәд утар та- тҗ кииһән авад, Босхмҗ улм болһамҗтаһар хаалһан бәрҗ йовв.

59

* $ *

Баатр цергәс ирәд сар шаху гертән бәәчкв. Тер цагас авн Бүл һнас иигәрән-тиигәрән һарад уга билә. Ода эндр Босхмҗиг дахад һарчкад, өмнән наласн, эң зах уга өргн теегән үзәд, зо деегүрцу. вад одсн толһас үзчкәд, дотр бийнь сарулдад, хойр нүднь улм икдсн болад, энд-тенд тарваһад идглҗ йовсн улан зүстә үкрмү- дин сүргүд дару-дарунь харһад, сальк өрәд идглҗ йовсн нурһлҗ хоңһр зүстә адун дунд генткн цуурдад, инцхәсн аҗрһин дун көвү- нә экнднь хадгдад, бичкндкинь сананднь орулв.

Баатр тиигхд долата билә. Эцкнь Чонын Баазр Булһна колхо- зин адунд ах адуч болҗ көдлҗәлә. Баазр һучдгч җилмүдин экл- цәр Новочеркасск балһснд мөрн цергт цергләд, һурвн җилин тур- шар мөрнә сурһуль дассндан, мөрн әмтә күн бәәсмн. ,

Тер Новочеркасскас Баазриг цергәс бууһад ирхлә, Булһн балһ- сна улс: орс, хальмг уга, ик-бичкн уга цуһар хурҗ ирәд һәәхсн болдг. Хөрн негтәдән цергт мордад, хөрн дөрвтәдән ирсн, өндр нурһта залу көк цемгн, хәврһәрнь һурвн хурһн дүнгә, улан цемгн; тасм белкүснәснь авн шуңһрцгиннь үзүр куртл- уисн шалврта, ।

шар цемгн киилгтә, деегүрнь өргн бүс бүслчксн, хар бокс поснь өскәдән гилр-далр гисн шпорта, тернь йовхлань җиңнәд, өскәпан харһулхлань шард-шард гинә. Толһа.деернь маңнаһаснь эрә дав- сн хар гилгр нүүртә, бас өргн улан тасмта,- тавн талта одта көк цемгн картуз басл зокастаһар цохднь торчана.

Тиим сәәхн хувц үзәд уга селә.ңә баһчуд Баазрас ңүдәнавлго хәләлдцхәв. Цергәс ирлһнләнь Баазриг колхозин мөрнә фермин толһачд щиидсмн. Эндән келхд ах адуч болҗана. Эцкиннь тер бәәдлиг Баатр үзсн уга. - .

Төрскнә Алдр дән эклхлә, Чонын Баазр адутаһан Улан Цергг авгдад, дән төгстл мөрн цергт цергләд, өрчдән Улан Одн хоир ОР' дентә, барун көлдән күнд шавта, мод сүүдән түшсн хәрж ирсмн.

Гертән ирчкәд, чинә-чимг биидоң орулҗаһад, колхозин тәрә- нә бригадир болҗ көдләд,- цармуд-үкрмүд плуГт зүүһәд һазр ха- һлулҗ тәрә тәрсмн. Мөрнәс колхозд дөрвн маштг бәәсмн. Негинь колхозин ахлач ундг, Хойрарнь үс зөөдг, малд хот зөөдг. Негинь бригадирт гиҗ нерәдсн бийнь Баазр унлго, бас һазр хаһлсмң.

Баазрин уханас дәәнә өмн сән кевәр өсҗ йовсн колхозин адун һардмн биш. Сән тоотынь әәрмд авад, арднь һуч һар мөрд үлдс- мн. Дәәнә көләр, теегүр һалзурҗ орҗ ирсн немшин церг тер үлд- синь алад идчкҗ.

Нег дәкҗ Баазр колхозин кергәр Элст орна. Керг-үүлән күцәч- кәд базр орңа. Бичкн хулд кеһәд, базрин үүднәс һархла, үүдн хоо- рнд, тергнд татата хоңһр зүегә ажрһ үзгднә. Түүг үзн түсчкал Баазр байрлад негл үксн экән үзсң кевтә, гүүҗ ирәд толһяһпнк иләд, саңнаһинь бәрҗ узәд, эзинь күләв. Тергн деёр хойп үяпо бочк тәвәтә, нег модн идшт цемент, хаҗудңь күрзс, утхурмуд _бәә.

нә. Тиигәд күләһә бәәтлнь эзн ирв. Баазр менд сурчкад, залу ах, альд көдлдвт? Эн мөрнтн кенәв? — гиҗ сурв.-

— Кенә болх билә? Шаңһа. Тосхлтд көдлдв.

— Эн мөрнтн һанцхный, аль бас бәәнү?

— Дәкәд нег аҗрһ, бас унһта гүн бәәнә. Эн мөриг та тань- җант?

— Ээ, таньҗанав. Дәәнә өмн мана Булһна колхозд иим зүстә адун билә. Би адуч биләв. Чонын Баазр гидг күмб. Ода нег чигн иим зүстә мөрн уга. Тегәд эн мөритн үзчкәд, һарһсн экән үзсн.әдл байрлв. Тосхлтд альдас ирсн болхв эн мөрд?

— Немшнр зулхларн ардан үлдәчкҗ. Элст сулдхла, тосхлтын контор бүрдәсн бәәҗ. Машин уга болад, тер мөрд өгч. Түүнәс наа- ран би эн мөрәр көдләв, — гиһәд көдлмшч залу цәәлһҗ өгв.

—Йир сән. Тана нернтн кемби?

—Мини нерм Чавычалов Михаил. Эцк-экм Булһн балһсна улс. Би бас тенд һарлав.

— Нам гиһич! Нанла нег хотна күн болҗанач! Тиим болхла, нанд дөң бол. Тер аҗрһ гүн хойрар көдлмш кеҗәхш. Ахлачтаһан ирәд мана начальниклә күүндтн.

— Өрүндән ик эрт ирнәвидн. Та манд дөң болтн, хулдтн гиһәд начальникдән бас келтн. Ода хәрнәв. Нам эн сө нөөрм күршго. Тер аҗрһ, гү хойриг үзсн бодхнь? Холый үүнәс?

— Зөвәр уухн. Өрүндән үзхт. Аҗрһ туулн наста. Гүнь—дөн- җн.

— Унһнь эрий, аль күүкний?

— Унһнь эр. Аҗр.һ кеҗ авхар бәәнт?

Эркән уга. Та, Михаил, нань альд иим зүстә мөрд үзвт? Ке- лҗ өгит. Энд-тендәс цуглулад, хәрү хоңһр зүстә адуһан өскх сед- клтәв.

— Әмтә Устд үзсн болад бәәнәв. Тиигәрән одтн,— гиҗ Чавы- чалов хәрү өгв.

' Адунаннь тохм үзсн Баазр ик байрта хәрҗ ирәд, герүрн орн нег сеңсн цә амнурн кен, ахлачинүрн гүүһәд гилтә одад, Элстд, базр деер колхозиннь адуна тохм үзсән келәд, өрүндән йовҗ хулдҗ авдгин арһ хәәхмн. Мөр көлглҗ йовсн күүнләнь харһв. Тер аҗрһ <гү хойран хулдхар бәәнә гинә. Яһад болвчн, ахлач, бәәсән өгәдчн хулдҗ авхмн. Шинәс аду өскхмн. Аҗрһиг гүүтәһинь, унһ- таһинь авад, дәкәд Әмтә Устд тиим зүстә мөр үзҗ тер өцклдүр нанла харһсн Чавычалов Мйхаид. Би тиигәрән бас однав. Бааз- рин келсн зәңг соңсчкад, колхозин ахлачин хойр нүднь һал асад, байрлад, босад йовдңнв.

— Эркән уга өрүндән йовхмн, Министерствәр дәврүләд чигн тер аҗрһ гү хойриг хулдҗ авхмн. Колхозд адун кергтә, — гиһәд ахлач Баазрин далынь цокад инәв.

— Мана адуна тохм эргндк селәдәр бәәх бәәдлтә. Шишлң керг кеһәд Найнтакн, Хашһнр, Чонс, Келкд орад мөрд хәәңәв. Брига-

61

дир болн бәәҗ аду эврән хәләнәв. Хәрнь та, ахлач, талдан күүһәр мөрд хәләлһхәр бичә сантн. Нанд ик көвүм нөкд болх, — болад байрлв.

Тпнгҗ Баатрин эцк шинәс колхоздан аду өсксмн. Баатриг тав-зурһа күртл колхозин адун өсәд, эцкнь — Баазр бригадирәсн сулдад, шишлң адуч болад, ик көвүтәһән мөрнә ферм бүрдәсмн. Баатриг дөнтәһәснь авн эцк ах хойрнь эмәл деерән өмнән суул- һад, адунд авч һардмн.

Зурһатадан Баатр бийнь һанцарн мөриг зәәдңгәр унад, аду сөрглцәд эцк ах хойрасн салдго билә. Эмәл деер унулн гихлә, кө- лнь дөрәд күрлго, эвго болад, Баазриг мөрнә нурһн деер тохм тә- вәд, унулад йовулдм. Кесг дәкҗ мөрн деер суудг ормднь дәәр һар- сн бийнь Баатр хальшрлго, дәкн-дәкн мөрән унад, довтлулад, тав- лулад, адуч болсн болад, теслцәд йовдмн.

Эцкән дахад, аду хәрүләд, ода эн совхозин директор машиһәр гүүлгҗ йовсн теегәр кесг дәкҗ өдрәр чигн, сөөһәр чигн йовсмн. Ода бөдүн залу болчкад, урдан үзсн теегән таньҗ чадад, иигҗ оңдарснднь байрлад, мел өмәрән, энд-тендән хәләһәд йовна. Бүкл тавн җилдән үзлго бәәсн, бичкнәсн иҗлдсн теегнь урдкасн өргн, сәәхн болснь"энүнә нүднд зургдв.

Тиигәд Баатриг теегән һәәхәд, хүврлтинь үзәд, дотр бийнь са- рулдад, сергсн седклтә йовтлнь, машин генткн зогсхла, көвүн заң- һргдад, маңнаһарн цокгдад, директортаһан хоюрн инәлдв. Босх- мҗ машинәсн һарв. Баатр бас һарад, буурлдан үнрәр каңкнсн аһар кииләд, хойр-һурв нәәтхв.

— Хәлә-хәлә, хамрчн буурлдан үнр мартад уга бәәҗ. Иим дааврта болҗала, мана теегин буурлдан үнр,— гиһәд Босхмҗ өкәһәд, барун һарарн багла буурлда таслҗ авад, үнршләд бас нәәтхв. Баатр чигн бас буурлда таслҗ авад үнршлв.

— Эн өмн харлҗасн хотхрас авн мана совхозин һазр эклҗәнә. Үзҗәнч, Баатр, тер эргүләд тәвчксн дерндгиГ? Уснь бичә гүүҗ әрлтхә гиһәд келәвидн. Тусан күргв. Тер барун өмннь боодг бәрч- квидн. Энд олн җил дарандан урһдг, услврар урһдг люцерн өвс тәрхәр бәәнәвидн. Сән шимтә, ик урһц өгдг өвсн. Миңи Сиврт өсҗ- боссн совхоз тиим өвс тәрдг билә. Зунын туршар һурвн хадлһ авдг биләвидн. Мана һазриг услад бәәхлә, дөрвн-тавн хадлһ авч болхмн. Зуг усн, усн, дәкәд нег усн кергтә, альдас авхм ус, Баатр? Чоһрад боодг бәрҗәнә. Тернь сән. Одачн хойр-һурвн җилдән кү- ләх кергтә. Манд усн ода кергтә. Эс гиҗ мал >бәрҗ чадшговидн, — болад Босхмҗ Баатрин ээм деернь хойр һаран тәвәд, һартан бәр- җәсн. буурлда хамртан күргәд, кииләд, — чи цергт йовхдан эн буурлдан үнр сандг билч? Зүүдндчн теегчн ордг билү?

— Түрүн җилдән, даңгинд теегм, эн көк буурлдам, зулын ца- һан өвсн, зо деегүр урлдад одсн толһас — цугтан зүүдндм ордг билә. Цаарандан бәәһә бәәҗ, бийм танкс, машидт дурлчкад, пар- кас һарлго гилтә көдлдг болснас авн, тиим зүүдн ордг болв.

62

— Сән. Медгдҗәнә, Баатр. Чи теегәси арвн нәәм күрчкәд сал- сн болхла, би бичкндән салҗв. Әрә, барц-бүрңгәр тодлгддг билә!

Буурлдан үнр гиҗ нааран, теегүрн Сиврәс хәрү ирх күртлән меддго биләв. Болв Сиврин һазрт урһдг өвсдиг цугинь нерәрнь медҗ, таньҗ йнлһдг дасув. Дән төгсәд, әмтн невчк төвкнәд, би өсәд, гер буулһад күн болад, хадмудтаһан хамдан бәәләв. Мини хадм эцкм медәтә күн, дәәнәс шавта ирсн, зөвәр хуучта билә. Хав- рт тәрәнә һазр хаһлад һархларн түрүн цецглдг, шар «колоколь- чик» гидг цецгә таслҗ авч ирхләм, хадм эцкм хәләҗәһәд келдг билә: «Эн шар цецгәчи мана теегт иим цагла цецгәлдг бамб цецгин кевтә бәәҗ. Зуг мана бамб цецг улан, шар, цаһан, зандя өңгтә. Иосндан цецгәлчксн цагт мөрн сарин тег, негл шар цоохр кевс мет, күүнә нүд авлдмн.

Эн һазртн ик өлзәтә һазр бәәҗ. Ханҗанавидн. Зуг, өдрт чигм, сөөд нөөртм чигн буурлдан үнр дуудад бәәнә! Дуудад бәәнә! Хә- рнь тер!» — гив.

— Тегәд, арһ уга болад, би көгшдән теегүрнь күргүв. Төмр хаалһар йовад, Дивное гидг станцд ирҗ бууһад, цааранднь Элс- түр машинд сууһад йовцхаввидн. Манц һолын тагтар һарад, иег өрәл дуунад йовчкхла, машинә кабинә ора цокҗана. Машин зог- схла, буунавидн гиҗәнә. Би дөң болад, көгшдүдән, күүкн көвүи хойран буулһв. Хадм эцкм, хойр эмгн үкс машинәс зааград, өвд- г.г.җ сууһад, өкәһәд, буурлдан йозурас хойр һарарн атхчкад, хам- рарн үнршләд, кииләд, нульмс асхрулад авцхав.

Би бас буурлда таслҗ авад үнршлв. Түрүләд киилчкәд, нәәт- хәд, дәкәд үнршлв басл сенр болҗ медгдв. Тер хборнд хойр эмгн, өвгн таслҗ авсн буурлдаһан атхад, Кишгтә Арслан хойрт өгәд үнршлүлв. Теднь җе гитлән нәәтхлдәд, бийснь буурлда таслҗ авад, үнршләд инәлдцхәв.

Буурлданнь үнрт күрсн өвгнә, эмгдин чееҗнь талваһад, нүд- дүднь сарулдад, инәмскләд, нурһан һоолад босцхав.

— Босхмҗ, наарич, — гиҗ хадм эцкән дуудхла, би гүүһәд кү- рч ирв. Өвгнә чирәнь негл арвн тавна сар мет маңхаһад бәәнә.

— Тер даальңгас шил әрк авад ир гиҗәнә. Би одад, авч нрәд, чирктәһинь һартнь бәрүлхлә, уга чи ке. Эн һаэрин эзнь ода чич, тер чини үрдүд. Цацл цацад, һазран йөрәхмн болҗана. Би шилин бөгләһинь һарһад, чиркд кехәр седхләм:

— Дусачкад деегшән цац! Тернь олн-әмтнд деевр болҗах Окн теңгрт. Дәкәд нег дусал һазрт цац. Эннь маниг һарһад, асрад, өскәд, босхад би деерән бәрҗәх һазрт, — гиҗ цәәлһв.

Көгшдүд йөрәл тәвәд, неҗәд цөгц әрк эдлчкәд, машин деерән һарч ^сууцхав. Мана маши йовулҗ йовсн, дүңнхд, дөч күрсн нас- та орс залу, толһаһан зәәлҗәһәд, инәмсклҗәһәд, мини көвүн күү- кн хойраң һараснь бәрҗәһәд:

— Үзвт та хойр, тана аавтн, ээҗнртн яһҗ һазран сансинь?

Теднлә әдләр теегтән дурлҗ, буурлданнь үнр бийдән шиңгәҗ,

63

һазр-усндан йоста эзнь болҗ өстн,— гиһәд инәһәд, машиндән орад суув.

— Босхмҗ, йовул гй өөркән. Теегтән ирсн, буурлданнь үнрән книлсн, ода манла әдлнь сәәһән хәәв чигн төрүц һундл уга; — ги- һәд Сәкл өвгн инәв, — гиһәд, Босхмҗ үгән чиләчкәд:

— Баатр, яһад ә тасрҗ одвч? Ода медвч һарсн-төрсн һазр юу- һинь. Хәрнь тиим тууҗтаһар би гергтәНән бас теднә ардас ирәд, эн совхозд көдлҗәнәвидн.

— Тана келсн тууҗ экндм күрәд, толһаһим диинрүләд, зүркнә- нм цоклһинь икдүләд, нам альд суухан мартад, буурлдаһан хамр- тан шахчкад, тер Манц һолын телтрт тана көгшдүдлә буусн бол- җаҗв, — гиһәд Баатр босв.

— Хәрнь Баатр, би, чи, мана үүрмүд, һарһсн үрдүдмдн мана буурлдата теегин дүринь оңдарулх зөвтәвидн. Ода номин күчәр, әмтнә зүркни залмҗар, эн теегиннь һазрас элвгәр һуйр, мах, тос, ноос, арс һарһҗ авдг дасхмн. Тер тоот хагсу һазр манд һарһҗ өгч чадшго. һазрт эмнг күчн дала. Тер күчиг көндәхнь — усн. Усн теегин ундн болх зөвтә. Унднь хансн тег урһцан манас хармн- шго. Зуг һаран шулуһар көндәһәд, толһаһарн ухалх керг. Не, йо- вий, Баатр,—гиһәд Босхмҗ машиндән суув. Хаалһин туршар, ик царңгиг көвәһәрнь эргә йовҗ совхозин директор Баатрт энд яһҗ, ю олзлҗ, ик өвс һарһҗ авх арһ хәәҗәхән келв.

— Удл уга, мини урдан көдлҗәсн сиврин совхозас люцерна экн ирхм. Ода бичсн бичгтән тер совхозин директор Василий Ни- колаевич Кремлев люцернә эк өгүлх зөв эврәннь района партин комитетәс авчкҗ. Бәәснәсн хувалцтн гиҗ, яһвчн 20 килограмм илгәх. Тернь түрүн авгтан манд болҗана. Хөөтк җилмүдтнь эв- рәннь экәр тәрхвидн.

Дәкәд нанд эцкинм ормд эцк болад бәәсн нег ик медрлтә күн ирхмн. Иннокентий Фадеевич Авдеев. Түүнлә би чамаг таньлдул- нав. Әвртә маши меддг урн күн. Тәрмр өвс тәрлһәрн агрономла марһдг күн. Ода теткүлд бәәнә. Намаг энд кегдәд уга төр хаһл- җасиг соңсчкад, ирхәр келүлҗ, — гичкәд, Босхмҗ машиһән зүн талагшан залад, Баатрур хәләв.

Баатр директорин келсиг ә угаһар соңсад, келсн тоот төрнь энүнә нүднд үзгдәд, яһад нанд экскурсь кеҗәдг болхв. Би энүнә машинә җола бәрх күнлм. Эн болхла, негл ах инженер авч ирҗ йовх кевтә, цуг совхозиннь өмн бәәх хаһлгдад уга берк төрмүдин тускар келв. Келхәс, зуг, совхозин машинә паркнь ямаранынь кел- сн уга. Дәкәд, механизаторск кадрин тускар тагчг бәәв. Эврәннь маши йовулдг шофер уга болхла, бәәдлнь көдлмшч һар тату бол- җана гиҗ дотран көвүн санҗ йовна.

— Өмнән хәлә, Баатр, «Царң» гидг хөөнә совхозд ирҗ йовна- видн. Чамаг цергт цергләд ирх хоорнд, теегт, царңгин көвәд шин балһс босхҗ оркҗвидн. Эндр өдрәс авн чи бас эн совхозин өслтд

64

орлцхчн лавта. Эндр манад хонхмч. Маңһдуркинь маңһдурк теңгр медх, — гиһәд, Босхмҗ гер талан машиһән залв.

Асхн хотын сүүрд Босхмҗ Баатрт түүнә көдлмшин тускар эв- рәннь санҗасн зураһан келв.

— Эн долан хонгт нанта хоюрн йовад, совхозин цуг көдлмш хә- ләҗ ав. Удл уга һазр услдг һурвн машин ирхмн. Совхоздан услдг һазрин бригад бүрдәхәр бәәнәвидн. Чи тер машидиг сәәнәр медҗ авх зөвтәч. Тер бригадт чамар һардач тәвх санатав. Бригадчн сән, шулун-шудрмг көвүд өгнәв. Иннокентий Фадеевич мелиоративн көдлмшиг йир сәәнәр меддг күн. Ахр цагин зуур тадниг дасхчкх. Арвн класс төгсәсн көвүд бәәнә. Тедн цаарандан селәнә эдл-ахун институтд орҗ сурх күслтә. Тер учрар, услврин бригадт көдлхдән дурлх гиҗ би санҗанав. Новочеркасск балһснд мелиоративн фа- культет бәәдгҗ. Тиигәрән тедниг орулҗ болҗана. Мана теегин хөөткнь — услврта һазр, тегәд олн мелиоратормуд кергтә. Чи юн гиҗ санҗанач. Шуд маңһдурас авн тер услврт һарһҗах һазр оч хәлә.

— Би, Босхмҗ Маштыкович, буру гиҗ санҗахшив. Зөвтә, зуг хара бичә бәәлһтн. Көдлҗәх көдлмшч көвүдт сән олвр кергтә. Урмдта болх. Услврин һазран оданас авн хәләҗ, ясҗ авх кергтә. Сән трактормуд өгтн. Тер боодгас ус өргҗ услврур өглһиг бас гиигрүлхмн. Тана эндр кесн күүндврәс нанд олн итклтә тоолвр дотрм орв. Мана теегт ус өгхләг уурхан саң болхнь лавта.

Эцкм бәәсн болхла, нанар адуч кех билә. Би эврән мөрнд дур- тав. Эн цагт мөриг көдлмшч малд тоолҗахш. Машин элвг болҗ одв. Бидн школдан сурн бәәҗ трактор, комбайнс йовулдг дасад, көдлҗ йовлавидн, әәрмд одсна хөөн машин мини зүрким улм ав- лв. Тер мини экин эндр уурлад бәәдг учрнь иим: намаг йовад ик сурһуль сур гинә. Эцкчн өнчн болад, дәкәд дөң уга болад, сурһуль сурҗ чадсн уга билә. Чамд тиим харш угалм. Тер эгччн, ахнрчн көдлҗ.йовцхана. Тавн-тавн үрнәсн ядхдан негнднь ах сурһуль өгс гиҗ санлав гиһәд, мини чикндм цергәс бууҗ ирснәс авн хоңх уя,— гиһәд Баатр инәв.

— Экин седкл тер болҗана. Гем уга, сурһуль чигн сурхч, өрк чигн өндәлһхч. Заочн сурад чиләҗ чадҗанач. Совхоз дөңнх. Элстд консультационн бәәр һарһн гиҗәнә, нег школд. Тер таднд ик дөң болх. Би эврән Новосибирск селәнә эдл-ахун институтыг заочн төгсәләв. Ик медрл авх седкл бәәхлә^ эврән биичн медҗәнәч яһҗ шунхан, — болад, үгән чиләһәд, Босхмҗ Баатр хойр сөөһән хува- хар салад босцхав.

Босхмҗ орндан орчкад, эндр эн көвү олҗ авсндан икәр байрл- җана. Ухата, тоолврта көвүн кевтә. һурвн хонгт бийән дахулад совхозин эдлдг һазриг, мал-геринь цугтаһинь үзүлнәв. Ямаран ик кишг манд өсктхә, өргҗүлтхә гиҗ орн-нутг, мана парть даал- һҗахинь нүдәрн үзәд медҗ авг.

Тер хөр һар миңһн хөн, хойр миңһн үкрмүд ундассн цагтан

65

яһж, ус хәәҗ шуурдҗ, мөөрдгинь чикәрн соңсад медҗ авг. Услв- рин һазр белдсн цагтнь тернь мел эднә баһчудын сананднь орад йовг.

Түрүләд Баатрт зурһан механизатор һарһнав. Ик усн орҗ иртл болх. Дәкәд усн һардг кесг салас бәәнә гиҗ медәтнр нанд зааҗ өгсн бнший. Тенд худг бурһудулҗ малтулнав. Уснь һашл чигн болг, малд зокаста болх. Нег экскаватор, хойр трактор эднд болх. Хуҗртд нег худг малтхла, эргндк тавн хошт, дәкәд хойрдгч саа- лнн фермд, уснь күрәд бәәх. Мааруд малтсн худг бас тавн хошт күрх. Ялмтын экнд хуучн артезиан бәәнә, түүгинь ясчкад, хаҗу- днь нег шин худг бурһудхла, наадк малмудтнь усн җе гитлән күр- чәнә. Малын услвриг тиигәд күцәҗ болҗана. Зуг малын хот? Аль- дас авхмб? һанцхн концентратар мал асрҗ болшго. Салм белдх кергтә. Хама? Кен манд өгх? Маңһдур райком орад Бадма Пюр- веевичд хоша бәәх Ростовин колхозмудас салм сурх селвг келнәв. Дәкәд хулс хадх кергтә. Көк хулсиг машиһәр ишкәд, баахн дзвсна амт орулад өгхлә, нег үлү, үкр мал сәәнәр иддмн гиҗ өвгдүд кел- нә. Манц һол хол биш, хулсн дала... гиһәд чееҗләрн күүндә бәәҗ Босхмҗ нөөртән диилгдв.

* * *

Маңһдуртнь Босхмҗ өрлә босад, цә чанад болһчкад, ааһст ке- һәд стол деер тәвчкәд, Баатриг босхад нүр-һаринь уһалһад:

— Сууҗ цә ууҗ ав, йовхмн. Өрүн дүң-дүлә деер хошмуд, саа- лин фермс эргий, — гиһәд-адһав.

Цәәһән уучкад, гертксән серүллго, әрәхн һарад, ардан хашаннь уүд хаачкад, гараж орад, машиһән һарһҗ авад зогсачкад:

— Не, Баатр, сууҗ ав, зал машиһән. Бадма Пюрвеевич дирек- тор ,күн җола бәрх зөв уга. Цуг оньган шишлң көдлмштән егх кергтә, сән көвүн бәәнә, шофер кехләчн өгнәв гилә. Хәләй, ямар?н ик тоолвр нанд ордгҗ, чини хаҗуд суухла, йовий. Заквр бнчҗ орклав. Эн бәәнә, — гиһәд хавтхасн һарһад үзүлчкәд, — цагзуу- рар гиҗ бичв, хәрнь бичә өөл, — гив.

— Ямаран өөллһн бәәдм, Босхмҗ Маштыкович. Би белмб. Әәрмд батальона командириг зөөҗ йовлав. Нег чигн һундсн үг нанд келсн уга. Зуг танкд һарнав гиһәд, сурад бәәхләм һарһла. Бүкл һурвн җилд бичкн маши йовулад угав. һарм күчтә, ик чидл- тә танкд дасҗ одв. Хәрнь даңшатаһар харҗңңулад, йовулсн цагт зөрц кеҗәнә гиҗ бичкә сантн. Дәкәд «Волга» машинтн тиньгр, гилгр хаалһар йовхдан сән. Танкд болхла, хаалһ уганчн, бәәснчнь йилһл уга. Салаһинь һатлна, һолынь һатлна, ө^шуһу модынь бас дәврәд һарна, харҗинь һәрәдәд һарч одна. Тиим хаалһд дассн һар түрүн авгтан машиһитн «зовах». Та тесҗ үзтн, нурһндтн хулу орҗ одвза, өмнк бәрдгәсн чаңһар атхҗ йовтн, — гиҗ инәһәд, Баа- тр машинд орҗ сун күгдлүләд һарв.

бв

— Гем уга, Баатр. Кемр хулу өгн гих бәәдл һархлачн, эврән ’ залнав. Чи мини ормд су. Чамаг эн машитәһичн долдарулад ши- вәд бәәвчн чини нурһнд хулу оршго,— гиһәд Босхмҗ Маштыкович инәв.

— Эндр, Баатр, хөөнә хошмуд эргхмн. Удл уга көг тәвх цаг ирх. Яһҗ белдҗәхинь хәләх кергтә. Үвлзңд яһҗ белдҗәхинь бас шинҗлхмн. Хаша-хаацан хөөчнр бииснь ясна. Зуг модн баһ болад түрәнә. Би чамд өцклдүр келсн уга биләв. Сөөнә орндан орчкад, кесгтән ухалад, кевтҗәһәд иим ухан орв: совхозин малнь олн, цаарандан улм тонь өсхмн. Уудг усн күрхш, нег үлү зуна цагт. Эн һазра өвгдлә күүндхлә, урдан худгуд малтҗ мал услҗ йовсн эргндк сала-сартгар, Ялмтын экәр Хуҗртд, Мааруд артезианс цок- тнгиҗселвг өгцхәв. Уснь һашл амтта болвчн мал сәәнәр уудм гиц- хәв. Тегәд, чини бригадын көдлмшиг түүнәс авн эклхмн. Худгуд бурһудҗ малтад, малдан элвг ус авхмн. Нег экскаватор, хойр трактор ирчкҗ. Мана механизатормуд авхар йовҗ одцхала. Див- ное деер ирҗ. Зөвәр уухн, болв маңһдуртан ирцхәх. Хойр өдр ма хойрт совхоз эргхд дигтә болх. Чи шуд Хуҗртас авн экләд арте- зиана худг малт. Ик гүн болхн уга гицхәлә. һучн метрәс усн һар- дгҗ. Тадн бригадарн бурһудад, трубас тәвәд усн бийнь өөдләд хаһад һардгар кечкх зөвтәт.

Тиигәд даран-даранднь тавн-зурһан худг бурһудҗ һарһхмн. Эн көдлмшән кеһә бәәтл удл уга услвр һазрин көдлмш өөрдх. Люцернә экн ирхлә, экләд тәрдгәр һазринь белдхмн. Ирх хавр тәрҗл бәә- нәвидн, — болад нег хөшт эдн күрч ирцхәв. Өрлә бәәрнәснь көндә- һәд идүлсн хөд тарваһад, һазрла зуурлдҗ оч. Баатр хөөчнрлә та- ньлдад, энтн нәәднр хөөдий гиҗ сурв.

— Удл уга көг тәвхәр белдҗәнәвидн. Энҗл зун толһаһаснь зун арвн тавад хурһ аввидн. Ода хөөдин чинәнь сән, үвләс тарһн-цадх- лң һархла, зуунаснь зун хөрәд хурһ авх күсл тәвҗәнәвидн, — гиҗ ах хөөчнь келв.

— Усар ямаран бәәнәт?— гиҗ директор сурв.

— Хойр өнҗәд услнавидн. Энд негхн худг бәәнә, тавн хошт әрә күрнә. Ода серүн орад, хөд ус баһар ууна. Зунд болхла, худг шав- хгдад одна. Арһта болхла, дәкәд нег худг малтв гиҗ үлү болхн уга, — гиһәд ах хөөч директорур хәләв.

— Болдг үг, Манҗ Тавунович. Худг малтх кергтә. Ода эн кө- вүнлә таньлдвт. Цөн хонгас нааран ирҗ худг малтхмн. Шин трак- тормуд бурһуддг машитәһән ирҗәнә. Малдан уста бәәх болхла, Чонын Баатрла сән бәәтн. Хая-хаяднь харһад, әмтәхн җомбаһан ууҗатн. Мах-шөләр хувалцҗатн болад, Босхмҗ Маштыкович инәв.

Тер өдрән эдн арвн хош, нег саалин ферм эргв. Баатр спидо- метрән хәләчкәд, толһаһан зәәләд:

— Иигҗ йовхла, Босхмҗ Маштыкович, совхозин бензиг һанцхн тана машин шатачкн гиҗәнә. Наадк машиднь яахмб?

— Санаһан бичә зов. Әрүлсн көрң бәәнә. Маңһдуртан нег иигҗ

67

Гювгдх, цаарандан дала йовдл һархн уга. Чамаг көдлх, бәәршх эдл-ахуһан хәләҗ, медҗ автха гиҗәнәв. Би оньдинд чини өөр йо- вад йовшгов. Иигәд үзҗ авчкад, эврән цааранднь яһҗ йовхан ме- дхч.

— Хөр һар миңһн хө бәрнә гидг амр биш. Ик өвсн кергтә.

— Ирх тавн җилүр мана совхоз дөчн миңһн хөөтә орх зурата. Тегәд яахмч?

— Яах билә? Худгуд малтх, үкс гиҗ тәрмр өвс урһаҗ авх кер- гән түргдүлх кергтә. Ростовинхн, Сарпулинхн нег җил салмасн хувалцх, не, болг, хойр җил чигн өгг. Мел оньдинд теднә күзүн деер мордчкад бәәҗ болшго эсий, Босхмҗ Маштыкович? Сән кө- вүд өгтн, мини бригадт. Нам күүкд чигн болг. Би сурһад авхв. Маңһдур таниг зөөчкәд, нөкәдүртән машид ирхлә, хәләһәд, эрәсн- таглинь чаңһаһад, шуд Хуҗртд одад, Манҗ Тавуновичин хошин өөр зогсад, худг малтх кергтә. Әәрмд би тиим у худг малтхд Ка- ховск каналыг белдҗ бәәсн колхозмудт дөң болҗ йовлав. Нег би- чкн дамшлт бәәнә. Ода машиһитн бәәрнднь тәвнәв, — гиһәд Баа- тр гүүлгәд һарв.

Босхмҗ Маштыкович ардаснь хәләһәд зогсҗаһад, гертәс һарч ирсн Байчхиг үзәд:

— Ямаран көвүн кевтә, мини җолач?

— Сәәхн дүртә, өндр нурһта, һольшг бәәдлтә. Тиим көвүнд чи- ни маши йовулхас талдан идтә-бидтә көдлмш совхозд угав? — болад, Байчха залуһурн хәләһәд инәмсклв.

— Йир эн күүкд улс басл аальта. Күн ямаран көвүн кевтә гих- лә, сәәхн, өндр, өкәр гилдәд одна. Түүгинь би эврән үзә бәәнәв. Көдлмштән ямаран болхинь чамас сурҗанав...

4

Байчха больницд зөвәр удан болҗаһад, байрлсн дүртә хәрҗ ирәд, герүрн шурд орн келҗәнә:

— Шин һарсн хөөчтн унтад кевтнә. Экнь бас унтад серв. Ха- лунь хәрҗ оч. Маңһдур йовхларн эцкднь көвүн һарв гиһәд келчк- тн. Байрлх. Урдан нег күүктә бәәҗ, эврән эс йовхла күүһәр келүл- тн.

— Тиим сән зәңг эврән күргҗ келнәв. Манҗ Тавунович көвү- тә болсн, цаачн ик хүрм кех. Чи эк болсн эмгн әвртә гидг тарһн хөөнә ууц зоохч. Бидн җе гитлән гес һархвидн, — болад Босхмҗ пнәһәд, — саахна Арслан ирв гиҗ нанд келлго йовҗ оддгчн юн аальв?

— Көлән татсн бер, санандм орад, көвүһичн ирсинь мартҗ оркҗв.

— Сард хойр*нег ирдг көвүһән ирснь бийнь кергтән эс авна гидг сән биш. Чм көвүһән санҗасн уга билч? Би Элст орад йовсн

68

бийм көвүнләрн үзлцх хойр-һурвн минут олхшв. Санад бәәвв, — гиһәд Арслана өөр, дивана захд сууһад, толһаһинь илв.

— Не, келҗә. Арслан, ямаран бәәнәч ээҗнртәһән, аавтаһан? Арслан эцкиннь һар толһа деерәсн авад, өндәҗ босад, өәрнь зерг- ләд суучкад:

— Ээҗнр болн наһц аав сән бәәнә. Би болхла, нег гүрмлә хар- һв. Чамаг школын директор иртхә гиҗ нанар келүлв.

— Юн гүрмв терчн, көвүм минь? — гиһәд, көвүнәннь келсн үг соңссн экнь кухняс орҗ ирв.

— Әәх юмн уга. Би эрүл-дорулв. Көл-һарм бүтн. Тер бийнь Са- раң Очаевич эцкән, эс гиҗ экән дахулад ир гив. Тиигҗ келчкәд, бийләрн болсн йовдлыг сәәнәр, ю чигн нуулго Арслан эк эцк хойр- тан келв. Эднә күүндәг һазаһас орҗ ирсн Баатр бас соңсв. Көвү- нәннь келсиг ду һарлго соңссн экнь Байчха, әәмсәд: —Дәрк минь! Дәрк минь! Юн хар мөртә көвүнлә харһсмч, Арслан? Кемр чамд җинс өмсх санан бәәсн болхла, наңд келх.билү? Авад өгх биләхн. Хәәмнь-хәәмнь, тер хара бәәсн Валерий көвүн нүдн уга үлдн гиҗ. Тегәд чи тер көвүнләрн цоклдвч?

— Уга. Валерийиг цокад унһачкад, деегүрнь һәрәдхләрн бүд- рәд унв. Тегәд би деерәснь таг дарад босхсн угав. Түүнә хәәкрсн дуунд әмтн гүүлдҗ ирлдв, милиционермүд ирәд, мини келсәр, мадниг дахулад һарв. Людмила Сергеевна милицлә күүндәд, бу- рута, зөвтәһинь йилһәд, аш сүүлднь эцкич дуудулнавидн гихләнь, би эврән дахулҗ ирнәв гиһәд ирдгм эн. Таднла мини тускар күү- ндхәр бәәх кевтә.

— Төрүц, нам нохад чигн һар күрдго көвүн, яһад тер Валерийиг цоксмч? Тиигтлән уурчн күрсм? Терчн болхла, чини төлә сохрн алдҗлм! Чи нам тенд-энд һурвн герин хоорнд дурндан очах кев- тәч. Тер ээҗ Кермнәннь үгинь соңслго, җе гитлнь зоваҗах бәәдл- тәч. Әмдий терчн?Наһцнр талан төрүцүзгддго болҗахговч? Чамаг хәәҗ гүүдг чидл теднд уга. Аль сансарн һолядҗах көвүн болҗ эс бәәнү энтн? — гиһәд Байчха Босхмҗур хәләв.

— Байчха, арһулд, айстан көвүһән бичә керлдхнч. Көвүнчн эрүл-менд өмнчн бәәнәлм. Хәрнь Арслан эврән ирҗ келлго, шко- лас иртхә гисн цаасн ирсн болхла, ухаһан алдх биләч. Нөкәдүр- тән көвүһән дахад, Элст орад, школурнь одад, күүндәд ир, —ги- һәд Босхмҗ гергән төвкнүлв.

— Керлдлго яах биләв! Таалхм энүгичн? Хәләһич, эс болх аля көвүнлә таньлдад, му бәрц дасн алдҗ. Тер Людмила Сергеевнас биш, Валерийтә эс ноолдсн болхла, көвүнчн йоста гидг җуульгин һарт орсн бәәҗлм. Иовнав! Йовлго яах биләв! Көвү һарһсн би гем- тәв. Танд бас цол уга болхгов. Совхозин көдлмшәс талдан юмн ухандтн орхш эсий? Школ экләд хойр сар шахҗ йовна, та нег чигн көвүн яһҗана гилт? Тер наснь болсн һурвн көгшнд күн болад өсҗ йовх бөдүн көвү даалһчкад, эврән энд өдр сөөһин кемҗә медлго, гертән орлго гилтә йовналмт.

69

Көдлмшән кех кергтә, зуг үр»садан бас хәләҗ, сурһмҗ өгх даа- лһвр бас манд орн-нутг даалһсн бәәнә. Түүг мартхмн биш. Таниг дуудулҗ, та бас одтн. Элстд школд сурчах көвүндән золһнав гих- ләтн тавн җилин туршар' нег өдр өгшго ямаран һардачнрв теднтн. Би бас-йовнав. Нанд чигн бәәнә. Чамаг дахад, чини нер му келүл- шгоһар седәд, бас көвүһән мартҗ оркҗв. Ода эн көвүһичн тенд бәәлһҗ болшго. Нааран авхмн. Энд бас нәәмдгч класс бәәнәлм, — болад Байчха залуһан төрүц ду һарһҗахш.

Босхмҗ Маштыкович тагчград, гергнәннь келсиг цугинь соңсч- кад, мел ә уга суусн Баатрур хәләһәд:

— Соңсвч, Баатр, мана һанцхн көвүн ямаран гүрмлә харһсинь? Сән биш. Гем балһснд бәәх мана көвүнд биш — манд, эк-эцкнрт икнкнь бәәнә.

Мана көвүн бичкндән өсхләрн, школан төгсәхләрн, Якут ор- нав, алт хәәнәв гидг билә. Бидн наадлад, тиим холас күн алт оч хәәдв? Алтн элсңд бәәдмн. Теегт элсн дала, түн дотрас хә. Ода өсхләрн тиим юм келхш. Спорт гиһәд гүүхәс даву юмн уга.

Байчха чик келҗәнә. Дундын школ совхоз болһнд секх кергтә. Шин школ бәрхмн. Школта, ясль-садта болхла, көдлмшчнр һарч нүүдгән уурх. Совхозин хөөчнрт сурһульчнрин дөң кергтә — гиҗ келәд, гергн талан хәләхләнь, тернь кухняс хотан сууҗ ууц- хатн гиҗ дуудв. Босхмҗ Баатр хойр тиигәрән орад сууцхав. Ар- слан диван деерән буру хандад кевтнә.

— Арслан, наар! Әмтнлә хамдан сууһад хотан у, — гиһәд экнь көвүн талан одад, һараснь татад босхв.

— Дегәд арднь бичә орад бә. Тер шууганасн Арслан невчк амрч авг. Терүгән зовҗахш гиҗ санҗанч? Дегәд күчрәр зовҗана. Дала шууган болснд гемнь Арсланд бәәнә. Кенән дураҗ тиим уурта болсмб? Өсхләрн тиим юм авнав, иим юм авнав гидгән уурв. Икәр дегтр умшна. Тер җинс шалврт яһҗ дурлсн болхв эн? Наадк үүрмүднь, балһсна баһчуд, икәр өмсдг болҗана. Тегәд тед- ниг дурахар седҗәнә.

Мана көвүн эндр му зәңг авч ирв. Түүнд мана гем бәәхнь ил. Туслң эврәннь гемән би медҗәнәв. Көдлмш көдлмштән, үрң-садан хәләҗ, харҗ өскх кергтә.

* * *

Босхмҗ Байчха хойр көвүһән суулһҗ авад хонгтан Элстд күр- хәр амрдг одрин асхн һарад йовцхав. Кесгәс нааран көгшдүдтән чигн эдн золһад угадан, шар-боран хәрүлтхә гиһәд нег хөөнә мах, шин саасн үс, өрм тостаһинь авч һарцхав.

Элстд дарунь күрч ирцхәв. Машинә җолаһан Босхмҗ бийнь бәрҗ йовна.

Ач көвүһән өдрин гегәтә ирх тиҗ, күләҗ суусң Кермн эмгн, генткн һаза машин ду һархла, босад терзәр хәләхлә, машинәс тү-

70

рүлҗ һарсн көвүһән— Босхмҗиг үзәд, байрлад, гүүһәд гилтә гер- тәсн һарад, хустг шатаһад, нааран деегшән давштн гиҗ дуудв.

— Ээҗ, мендвт! Яһсн харңһу шатв энтн. Хустг асаснтн ,сән бо- лв, — гиһәд хойр һартан, бидон, даальң бәрсн Байчха әәһән өгв.

— Яа, берм — Байчха бас ирҗ. Арслан яһла? Арслан, наар! — болад эмгн үүмв.

— Арслан ирлә, ард йовна. Босхмҗ, фонаран шата, эндчн тас харңһу, болһатн, — гиҗ ардан Байчха келв.

Байчха ээҗтәһән хоюрн герүр орцхав, ардаснь Босхмҗ, Арслан хойр ю-күүһән авсн, әмсхсн орҗ ирцхәв. Кермн эмгн берән, көвү- һән теврәд, хойр халхаснь үмсәд, ачан Арсланиг үмсхәр шүүрх- ләнь, тернь угзһлзад, һаринь түлкчкв.

— Энчн яһад уурлҗ йовхмби? Тадн яһвт? Ачим шоодвт? Аль бийнь эвгой? — болад, эмгн көвүн бер хойрурн хәләв.

— Кен тана ачиг шоодх билә. Сәәдсн юмн кевтә бийнь хантхл- зҗ йовна. Шулун хувцан тәәләд, һар-нүүрән уһаһад, маңһдурк урокудан белд!'— гиҗ Байчха көвүндән закв.

— Цәәһән уучкад, худ эмгн, өвгнәһүр одтн. Өцклдүр худ эмгн Җирһл ирәд йовҗ одла. Арсланан хәрҗ одсинь медлго, гер талан авхар ирләв гив. Худ өвгнә көлнь икәр зоваһад, амрч һаза һархш. Тегәд Арсланиг дахулад авад ир гиҗ. Цәәһән уусна дару Босхмҗ Байчха хойр көвүһән —г Арсланиг дахулад, эктәһән Сәкләһүр ирцхәв. Бас кесгәс наарйн күүкн, күргән үзәд уга Җирһл Сәкл хойр, генткн архалдад орад ирхләнь байрлад, ормасн бослдад, ортн-ортн гилдәд одцхав.

— Папа, бичә бос. Тиигтлән командирән үзсн салдс бишч. Сууҗа, бидн ора йовналм, — гиһәд, күүкнь экән теврәд үмсчкәд, эцкән одад күзүдәд, халхан өгәд үмсүлв. Арслан үкс гиҗ уралан һарад: — Аава, салют! Ээҗә, салют! — гиһәд, цаадк хораһур эс- вин дегтрән сүүвдҗ орад, урокан кехәр орҗ одв.

— Зәңг-зә уга бәәҗәһәд, нирглдәд яһҗ йовцхахмт? Биистн тас угай? Аль көдлмшәрн ирҗ йовцхант? — гиҗ Сәкл сурад, эмгнү- рн хәләчкәд: — Хот тәвҗ өг, эмгн. Холас йовсн өлсҗ йовдг болх, — гив.

— Бидн цадхлңвидн, мамасн хот ууһад һарвидн. Эн зеетн баа- хн шууганла харһҗ, тегәд школ наар гиснд ирҗ йовнавидн. Нег зүүднь таанрин менд медхәр, — гиһәд, Босхмҗ стол деер кевтсн «Беломорканал» папирос һартан авад, дотрк папиросинь тоолч- кад: — Папа, та тәмкән хаяд угавт? — гив.

— Уга, авъяс болҗ оч. Хара бәәхәр татгдҗ одна. Зееһин татсн шуугана тускар бидн Кермнәс соңславидн. Сән шууган биш. Тии- гәд эс болх азд-аля көвүдин үлмәд орҗ одхмн болҗана. Хәрнь эртәр медгдснь сән болв.

— Өрүндән школур одхвидн. Тенд Людмила Сергеевнала сел- влцәд, Арсланиг эндәс һарһҗ авхар бәәнәвидн. Совхозин школд

71

сург. Таднд бас дала зовлң өгчәнә. Дәкәд тенд, тер Джеклә әдл азд-бузд көвүд уга. Баһчуд цугтан көдлмш кецхәнә, — гив.

— Нәәмдгчән төгсәчкәд, йилһл уга, хәрү Элстүр ирлго бәәш- голм. Тендтн йисдгч, арвдгч классмуд уга эсий? — болад Җирһл эмгн үгд орлцв.

— Ирх җиләс дундын школ секхәр бәәнәвидн, — гиҗ Босх- мҗ хәрү өгв. Тиигәд Арслана тускар, балһсна баһчудын бәәдл- бәрцин тускар, совхозин күч-көлсчнрин җирһлин тускар, һазр- усна, тәрән-темснә, мал-герин тускар күүндлдә бәәтл зөвәр ора болҗ одв.

— Совхозин школд орхмч гиҗ Арсланларн зөвчлвт?

— Кен түүнәс зөв сурад бәәдм, мана келснәс хааран одх билә тер, — гиҗ Босхмҗ хәрү өгв.

— Энтн эн цагин арвн тав-зурһа орсн көвүн. Мел эврәһәрн бәәхәр седәд бәәдг насн. Дәкәд эндк школднь үүрмүднь бәәнә. Теднләрн иҗлдҗ одсн көвүн салхар седхий? Зөв суршговидн ги- сн миниһәр болхла, хаҗһр ухан, Босхмҗ. Элстд школас талдан немр медрл, өгдг музей, драмтеатр, филармоний бәәнә. Совхозд тер тоот хатяр эсий? Бй эврәннь ухаһан келҗәнәв. Багшнрас сел-. вг сурцх.атн, — гиһәд Сәкл келв.

* * *_

— Эндр нанд урок уга өдр. Тегәд би таниг наар гилһләв. Бос- хмҗ Маштыкович. Байчха Сәкиловна ирснь — улм сән болв. Юн учрар наар гисиг Арслан таднд келсн болх, би давтхшв. Арсланиг эк-эцкәсн нуух гиҗ би санҗахшв. Хәрнь бидн тиим шууганла харһвидн.

Арслан дигтә-тагта, болһамҗта, седвәртә, билгтә көвүн. Сур- һульдан сән; олна көдлмшт шунҗ орлцна. Сән физкультурник. Үүрмүд дундан күндтә. Би чигн, классиннь һардач, наадк багш- нр чигн Арсланас көлтә школд тиим шууган һарх гиҗ төрүц сан- җасн уга биләвидн, — гиҗ Людмила Сергеевна күүндврән эклв.

— Арслантн ода бичкн биш. Юунд болвчн орҗ оддг насн. Иим цагтнь эк-эцкнрин хәләмҗ кергтә болдмн. Тадн биистн школд сурч йовцхалат; Тиигчкәд, дегәд түрү-зүдү дәәнә болн дәәнә хөө- тк җилмүдт тадна баһ насна өслт харһв. Тер бийнь күн болад, Төрскндән туста улс болҗ һарцхавт. Арслан эднәнтн өсҗ йовх ца- гнь оңдан болв. Эдн өлсх-түрхиг медҗәхш. Аль сансарн, сурһулян дасад, седкләрн тааста эрдмән чигн дасад, эрүл-дорул, ик серглң- гәр өсҗәцхәнә.

Болв эдн заагас зәрм көвүд-күүкд школасн һархларн, гертән, гериннь һаза му бәрцтә, нег цагт багшнрин, эк-эцкнриннь һарас дальтрҗ одсн көвүд, күүкдлә харһад,’ теднәс му'авъяс дасад, ха- җһр, хаалһур орҗ одцхана.

Тана көвүн Арсланла тиим нег му бәрцтә, аляд орҗ одсн кө- вүн харһад, бийипнь хаалһд орулхар седснь манд эртәр медгдәд

72

сән болв. Эс гиҗ тадн эндр школд биш, талдан һазрт чигн суух биләт. Хәрнь, мана нүдн олн болад, үзәд, медәд, арднь орҗ ноол- дад Арсланиг тер Джек көвүнәс алдулҗ аввидн.

Та хойр, Босхмҗ Маштыкович, Байчха Сәкиловна, көвүһән Эл- стд көгшдүдин һарт үлдәчкәд, тенд, совхоздан санамр бәәснә уч- рар чигн Арслан дегәд сул бәәх күн болад, тер көвүнә үзүлсн җи- нс, портсигарт дурлад, түүңә үлмәд ордгнь тер. Тадн дару-да- рунь ирәд, көвүнәннь бәәдл-җирһл хәләһәд, залад, закрад бәәсн болхла, тиим юмн болхн чигн уга бәәсн. Урднь эгчнь — Кишгтә хаҗуднь бәәһәд, Арслан һанцардҗасн уга билә.'Дәкәд эгчнь үл- гүр болм заңта, бәрцтә күүкнлм. Дүүһән үлү ишкдл кехлә, эр- кән уга үздг бәәсмн.

Кишгтиг йовҗ одхла, Асрлан бор гертән богд, хар гертән хан болҗ одсн болҗана. Хәрнь ода мини келсиг тоолад, ухалад, кө- вүһән хәләҗәтн. Бидн медә бәәнәвидн: тана көдлмшт күнд, цаг күртдго, оньдинд цергәһәр бәәдгитн. Шин совхоз, шин улс, дуту- дунднь ик. Директор күүнд санамр суудг арһ угаһинь. Байчха Сәкиловнан чигн көдлмш бас эң зах уга. Селән һазрин эмч олн һарта, олн эрдмтә болх зөвтә. Көдлмш көдлмштән, зуг «экин са- нан үрнд...» гидг үлгүр мартхмн биш. Ода мана класс төвкнв. Ва- лерийин нүдн эдгҗәнә. Цуһар ни-негн бәәцхәнә. Тер Джек көвүн һурвн җилдән төрүц көдлмш келго, арсмч, аля улсла ханьцад, балһсд эргәд хулха кеһәд, хувц-хунр авч ирәд, үнтәһәр хулдад арсм кедг бәәҗ. Арслан танд келсн угаһинь медҗәхшв. Тер Джек Арсланд җинсән хулдчкад, «уһахмн» гиһәд кафед дахулҗ одад пиив, әрк уулһҗ. Түүгән Арслан манд келсн уга билә. Тер Джек милицд өгсн сурлһандан келҗ. Үзҗәнт, юунас авн эклҗ Арсла- на толһаһинь эргүлҗәхинь?

Дәкҗ тиим алдг һарһшгов гиҗ класстан Арслан үгән өгв. Би- дн иткҗәнәвидн. Ода урдк кевтән классин хөөн спортивн көдлм- шән шунмһаһар кехәр бәәнә.

* * *

Босхмҗ Байчха хойриг школас һархла, һаза — нарта, салькн номһрҗ одсн өдр болҗ. Школын шатас буулһнлань, герин барун булңгас Арслан һарч ирәд, инәмскләд, эк эцк хойр талан ирз. Хаҗуднь нег көвүн дахҗ йовна. Байчха кэвүһән үзчкәд:

— Ода күртл һаза зогсавч? Урокдан орсн угавч?

— Орв. Физкультурин урок болхмн, тегәд һаза йовнавидн. Па- па, мама, энтн Валерий таньлдтн, — гиһәд Арслан үүрән тохаһа- снь бәрв.

— Валерий Сарайкин гидгчн эний? — гиһәд Босхмҗ кэвүнд һаран өгв. Байчха. Валерийиг хойр ээмәснь бәрәд, хойр халхаснь үмсәд'

— Ханҗанавидн чамд, Валерий, йоста гидг үүрнь бәәҗч. Бидн

73

аяртан танаһур однавидн. Чини эк, эцкләчн таньлдхар бәәнәвидн. Арслантаһан ирнәвидн, — гив.

— Иртн-иртн, мана пап, мам зурһан дундур часла гертән ирчк- нә. Манад мини ачнр бәәнә: Алдарчик болн Хонгорчик, — гиһәд Валерий байрлад одв.

Арслан үдин хөөн школасн ирхләрн экдән, Людмила Сергеев- нас цаас авч ирҗ өгв. Секәд умшхлань иигҗ бичәтә:

- Күндтә, Байчха Сәкиловна, тадниг школас хәрснә ард, Са- раң Очаевичлә зөвшләд, таниг нәәмдгч «А* классин эк-эцкнрин комитетд орулх болҗ шиидвидн. Буру эс гихләтн дарук болх ху- рг деер батлнавидн. Кезә болхинь Арсланар дамҗҗ соңсхнави. дн, — гиҗ.

— Мама, би энд үлдҗәнүв? Совхозин школур авнав гиҗәлт? — болад Арслан экүрн хәләв.

— Үлдҗәнәч. Зундан цуг классарн совхозур ирҗәнәт. Чи һар- хар седлч?

— Уга, уга! Би өрүнә келчкләхн. Тадн мини тускар Иннокен- тий Фадеевичд бичлт?

— Уга, бичәд угавидн. Чамаг тиим ааль татсиг соңсхларн Ин- нокентий Фадеевич сууҗ бәәшго, кезәнә нааран ирх билә. Бабуш- ка Серафима нам суулһш чигн уга. Одахн бичг авлавидн. Чамд посылк илгәҗ: теңгрин ки, бал, кедров яңһг. Чамас му зәңг соңсч- кад, бичг умшулхан мартҗв. Посылкнь удл уга ирх.

— Бичә бичтн мини тускар. Би эврән бичнәв. Буруһан сурнав,— гичкәд, — йовцхай Валерий тал. Тадн аяртан хәрхговт, — гиҗ Арслан эк эцк хойран адһав.

— Мана Кишгтә Арслан хойриг эн школд орснас авн би хой- рх дәкҗ школд ирҗәсм эн: түрүләд Кишгтиг школ төгсәхд. Бас икәр бидн байрлсн биший.

Болв эн ирлһн нанд, хөв-тустм, ик немр ухан-седклдм орулад оркв. Кү асрҗ өскнә гидг амр юмн биш. Мана көвүнлә болсн йов- длын тускар совхбзин школын багшнрла күүндхм. Медҗ авг нуу- хм биш. Эврәннь көдлмштән бас санн-бәәцхәг. Тиим йовдлас. бичкдүдиг хол бәрҗәхм, — гиһад Босхмҗ Маштыкович гергнүрн хәләв. Тернь толһаһан гекәд зөвшәрв.

5

Цоохра Нимә, Балдра Ларлу, Боктан Санл һурвн. Дивнәс шин экскаватор, хойр трактор тууҗ авч аашсинь холас үзсн Чо- нын Баатр тосад гүүв. Гүүҗ ирн мендләд, Ларлун өөр давшад суучкад, байрлад:— Яһҗ йовҗ ирцхәвт? Хаалһдан эвдрсн угай трактормудтн? — гиҗ сурв.

— Шин трактормуд яһад эвдрх билә. Эвдркә тоотнь тер паркд кевтнәлм, — болҗ Ларлу хәрү өгәд, — та кембт нанас сурлһ авад бәәх? — гиҖәнә.

74

— Би Чонын Баатрв, танкнств. Тавн җил танк цергт йовулв, тегәд тадниг күрҗңнүләд аашситн үзчкәд, негл кеер «дәәнә сур- һуль» кеҗ йовад хәрәд аашх танксан болһад, байрлад тосҗ ирдгм эн. Яһна? Мини сурвр танд таасгдҗахший, Ларлу? Эвдрхд шин, хуучн машин гнҗ уга. Заводас һархларн зәрм хүвмүднь сулхнар зүүгдхлә, шин машин арвн метрт йовчкад, шард гиһәд цуцрҗ од- дг сам бәәдм. Тавн җилин туршар би хойр дәкҗ шин танкс заво- дас оч авлав. Хама-хама, заводт басл кинәнәр танкиг цуглулдг болх кесг специалистнр шинҗләд, эврәннь тамһан тәвәд һарһсн бийнь, бидн ирҗ авхларн, дәкнәс эрәсн болһинь бәрҗ үзҗәһәд, көдлгәд йовулҗаһад, тегәд оч һазаран һарһҗ авдг биләвидн. Хә- рнь, Ларлу, нанд бичә өөлтн. Эндр амрч авцхатн, маңһдур өрүн- дән хәләһәд шинҗлхмн. Би таднд нөкд болнав. Әәрмәс ирәд хойр сар шахҗ йовнав. «Машинә эрәс эргүлхнь гиһәд, һаринм хурһд җахшнад, автолын үнр гиһәд, хамрм. дотран цуурдад бәәнә».

— Сән-сән. Манд чамла әдл көвүд кергтә. Мел дигтә цаглань ирҗч, дү көвүн, аль нам мини көвүнләм цацу болвзач? — гиһәд Ларлу тракторан зогсаһад, кабинәсн һарад буув. Ардаснь Санл Нимә хойр күцҗ ирәд, Ларлун тракторла зергләд машидән зогс- сацхав. Тер хойриг буухла, Баатр өөрдәд, нерән келәд, һаран өгәд таньлдад, экскаваториг эргүләд хәләһәд — дотран байссан медү- лв.

— Энтн, манахс, танкистҗ. Мана совхозд көдлхәр ирләв гинә. Маши меддг бәәдлтә көвүн, — гиҗ Ларлу Баатрин тускар үүр- мүдтән келв.

Шин ирсн трактормудын тоосн, бальчгинь арчад, Баатр, Лар- лу, Нимә һурвн өрүнәс авн шинҗлҗ хәләһәд, сулдсн эрәстүдинь чаңһаһад, цугнь бүрн-бүтн гиҗ директорт келәд, техническ пас- портмудынь өмннь тәвчкв.

Босхмҗ Маштыкович паспортмудынь секәд хәләчкәд, инәмск- ләд:

— Трактормуд Дивнәс нааран тууҗ авч ирсн Боктан Санлд, Цоохра Нимәд, Балдра Ларлуд ханлтан өргҗәнәв. Хошад өдр гертән амрцхатн. Манһдурас авн шин көдлмш эклхмн. Урдан тех- ник уга болад экллго бәәсн болхла, ода экскаваторта болввидн.

Мана малд күрх усн кергтә. Тавн шин худг совхозиннь һазрт бурһудҗ һарһхмн. Адг-ядхдан малдан элвг уста болый. Тер уч- рар таанриг цуглулдгм эн, — гиҗ кабинетдән хурҗ ирсн специа- листнртән болн совхозин партийн организацин сегләтр Сакска Бор эднд келв. Хаврас авн экләд услвр һазрт люцерн өвс тәрн гиҗәнәвидн.

— Ода бригад бүрдәх төр хаһлхмн. Үг совхозин парторг Сак- ска Борд өгчәнәв. Тернь босад: — Совхозин өмн тһвгдҗәх эркн төр иим болҗана:

— Малдан җил болһн күрдг шүрүн болн җөөлн хот белдҗ авх. Удл уга совхозин хөедин то дөчн миңһ күрн' гиҗәнә. Дәкәд бод

75

малмдн бас бәәнә. Хөөнә толһа болһнднь таваһад центнер өвс үвлд белдсн бийнь җилдән хойр зун миңһн центнер өвсн кергтә. Альдас тиим өвс авхмб? Талдан таңһчс манд мел өгәд бәәшго. Эврәннь һазрас һарһҗ авх кергтә. Мана совхозин специалистнр: ах агроном, ах зоотехник, ах инженер, ах малын эмч, бәәрн һаз- ра медәтә малчнрла күүндәд, иим селвг эндр өгчәцхәнә:

— Мана совхозла әдл царңта һазрта эдл-аху районд уга. Киш- гмдн царң. Царңган экләд ясснас авн бидн өвстә болҗанавидн. Улм цааранднь номин шинҗллтәһәр царңган хәләҗ, харҗ эдлхин арһ хәәхмн. Хавр, намрин хурин уснас, хавртан хәәләд орсн цас- на уснас нег чигн дусал царңгас һазаран һууһар урсҗ геедрх зөв уга. Негдвәр тер. Хойрдвар болхла, услвр һазр боодгин өөрәс авн хаһлҗ, оданас авн бел кехмн.

Босхмҗ Маштыкович хавртан экләд тәрхмн гиҗәнә. Тиим болхла, белдвр оданас авн эклҗ кех кергтә. Хөөнән дигтә мана боодгар дәврҗ Чоһра талас канал орҗ ирн гиҗәнә.

Эн төр хаһлхд, ик седвәр коммунистнр үзүлх зөвтә. Үүнд бәә- сн улс цуһар коммунистнрт. Эн күүндәнә хөөн, эн төрәр партийн хург деер күүндхвидн. Көдлмшән худгуд малтлһнас авн эклхмн. Тавн артезиана худг бурһудҗ малтх кергтә. Тер цагт малан усар теткҗ чадҗанавидн. Хәрнь тер мини келхәр бәәсм, — гиһәд Сак- ска Бор суув.

— Тегәд услвр һазр эд-бод кеҗ эдлхд бригад бүрдәхмн гиҗә- нәв. Дав; деер зурһан механизатор һарһхмн. Иим улс орулхмн: Балдра Ларлу, Цоохра Нимә, Чонын Баатр һурвн деер һурвн баһ наста механизатормуд өгхмн, — гиҗ директориг келхлә, цуһар Баатр тал хәләлдв. Тиигхләнь Баатр цергәһәр босад зогсв.

— Су-су, Баатр. Тиигтлән чи танкин ротд бәәхшч, — гиһәд Босхмҗ Маштыкович инәв.

— Чонын Баатриг мана совхозур партин района комитет ил- гәв. Мана совхозд районд түрүн болҗ услвр һазр эдлврт орулх төр тәвгдҗәснәс иштә, манд специалистнр — механизатормуд кер- гтә. Тер учрар Чонын Баатр чигн буру гисн уга. Селәнә эдл-ахун машид сәәнәр меддг, бүкл тавн җил танкист болҗ церглсн меха- ник күн энтн. Дәкәд цергт йовхдан, услвр һазрт люцерн, вика- овес тәрҗ урһадг колхозмудт һурвн җил нөкд болҗ, урһцинь ху- ралцсн дамшлтта. Тегәд Чонын Баатрар бригадир тәвхәр бәәнә- видн. Ларлу Нимә хойр дадмг, ик дамшлтта механизатормуд. Хаҗудан бәәсн баһчудан сурһҗ, сурһмҗлҗ медрлән әрүллго өгч дасххинь ил. Маңһдурас авн Хуҗртд оч худг бурһудхмн. Баатрта одахн хамдан йовад, худгуд малтх ормасн темдглчкләвидн. Баат- рар бригадир тәвхмн гиҗ бидн Сакска Борта, ах инженертә иигәд селвгән өгчәнәвидн. Баһ наста, сән медрлтә, дав деер, бий күн. Бән бәәҗ кү кех — мана санан, — гиҗ инәмскләд Босхмҗ цаа- ранднь, талдан күүһәр бригадир тәвхмн гихләтн, күүндий. Мана механизатормудын кень чигң бригадир болҗ чадхмң, келтн.

76

Баатр нанд үг өгтн гиһәд, босад:

— Босхмҗ Маштыкович, би шишлң бригадир болхар седҗ ир- сн угав. Райком бас бригадир болхмч гиҗ келсн уга билә. Балд- ра Ларлу, Цоохра Нимә, Боктан Санл эднлә хойр хонгт шин ир- сн трактормуд шинҗләд, үлү-дутуһинь уга кеввидн. Сән медрлтә, ик дамшлтта механизатормуд. Тиим улсин хаҗуд би тракторист, эс гиҗ экскаваторщик боладчн көдлнәв. Теднәс негәрнь бригадир тәвтн, — гиһәд суув. Баатриг суухла, Ларлу босҗана:

— Чонын Баатрин келсн үгд би ханҗанав. Маднд болхла, бич- кн дүүләлмдн әдл көвүн. Күүг ямаранынь медхд сар, җил керг уга. Эн хойр хонгт хамдан көдләд, Баатриг сән, шин медрлтәһинь, машинд эвтәһинь медҗ авад, бидн байрлҗанавидн. Мана совхозд гиҗ шишлң механизатормуд күн белдҗ өгшго. Эврән, үвлдән, курс һарһад белдхмн. Түүнд Баатрин медрл кергтә.

Маниг өөлх гиҗ, Баатр санҗавзгоч. Биднчн бригадир чигн, механик чигн көдлсн улсвидн. Мана ишкәд давҗ одсн хаалһ тер- чн. Ода чи бригадир болх зөвтәч. Шин мана һазрт кегдәд уга көдлмш эклн гиҗәнәвидн. Шин, шишлң услвриг һазрт олзлдг, ■ цацдг машид ирн гиҗәнә. Тедниг медҗ, дигтә-тагтаһар эдлврт олзлна гидг амр төртә көдлмш биш.

Чонын Баатрип чидҗ-чадх гиҗ иткҗәнәвидн, — гиҗ үгән төг- сәһәд Ларлу суув. Ларлун келсиг Нимә чигн, ах инженер чиг. дөңнцхәв.

— Цуһар зөвтә гиҗәхлә, Чонын Баатрар услвр һазрт брига- дир тәвх заквр һарһнав. Баатр, юн гиҗ санҗанач? — гиһәд дирек- тор босв.

— Би бригадир көдлҗ үзәд угав. Әәрмд старшина болн меха- ник-җолач болҗ көдлхәс биш. Кемр мини ахнр буру эс гиҗәх- лә, бригадир чигн көдлхгов. Цуһар нанд дөңгән күргх гиҗ сан- җаңав. Тер һурвн көвүһән шулуһар һарһтн. Худг малтснас авн көдлцхәг. Экскаватор, машин, трактор, бульдозер — цугинь тедн медх зөвтә. Мини сургчм, Босхмҗ Маштыкович, би көдлдг бригадир болнав. Цугталань әдл трактор деер көдлнәв. Нанар һарарн заң- һад, ө.ргәрн зааһад, келәрн кевшәд йовдг бригадир кехмн биш. Бригадт ямаран түрү харһна, цугтан әдләр даах зөвтә. Дәкәд, бидн — дамшлтта механизатормуд баһчудтан альк халхарнь бол- вчн үлгүр болх зөвтәвидн.

Услвр һазрла ноолдна гидгтн амр көдлмш биш. Би эврәннь нүдәрн үзәд, дегәд кинән көдлмштәһинь медләв. Дотран саңдг биләв, мана теегт иим усн ирсн болхнь, ямр кевәр өвсн, тәрән, тем- сн урһх гиҗ. Ода ирх цагнь өөрдҗ йовна. «Сааль белдхәр, сав белд» гидг үлгүршң, һазран белдхмн, тәрх экән олҗ авх кергтә. Тер сиврин совхозас күләҗәх экнтн баһ болх. Кахбвск канал эрг- нд олн совхозмуд услвр һазр эдлҗәнә. Люцерн бас тәрнә. Сорго гидг өвс бас тәрнә. Дөрвн урһц авцхана. Теднәс бас эк сурхмн. Намаг илгәтн. Хойр совхозин директорла, агрономслань таньлв.

77

Цагтан би таднд нөкд-дөң боллав, ода мана хальмг теегин шинәс һарчах услвр һазрта совхозд дөң болтн. Люцернә экнәсн өгтн гиҗ. сурнав. Нанд района, эс гйҗ колхознн нерн деерәс күүндх цаас өгтн. Түрүн худган малтад, дарукинь эклүлчкәд, би йовнав, — гиһәд Баатр суув.

— Баатрин сурсн тоотыг буру гиҗәхшв. Бригадирин үүлән авчкад, цаарандан көдлмшән эврән бүрдәҗәнәч. Ах агроном, ах инженер эднә сүв-селвг оньдиндән авхч. Тер чини келсн Каховск канал тал би бас нег одх сана зүүҗәләв. Газетд чигн, радиоһар чигн, яһҗ тер каналас һазр услҗ, ик урһц авчахинь кесг дәкҗ умшлав чигн, соңслав чигн. Чини селвгиг би дөңнҗәнәв. Парторг Бор Манджиевич бас буру гихн уга. Бидн Бадма Пюрвеевичлә селвлцәд, Каховскур одх зөв авхвидн. Мел болдг селвг. Ода дее- рән һаран делгәд, сурхдан эмәхмн биш. Эврән байҗсн цагтан талдан совхозмудас бас хармншговидн.

Украинә мелиоратормуд манд дөңгән күргх гиҗ санҗанав. Нам тер срвхозмудас негнләнь өөрхн залһлда бәрәд, хоорндан дөрлдх седвәр һарһххла му болхн уга гиҗ би тоолҗанав. Тедн манур ирәд, бидн теднүр одад, нег-негнәннь көдлмш шалһҗ шинҗләд, хаҗһран чиклх, тустаһинь олзлх арһ учрахла, йир сән болх. Энү- нә тускар бас партин района комитетлә селвлцх кергтә.

Үүрмүд! Ода би таднла дәкәд нег эркн төрәр күүндә кехәр бәәнәв. Эндр 'бйдн Чонын Баатрин бригадт һурвн баһ наста кэ- вүд орулхмн гиҗ күүндвидн. Тиим көвүд бәәнә. Эдн арвн классан төгсәчкәд, түрүн җилдән көдлҗәнә. Механизатор-мелиорато- рин эрдм дасад, Повочеркасск институтын мелиоративн әңгднь заочн сурһхмн. Бригадир Баатр бас заочн сурчана. Эврә һазра көвүдиг һазринь эргүлх кергтә. Баһчудын тускар үг һарһсн дее- рән келчкнәв:

. Ирх җил мана школ дундын школ болҗана. Энҗл чиләҗәх нәәмдгч классин көвүд-күүкдиг йистдгчүр орулад, талдан һазрур тарахмн биш. Зәрм эк-эцкнрнь көвүд-күүкдән Элстд, района цут- хлң болһндшколдорулхсаната бәәцхәх. Тадн коммунистнр тедн дунд әрүн партин үгән келәд цәәлһҗ өгцхәтн. Шин школ бәрх зөв манд өгчәнә. һурвн давхр зурһан зун тәвн күүкд, көвүд сурдг орм- та чолун школ бәрхвидн. Шин багшнр ирх, теднд патьр бәрх кер- гтә. Дәкәд школд көдлмшин эрдм дасхдг, урлдг мастерской бүр- дәхмн. Түүг бүрдәхд мана механизатормуд бас дөңгән күргсн дее- рән, зәрмстн багшлх чигн зөвтәт. Хуучн трактормуд, машид эдл- врәс һарсн селәнә эдл-ахун зер-зевс бас һарһҗ өгхмн. Тиим школ- та болчкхла, мана совхозд энд-тендәс көдлмшчнр хәәһәд керг уга. Мана баһчуд дундас хөөчнр, үкрчнр, механизатормуд, мелиора- тормуд, багшнр, эмчнр, инженермүд, саальчнр — цугтан һархнь лавта. Баһчуд олн болхла, серглң-дерглң җирһл бүрдәх саната. Тер учрар дарук тавн җилә зурад билг-эрдмин бәәшң тосхх зура бәонэ.

78

* * *

Шин авч нрсн экскаватор нег трактор хойрар Хуҗртд ирәд, Баатрин бригад палатк татад, хошан бәрчкәд, урдан темдглсн орман олҗ авад, экләд худг бурһудҗ малтв. Өмннь бәәсн шатта худгас тәвн алд уухнд шин худгин орм темдглгдҗ. Баатр бийнь түрүлҗ малтв. Хуучн худгии гүнь дөчн тавн алд бәәҗ. Шин худ- гиг улм гүүнәр, җирн алдд малтхар шиидцхәв. һазр дегәд хату болад, шин бурһула кемклдәд бәәнә. Тиигәд арвн алдд невчк кү- чр болв. Дәкәд щин бурһуһан кемтрҗ одвза гиһәд, икәр адһл уга, болһамҗтаһар гүүнүрнь орулцхав. һурвдгч өдртән бурһудад, мокн улан шавринь чиләд, дораснь цаһан цердтә көк ла һарад, уснь ик- дәд, бурһу түлкгдәд уснд тулв. Үдин хотан уучкад, дүңнхд хойр частан бурһудад орксн цагла, дорас бурһуг хәрү түлкәд усн хаг- дв. — Уснднь күрч одв! Уснднь күрч одв! — гилдәд, көвүд хәәк- рәд, өөрдәд ирхләнь:

— Бичә өөрдтн! Шүрүһәр хагдсн усн шилвитн тас цокх! Лар- лу! Нимә! Үкс гиһәд трубасан нааран өөрдхтн. Бурһудсн нүкнд тәвх кергтә! — гиһәд, Баатр бийнь мел усн, бальчг болсн хәәкрв. Ларлу гүүҗ ирәд ус альхндан тосад, амсад: — Экл амтта. Тер худгин уснла әдл. Малд зокаста усн, — гив.

Бурһуг өөдән татад, хәрү һарһа.д оркхла, дорас көк бальчгта усң хагдад, салаһар<-гүүв. Нимә көвүдтәһән трубасиг нег-негнднь зрәслҗ углад, бурһун ормар дорагшан түлкәд орулад, ца йораднь күрхләнь, деерәснь төм.р бүркә эрәслүлҗ орулад бүркәд, деегшән һазр деер хойр метр дүңгәд һарһад, бүлдг һотьгта труба зүүһәд, усн һардгинь уурулад, деегшән, дорагшан хойр бүлхлә һардгар кев. Түрүн сөөдән усиг сулдан һарһв. Бальчгнь һарад цеврдтхә гиһәд,

Баатрин бригад көдлмшән чиләһәд, палатк талан һарн гиҗә- тл совхозин директор Босхмҗ Маштыкович парторг Бор Манд- жиевич хойр гүүлгҗ ирәд, зогсаһад, залус тал өөрдәд, диилвр бәрснднь йөрәһәд, цугтаннь һар атхад мендләд, Баатриг теврәд үмсцхәв. Баатр бийнь ху бальчгтадан:

— Босхмҗ Маштыкович, бийән буднат, үзҗәнт көк лаһар ла- шата йовнав! —'гив.

— Будгдг! Тер көк ла һазр дор бәәсн болхла, намаг будшго билә. Будгдг! Ханҗанав таднд! Цагасн урд малтад худг һарһсн- дтн цуг бригадытн шаңңнавидн. Бор Манджиевич, та юн гиҗәнәт? — болад директор байрлҗахан медүлв.

— Мел чик. Үнлх цагтнь кесн көдлмшинь үнлхлә, цаарандан урмдта болдмн. Мел чик, — гиҗ парторг зөвшәрв.

— Маңһдур Мааруд одхийч? Арвн хойр дуунай үүнәс? — гиҗ директориг сурхла, Баатр зөвәр уха туңһаҗаһад:

— Өрүни үдин алднд тиигәрән көндрхвидн. Өрүндән ик өрлә ।

экләд эн артезиаһан сәәнәр дәкнәс щинҗләд, һаза-дота уга дуту-

79

һинь күцәҗ ясад, шуд бочкта машиһәр гүүлгҗ ирәд, труба дорнь зогсад, һооҗулад, кеһәд авдгар кечкәд, ах зоотехник, ах малын эмч хойрт актар, һарас һарт өгнәвидн. Өрүндән эргндк хошмуд- тан зәңглҗ чадҗанат ус эндәс ирҗ авчатха гиҗ. Эн артезиана уснь йир элвг болхмн. Дегәд күчтәһәр дорас деегшән хагдҗана. Ирсндтн Босхмҗ Маштыкович, Бор Манджиевич, таднд ханҗа- навидн. Ода мана асхна цәәһәс, буданас ууһад хәртн.

Директор парторг хойр ааһд келгәтә улаҗ зандрсн цәәг барун һартан бәрәд, кесн көдлмштн кезәд чигн уралан йовҗ, оньдинд диилвр, байр бәрҗ, орн-нутгиннь, хальмг теегиннь, эврәннь сов- хозин кишгиннь көрңгинь байҗаҗ, әмд биистн эрүл-дорул йовц- хатн гисн йөрәл тәвәд ууцхав.

Совхозурн хәрҗ ирн Босхмҗ Маштыкович Бор Манджиевич хоюрн конторурн орҗ ирн ах специал.истнрән дуудад: — Хуҗртд артезиана худг белн болҗ одв. Нөкәдүрәс авн хөөдән тендәс зөөҗ услх заавр өгцхәтн гив. Ах зоотехник болн ах малын эмч Хуҗртд одад, малмудас түрүләд усиг амсҗ үзәд, чинринь үнлтн. Бидн нам ууҗ үзвидн. Муушлтхла цә чигн чанҗ болхмн, — гиһәд ди- ректор пар.торг хойр инәлдв.

Бор Манджиевич, совхозин комсомолын организацин сегләтр күүкиг болн клубин һардач күүкн хойриг үлдәҗ авад, иим даал- һвр өгв:

— Маңһдуртан үзмҗин доскд артезиана худг малтҗ йовх ком- мунист Чонын Баатрин бригадын борсн күцмҗ үзүлтн. Цугтаннь нердинь бичтн. Эрсин газет һарһад, комсомольцнр яһҗ гүҗрҗ көдлҗәхиг бичәд, цуг совхозд медүлх кергтә. Би района газетд бичг илгәнәв. Цаарандан тасрхан угаһар тер бригадын көдлмшин аш әмтнд соңсхҗах кергтә. Хөөчнрин байр бас үзүлтн. Бүкл ар- вн хош хөн цадтлан уста бәәнә гидг ик диилвр, — гив.

Маңһдуртнь совхозин улс цугтан гилтә Чонын Баатрин брига- дын көдлмштән бәрсн диилврин тускар медәд, икәр байрлцхав.

һазрин унд хаңһадг арһ бас болвчн, малын унд хәрүлх арһ олдсн ик чинртә диилвр. Ода «Царң» совхозин малмуд усар мәәр- тшго гисн күүндән әмтн дунд һарв. Дәкәд бригадирин нерн олн- әмтиг соньмсав. Эврәннь хуучн көдләчнр Ларлу, Нимә, Санл эд- ниг йиринә меддг. Бригадир Чонын Баатрин нериг түрүн болҗ соңсад, юн күүһинь, альдас ирсинь медәд, тиим шулун' худгуд бурһудҗ артезиан һарһдгарн ик медрлтә, дамшлтта көвүн болҗа- на гисн, таассн күүндән бас һарв.

Района газет «Царң» Совхозин механйзатормуд шин техник авчкад, худгуд бурһудҗ малтад, малмудан дурндан услдг болсна тускар болн бригадир Чонын Баатрин һардврар комсомольцнр- баһчуд механизаторин эрдм дасҗ, көдлмштән шунҗ йовхин тус- кар бичсиг цуг района күч-көлсчнр бас умшад, хоорндан төр кеҗ күүндцхәв. Кезәңк хуучн худгудын өөр шин артезңана худг бур- һудҗ һарһлһн сәп седвәр. Тиим хуучн худгудта, ода деерән хай-

80

чксн салас наадк совхозмудар чигн олн бәәхнь лавта. «Царң» совхозур оч яһҗ худг малтҗахинь хәләҗ авхар чигн кесг һарда- чнр районд хургт ирхләрн Босхмҗ Маштыковичлә күүндҗ ирх цаган бооццхав.

Тер хоорнд Баатрин бригад Мааруд нүүҗ одад, экләд худг бур- һудв. Маару кезәнәс нааран зунын дуусн, үвлзңгүр орх күртл, мал идшлдг, элвг уста худгудта һазр. Дәкәд Маарун усн әмтәхн теләднь, кезәнә баячуд хоорндан булалдад, ноолддг бәәсмн. Болв ик байн Бәәчәхнлә наадкснь теслцҗ чадад, арһ уга хооран һарц- хадм. Зуг энд хурла худг гиҗ онц нег худг малтсм, түүнәс хурла мал услх, гелңгүдт амна ус зөөх. Колхоз бүрдсНә хөән энд олн ху- дг малтгдсмн. Зәрмнь гүүнәр малтгдад, уснь һашурҗ одсмн. Тер учрар, Баатрин бригадыг тиигән һархла, Бор Манджиевич дахҗ ирәд, хуучн худгудын орминь олад, зааҗ өгәд, .энд нег худг гүү- нәр малтхмн — усинь малд уулһхмн гив. — Хурла худгин ормла зерглүләд, нег худг һарһхмн, амна усн болдгар, — гиҗ Баатрт цәәлһҗ өгв.

— Тадн медҗ автн, Чоһран боодгас малтсн канал нааран, Маа- ру тал өөрдшго. Би зураһинь хәләләв. Энд малын усн һардг худ- гуд малтхиг келләв. Тегәд канал Ялмтын экәр дәврҗ ирәд, эргндк теегнь услвр һазрт хүврәд, люцерн өвс, багц урһаҗ авх болҗана- видн, — гиҗ Бор Манджиевич Баатрт келҗ өгв.

Мааруд ирн, худг малтх орман темдгләд, машиһән, бурһуһан ормднь тәвцхәв. Баатр көвүдән дуудҗ авад, өөрән зогсачкад:

— Көвүд, түрүн худг малтхд тадн. сәәнәр хәләҗ авлат, яһҗ эн машиг, бурһуг Ларлу, Нимә бидн һурв.н эвинь олҗ зогсаҗ, көдлмшт белдсинь. Дәкәд яһҗ цуцҗ авсинь бас сәәнәр хәләцхә- ләт. Түрүн худг малтхд таднд цәәлһҗ өгх күсл тәвсн уга биләви- дн. Ода экнәснь авн сүл күртл таднд би цәәлһҗ өгнәв. Ахрар кел- хлә, механизаторин сурһультн эндрәс авн эклҗәнә. Бидн селгә- дәр тадниг сурһнавидн. Хәрнь, сәәнәр чееҗлҗ авцхатн. Намртан, хавртан һазр хаһлад эд-бод кесн цагт, таднд трактормуд өгәд көдлгхәр бәәнәвидн,— гиҗ келв.

Баатрин келсиг соңссн көвүд йир икәр байрлцхав. Шавр, ус, бальчг зөөдг, бензи кедг, автол машидт түркдг нөкцлт көдлмш келгх гиҗәсн көвүд, намртан трактор йовулхт гихлә, дигтә седкл- ләиь харһад одв.

— Шишлң эдниг онц суулһҗ сурһдг цаг манд уга. Көдлмш- ләнь дахулад сурһхмң. Йилһл уга, хая-хаяднь машндән зогсаһад, цуцлад хәләҗ, шинҗлҗ ясх зөвтәвидн. Дәкәд шин машид, Хүв- мүдәсңь юмн хайгдшго, цугтаһинь трслад, хәрү ормднь зүүх. Тер тоотыг нүдәрн. үзәд, һарарн бәрәд кехләрн, дола бичҗ авснд ор- хнь түргәр чееҗлцхәх. Нанд эн тракторин, экскаватбрин, бурһу- һин туск дегтрмүд, учебникүд бәәнә. Эн, хәләцхәтн, — гиһәд Нимә Ларлу хойрт Баатр һарһҗ үзүлв.

Тер дегтрмүдинь авад, хәләчкәд, Нимә келҗәнә:

81

— Эн учебникәрчн бидн бас медрлән шинрүлх зөвтәвидн. Ма- на дассн тракторас эн шин тракторчн эсго оңдан. Мана ода сәә- нәр меддгмдн заллһн, моторинь көдлглһн, усллһн, тосллһн.

Эн машинәнчн дотркнь оңдан. Энүг сәәнәр эс медхлә, үүнә хөөн Ленинградт К-700 гидг әвртә күчтә трактор кеҗәдгҗ. Түүнәс манд күртхлә, дасхд чигн, эдлхд чигн амр болх.

Чамд болхла, Баатр, цуһарн танкла әдл болҗ медгдҗәнә. Хә- рнь, көвүдләрн хамдан маанриг бас сурһ, — гив.

— Дәкәд, цаатн Иҗл һолас канал һарһад, Шорвин кецин дора һазрт тутрһ урһах ик төр һарчадгҗ. Цергәс ирснә хөөн, намаг райком наар гихләг ирхләм, нанла күүндвр кеҗәһәд Бадма Пюр- веевич келсиг би таднд келҗәнәв, — гив.

— Кезә эклхм билч, тер Иҗләс ус татад канал малтҗ, тутрһ тәрлһн? Чоһран боодгиг эклҗәнә гиҗ би өцклдүр газетд умшв. Нам тпигәрән илгәтн гиҗ сурх дурм күрчәнә, — гиһәд Ларлу пнәв.

— Эклҗәг. Тер хоорнд бидн совхозиннь боодгас цувг татад, услвр һазран эд-бод кеһәд, экләд, өвсән тәрҗ, малдан хот һарһҗ авх төрән күцәй. Чоһран боодгин тосхлтд бидн эс орлцхла, нань кен орлцхм? Миниһәр болхла, колхоз, совхоз болһнас неҗәһәд бригад тосхачнр һарһх. Юмни түрүнд мана совхозас йовулхнь ил. Юңгад гихлә бидн зөвәр дамшлтта механизатормудлм.

Район болһнд Чоһран тосхлтд әңг һарһҗ өгх. Оларн нииләд кехлә, түргн болн гиҗәнә. Чоһран боодгас канал Хар һазрур хә- ләҗ һарад, Яшклын өөрәһүр һарад, Чилгр хәләһәд, мана Ялмтын экәр орҗ ирхмҗ. Тиигхләг мадн угаһар тер канал малтгдад йовш- голм. Орлцхвидн тер тосхлтд, бичә санаһан зовтн, Ларлу Нимә хойр. Түүнә хөөн Шорвин кецин дора һазрур бас одхвидн. Иҗл мөрн һолын усар өринь услад, цаһан буудя, тутрһ тәрҗ урһалһн бас мана орлцан угаһар күцшго. Эрүл-дорул бәәхән эрхмн. Үкс гиҗ баһчудан сурһҗ авхмн, — гиһәд Баатр инәв.

* * *

Мааруд шин худгуд бурһудҗ малтлһна көдлмш түдл уга эклв. Урдан дамшлтта төләдән, бурһудлһна хамг зер-зёвән түргәр зүү- һәд, таслад өрүн нарн әрә гегәрәд, -һарх талан болсн цагла. Маа- рун сала экскаваторин күрҗңнсн дууһар дүүрв. Машид зогсал уга, һурвн селгә кеһәд, цаг-цагар сольгдад көдлмшән бүрдәв. Кө- вүд хоорндан паарлцхав. Селгәнәс сул бәәснь хот-хоолан кедмн. Бригадир Баатр сольгдсн бийнь холд оддмн биш. Наадк селгәнә көдлмшинь бас хәләҗ, заавран өгч кинәңәр һарДдмн. Бурһудлһна- хаҗуднь, уснд күрсн цагт зүүх трубасиг бас эвинь олад, зүүҗ, эрәслҗ үзәд бел кецхәдмн. Дәкәд деерәснь бүркх, бүлүр кех зер- зевинь бас цуһлулҗ, негдүлх керг дала. Тер тоотыг бурһудлһнас сулдсн цагтан сул бәәсн селгән күцәдмн. Нег дадмг механизаторин

82

өөр нег шин дасҗах көвүн. Кемр күчрдәд ирхлә, Баатр кезәдчн белн гүүһәд күрч ирәд, юн болсинь йилһдмн.

Тиигәд Мааруд түрүн худган малтҗ дуусад, бурһуһан хәрү һарһад авлһнла, цааһаснь ик гидгәр хагдад, шавр, бальчг өөдән тәвн метр дүңгә күрәд, хәрү палд-шалд гиһәд унхларн, худгас зэвәр уухнд зогсҗасн улсиг.җе гитлнь будхла, ху бальчг, лаад лашгдсн улс инәлдәд, эрг давшад гүүлдв. Тиигәд, деегшән хагда бәәж, шуд цегән усн болхлань, Баатр Ларлу хойр трубасиг до- рагшан орулад, негдүлҗ. зүүһәд, һазр деернь һарһад авад ирхлә, бүркә, бүлүр тоотынь зүүһәд, бүркәд оркчкад, эрг деер бәәсн ул- сан ирҗ бийән уһацхатн гиҗ Баатр дуудад, һооҗҗасн уснас һара- рн тосҗ авад чирәһән, һаран уһав. Бор Манджиевич гүүҗ ирәд, һаран тосад, усиг амндан авад тамшачкад, дәкәд тосҗ авад, ууҗ үзәд:

— Эн уснтн йоста әмтәхн. Мана хот кедг, цә чандг уснас тату биш, амсҗ үзцхәтн, — гиһәд, — йоста кишг гидг эн. Иим аршан әдл уста сала бәәсн бийнь, бидн усар мәәртәд бәәҗвидн, — гив.

— Арһтн бәәнт, Бор Манджиевич, тоха кедү дүңгә өөрхн бо- лвчн шүдн күрдго гидг. Түүншң Маарун сала кезәнәс нааран бәә- һә. Чидл күрсәрн, булгт өөрхнд, һар худг малтад усинь уудг. Гүү- нәр малтн гихлә «тохад шүдн күрчәхш*. Ода болхла үзҗәнт эн бурһун шүдинь? Ямаран чигн «тохад» күрчәнә! — гиһәд Баатр инәв. Баатриг дахад цуһар инәлдцхәв.

— Баатр, эн уснчн һара бәәҗ салаг дүүргн гиҗәнә. Хәәрн усн, бөглтн энүгән шулуһар, — болҗ Бор Манджиевич эдниг адһав.

— һарг, урсг, һооҗг! Эн сала бас көрсән девт.әһәд, көк өвс һа- рһх! Хатуч күн хаана хүрм хармнна гидг юм һарһҗанат. Бор Манджиевич, — болад, Баатр дәкн инәв.

— Төмр хатяр һазртан алтнас үнтә гидг. Түүншң уснас үнтә алтн мана теегт уга. Усн бәәхлә, энд эс урһх тәрән-темсн уга. Тегәд харм төрҗәнәв. -Ханҗанав таднд, ода хәрәд Босхмҗ Маш- тыковичд тана диилвритн күргҗ келҗ байрлулнав, — гиһәд мо- тоциклән күрҗңнүләд, дор ормасн хурдар гүүлгәд, Бор Манджие- вич совхозиннь цутхлң хәләлһәд һарв...

Совхозин конторин өөр ирҗ зогсн Бор Манджиевнч, крыльцо деер зогсҗасн бухгалтер күүкд күүнәс:

— Босхмҗ Маштыкович^кабинетдән бәәнү?

— Уга, минь ода гилтә, машиндән сууһад, Чонын Баатрин бригад орхар гүүлгәд йовҗ одла...

— Чонын Баатрин бригадас би ирҗ йовнав. Нанла зөрлцх би- ләхн, хаалһнь негнлм, — гиҗ Бор Манджневич маһдлв.

— Минь одахн һарла. Тертн герүрн одсн болвза? Бухгалтер күүкд күүг тиигәд маһдлхлань Бор Манджиевич директорин гер темцәд хурдлулад, гертнь ирәд, машиндән суухар һарч йовхлань ирв.

Босхмҗ Маштыкович адһмтаһар ирҗ йовх Бор Манджиевичиг

83

үзчкәд, тогтн тусад, нег угаһар ирҗ йовхшл эн, юн болҗ одсн болхви гиҗ санад, бийнь түүнүр өөрдв.

Бор Манджиевич мотоцикләсн бууһад, дууһинь таслад, кел- тәлһәд зогсачкад, үкс өөрдәд, Босхмҗ Маштыковичд һаран өгәд инәмсклв.

Босхмҗ Маштыкович парторгиннь һаринь атхн, пиш хаһрад инәв. Директоран инәхлә, Бор Манджиевич алңтрад, үг келхәр седчкәд, аюдан маасхлзв.

Тиигн гихнь Бор Манджиевичин һарнь тоха күртлән, деерк хувцнь көк лаад будгҗд одсн бәәҗ. Инән тусчкад, Босхмҗ Маш- тыкович аман бәрәд, инәдән зогсаһад, эн Баатрин бригадас ирҗ йовх кевтә, теднлә гүрм учрсн болхий гиҗ дотран ухалад: — Бор Манджиевич, шулун зәңгин сәәнәснь келтн, мууха адһмта йовхмт? Юң болҗ одв? — гиһәд адһав.

— Му юмн уга, 'Босхмҗ Маштыкович, сән зәңг бәәнә. Баатрин бригад Мааруд артезиана худг һарһчкв. Уснь әмтәхн, малд биш әмтнд ууҗ болхмн. Түүг келхәр адһҗ йовнав. Дәкәд «Цәклһ» һарһх кергтә. Таниг инәхләтн, алң болув. Юунас инәвт, Босхмҗ Маштыкович?

— Чамас, чини бәәдләс. инәвүв. Бәәсн биичн ху бальчглм...

— Э-э гиһит. Тер бурһудсн худг деегшән, теңгрт күрмәр хаг- дад, зөвәр уухнд зогсҗасн мадниг цугтаһимдн будв. Дәкәд Баа- тр өөрдхләм көк ла авад мини чирәдм. түркв. Нефть хәәдг улс, түүгән олҗ авхларн иигҗ буддм гинә.

— Нам, тиим байрта ирҗ йовнав гиһич. Йир сән, ханҗанав. Ода гем уга. Малдан яһвчн уста болҗанавидн.

Маарун худгин усн әмтәхн болхла, амнд чигн элвг уух уста болна гидг эн. Комсомольцнр яһҗ көдлҗәнә? Аль хаҗуднь хә- ләһәд зогсай?

— Уга! Босхмҗ Маштыкович! Теднтн дөрвләһинь неҗәһәд се- лгән болһнд авчкҗ. Комсомольцнр Ларлу, Нимә, Баатр эднлә әдл көдлҗәцхәнә. Тер усн хагдҗ һарад, бальчгт җе гитлән будгдсн бийснь, байрлад, һәрәдәд, тогляд:

— Бидн диилвидн! Бидн диилвидн! — гилдәд хәәкрлдв. Баатр бийнь теднә өөрәс һархш. Йир кинәнәр, нүдән өгч баһчудыннь көдлмш харна. Баатрин бийинь шинҗләд бәәхнь наснь турш мел худг малтад йовсн күн гиҗ келм. Ларлу Нимә хойр чигн Баатриг икәр таасҗах бәәдлтә. Хоорндан әвртәһәр селвлцҗ көдлцхәнә.

— Не, Бор Манджиевич, контор орий. Одак комсомолын тол- һач күүкн, Цаһаниг олхмн билә. Машиндән суулһҗ авад Баатрин бригадур одхмн. Бийнь нүдәрн үзҗ авг. Тиигхлә, наадк баһчудт цәәлһҗ келхд сән болх. Эс гиҗ, нәр-наад һарһдг көвүд-күүкдән дахулад, асхндан Баатрин бригадур оч билг-эрдмән үзүлг. Маши һарһҗ өгхмн. Бидн бас одхмн, —. гичкәд, Босхмҗ Маштыкович парторгурн хәләв.

. — Мел чик, Босхмҗ Маштыкович, зөвтә. Үкс гиҗ Цаһаниг

84

олҗ авхмн, — гиҗ Бор Манджиевичиг келлһнлә Босхмҗин кат- гин ца әмтнә шууган соңсгдв. Парторг директор хойр шууган тал эргәд хәләхлә, Цаһан өөрән һурвн күүктә, инәлдсн, байрлсн дүр- тә, шүрүн йовдларн Босхмҗ Маштыкович Бор Манджиевич хой- рур өөрдәд күрч ирәд, мендләд:

— Тадн байрта зәңг соңсцхавт? — гиҗәнә Цаһан.

— Юн зәңгв? — гиҗ директор күүкдүр хәләв.

— Мана комсомольцнр: Ваня Кошманов, Коля Кабаков, Бүүр- чин Лавга эдн көдлмштән ик диилвр бәрҗ. Мааруд әмтәхн уста артезиана худг малтҗ дуусҗ, — гиһәд, күүкд нег дууһар келц- хәв.

— Тадн, тиим зәңг альдас соңсвт? — гиҗ Бор Манджиевич алцтрад сурв.

— Ах хөөч Манҗ Тавунович гертән ирҗ йовад, түрүләд ма- над орад нанд келв, •— гиҗ Цаһан хәрү өгәд, — эртинә Манҗ Тавуновичинхн көвүтә болхд, бидн комсомольцнр оч^йөрәһәд, гер- гнднь белгән өгләвидн. Түүнд йңр икәр хансан келәд, Баатрин бригад шин диилвр бәрсн зәңгиг чамд, комсомолын сегләтрт, тү- рүлҗ келҗәнәв, һардачнр медәд уга болх гив.

* * *

Асхн үд. Шарһ нарн зөвәр һудыһад, сүүрлх хурдндан орҗ йов- на. Совхоз талас бичкн автобус зөвин хурдарн түүлгҗ ирәд, Баат- рин бригадын палаткин өөр зогсв. Машинә ә соңссн Ваня, Коля, Лавга эдн худгин салан эрг деер гүүлдҗ һарчкад:

— Баатр Базырович! Нег бичкн автобус мана палаткин өөр ирәд зогсҗ йовна. Кен болхв?— гилдәд хәәкрлдв.

Зогссн автобусас арв һар көвүд, күүкд кееһә хальмг, орс, украин бүшмүдтә, киилгтә цүврлдҗ бууһад, шуд худг хәләһәд, шууглдад һарцхав. Көвүдин байрлсн ду соңссн Баатр бас эрг деер һарч ирәд, шууглдад аашсн көвүд, күүкд үзчкәд:

— Эднчн, манахс, комсомольцнр ирҗ йовцхана. Комсомолын һардач Цаһан бас йовна. Нег уга ирлһн биш. Көдлмш эндр көтр- җәнә, бийән цеврлҗ авцхатн, көвүд. Би эднлә тосад харһнав,— гиҗ келәд, Баатр теднә өмнәснь тосад йовв.

Ваня, Коля, Лавга һурвулн бригадириннь үг соңсад, худг та- лан гүүҗ одад, зер-зевән цуглулҗ хураһад, Ларлу Нимә хойрта- һан трубасан долдарулад, худгас холдхад, нег ормд зерглүләд хурацхав. Совхозас ирсн көвүд, күүкд Баатриг эргүлҗ авад, менд- ләд, тана бригадт гиич щ)җ йовнавидн гилдв.

— Гиич ирхлә, сән болхгОв. Мартлго, иигәд, ирснәс сән юмн уга,—гиһәд Баатр һаран өгәд, цугталань мендләд, эс таньдгтнь, нерән келв.

— Баатр Базырович, тана бурһудҗ һарһсн артезиаһитн хәләҗ болхий?—гиҗ Цаһан сурад, инәмскләд һаран өгв. Баатр һаринь атхад, мендлчкәд, күүкнә чирәһүр щилтәд, дәкәд эврәннь һариннь

85

нурһна салькнд, машинә тоснд шатад корҗиһәд одсн арсинь үзч- кәд, эмәНйд, хәләцән куүкнә нүднә хаҗуһар дальтрулв.

Баатрин һарин атхлһн чаңһ болсар, Цаһан генткн хойр ээмән өргчкәд, һаран суһлҗ авад, амндан хурһдан өөрдкәд, үләһәд, улм авлвтаһар инәв...

— Не, өөрдтн мана худгур... Шин артезиана худг. Уснь әмтә- хн: амна чигн, малын чигн ундн болхмн. Йовтн, йовтн, нааран,— гиһәд, Баатр бийнь дегдрәд эрг деерәс гүүхәрн дорагшан орв. Ар- даснь совхозас ирсн көвүд, күүкд бас дегдрлдәд, бийсән бәрҗ чадад, чишклдәд, инәлдәд, нег-негнәсн бәрлдәд, уругшан бууцхав.

Үр көвүд, күүкдән ирсинь үзсн Коля, Ваня, Лавга һурвн бас байрлад, һартан бәрҗ йовсн зер-зевән һазр деер хайчкад, тосад өмнәснь гүүцхәв.

— Ваня! Коля! Лавга!— гилдәд, күүкд неринь дуудад, һаринь атхад, ээмәснь түшәд, бас байран нууҗ чадад, шууглдад одцхав. һаран өгәд, үүрмүдләрн мендлҗ йовад Ваня Кошманов:

— Тадниг ирхитн медсн болхла, бидн эртәснь бийән белдх бәәсн. Ода маднас бичкә зулцхатн, киртә, бальчгта гиҗ. Яһад эс келүлвт, иигәд ирхән медә бәәҗ? Тадн, мана малтсн худг хәлә- тн, уснаснь ууҗүзтн. Мана брңгадир Баатр.Базырович яһҗ малт- тсиг, ямр түрү үзгдсиг,-харһсиг келҗ өгх. Бидн палаткан орад, хувцан сольҗ өмснәвидн,—тйҗ кёләд, Ваня Кошманов үүрмү- дән,— Крля, Л.авга йовцхай,. хувцан солий. Эндр нәр болн гиҗә- хиг медҗәхшийт? Манахс баян, домбран авад ирцхәҗ. Биилҗ авхмн, кесгәс нааран бидн нәр-наад үзәд угалм,— гичкәд, шууд- тан хурдлад, палаткан хәләһәд һарцхав.

Баатр көвүд-күүкдиг. худгур өөрдхәд, зогсачкад, яһҗ бурһуд- сан, яһҗ трубас зүүсән, яхлаг усн өөдән һардгинь, бүлүрәр бүлж үзәд, цәәлһҗ медүлв. Тиигчкәд, худгас һарсн бальчгиг 'күрзәр көндәһәд: һазр деер бәәх улан моңһл шавр, шар элсн, көквр өц- гтә ла шавр болн уснла хутхлдҗ һарсн шалдрң олн зүсн өңгтә бальчг һар деерән авад, үмгәд, атхад, цәәлһн бәәҗ үзүлв.

Көвүд-күүкд әвртә гидгәр соньмсҗ соңссн деерән, бииснь һар- тан улан мокн шавр авад, базһад шинҗлцхәв.

Цаһан өөрдәд, бүлүрәснь дарад, ус оңһцд кев, көвүд-күүвд оңһцур һооҗҗасн уснас альхн деерән тосҗ авад, амндан авад, тамшаһад, ууҗ үзчкәд;

— Мел аршан! Йоста аршан! Ханҗанавидн таднд, күн мал угад унд өгсндтн!— гилдәд, шуугад одцхав.

Шин артезиана худган үзсн, уснаснь уучкад, балчгт будгдсн һаран уһачкад, цугтан бригадын палаткур одцхав. Палаткд ирәд зогсхлань, цааһаснь Ваня, Коля, Лавга һурвн цевр хувцан өмсчк- сн инәмсклдәд һарч ирцхәв.

Цаһан машин дотрас хойр келтә, доскар кесн щит һарһҗ авч ирәд, палаткин өөр зогсачкад:

— Умшцхатн, Баатр Базыровичин бригадт нерәдҗ саахна һар-

86

һсн мана «Цәклһиг». Баатр, Ларлу, Нимә һурвн өөрдәд, экнәснь авн сүл мөр күртлнь умшчкад:— «Көгшн» мадниг шуд «Хаһ тус- мар» буульҗт. Бидн иим көдлмш кеһәд, буульмҗ соңсад дасҗ од- сн улсвидн. Болв таднд ханҗанавидн. Эн мана бригадын комсо- мольцнр Коля, Ваня, Лавга һурвиг мел чикәр үнлҗ бичҗт. Әвр- тә гидг седвәртә, шунмһа, шудрмг көвүд,— гиҗ Ларлу крлв.

Дәкәд Цаһан бичкн стол авч ирәд, щитин өөр тәвчкәд:

— Күүкд, цаадк белгән авч иртн,— гиҗ закв. Цаһана заквр күцәһәд, машин дотрас коробкта, цаһан цааснд оралһата, дунда- һурн кирсләд улан торһн бантар боогдсн юмс стол деер тәвцхәв. Тиигәд шууглдҗатлнь, машинә күрҗңнсн ә соңсгдв. Цугтан эргәд тер ә тал хәләлдв. Тер хоорнднь директорин хар ширтә «Волга» машин ирҗ зогсад, Босхмҗ Маштыкович, Бор Манджиевич буу- һад баһчуд тал өөрдәд, Баатрт, Ларлуд, Нимәд һурвн көвүнд һа- ран өгәд, мендләд:

— Таанрин нәәрт орхар адһн гиҗ болвидн. Экләд угатн сән болв,— гичкәд, Босхмҗ Маштыкович «Цәклһн» өлгәтә бәәсн щи- түр өөрдәд умшчкад, орман Бор Манджиевичд өгчкәд, иигән һа- рад, уха туңһасн бәәдл һарад, парторган умшад чиләтл ду һарлго зогсв. Эн саамд Босхмҗ Маштыковичин сананд, бийнь тракторист болад, түрүн хаврин тәрә' тәрлһнд орлцад, ударник нер авад, бас иим «Цәклһңд» бичгдҗ буульгдсан тодлад, дотран байрлад, мана комсомольцнр сән седвәртә. Цаһан йоста гйдг баһчудын толһал- гч күүкн,— гиҗ санчКад, би талан өөрдҗ йовсн Баатриг үзн, дәкн Цаһан тал хәләчкәд, инәмскләд, Баатрин ээм деер хойр һаран тәвәд:—- Ханҗанав чамд, Баатр. Райкомд ханҗанав, мана совхозд иим әвртә белг өгснднь. Чик хаалһдан бәәнәч. Ода наад хәләчкәд, чамла нег хойр амн үг күүнднәв,— гиһәд инәв.

— Та, Босхмҗ Маштыкович, намаг өөрдәд ирхлә, ю чигн кел- лго инәмсклвт. Соньн зәңг авч ирвт нанд?—гиҗ Баатр сурв.

— Ирв-ирв. Йир соньн селвг. Түрүләд, талдан улст медүллго хоюрн күүндхмн. Эвдән багтхла, тегәд әмтнд чигн соңсхҗ бол- җана,— гиһәд Босхмҗ Маштыкович инәв.

Тер хоорнд көвүд, күүкд машинәс белгүдән һарһад стол деер тәвҗ оркв.

— Үр директор бригадир хойр наарцхатн! Бичкн хурган экл- җәнәвидн,—гиһәд Цаһаниг дуудхла, Босхмҗ Баатр хойр үкс ги- һәд өөрдәд, баһчудын өөр зогсцхав.

Цаһан столын ца зогсад:

— Мана совхозин парторг Бор Манджиевичд үг өгчәнәв,— гив. Цуһар альхан ташлдв. Бор Манджиевич столд өөрдәд, өврән ууд- лад, дотр хавтхасн, хойр нуһлсн цаас һарһад:

— Үүрмүд! Чонын Баатрин бригад дарандан хойр артезиана худг бурһудҗ һарһад, совхозиннь малмудт дурндан уух ус һарһв гисн зәңг мана совхозар тарад, цуг күч-көлсчнрин ухан седкл ав- лсн бәәнә. Тер диилвриг темдгләд, совхозин дирекц бригадын көд-

87

лмшчнрт ханлт өргсн деерән, үнтә белгүд бәрүлҗ өгх заквр һар- һсн бәәнә. Тер заквриг бн умшҗ өгхәр бәәнәв:

Чонын Баатр — бригадир, велосипедәр мөрәлгдҗәнә.

Балдра Ларлу — тракторист, костюмар мөрәлгдҗәнә.

Цоохра Нимә — машинист, бас костюмар мөрәлгдҗәнә.

Кошманов Ваня, Кабаков Коля болн Бүүрчин Лавга һурвн тус-тустан «ФЭД» гидг зург цокдг аппаратар мөрәлгдҗәнә,—ги- һәд парторгиг умшад дуусхла, цугтан альхан ташлдв.

Цаһан директориг дуудад:— Босхмҗ Маштыкович мөрәһинь тус-тустңь бәрүлҗ өгтн,— гив.

— Би кезәд чигн белмб. Сән улст белг бәрүлҗ өгснәс күндтә даалһвр бәәхий? Мел уга,— гиһәд цугтаднь Баатрас авн экләд бәрүлҗ өгәд, йөрәв.

Мөрәлгдсн механизатормудын нерн деерәс Нимә ханлтын үг иигҗ келв:

— Мана эгл көдлмшин ашиг иигҗ үнлсндтн бригадын нерн деерәс икәр ханҗанав. Ларлу ма хойрт костюм өмсксн ик ончта. Бидн мел көдлмшин ард йовад йовхмн биш. Тәрәһән, өвсән хадҗ белдәд, үвлә хаша-хаацан сәәнәр ясчкад, баһчудын, көвүд-күүк? дин хүрм нәәрт бас орлцх кергтәлм.

Тер цагт Ларлу ма хойр шин шеемг костюман өмсчкәд, бас нәәрт эс орлцхий? Нам мана бригадт чигн күн болад уга көвүд бәәнә гичкәд,—Нимә Баатрур хәләхлә, тернь чирәһән эргүләд бултулад, улаҗ одсн барун чикнәннь ашкан эркә хумха хойрарн имрв... Цугтан альх ташлдад:—Нимә мел чикәр келв,— гилдәд шууглдцхав.

Белг бәрүлҗ өгснә хөөн, ил һазр деер эврәң үүлддг нәр-нааднд орлцдг, нааран ирсн көвүд, күүкд нәәрән экләд, кесг шин ду, би, наад узүләд Баатрин бригадыг сергәв. Нәәрин хөөн Баатр босад:

— Ода иим соньн нәр-наад манд, кеер йовсн улст үзүлсндтн бидн йир икәр байрлҗ ханҗанавидн. Лавга! Ваня! Коля! Палат- кас ширә һарһҗ тәвәд, гиичнриг җомбаһар тоотн. •

Мана Ларлу Ваня хойртн әвртә гидгәр хот-хол кенә. Җомба- һинь, боорцгинь идәд, ууһад үнлтн,— гйһәд шрглв.

Гиичлҗ ирсн баһчуд, совхозин директор, парторг эдн цугтан чөклҗ сууһад тоогдад, ханад, цадад босцхав. Баянист көвүн... «Амурин дольган» гидг вальс татхла, наадкснь цугтан босад биил- лдцхәв. Баатр үрвҗ одад Цаһанд һаран суңһад, биилий гисн докъя өгхлә, тернь бас һаран өгәд, хоюрн дор ормасн эргәд һарц- хав...

Баһчудын би хәләҗәһәд, Босхмҗ Маштыкович парторгдан кел- җәнә:

— Үзҗәнч, Бор Манджиевич, тер Баатр Цаһан хойрин бииг? Ямаран сәәхн эрглһтә. Көлнь һазрт күрсн, эс күрснь медгдхш, мел дошад йовцхана. Хойраннь нурһ-турунь ямр кевтә. Негл хам-

88

дан арвн җил биилҗ йовх улсин бәәдлтә. Чи дотран санн бә, Бор.

Эн көвүг, «чөдрлҗ» авхмн. Юуһар түүг чөдрлхв?

— Юуһар биш, кенәр гиһит?— болад Бор Манджиевич сурн инәмсклв.

— Медүв, медүв. Цаһанар,— гиһәд Босхмҗ Маштыкович шим- лдв.

Баһчуд хумран хантл бииллдҗ авчкад, һар-һаран бәрлдәд, хошин өөрәс тег темцәд, адһм угаһар йовцхав. Баатриг зогсад үлдхлә:

— Чи, Баатр, көгшн бишч, бас йов тер баһчуд дахад. Эндр чееҗән уудхад, амрч ав. Иов, йов!— гиһәд Босхмҗ Маштыкович көвүг шамдав. Баатр, төрүц ду һарлго, Босхмҗ Маштыкович тии- гҗ келхләнь, үкс гиһәд көвүд-күүкдиг күцәд, Цаһана өөр ирәд:— Намаг тадн тал директор көөчкв. Хаҗудтн йовҗ болхий?

— Боллго яах билә. Би нам таниг өмн йовна гиһәд, үлдситн медсн угав,— болад Цаһан инәмсклв.

— Би бийән көгшнд тоолад ард үлдләв.

— Шинкн гилтә цергәс бууҗ ирчкәд, бийән яһад көгшнд тоол- җахмт?

— Тер Ваня эднәр болхла, би «өвгн» эс болхий?—гиһәд Баа- тр инәв.

— Мууха юм тернь, хөрн тав әрә күрчкәд «өвгн» болад бәәх?— болад, Цаһан бас инәв.

Тиим болхла, би бас «эмгнд» тоолгдхм. Школан Булһнд төг- сәчкәд, үр күүкдтәһән трактористнрин курс чиләләв. Хойр җил көдлснәнм хөөн комсомолын района комитет намаг эн совхозур ВЛКСМ-ин комитетин сегләтрәр, керго гиһәд бәәсн бийим, шиид- вр һарһад йовулв. Ода гем уга, иҗлдҗ одув. Мана совхозин баһ- чуд ни-негн, седвәртә улс. Ода Ростовин багшин институтд заочн сурчанав, хойрдгч курсинь төгсәвүв.

— Иир сән, Цаһан. Чи йоста чик хаалһдан орсн күнч. Би ба- йрлҗанав. Би чйгн бас чамас холд тасрад угав. Волгоградын по- литехническ институтд һурвдгч курсинь бас заочн төгсәвүв,— бо- лад Баатр бийиннь тускар күүнд үг келдго күн, Цаһанд, негл тернь сурҗах кевтә, ам хаһрад келн тусчкад,— чи мини буруһим тәв, айстан бийән буульҗ йовҗв...

— Яһад айстан болҗахмб? Комсомолын сегләтрт, дотрк уха- һан келшго яһсмт? Комсомолын зергләнд бәәсн уга билт?— гиһәд : Цаһан инәв.

— Бәәлго яах билә. Биичн цергт йовхдан, танкин ротын ком- сорг. болад хойр җил көдлләв. Дәкәд полкин ВЛКСМ-ин комйте- тин бюрон членд суңһгдлав,— гиҗәнә.

•т Ода нам һәәһә юмн болв. Иим дамшлтта коммунист бәәсн бийнь Бор Манджиевич нанд дөң эс кесм? Ода маднас ходд од- дмн бишт. Эндрин бииднь парторгас танар манд селвгч тәвтн гиҗ сурнав,— болад, күүкң даб гиһәд одв.

89

Асхн нарн шухиһәд орх талан йовна. Теңгрин көвә улавтрҗ солңһтрад, негл шин мордҗ ирсн берин цегдгин зег кевтә, олн зүсн өңгәр долвкад бәәнә. Салькн әрә-әрә сервкәд, чирә шавдад серүцүлнә. Көвкр-көвкр җөөлн бор үүлн тасрад, семҗрәд, сальк- на аюһар усчҗ йовна. Бәәдлнь сөөдән хур орад одм дүңгә...

Шуугандан, дөгәндән авлгдсн, кесгәс нааран үүдмүдләрн, баһ- чудларн харһад уга Ваня, Коля, Лавга һурвн теднән дахулад, худг малтсн салаһур орулад, кезәнә бәәсн хуучн худгудын ормс тоолад келҗ йовх кевтә. Цааранднь сала һатлчкад эдн ду экләд, кесг баһчудын дуулдг, кезәңк дуд дуулад, тег дүүргәд оркцхав.

Цаһан Баатр хойр күүртән авлгдад, үрвә йовҗ теднәс зөвәр хоцрад одцхав... Тиигәд йова йовҗ эн хойр яһад һар һарасн бәр- лдсән медсн уга. Баатр салан хотхрт ирчкәд, генткн өкәһәд баг, көк үүрмг хамтхаста эрвң таслад, Цаһанд бәрүлв. Цаһан түүгинь авад, хамртан өөрдхәд үнршлв.

— Ямаран сәәхн үнртә,— гиһәд Баатр келҗ инәв. Баатр бас инәһәд, дәкн барун һараснь лавлҗ атхад, эрг өөдлв. Күүкнә һа- ринь атхн тусчкад, альхнь халад, махмудыннь судцар чиндр гүү- сн мет ирвлзәд одхла, Баатрин чирәнь чисм улаҗ одв. Көвүг үүмҗ йовхинь медсн кевтә, Цаһан Баатрин чирәһүр хәләчкәд:

— Баатр, тана биитн эвго болҗану? Чирәтн улаһад, хойр хал- хтн хаһрад һарн гиҗәнә. Яһвт?— гиҗ сурн тусчкад, күүкн һаран тәвл уга буру хәләһәд, эргин кецд зогсв.

— Би эрүлв. Одак эрвң үнршлснәс иштә чирәм халу дөрәд одв. Түүнә үнр нанд зокшго болҗана. Эмчинәр келхлә, аллергия болҗана гихм, яахм,— болад көвүн инәв.

— Тиим каңкнсн сәәхн үнртә өвсн эс зокҗахла, танд бор буу- рлдаһас талдан «цецгә» зокшго,— гиһәд Цаһан өкәһәд, буурлда таслад, Баатрт өгв. Буурлдаһинь авад үнршлчкәд, Баатр нәәтхәд:

— Иир сән цецгә өгвч нанд. Хамрт күрәд уга йовҗ нәәтхүл- вш,— гиһәд эдн хоюрн инәлдв.

— Баатр Базырович, та нааран ирәд зөвәр болвт, ода күртл гер-бүлән эс нүүлһҗ авнат? Гергнтн, күүкдтн сангдхший? Би күү- кдтә болхнь иим удан онц бәәҗ чадшго биләв,— гичкәд Цаһан Баатрур шилтәд хәләв.

— Цаһан, чи ю келҗәхмч? Кен чамд келв намаг гергтә, күү- кдтә гиҗ? Гер авх цаг нанд альд бәәсмб? Биичн һанцхн эктәв, Булһнд бәәнә. Дәкәд эгчм салу өрк бүлтә, бас тенд. Намаг тана совхозур һарад йовхлаг экм гер-мал уга йовдг гецл-богд болжа- хмч гиҗ керлдсиг Босхмҗ Маштыкович соңсла. Ода, чамаг тиигҗ сурхлачн йосндан алң болув. Альдас тиим зәңг авсмч?

— Кен нанд тиим зәңг келх билә. Әмтнә күүндә соңслав.— Даңһар хөрн тав күрсн көвүн гер-мал уга болх билү. Адгтан хойр- һурвн үртә болх гилдсн. Тегәд сурдгм тер. Бичә өөлтн, Баатр Ба- зырович, буруһим тәвтн. Дәкҗ тер төрәр танд таасгдшго сурвр өгшгов,— гичкәд Цаһан инәв.

90

— Юундан өөлҗәхм? Әмтнә нүднд би тиим медәтә болҗ үз- гддг болҗанав.

— Ээҗ, көвүһән дахад йовхм бишвт?— гиҗ Босхмҗ Машты- кович сурхла, тер мини саахна келсн үгәр хәрү өглә. Тиикләнь Босхмҗ Маштыкович иигҗ келәд инәлә:— Не, менд бәәтн, ээҗ. Көвүндтн гер буулһад, хүрм кесн цагт дегәд сәәхн ирхт. Цааран- днь ачан таалад, мана совхозд бәәршхитн үзхв гиһәд. Хәрнь, Ца- һан, ээҗм нааран ирх. Зуг кезә нанд Босхмҗ МаштЫкович хад- муд хәәхнь кемҗәнә. Көдлмшин дүңгәр болхла, шулун болдг бәә- дл уга. Ода деерән эркн түрүн күцәх көдлмшинь тоолхла, баһнь хойр-һурвн җилә керг. Иигәд ковүһәр көгшрх бәәдлтәв,— болад Цаһанур хәләһәд маасхлзв.

— Көвүһәр көгшрнә гисн юмби? Уга. Комсомол таниг көгш- рүлхн уга. Бидн танд җинҗүр болад, цаг давуллго, цохдтнь цаң буулһлго, кү кехин арһ хәәнәвидн, бичә саначрхтн,— гиһәд Ца- һан, эврәннь харлҗасн төрт хәрү авсндан төвкнән инәв...

Көвүд-күүкдиг йовулчкад, арднь үлдсн Босхмҗ Маштыкович болн Бор Манджиевич хойр, Ларлу, Нимә эднлә таарта күүндвр кеһәд, удл уга услврта һазриннь аһуһан хаһлҗ белдхән, иргч җил эклҗ олн хадлһ нег зунын туршар өгдг люцерн өвс тәрхән ухалцхав. Ларлу Нимә хойрас Баатрин тускар сурад, баахн көвү- дт модьрун биший гиҗ сурснд, ма хойрта негл эцк әдл күүнднә. Сәәхн заңта, ик медрлтә көвүн. Иоста гидг инженер болх көвүн. Намрлад сурһульдан одхв, тиигхләрн тадна тускар тенд эврәннь деканатд күүнднәв гиҗ көвүдтән Неләд, цуг документсән бел кеч- ктн гиҗәлә. Бийнь сул цаг учрхла, дала эсв кеһәд, чертеж зурад сууна. Мана көвүд хаҗуһаснь һарцхахш,— гиҗ келцхәв.

-• Иим механик олҗ авсн мана хөв. Ода энүгитн тушх кергтә. Сән күүкд бәәнә. Теднд һолгдх көвүн биш,— гичкәд Босхмҗ Маш- тыкович нарн тал хәләчкәд,— хәләтн, нарн сууҗ йовна. Одак баһ- чудан дуудтн. Хәрх кергтә,— гив.

Бор Манджиевич босад, көвүд, күукдин ардас нүдән гердәд хәләчкәд:

— Эднтн зөвәр ууҗмд һарч. Дуудх кергтә,— гичкәд, машин тал одад, бүшкүринь хойр-һурв чишкүлв. Тер ә соңссн көвүд, күүкд ардан хәләчкәд, хәрү эргцхәв. Ииринә теднәсн ард хоцрсн Баатр Цаһан хойр машинә ә соңсчкад, бас ормаһад, цаадксан да- ладцхав. Теднь удсн уга, дарунь гүүлдәд, күрч ирцхәв...

Цугтан хош талан ирәд, мендләд, машиндән сууһад, ардан һаран дайлцхав.

— Дару-дарунь ирҗәтн, бидн маңһдур Ялмтын эк орҗ нүүх- видн,— гиҗ Баатр көвүдт, күүкдт, Цаһанд һаран өгәд мендлв.

— Маанриг дару-дарунь ирүлхәр седҗәхлә, худгудан шулуһар .малтҗ һарһҗатн,— гиһәд Цаһан бас һаран дайлв.

Шууглдҗасн көвүд-күүкд йовҗ одхла, урдк кевтән дүң-дүлә болҗ одв. Ваня, Коля, Лавга һурвн автобуст сууһад, эргәс уруг-

91

шан ортл үүрмүдән үдшәчкәд, бууһад хәрү хошурн хәрҗ ирцхәв. Уудьвран һарһсн көвүдин чигн, Ларлу, Нимә, Баатр эднә чигн чееҗнь сарулдад, толһань, цогцнь гиигрсн болад, дотр бийнь бай- сад одв.

һурвн көвүн зург цокдг аппарат һарһҗ авад, арчад, яһҗ зург цокдгиг физикин урокд, школд дассан тодлцхав.

Баатр Ванян «ФЭД» авад, цуг эвинь хәләһәд диглчкәд, һурвн көвүг палаткин өөр зогсачкад, зургинь цокв.

— Өдрин гегән му болад зург бүтңгү болх. Маңһдур худгнн өөр цокнав. Ода нааран суутн би таднд яһҗ «ФЭД» бел кедгинь, яһҗ нүдлдгинь, яһҗ зург цокдгиг зааҗ өгнәв,— гиһәд шам ша- тачкад, герлднь көвүдт зааҗ өгв.

— Та, Баатр Базырович, кезәнь зург цокдг дасад йовсмт?

Тана эс медх юмн уга?— гилдәд, көвүд байрлсн, омглсн, бах- тсн чирәһәрн бригадирүрн хәләцхәв.

— Цергт одхиннь өмн, гертән зург цокдг даслав. Дәкәд цергт манд йосндан дасхв. Ода мартад бәәҗв. Гем уга; дарунь дампп- видн,— гиһәд көвүдүрн хәләһәд, цааранднь цәәлһв.

— Ода велосипедән тоснаснь арчад бел кехмн. Маңһдурас авн селгәһәр сууһад гүүлгҗәхмн,— гиҗ Баатр келәд, көвүдән байр- лулв.

6 ।

Иннокентий Фадеевичәс аашнав гисн суңһуг авчкад, Босхмҗ Маштыкович Байчха хойр маңһдуртан Элст орҗ тосҗ авхар бел- дцхәв.

— Мел дигтә цагла ирҗәнә. Мана һазр-усна йиртмҗин бәәдл сәәнәр медҗ авсн төләдән, тоолҗ-ухалҗаһад Һарсн болҗана Ин- нокентий Фадеевич. Өвснә экиг бийләһән авч аашхнь ил. Бидн чигн өвс тәрх һазран цаглань хаһлсн сән болв. Ирлһнләнь шуд тәрхм,— болҗ Босхмҗ Маштыкович бийләрн күүндәд, ик байрта бәәв.

Иннокентий Фадеевичин суңһуг умшчкад, Байчха доран һәрә- дәд:

— Дядь Иннокентий аашна! Дядь Иннокентий аашна! Тетя Серафимаг дахулсн болхий?—гиһәд негл эцкән аашх дүцгә бай- рлв.

Босхмҗ Маштыковичд болхла, Иннокентий Фадеевич эцклэнь әдлнь худл биш. Суңһуган умшчкад, даһмдан дүрчкәд, Босхмж Маштыкович контор талан ирәд, Бор Манджиевичиг дуудад, суң- һуган даһмасн һарһад өгв. Тернь умшчкад:

— Босхмҗ Маштыкович, одак тана күләҗәсн эцктн аашхм кев- тәм. Йир сән, мел дигтә цамарн ирҗәнә,— гив.

— Э-э. Нанд эцкләм әдл дөң-тусан күргәд, эврәннь эрдмән дасхад, кү кесн күн. Маңһдур Байчхата хоюрн тосҗ авхар Элст

92

орҗанав. Баатрин бригадт одад, специалист өвгн ирҗ йовдгҗ. Өвснә экән бас авч ирҗ йовх бәәдлтә гиһәд келчктн. Иннокентий Фадеевич ирсн хөөн нег чигн өдр хара суух күн биш. Боодг талас хаһлсн һазрурн усн гүүдг цувгуд таттха. Өвгн эркән уга ирҗ хә- ләһәд, сүв-селвгән өгх,— гиҗ директор келв.

Моһа сарин сүл өдрмүд йоста хавр ирсиг медүләд бәәв. Сов- хоз цагларн тәрәнә, өвс тәрх һазран хаһлад, буудя, ичмә, зарм тоотынь экләд тәрчкв. Хаһлсн һазр хар күрңтәд, күриһәд одв. Үкр хармуд багарн нисҗ ирлдәд, һа'зр деер сууһад, хоңшарарн өт түүҗ чоңкад, нааран-цааран кааклзад йовдңнцхав.

Хойр дәкҗ бүлән хаврин хур орад орксна хөөн, тег эңдән но- һатрҗ көкрәд, талваһад одв. Көгшдүдт чигн, совхозин специали- стнрт чигн сән хавр болҗана. Салькн чигн барун өмнәсн серҗңнҗ үләһәд, асхн талан теңгриг үүлн бүркәд, сөөднь «хулхаһар» гил- тә хур бас ордг болв. Эн җил ик урһцта болн гиҗәнә, зуг дорд үзгәс хагсу халун салькн бичә үләтхә гиҗ әмтнә күүндсн күүндән соңсгддмн.

— Эн хавр бамб цецг чигн эрт цецгәлхнь ил. Дядь Иннокен- тий сән цагла ирҗәнә. Ямр кевәр өврҗ, шар цоохрдсн мана тее- гиг һәәхх,— гиҗ Байчха Элстд өөрдҗ йовад, залудан келҗ йовна.

— Сән, сәәхн чигн, сахнята чигн цагла ирҗ йовна. Зуг хуучр- хлго бәәхлә болҗана. Мана халун-тег цогцлань таарлго чигн бәәх, — болҗ Босхмҗ Маштыкович хәрү өгәд, гергн талан бүләкн нү- дәрн хәләһәд, икәр байрлҗ йовх чирәһинь үзәд, бийнь бас улм байсв.

Эдн эрт һарсарн, түрүләд Сәкләд ирҗ бууһад, Иннокентий Фадеевич аашна гисн байрта зәңг келәд, цугтаһинь шуугулв. Дә- кәд Босхмҗ эк талан бас одад, Сәклә тал дахулҗ ирв. Экиннь герин үүднд цаас бичәд, Арсланиг школасн ирхләрн наһц аави- нүрн күрәд ир, бйдн ирчксн бәәнәвидн гиҗ үлдәв. Иннокентий Фадеевичин ирҗ йовх зәңг соңссн Кермн эмгн байрлад:

— Әмд бәәхлә кезә болвчн үзлцхмн болҗана. Дәрк минь, зуг зурһан зүүл хамг әмтн амулң менд, дән-даҗг уга бәәхлә, нань юмн керго,— гиҗ көвүндән соңсхад келв.

Үдин хөөн төмр хаалһйн вокзалур Арсланан дахулад Босхмҗ > Маштыкович Байчха хойр гүүлгәд һарв. Иннокентий Фадеевичин поезд дңгтә зурһан часла ирхмн. Тер бийнь эдн дегәд адһад, тесҗ чадад, эртәр тосцхав.

Арслан: «Аав Иннокентий аашна»,—- гичкәд, машин дотр тог- тнҗ сууҗ чадад йовна.

- Шинкн тосхҗ дуусгдсн вокзалын һазад бийнь чигн, дотркнь чигн одаЧн ясгда. Эргнднь асфальтар бүркәд, машид зогстг аһус кечксн, хәләхд гем уга. Вокзалас уухнд эдл-ахун тосхлтс бас бәргдҗәнә. Урдан нааран ирәд уга Босхмҗ Байчха хойр эргәд, цугинь хәләцхәв. Көвүнь — Арслан эдндән хама юн бәргдҗәхинь дахулад, зааһад цәәлһчкәд:

93

— Ода вокзалын хойрдгч давхртнь һархмн. Тенд буфет бәәнә. Би ундасҗанав, ус уухмн,— гив.

— Бидн чигн ундасҗанавидн, йовий,— болад Байчха көвүнә- ннь барун тохаһас бәрәд шатар давшв. Тер хоорнднь Босхмҗ Маштыкович дежурнас поезд кезә ирхинь сурҗ бийән төвкнүлв, Эдниг иигәд-тиигәд бәәтл, генткн поездин дун доңһдад одв. Вок- залд бәәсн улс цуһар һарад, барун талас ирҗ йовсн поезд үзчкәд, байрлад одцхав. Дәкн хойр-һурв хәәкрчкәд, гүүдлән арһулдулад, вокзал тус ирҗ зогсв.

— Энтн нәәмн вагота поездҗ.. Алькднь аав Иннокентий йовх?- гиҗ Арслан хәәкрҗәнә.

— һурвдгч вагонд! һурвдгчд!— гиҗ Босхмҗ Маштыкович хэ- рү өгәд, өмәрән адһв.

Поезд тогтнад зогсхла, вагон болһнас проводникүднь түрүлҗ бууһад, дөрән өөр зогсцхав. Күләлдҗәсн улс үкс гилдәд, вагонур гүүлдв. Босхмҗ, Байчха, Арслан һурвн һурвдгч вагона өөр әмтнәс түрүлҗ ирәд, үүднүр хәләлдәд зогсцхав. Удсн уга, һурвн-дөрвн күн буусна ард Иннокентий Фадеевич үзгдв. Арслан өвгиг үзн: — Аава Иннокентий! Аава Иннокентий! Буутн нааран!—гиһәд,хээ- крсиг соңссн өвгн хәлән көвүг таняд:

— Арслан, ачм минь, би ирҗ йовнав,— гиһәд хәрү өгтлнь, көвүн өмнәснь давшҗ орад, хош-хораһинь авад, дора зогсҗасн эцкдән өгв.

һазрт бун өвгн Байчхаг теврәд үмсәд, нульмсан арчв.

— Мама! Ээҗ Серафимаг буулһҗ ав, бас ирҗ!— гиһәд дәкн Арсланиг хәәкрхло, хош-хораһинь буулһад һазрт тәвҗ йовсн Босх- мҗ өөдән хәлән эмгиг үзчкәд, үкс өөрдәд, теврәд дөрәһәс буулһҗ авад, көтләд Байчхан өөр күргв. Эмгн һурвлаһинь теврҗ үмсәд, ууляд:

— Арслан иигҗ өсҗ! Иоста залу болад бәәҗ!—гиҗтолһаһинь | өрчдән шахв.

Иннокентий Фадеевич Босхмҗиг һурв үмсчкәд, ширвһр сахлан хойр таласнь имрчкәд, Арсланиг ээМәснь тач авад, бас һурв дәкҗ хойр халхаснь үмсчкәд, сахларн маңнаһаснь һоҗһнад:

— Ода мини сахлас зулхийч? Бичкндән зулад, һарад гүүдг биләч?— г.иһәд өвгн көвүг биидән шахад өкәрлв.

— Хәлә> Босхмҗ, мартҗаҗв вагон дотр, дөрвдгч купен деерк Таг деер мишгтә өвснә экн бәәнә, буулһҗ ав,— болад Иннокен- тий Фадеевич үүмәд одв. Тер үгинь соңссн Босхмҗ Маштыкович дөрәг нег алхҗ давшад, вагонур орад, таг деерәс мишг буулһж авад, теврәд бууҗ ирн:

— Не, йовцхай, машин тал одцхай,— гиһәд, бийнь түрүләд, гүүхәрн гилтә машиндән күрәд, ардк үүдинь тәәләд, мишгтә экән тәвчкәд, наадк хош-хораһинь зә-зәәһәрнь, эвәрнь тәвәд, үүдән таг хаачкад, түлкүр һарһҗ авад оньслчкв. Негл тер өвснә экнь зуу- ран машинәс унҗ одн гиҗәх к?втә, тиигҗ батлв.

94

Иннокентий Фадеевичиг хаҗудан суулһад, наадксинь арднь суулһчкад, машиһән гүүлгәд, Сәкләд ирәд буухла, герин һаза һур- вн көгшә эдниг күләһәд зогсҗасн бәәҗ. Машинәс Иннокентий Фадеевич бууһад, ардк үүд секхлә, Серафима эмгн буусиг үзсн Җирһл Кермн хойр эмгн:

— Я-а! Серафима бас ирҗ!—гилдәд, дегц хәәкрлдәд одцхав. Цугтан теврҗ үмслдәд, нульмсан арчлдад герүр орцхав. Эмгдү- диг дахулад, Байчха түрүләд герүр орв. Ардаснь Арслан Иннокен- тий Фадеевичиг сүүһәснь дөңнәд теднә ардас орулв. Әмин сүүл- днь Босхмҗ Маштыкович, хадм эцкдән, Сәклд дөң болад шат дав- шулад, өөдән һарһв. Босхмҗ Маштыкович көвүтәһән хәрү һарад, машинд бәәсн хош-хораһинь герүр орулв.

Гиичнр ирхиг медәд, урдаснь белдсн хот-хоолан Җирһл Байч- ха хойр стол деер һарһҗ тәвәд, тоовран эклцхәв. Хотын сүүрд эдн Сиврин совхозд яһҗ бәәсән тодлцхав. Дәкәд салсна хөөн җирһлән ямр кевәр бүрдәсән келлдәд, ик ора күртл күүндцхәв.

Иннокентий Фадеевич Босхмҗас совхозин тускар сурад, ямр ик аһута һазрт эклҗ олн җил дарандан урһдг өвс тәрхәр бәә- хинь медҗ авад, услврин усар.теткҗ болх угаһинь йилһв.

— Төмр хаалһар Сарпуляс һарснасн авн би һазр шинҗлв. Сарпулин һазрт хар моңһлнь сән. Нааран, хальмг теегүр, Манц һатлад орхла, һазрин моңһлнь улавтр, йир шүрүн. Ик гидгәр ун- дасҗах эмнг һазр. Болв ус өгхлә, эс һарх тәрән, темсн уга. Хаһ- лад, эд-бод кеһәд тәрчксн намрин тәрән сәәнәр урһҗана. Бәәдлнь үвл цаста болсн деерән, шидр хур орҗ кевтә.

—■ Тиим, тиим. Эн җил хавр эрт ирв. Дәкәд эн сард зөв-зөвәр хур чигн орв. Намр бас хурта-чиигтә билә. Үвл чигн цаста болв. Хальмг теегт, Йннокентий Фадеевич, тавн җиләс һурвн җилнь һаңта, хагсу болдг төләднь һазр эд-бод кеҗ урһц авлһна тускар иткл уга зон гиҗ тоолгддмн.. Болв эдлҗәх эздүднь эвинь олад, һазрт кергтә удобренинь орулад, арһта болхла, услвр өгхлә, тее- гәс буудя чигн, темс чигн, өвс чигн һарһҗ авцхана. Тиим хаалһд мана совхоз орсн бәәнә,— гиҗ Босхмҗ Маштыкович цәәлһв.

Үгәс үг һарад, урдк-хөөткән тооллдад бәәтл сөөнь өрәл шахһҗ одв. һурвн эмгн бас онцрад, ю-бисән күүндлдәд, ачнр-җичнриннь тускар келлдәд, цаг яһҗ давсиг медҗәхш.

Зуг һанцхн Арслан, дегтр умшҗаһад, түүгәрн чирәһән бүркәд диван деер унтҗ оч.

Босхмҗ босад, часан хәләчкәд:

— Не, хол хаалһас ирсн 'Иннокентий Фадеевич амрх зөвтә, ода - унтцхахмн. Би эмгдүдиг маманнь герт күргчкнәв,— гиһәд эмгдүд бәәсн-хораһур орад, йовхм гиһәд келчкв.

Сәкл өвгн Иннокентий Фадеевич хойр орндан орснаннь хөөн кесгтән күүндцхәв. Байчха көвүһән диван деер чикләд кевтүлчкәд, бийнь хаҗуднь кевтн унтҗ одв...

Маңһдуртнь Байчха эрт босад хот кев. Босхмҗ Маштыкович

95

машиһән белдәд, гиичнриннь хош-хораһинь машиндән дүрәд йовх деерән белн болчкв. Эмгдүд Кермн эмгнәһәс цәәһән уучкад, Сәк- ләһүр ирцхәв.

— Тәрәһән, өвсән тәрҗәһәд, тадниг һурвлаһитн ирҗ авнав. Тер цагт дутуһан күүндҗ авцхахт. Арслан дарук сарин урһцар мана совхозд классарн ирҗ хурһд хәрүлхмн,— гиһәд йовцхай бо- лад, үүд секәд һарв.

Цугтаһинь машинд суулһчкад Босхмҗ Маштыкович:

— Нег өрәл част таднд, Иннокентий Фадеевич, тетя Серафима, Элст балһс эргәд үзүлнәв,— гив.

— Иир сән, Босхмҗ. Мел ил теегт бәәх балһсиг хәләхд со- ньн,— гиҗ Иннокентий Фадеевич зөвшәрв.

Ормасн көндрәд һарчкад, Босхмҗ экләд Элстин тууҗ келв:

— Элст балһсн 1927 җил эклҗ бәргдсмн. Ода цутхлңд бәәх Ленинә.нертә талвңд ирҗ йовнавидн. Тер үзгдҗәсн һурвн давхр ик бор гер әмин түрүн болҗ таңһчин йосна халхин учрежденьс бәәх гиҗ бәргдсмн.

Алдр Төрскән харсгч дәәнд нааран Германя фашистнр орҗ ирәд, хамхчад хайчксмн. Дәәнә хөөн балһсна күч-көлсчнр эврәннь һарар хәрү босхсмн. Ода эн герт партин таңһчин комитет болн правительств бәәнә. Эн герәс ууЛьнц һатц ардагшан үзгдҗәсн хо- йр давхр гер—почтын гер. Бас дәәнд шатад эвдрсмн. Ода, урдк кев- тән өндәлгдсн, бас почт бәәнә. Шинәс кесг гермүд бәргдәд, Элст урдкасн кесг холван икдҗәнә.

Тиигәд цәәлһәд, Элстин һол уульнцс эргәд, балһснас һарад, совхозан хәләлһәд һарв...

— Элсттн йир сәәхн балһсн болҗ өсхмҗ. Хагсу теегт бәәх бал- һсн гиҗ келҗ болшго. Уульнц болһнд өндр уласн модн урһҗ. Дә- кәд парктн йир сәәхн. Услад бәәхлә, цуг совхозмудын, колхозму- дын селәдтн бас көк модар нигтрхнь ил,— гиҗ Иннокентий Фа деевич келв.

Түдл уга Булһн балһснур орҗ ирцхәв.

— Эн селән мана района цутхлң. Энтн эврә тууҗта.

Булһн гисн булгин нерн. Мана теегт булгин уста кесг салас бәәнә. Тегәд кезәнә нааран дунд Әрәсәһәс һазр хәәһәд, зөвәр олн өрк орс крестьянмуд нүүҗ ирәд, эн салан хойр амар бүүрләд, ша- вр гермүд бәрҗ бәәршсмн. Селән босхла, зәрм хальмгуд түрүләд хальмг ишкә герәрн нүүҗ ирҗ бүүрләд, хөөннь бас шавр гермүд бәрҗ бүүршсмн. Тиигҗ орс муҗгуд, хальмг малчнр ханьцҗ нег селән болсмн. Тер селәнә нернь Булһн болҗ.

Тиигҗ боссн Булһн селәнә орсмуднь хальмг келтә, хальмгуднь орс келтә болад, эңдр өдр күртл байран чигн, зовлңган чигн ху- валцад бәәһәнь эн,— гиҗ Босхмҗ келв.

— Соньн, йир соньн тууҗта селән бәәҗ. Чи кезәнь Элст балһ- сна, эн Булһн селәнә тууҗинь медәд авчксмч?—гиҗ Иннокентий Фадеевич сурв.

96

— Иннокентий Фадеевич, би бичкнәсн авн хальмг улсин туск тууҗар соньмсад, кесг дегтрмүд умшув. Дәкәд бәәрн һазра ме- дәтә улсла күүнддг болв. Элстд хальмгин тууҗ, кел шинҗлдг ин- ститут бәәнә. Түүнә һарһсн дегтрмүд нанд бәәнә. Би танд умшул- нав, бас соньн,— болад Босхмҗ улм үгдән авлгдв. Иигәд күүндә йовҗ, эдн совхоздан күрч ирв. Босхмҗинхн эргндән модн термәр кеерүләд хашалчксн, шин бәрсн чолун герт бүүрллә. Ирәд зогссн машинә, әмтнә ду соңссн, ик оврта овчарк хойр чикән сертәлһәд, хуцад, эзән Босхмҗиг үзчкәд, сүүлән шарвадв. Машинәс буусн Иннокентий Фадеевич нохан ду соңсн тиигән хәләчкәд:

— Энчн, Босхмҗ, Барсик эс мений?— гиҗ сурв.

— Э-э. Барсик, Иннокентий Фадеевичиг таньҗахшийч? Тернь келсиг медсн кевтә, сүүлән шарвадад, күзүһән суңһад гиинв.

Иннокентий Фадеевич эмгтәһән ирсинь соңссн, эдниг сәәнәр таньдг улс асхнднь Босхмҗин гер дүүрәд хурцхав. Цугтан таньдг улсан яһҗ бәәхинь, мендинь сурҗ медәд икәр байрлцхав.

— Мана совхоз тана ард, көдлдг улс баһ болад, йир икәр тү- рв. Ода гем уга. Украинәс, Тамбовас сән дурар хөр һар өрк-бүл нүүҗ ирәд иҗлдсн бәәнә. Дәкәд маңа баһчуд өсәд, бас көдлмшч, механизатор, саальч болҗ көдлҗәцхәнә.

— Николай Васильевич директорар көдлә бәәнү?— гиҗ кесгнь сурцхав.

— Николай Васильевич района партин комитетин негдгч сег- ләтр тәвхәр талдан районур йовулхар седхләнь, одсн уга. Ханҗа- нав, би совхозасн һаршгов гихләнь ормаснь көндәсн уга, эрүл- дорул бәәна. Таднд халун мендән келүлв. Хәлә, би мартҗаҗв. Босхмҗд бичг илгәлә,— гиһәд, Иннокентий Фадеевич дотр даһ- ман уудлад, конверттә бичг һарһад Босхмҗд өгв.

Босхмҗ байрлҗ босад, үкс гиҗ бичгиг секәд умшв. Умшад дуусчкад, инәмскләд:

, — Николай Васильевич цуһарадтн менд бичҗәнә. Бииснь өрк- бүләрн эрүл-менд бәәцхәдгҗ. Дәкәд Иннокентий Фадеевичәр лю- церн өвснә эк өгүлҗ. Баһ гиҗ бичә һундтн. Энүгән тәрәд, түрү- ләд эк һарһҗ автн. Тегәд хөөннь өвснә ик урһцин төлә ноолдц- хатн гиҗ. Иннокентий Фадеевичиг удан бичә бәртн. Өвсән тәрүл- чкәд, хаалһднь йовултн. Иннокентий Фадеевич угаһар энд баһчуд түрх... Йир сән бичг. Мана Николай Васильевич олн җил әмд бәәҗ, ут нас наслтха. Удан җил мандан күңкл селвгч Т>олтха,— гиҗ Босхмҗ Маштыкович келхлә, герт бәәсн улс нег дууһар:— Тиигтхә!— болад, шуугад одцхав.

Энд, Босхмҗинд хонад, амраһан авсн Иннокентий Фадеевич маңһдуртнь өр гегәрллһнлә босад, совхозин селәг эргәд, шинҗ- ләд, маши, трактор ясдг мастерскойд одад, цугинь шинҗлчкәд, ик серглң, дотран байрлсн Босхмҗинүр ирәд, һар-нүүрән уһаһад дуусхлань:

— Дядя Иннокентий, нааран, кухнюр орҗ, өрүн хотан уутн,—

97

гиҗ Байчха дуудв, Иннокентий Фадеевич тиигән орҗ ирн эмгә.н үзчкәд:

— Чи, эмгн, мууха эрт боссмч? Нөөрчн күрчәхший? һазр овдан болҗану?— гиһәд инәв.

— Нам сөөнә эрт серәд, дәкҗ унтсн угав. Өцклдүр өдрәс җе гитлән нөөрм күрлә,— гиҗ Серафима хәрү өгв.

— Э, тер-тер. Энд мана һазрас дөрвн час ард йовдг болх. Геи уга иҗлдхч.

Иннокентий Фадеевич столын ца орад сууһад:

— Босхмҗ бослу? Хотан уухм бишв?— гив.

— Босхмҗтн зәрмдән хар дүңлә босад йовҗ оддмн. Хойр өдр совхозан эс эргсн, нөөрнь күрсн уга болх. Маниг цәәһән ууһа бәә- тл ирх. Эндр холд одшгов гилә,— гиҗ Байчха хәрү өгәд инәмсклв.

Өвгн эмгн хойр Байчхата һурвулн хотан ууһад, хоорндан ю- бис төрәр күүндә бәәтлнь, һаза машин харҗңнв. Босхмҗ үүдиг әрәхн секәд орҗ ирәд:

— Сән хонцхавт, Иннокентий Фадеевич, тетя Серафима! Яма- ран зүүд шин ормдан зүүдлвт? Хоттн аршан болтха!— гиҗ инәм- скләд, теднләрн туслцад суув.

— Эндр, Иннокентий Фадеевич, танд мана услвр кеҗ люцерн тәрхәр белдсн һазран үзүлнәв. Тенд зурһан күүнәс бүрдсн баһчу- дын бригад бәәнә. Бригадирнь Чонын Баатр. Сән һара механиза- тор. Өөрнь көдлҗәхнь тана бийинтн сурһсн тракторист-комбай- нермуд Цоохра Нимә Балдра Ларлу хойр, дәкәд һурвн баахн кө- вүд авч эрдмән дасхн көдлгҗәнә.

— Иир сән. Ирсн хөөн дөңгән күргх кергтә. Би белмб,—бо- лад Иннокентий Фадеевич босад,— чи, Серафима, Байчхад нөкд бол. Бас көдлмштән одх. Чи эдл-ахуһинь ке,— гиһәд инәв.

— Чамаг келлһн угаһар, би өрлә босад хойр үкринь саалцв. Мана ик делңтә үкрмүдәс эднә үкрмүдин делңнь, баһ болчкад, көкнь бутхр, хойрхн хурһарн саав. Үснь йир өткн,— гиҗ келэд, Серафима эмгн бас босад, ааһ-сав хурав.

— Мана саалин үкрмүд улан, шар цоохр, сарлң зүстә, тоһш өвртә, мах бәрхдән сән — хальмг тохмта гиҗ келгднә. Үс баһар өгнә. Дала ик хот керглхш. Үснә гиҗ бәрхд ик олз уга. Тегәд, үс икәр өгдг үкрлә цусинь ниилүләд, шин тохм һарһҗ авхар мана номтнр ик чинртә номин шинҗллһнә көдлмш кеҗәнә,— гиҗ Бос- хмҗ Маштыкович өвгнд цәәлһв.

— Чонын Баатрин бригад хол биш, үүнәс арвн дуунад, боодгин ца бәәнә. Хаһлсн һазриннь өөр. Сууҗ автн, Иннокентий Фадеевич, дарунь күрхвдн,— болад, Босхмҗ Маштыкович машиндән орҗ сууһад, гүүлгәд һарв.

Босхмҗ Маштыкович йовн йовҗ Иннокентий Фадеевичд һазран цәәлһҗ йовна:

— Мана һазртн тег гиһәд келгддг болвчн, мел цугтан тиньгр биш. Нарн һарх талнь эңдән, альхн әдл тиньгр. Машиһәр хур-

98

дар йовсн цагт нүдн эрлзәд йовна. Өмн хурлзҗах җирлһнәс тал- дан юмн үзгдхш. Теңгр һазр хойр ниилсн болҗ медгднә. Эн мана йовҗ йовх теегтн—(Манцин кец гиҗ нерәдгднә. Манц һол үүнәс хол биш — зун дууна дүңгә. Теегин ар захд, Салын һолас авн ут- ут шиирмүд, салас харһна. Волгоградас авн Прикумск балһсна ар зах күртл җирн зурһан шиирмүд бәәдгҗ. Мана совхоз дигтә хойр шиирин хоорнд бәәнә.

Тернь нег зүүдән сән: хоорнднь бәәх салан амар селән бүүрл- җәнә. Дәкәд булг бәәнә — тернь амна усн болад, хаҗуднь малтсн худгудтаһан малд чигн күрнә.

Хаврт цасн хәәлхлә, усна хойр эрг деерәс дорагшан урсад, са- лад ордг билә. Тер хорҗнурас авн цааранднь гүүдүлҗ утднь, өрг- нднь малтад боодг бәрләвидн. Ик усн хурна, дәкәд булгас һарсн усн бас немр болад сән-сән боодг болв. Боодган цеврәр бәрнәви- дн. Ода мини күсл — боодг көөһәд хаһлсн һазрт люцерн тәрәд эк һарһҗ авх,— гиҗ келчкәд,— өмнк боодган үзҗәнт, Иннокентий Фадеевич? — гиҗ директор сурв.

— Ода, чамаг сурхла оньһув. Җирлһнлә нииләд, җирлзәд уснь медгдлго йовҗ. Энтн ик боодг бәәҗлм. Дотраһурнь оңһцар йовҗ болхмн. Хәләлт, мел мелтәһәд бәәнә.. Заһсн бәәнү, Босхмҗ, эн боодгдчн?— гиҗ Иннокентий Фадеевич сурчкад,— тер цаад ам- наснь авн харлҗасн хаһлсн һазртн эсий?— гив.

— Заһсн. бәәнә, һахуляр бәрцхәнә. Заһсна җирмәхә тәвәд хойрхн җил болҗана. Зөвәр эләд шөрг, ботаха, сазн иигәд бәргд- нә. Заһсна халхинь хәләҗ—асрдг шишлң күн бәәнә. Терүнлә таниг таньлдулнав. Не, буутн, Иннокентий Фадеевич, күрч ирв- видн. Барун бийдтн хошнь — палаткнь бәәнә. Баатр Базырович велосипедәрн тер аашна,— гиһәд, Босхмҗ Маштыкович барун һа- рарн заав.

Иннокентий Фадеевич боодгур одад, дорагшан, ,эрг деерәснь шувтрҗ бууһад, уснаснь альхн деерән авад амсҗ үзчкәд:

— Иоста гидг әмтәхн усн. һазрт, люцернд зокхнь лавта. Эрг дахад хулсн, батлу урһҗ. Икәр замгрулл уга цеврлҗәх кергтә. Хадҗ авхмн биш. Эргнь бат болх, хулсн, батлу бәрмтг болхнь ил,— гив.

Баатр велрсипедәрн гүүлгҗ ирәд, бууһад, Босхмҗ Маштыко- вичлә мендлчкәд:

— һанцарн ^хирвт, Босхмҗ Маштыкович?— гиҗ сурв.

— Уга, уга. Иннокентий Фадеевичтә ирләв. Иовий, тенд усна көвәд бәәнә,— гиһәд-Баатриг тохаһаснь авад, бас шувтрад бәәц- хәв.

— Иннокентий Фадеевич, Баатр — мана бригадир таньлдтн,— гиһәд, Босхмҗ Маштыкович бийнь хооран һарв.

— Баатр инәмскләд, өордад, барун һаран өгәд Иннокентий Фадеевичлә мендләд,— сән йовҗ ирвт, Иннокентий Фадеевич?—

99

гиҗәнә. Тернь Баатрин салькнд, шаврт шатад, күрңтәд одсн ик өргн альхинь атхад, мендлчкәд, бас инәмскләд:

— Ирв, ирв. Йир сән йовҗ ирввидн,— гив.

' _ Мана икәр ңәәлҗәх усмдн эн. Дегәд хармнхларн оңһцар чигн әмт нааран орулдговидн. Тер люцерн тәрх һазр услхас тал- данар олзлшговидн. Та хойр сәәнәр таньлдҗ автн. Маңһдурас тәрх кергтә гиҗ би санҗанав. Асхлад, Иннокентий Фадеевичин авч ирсн, дәкәд Каховкас авч ирсн люцернә экиг нааран авч ирх. Ода һазр оч хәләцхәй,— гиһәд, совхозин директор боодгин эрг давшад, машин талан темцв. Ардаснь цуврәд: түрүләд Иннокен- тий Фадеевич арднь Баатр Базырович хойр давшад бас машинә өөр ирцхәв.

— Сууцхатн машинд, бригадур одцхай,— болад директор суу- һад, җолаһан бәрв. Иннокентий Фадеевич хаҗуднь суув.

— Чи, Баатр, бас су. Хойр төгәһән өөрән, палаткдан үлдәчк,— гиҗ Босхмҗ Маштыковичиг келхләг,— уга, би төгәһәрн йовнав. Тендәс нег көвүн нааран унҗ ирҗ үдин хот кехмн,— гиһәд Баатр мордҗ авад, гүүлгәд һарв. Босхмҗ Маштыкович зөвәр шүрүһәр, эвинь олҗ залад, Баатриг күцҗ давад, һазр самлҗ йовсн меха- низатормуд тал ирәд, машинәсн һарцхав. Машин ирҗ йовхиг үз- сн Ларлу Нимә хойр тракторасн бууһад, ормдан Иван Лавга хой- риг суулһчкад, машинәс һарсн Иннокентий Фадеевичиг таньчкад гүүҗ ирн, түрүләд Ларлу, дарунь Нимә өвгиг теврҗ үмсәд, йир икәр байрлцхав.

Нам, дегд байрлхларн хаҗуднь зогсҗасн директорт һаран өг- хән мартцхав. Дор ормдан күүндән экләд, таньдг улсан сурад, совхозин директор Николай Васильевич өрк-бүлтәһән ямаран бәә- хиңь сурад, Ларлу Нимә хойр зөвәр өвгиг мошкцхав. Баатр бас күцҗ ирәд, бензинә бочкин өөр хухр-хухр гиҗәсн Коляд төгәһән өгәд:— Шулуһар йовҗ хотан ке. Эләдәр, күртәлтәһәр ке, хойр гиич эс үзҗәнч,— гив. Тернь толһаһан гекәд, Босхмҗ Маштыкович болн Иннокентий Фадеевич хойрур хәләчкәд, үкс гиһәд хойр төгәһән унҗ авад, хошурн — боодгур хәләһәд, гүүлгәд одв.

Зөвәр күүндәд, хумран хаңһачкад, хаһлчксн һазриг, һоснанк түрәд йовсн ут линейк һарһҗ авад, шааһад кемҗәлчкәд, дәкәд һарарн деерк хагсуһинь әрәд, чиигтә хар шавр атхҗ авад, үүләд альхн деерән тәвчкәд, Иннокентий Фадеевич келҗәнә:

— Эн һазртн йир сән. Нам хар гиҗ келҗ болхмн. Үнрңь мана һазрин үнртә. Ларлу Нимә хойр сиврин һазрин үнр мартчквт?— гиһәд инәв.

— Яһад мартх билә. Цусн-махнла шиңгрҗ одсн үнр тиим шулун мартгдхий?— болад хоюрн дегц келодәв.

— Болв, Иннокентий Фадеевич, эн мана теегин һазрин үнр та- на һазрин үнрәс невчк йилһәвртә. һазрин үнрлә буурлдан үнр нег- дәд бәәнә,— гичкәд, Босхмҗ Маштыкович инәв.

— Чик, чик, Босхмҗ. Буурлдан үнр һарна...— гичкәд, зөвәр

юо

тагчг бәәҗәһәд, Иннокентий Фадеевич цааранднь:-—- Нааран нүү- хиннь өмн җил Сәкл манад ирәд, хот-хоолан ууһад ю-бис күүнд* җәһәд, намаг чи яһад йовхар седәд бәәнәч, күүкн күргн хойрч сән көдлмшт бәәнә. Зеенрчн өсҗәнә. Түүнәс даву юн кишг хәәнәч гихләм, зөвәр уха туңһаҗаһад, папиросиннь ишәр сахлан хойр талагшанднь эрчкәд, нанур шилтәд хәләҗәһәд келсн болдг:

— Үнтә, Иннокентий Фадеевич, мини итклтә үүрм минь, ода чамд яһҗ цәәлһхв. Би теегт, буурлда деер экиннь геснәс унҗ, киисән керчүләд, акад, өсәд, босад көрстә һазр ишкәд, кек буур- лда үнршләд өссн күмб. Терм ода насн ирхлә сангдад, сөөд зүүд- ндм орад, өдрт үзгдл болад бәәнә. Ахрар товчлхла, эңкр Иннокен- тий Фадеевич, буурлдан үнр намаг дуудҗана...— гисмн.

Ода Босхмҗ бас келчкв; мана теегин һазр Сиврин һазрас буур- лданнь үнрәр йилһрнә гиҗ. Бәәсн, өссн-боссн һазриннь үнрән бий- дән шиңгәһәд, түүгән мартлго йовхла, тегәд оч бидн һазртан йос- та гидг хәләмҗтә, асрмҗта, кинән эзнь болх зөвтәвидн. Нег үлү, дорас өсҗ йовх баһчудтан һазриннь үнриг ик даавртаһар шиңгәх кергтә,— болад, Иннокентий Фадеевич Ларлу Нимә хойрин хоор- нд орад, хойр һаран ээм-ээм деернь тәвчкәд, хәрү эргәд, ирҗ йов- сн трактормудын агрегатс тал һарв.

Босхмҗ Маштыкович һаран өргәд, трактористнрт зогстн гисн докъя өгв. Теднь трактормудан зогсачкад, моторинь зогсал уга һәрәдәд бууцхав. Директор моторан зогсатн гиҗ бас докъялхла, көвүд хәрү давшад, зогсаһад оркв.

Иннокентий Фадеевич өөрдәд, һаран өгад, нерәң келв. Теднь бас Лавга, Ваня гиһәд эврәннь нерән келлдәд, ик гидг соньмҗта- һар өвгнүр хәләлдәд, инәмсклцхәв.

— Яһад инәмсклҗәхмт? Намаг таньҗант?— гиһәд, бас инәмс- кләд Иннокентий Фадеевич сурв.

— Би таньҗанав. Та дядя Иннокентийт. Би бас танла хамдан бәәләв,— гиһәд Лавга шамдв.

— Энч, Босхмҗ, кенә көвүм?— гиһәд, өвгн Лавган барун ээм деернь һаран тәвәд, чирәһүрнь шилтәд хәләв.

— Энтн, Иннокентий Фадеевич, совхозд хөөч бәәсн Бүүрчин Сарңгин көвүн,—гиҗ Босхмҗ Маштыкович цәәлһв.— Нам гиһич, Сарңгин көвүн болҗана. Сән, сән. Тиим болхла, Лавга дядя Ин- нокентийиг таньх зөвтә. Мастерской тал ирҗ классарн селәнә эдл-ахуд олзлгддг машид, зер-зев мини зааврар эдн дасла,— бо- лад инәв.

— Эннь Кошманов Иван. Эцкнь мана совхозин нертә токарь. Әвртә гидг һурвн көвүн эднтн. Негнь — Кабаков Николайнь эндр дежурный. Хот кехәр йовҗ оч,— гиһәд Босхмҗ Маштыкович цәә- лһв.

Тиигәд бригадла таньлдад хаһлсн һазриг эңднь машиһәр эр- гәд шинҗлчкәд:

— Гем уга һазр. Ус өгхлә урһц һархмн. Тиигчкәд энтн эмнг

101

һазр болҗаналм. Гүүнәр хаһлгдад, сәәнәр самлгдҗ. Өдрмүд сән деер тәрхмн. Маңһдурк өдр күләхмн биш. Чи, Босхмҗ, үкс гиҗ тер өвснә экән илгә. Эс гиҗ эврән авч ир. Яһҗ тәрҗәхинь биичн нүдәрн үзхлә сән болх. Асхн үдин хөөн, сүүдр экләд утдхла эклҗ тәрхмн. Би энд үлднәв. Доран делгх, деерән хучх юм, дэкәд савң, һар арчдг альчур авад ир,— гиҗ Иннокентий Фадеевич заксн әдл келв.

— Келсинь соңссн Босхмҗ Маштыкович, негл командирәсн дәәч заквр авсн салдс кевтә: «Болҗана!» — гичкәд, машиндән сууҗ авчкад, гүүлгәд һарв.

Хойр кевүг өөрән сууһад амрТн гичкәд, Ларлу Иннокентий Фа- деевнчиг дахулад трактор талан һарв. Нимә Баатр хойр бас цаа- рандан һазран самлв...

Тиигәд һурв эргәд орксн цагла Баатр бууһад, Ларлун трак- тор тал ирәд:

— Иннокентий Фадеевич, тер боодг тал хәләтн, ю үзҗәнэт?— гиҗ сурв.

Иннокентий Фадеевич, трактор деер босн зогсад, һарарн гер- дәд хәләчкәд:

— Үзҗәнәв. Улан туг палатк деер делсҗәнә. Юн болҗахм те- ндтн, Баатр?

— 'Мана дежурн Коля хотан ирҗ уутн гиҗ дуудҗана,— гив.

~ Нам тиим гиһич. Йир сән. Йовцхай,— гиһәд,. бууһад, Баатр- ла зергләд, дахад һарв. Йовҗ йовад, Иннокентий Фадеевич мусг гиһәд инәчкәд:

— Тер холдк 30-гч җилмүдин эклцәр тадна меддг манасовхозин селәнә ормд һучн өрк-бүл модн, шавр гермүдәр бүүрлҗәлә. Түрү- ләд, ТОЗ гидг һазран олн дундан эд-бод кедг артельшң, нег-негнә- сн хол биш бүүрлсн бичкн-бичкн селәдг-т күүтрмүдиг хамцулла. Тер кемлә төрүц сурһуль уга бөдүн улст эклҗ бичг-тамһ дасхв. Бидн цугтан, гергдүдән, зәрмснь экдүдән дахулад, шишлн бөдүчү- дин школд гиһәд сулдхчксн көндә модн герт ирҗсууҗ сурһуль дасдг. Тегәд әмтн дуталго цаглань өрүнд сурһульдан ирҗәтхә ги- һәд, долан часла улан кенчрәр туг кеһәд, герин әмтнд үзгддг булц деер сәрвкүлчкдмн. Тер тана Колян тугла әдләр,— гичкәд инә- һәд, — тер сәрвкҗәсн тугиг үзн гер болһнас залус, күүкд улс уга — цугтан кееһә хувцан өмссн, медәтнр букварян сүүвдсн басл адһдг билә,— гив.

•Маңһдуртнь өрүн шар герлә совхозин директор Босхмҗ Маш- тыкович Бор Манджиевичтә хоюрн гүүлгҗ ирәд, доңһдулад Баат- рин бригадыг серүлв. Баатр, Ларлу, Нимә һурвн өсрәд босцхав һурвн көвүн хамриннь ханхд авчахш. Зуг нөр дотран гиинәд, шү- дән хәврчкәд, Лавга буру хәлаһәд кевтв. Ларлуг көвүд серүлхәо седхлә, Баатр хурһан өргәд, эмкәһән зууһад, әрәхнәр:

102

— Бәг, унтг. Өвгснә экән буулһҗ авад, цә болтл. Нимә цә чан,—гичкәд Баатр һарад директорларн, парторгларн, мендләд, машинә ардаснь мишгтә люцерн — өвснә эк буулһҗ авв. Ларлу нөкд болв. Көвүдлә мендлчкәд, Босхмҗ Маштыкович:

— Иннокентий Фадеевич амрад кевтнү? Яһҗ хонв?

Хәрүднь Баатр инәмскләд:

— Тер, цаатн, боодг талас аашна. Бидн нам босад һарч од- синь медсн угавидн.

Босхмҗ Маштыкович өвгиг аашхиг үзчкәд:

— Уга болхлань әәвшв. Боодг һәәхсн болҗана,— гив.

Иннокентий Фадеевич өөрдҗ ирәд, цугталань һаран өгәд менд- лчкәд, мишгтә өвснә эк үзчкәд:

— Альков, Баатр, тер Каховкас авч ирсн мишгтә экән үзүллч?

Баатр мишгин боодһаһинь секәд,. өвснә экиг илдкәд, барун һар- тан атхҗ, авад, үләһәд семрв. Иннокентий Фадеевич бас өөрдәд, һартан авад, хойр альхн деерән семрчкәд, амндан авад, җаҗлад, тамшачкад:

— Сән экн. Нег чигн умш үрәлго тәрхмн. Би боодг һәәхәд ирүв. Негл сеңснд кеһәд көргәчксн цә кевтә мел мелтәһәд, дее- гүрнь әрә эрәтрсн дольган хавстрҗ көндрәд бәәнә. Захднь өөрдәд хәләхлә, йоралнь үзгднә. Көвәһәрнь урһсн хулсна, батлун шин бүтҗәх заласнь бултаһад, әрә үләҗәх салькнд нәәхлсн болҗ мед- гдв. Усңь киитн. Җилвдән хойр һарарн утхҗ авад уучкад, һар- нүүрән уһавв. Дәкәд хаһлсн һазр талк эргинь шинҗләд, альдаснь, яһҗ цувг татхинь темдглчквв. Ода хотан уучкад йовцхахмн,— гиһәд маасхлзв.

Ларлу байрлад:

— Саак кевтән мана Иннокентий Фадеевич хар дүңлә босдган мартад угаҗ. Сурсн авъяс сурар боовчн болшго гиһәд, даслт бо- лҗ одсн болҗана. Эрт босад, мадна өдртән ухалҗ кех көдлмшиг ахр цагин зуур кечкҗ,— гиһәд инәв.

— Өрлә боссн күүнә өврт өдмг бийнь ирдм,— гичкәд, Инно- кентий Фадеевич бас инәв.

Тер хоорнд Нимә цәәһән болһад, палаткур орулад, ширә деер тәвәд, ааһст кечкәд:

— Цәәһән ууцхатн!— гиҗ дуудв.

Лавга, Коля, Ваня һурвн залусин шууганд серәд, һар арчдг альчуран авад, боодг орад хурдлцхав.

Хотан ууҗаһад Иннокентий Фадеевич:

— Люцернән эндрин бииднь тәрҗ дуусхмн. Утар татад керг уга. Өрүнә аһар кииләд, шинҗләд бәәхнь шидрәс хур орх бәәд- лтә. Салькн барун ардан һарч одв. Тер хур люцерн тәрснә хөөн орхла, йир сән болх. Бригадир, юн гиҗ санҗанач?— гив.

— Би тана келснлә зөвшәрҗәнәв. Хойр агрегатыг дегц орул- хмн. Негнднь би люцернә эк цацнав. Наадкднь Иннокентий Фа-

103

деевич эк цацх. Нә, уралан!—гиһәд, бригадир Баатр закв. Трак- тористнр, Ларлу, Нимә, Баатр һурвн агрегатмуд талан һарцхав.

* * *

...Маңһдуртнь люцернән тәрҗ дуусад, Баатрин бригад, Инно- кентий Фадеевичин селвгәр наадк көдлмшән эклв. Урдан эн теегт иим өвс тәрҗ үзәд уга бәәсмн. Эннь түрүн харада болҗана, орси- нәр келхлә. Люцерн тәрәд хонсна маңһдуртнь ик хур орад, меха- низатормудыг икәр байрлулв.

— Та, Иннокентий Фадеевич, йоста гидг әәлдәч бәәҗт. Хур орхиг медҗт!— гиһәд, байрлад Баатр өвгнә ик һаринь атхв.

— Мана хөв-кишг ирнә гидг эн, Баатр. Зөвәр сән хур болад одв. Ода хойр хонгас экнь экләд бултах. Би люцерн дөрвн хур- һн дүңгә өөдән урһҗ һартл хәршгов. Ода тер хурин агрегатсан хәләҗ, шинҗлҗ бел кей. Тегәд түрүн «хурар» услчкад гер талан хәләнәв,— гиһәд Иннокентий Фадеевич маасхлзв.

Түрүн болҗ «Царң» совхоз олн җил дарандан һардг люцерн өвс тәрҗ, сән эк татсн зәңг района эдл-ахуст күрад, района газетд барлгдад, түрүн мелиоратормуд — Чонын Баатрин бригадын ул- син нерд туурв. Тер зәңг соңссн партйн р.айона комитетин сегләтр Зурмтын Бадм өөрән һурвн совхозин директормуд дахулсн, ирҗ хәләһәд, таасад, деернь сүвтә селвгән өгәд:

—'«Царн> совхозин мелиоратормуд мана районд биш, цуг таңһчд түрүн болҗ люцёрн өвс тәрҗ, услвр кеҗ, малдан күрх шимтә хот һарһҗ авх хаалһд орҗана. Ода урһцинь күләхмн. Баһ аһута һазрт люцерн тәрҗәх дамшлтын ашинь хәләй. Тадн, дирек- тормуд, сәәнәр шинҗлҗ, ирҗ хәләҗәтн.

Цаатн хойр-нег җиләс ода экләд малтҗах Чоһран боодгин усн каналар нааран гүүҗ ирхлә, совхоз болһнд туслң миңһәд гектар өвс тәрх һазр өггдхмн. Тер усн бийнь гүүҗ иршго. Түрүләд, Чоһ- рад боодг бәрәд, түүнд уулын Терек, Кубань, Калаус һолмудас әмтәхн киитн урсхулта усн орҗ ирхмн. Боодгас Хар һазр хәләһәд ик өргн канал Яшклын, Улан Эргин, Чилгрин хаҗуһар давад ма- на районд каналас орҗ ирхмн.

Дәкәд әвртә гидг «хур» орулдг «Волжанка» гидг машинә кү- чәр йовн йовҗ хур цацдг агрегатмуд ирхмн. Түүнд белдх кергтә. Тер тосхлтд совхоз болһн бригад һарһҗ, эврәннь хүв цувган мал- тҗ авх зөвтә.

Ода деерән «Царң» совхозин директор Саарла Босхмҗин эк татсн, бәәрн боодг олзлҗ өвс тәрсн дамшлтыг эдл-ахуннь көдлм- шт олзлхлатн бидн буру гишговидн.

Босхмҗ Маштыкович, Бор Манджиевич, Чонын Баатрин брига- дын көдлмшиг района партин комитет болн района Советин күцә- гч комитет икәр үнләд, үнтә белгәр цугтаһинь мөрәлҗәнә. Комсо- мольцнр Кошманов Ваня, Кабаков Коля, Бүүрчин Лавга һурвлаг Москваһур, Цугсоюзин олн-әмтнә эдл-ахун үзмҗин һәәхүлд одх

104

путевкар района ВЛКСМ-ин комитет темдглҗәнә. Сән көвүд! Ма- на ууһн мелиоратормуд тедн болҗана.

Дәкәд совхоздан Чонын Баатрин бригадын диилврт нерәдсн байрин хург кеҗ темдглтн. Бичә хумсан керчүләд бәәтн, сәәнәр шаңнтн. Ик усн ирхлә, бүрдәх мелиораторМудын бригадмудын тускар оданас авн санад, баһчудан белдх кергтә. Услвр һазрт олн җил дарандан урһдг, җилд һурвн-дөрвн хадлһ авдг төр —> мана теегин иргчнь. Мел тер хаалһар йовхла, бидн малдан теҗәлтә болҗ, торһн нооста хөөдәрн һазр бүтәҗ, арчм өвртә, далдһр та- шата улан цоохр үкрмүдән өскҗ, орн-нутгтан эрән цоохр мах һар- һҗ өгч чадҗанавидн.

«Царң» совхозин бүрдәсн түрүн дамшлтын,-түрүн эклцин тус- кар селәнә эдл-ахун заллтд зәңглчксн, йир икәр соньмсҗацхана.

— Босхмҗ Маштыкович! Эн мини хаҗуд суусн тана эцк — Иннокентий Фадеевич Авдеевд =ик гидг ханлтан, района күч-көл- счнрин нерн деерәс өргҗәнәв. Хәрсн цагтан унҗ йовтха гиһәд «Ява» гидг мотоцикләр белг өгчәнәвидн. Эс гиҗ мана «Царңд» үлдхләнь шишлң гер бәрҗ өгхмн. Иннокентий Фадеевичин эрдм, түүнә түңшүр сурһмҗ манд одачн кергтә,^— гйһәд, Зурмтын Бадм өвгиг теврәд үмсв...

Эн күүндәнә хөон, хурсн улс мащиндән сууҗ авад, «Царң» совхозин люцерн урһҗах, эңдән ноһарад дольгалсн услвр һазр эргҗ хәләҗ һәәхцхәв. Иннокентий Фадеевичиг хаҗудан суулһад, района партин комитетин сегләтр Зурмтын Бадм хаалһ татад, маңнаднь йовв...

7

Совхозин агитбригад комсомолын -комитётин сегләтр Цаһан толһачта Чонын Баатрин бригадыг күч-көлсндән диилвр бәрснднь йөрәҗ нәр кечкәд, хәрснә ард баһчуД невчк гейүрсн бәәдл һарад бәәв.

Баатр бас теднлә зергләд гилтә зогсчкад, төрүц ду һарлго зө- вин хурдар гүүҗ йовх машинә төгән тоосн үзгддгән ууртл һарарн гердәд хәләҗәһәд, зүн талан әрәхн эргәд палаткурн орв. Баат- риг орҗ ирхлә:— Сууһад цә у, акун хотар бәәсн ундасҗадг бол- хч. Одак көвүд яһцхав? Бас ундасҗадГ болх. Нимә^ дуудлч тед- ниг?— гиҗ Ларлу шамдв.

— Бәг, бичкә дууд, Нимә. Зогсҗл бәг. Бәәдлнь герән, үүрмү- дән санҗах бәәдлтә тер һурвнч. Агитбригад шууглдад, һарад йов- хла, гейүрснь нанд медгдв,— гиҗ Баатр инәмсклв.

— Тииглго чигн бәәшго. Маднла хамдан хәрхән чигн, амрхан чигн медлго бәәһәлм. Мини бийм күүкдән санҗанав. Бәс гиҗәһәд селгәһәр хәрәд ирцхәхмн. Чи чигн, Баатр, тер экдән нег золһад ир,— болҗ Нимә келәд, бригадирүрн хәләв.

— Зөвтә үг келҗәнәт, Нимә. Тадн селгәһәр гер-бүлдән золһад

105

хойр-нег хонад ирцхәтн. Көвүдт бас амрлһ өгхмн. Тер мини хойр төгәһәр йовад ирҗәтхәг. Мини төгә гиһәд, айстан келчкв. Ода бригадын болад бәәхгов. Нанд түүгәр шишлң гүулгдг цол уга,- гиҗ Баатр келв.

' -г- Баһчуд һаза бәәтл, Баатр чамд нег селвг өгхәр бәәнәвидн. Чини өмн Нимәта хоюрн күүндҗәләвидн,— гиҗ Ларлу келхлә, Баатр ормаһад:

— Өгтн, өгтн сән селвг болхла, соңснав,— болад Баатр Лар- луһур хәләв.

— Дү көвүн, Баатр, ода наснчн болхла, дигтә күн болдг һал насн. Нурһта-турута, өңгтә-үзлтә, сурһульта-эрдмтә көвүнч. Удан ухалад керг уга. Эндр нааран ирсн баһчуд дунд сәәхн күүкн йовна. Нег үлү, ма хойрт Цаһан таасгдв. һо-һольшг, үнәрнь келхлә, сәә- хн күүкн. Хәрнь, Баатр, чамд талдан һазрт зүркән өгсн, ам авл- цсн күүкн уга болхла, ма хойрин селвгин тускар ухал. Намртан көдлмш невчк айдхла, хүрм-нәәрән күцәҗ болҗана. Цуһарн хам- дан күцәхмн. Түүнә тускар бичә зов. Би чикәр келҗәнүв, Нимә? — гиһәд Ларлу үүрүрн хәләв.

— 'Мел чик ухан, Ларлу. Цаһан мана бригадирт мел дигтә нөкднь болхмн. Хормаһарн сәрвксн, толһаһан хойр ээм деерән хайҗ һалдһлзхш. Төвшүн ухата, күнд Толһата күүкн. Би чинн келснлә зөвшәрҗәнәв. Ма хойр Баатрин кергиг негл дүүһән кү кеҗәхлә әдл күцәҗ эс чадхий?— болад, Нймә Баатрин барун ээм деернь һаран тәвв.

Баатр хойр механизаториннь келсиг соңсчкад, чирәнь улаһад, хойр ээмән хүүхлзүләд, тагчг болҗаһад:

— Төрүц күн болх, гёр буулһх ухан уга бәәсн нанд генткн иим сёлвг өгхләтн, нам дотр бийм менрәд, бийм ирвәтрәд, киитн көлсн һарчана. Мини тускар йоста ахиңәр сансндтн икәр ханҗа- нав. Мини экм чигн намаг удан гер авчана гиһәд һундад, сүл хар- һхларн иигҗ келв:

— Өрчәсн һарсн көвүтә бәәһә бәәҗ, көгшрх насндан күүкн күргнәдән бәәҗ, буг болхв гиҗ санҗ йовсн уга биләв. Мини тиим хов болҗана,— болад ууляд авв. Ода та хойр бас шахҗанат. Би хөвдән болхла, Чоһран боодгин тосхлтд бригадтаһан оч көдлзд, «Царң> совхозиннь пазрур цувг татад, ус орулчкад, невчк төвкнч- кәд, дәкәд институтан төгсәчкәд, тегәд оч гер-бүлин төр хаһлх саната биләв.

Дәкәд тер Цаһан күүкнтн ма һурвна сансар һаңхад бәәхий? Зөвәр шудрмг, дәкәд келтә-амта, шулун-дулун, серглң күүкн бо- лҗ медгдв. Нанла әдл удан тоолврта күүнд деерлкәд бәәхн угай?— гиһәд Баатр инәв. Баатриг дахад цуһар бас инәлдв.

— Болвчн, Баатр, ухал. Тер экчн үнн үг келҗәнә. Мана халь- мг җирһлин зокалар болхла, эк-эцк көвүнәһәи түшдм. һазаоан һарсн күүкн күүнәд тоолгддмн. Тернь кишгән авад, мишгән үүоәл һарч одсн күн. Мордсн күүкд күн нам төркндән хоцрхла, му йор

108

гиҗ тоолгддмн. Тер учрар экчн чамд тиигҗ келҗәхмн болҗана. «Көвүнәһәсн нег уульх юм үзәд, сәәнь орнд одвчн һундл уга»,— гиҗ нег манахна көгшн эмгн келҗәсиг би соңслав,— гиҗ Ларлу келәд, гүүнәр татад саналдв.

— Цаһана «келн-амнас» әәхм биш. Седкл харһхла нань юмн керго. Күүкн чамд тайсгдҗахиг ма хойр оньһчквидн. Зуг шамдх кергтә. Чоһран боодг дуустл одачн ик цаг кергтә. Чини күсл күцг хиг күләһәд бәәх күүкн биш терчн. Нам тиим күүкнд нүдән өгчәх көвүд баһ болх гиҗәнч? Уга, үкс эс гихлә,.орминь иләд, үлдәд чигн бәәхвидн. Биичн көгшн аратв. Хойр-һурв чам тал хәләсн хә- ләцинь үзәд, инәсн чирәһинь, нүднәннь падрсн залинь хавлад, би Цаһанд чамаг таасгдҗахиг медчкв. Эврән харһцҗ үгән авлц- хас эмәҗәхләч, би маңһдур эк-эцкднь әрктә-чигәтәһән одад Цаһа- нд үг орулнав,— гичкәд, Нимә инәһәд босв. .

— Та Нимә, шуд хуучн хальмг йосар, көвүн-күүкнә уха сурл- го, эк-эцкләнь күүндәд худ болчкхар бәәнәт. Тиигҗ болшго. Ца- һанд үгән авлцчксн көвүн бәәхлә яһнат? Дәкәд тертн ах сурһуль дасчадгҗ. Түүнднь бидн харш болхвидн. Болв та хойрин үнн сед- кләсн келситн би ухалсв. Яах-кеех болвчн күүкнлә эврән күүндҗ үзнәв. Му күүкн биш. Өөрхн таньлдад, заң-бәрцинь медхлә, хөөтк төр хаһлхд дөт болх. Ханҗанав ахнр, таднд. Не, ода нөөрән ху- валций, өрүндән эрт босх улслмдн. Одак көвүдән дуудхмн гиһәд, Баатр һарад көвүдиг дуудв. Т.еднь боодг орҗ одсн.бәәҗ. Баатриг дуудхла,—*э-э-э!— гиһәд хәрү өгцхәв.

Сенр аһар кииләд, зөгсҗаһад боодг талас«гүррр! гүррр!— гисн меклән ду оньһад, Баатр дотран байрлв. Нег-нёгән көөлдәд, өөрдҗ ирсн көвүдәң үзчкәд:

— Ора болҗ одв. Унтад, амрх кергтә. Көдлмщин икинь маңһт дуртан эклн гиҗәнәвидн,— гиһәд, хәрү палаткурн орад эврәннь бәәрндән кевтв.

Орндан орсн бийнь Баатрин нөөрнь кесгтән күрсн уга. Нүдн- днь шууглдҗ, сала һатлҗ өөдм давшад, дөгҗ йовсн көвүд-күүк- дин дүр үзгдәд, серглң инәднь соңсгдад, дәкәд хаҗуднь, үүрмү- дәсн суһрҗ үлдәд, бийләнь зерглҗ йовад, «сурлһа» авсн, тачкнсн инәдтә, зеегтә нүдтә, үсән негәр гүрәд, дал деерән хайчксн, гүрә- һәснь салсн бут үсн хойр чикнәннь өмнәһүр заһрмглҗ шавшад_к үзүрәрн тохшрад, хойр улан халхинь дахсн Цаһана дүр онц үзг- дәд, келсн үгнь сананднь сергәд, дәкәд Ларлу Нимә хойрин өгсн селвг тер күүкнә «сурлһана» үгмүдлә утхарн нииләд, көвүнә зүр- киг тиирчүләд бәәв.

«Намаг гертә-бүлтә гиҗ кен Цаһанд келсн болхв? Аль ю келд- гҗ гиһәд мини уха сөрҗ үзҗәсний? Эс гиҗ бийнь билгләд, мини тускар медҗ авхар тиигсний? Нам алң. Болв нег уга мөшклһн биш. Яһад болв чигн шидрәс совхоз орхларн *харһҗ үзнәв тер күүкнлә»,— гиҗ дотран ухалн Баатр унтҗ одв.

Цаһан баһчудтаһан машиндән сууһад, совхозан орад һархларн

107

туск терзән буулһчкад, һаран дайлад үлдсн көвүдиг, Ларлу Нимә хойриг үзәд, Баатриг хәәхлә, тернь цугтаһаснь өмн һарад, дайл- җасиг нүдән чирмл уга хәләв.

Өмннь кесг харһсн бийнь Цаһан дала икәр нүүрцҗ күүндхәр седдго билә. Көдлмшин тускар, бригадын комсомольцнрин тускар үг күүндхәс биш: «Мендвт! Менд бәәтн!»—болад салҗ одцхадг. Эндр түрүн болҗ Цаһан Баатр хойр хоорндан күүндҗ, баһчудас онцрҗ хоцрад, нег-негндән сурврмуд тәвәд, хәрүһинь соңсад, инәх һазртнь инәлдәд, тотхх һазртнь тотхад зөвәр удан йовцхав.

Совхоздан ирҗ бун үүрмүдләрн мендлчкәд, Цаһан герүрн ад- һв. Күүкнә көлнь шулудад, дотр бийнь байссн болад, негл соньн зәңг соңсад, түүгән экдән күргҗ келхәр адһсн болад йовна. Күү- кән орҗ ирхлә, экнь чирәһинь үзчкәд:

— Үдиң чигн, асхна чигн хотан уулго, альд йовад йовнач, хәәмнь?

—- Айстан йовсн угав, аака. Тер худгуд малтад, ик ус һарһҗ өгчәх Чонын Баатрын бригадт одад, нәр-наад үзүләд, тедниг сер- гәһәд ирвидн. Хот-хол уга йовсн угав, аака, би цадхлңв. Баатрин бригадын улс мадниг сәәнәр• тоов,— гичкәд, Цаһан экиннь күзү теврәд, халхан чирәднь шахад инәв. Тиигхләнь экнь күүкән таа- лад далынь, толһаһинь иләд:

— Тиим бОлхла, йир сән. Күүкм серглң-дерглң йовхла, би байрлад бәәхгов. Не, сууҗ хотан у. Минь ода халулад бел кечк- ЛӘВ<т-ТИВ.

— Хот керго, аака. Ңөөрм 'күрчәнә, унтнав,— гиһәд экән маң- наһаснь үмсчкәд, Цаһан эврәннь хораһур орв.

— Баатр һоЛыпг, җирһлин дамшлтта, ю кехән эврән йилһҗ меддг, өмнән тәвсн кергиг цаглань күцәхдән һавшун күн. Нурһ- туруһарн чигн, чирә-зүсәрн чигн үзлтә көвүн. Тавн җил цергт церглсн бийнь офицер болхар эс седсмб? Цергә хувцнд ямаран сәәхн зокх урһцта. Цергт партин зергләнд орҗ. Офицер бол гиҗ сурсн уга болхий? Хәрҗ ирәд, эгл тракторист болх күсл түүнә ухаһинь авлад йовсний? Нам гертән ирсн бийнь дурта совхоздан парторг, эс гиҗ фермин залач, инженер чигн болх сурһульта, дамшлтта. Тер бийнь района партин комитетәс тиим көдлмш сур- лго, мана совхозд ирвш. Ирчкәд, туста көдлмш экләд, үзүлҗәх ашнь ода ил. Сән көвүн, сәәхн көвүн,— гичкәд, Цаһан инәмскләд, хойр нүднь заядар аньгдад одв.

* * *

Босхмҗ Маштыкович баһчудта хамдан Баатрин бригадас ирч- кәд, конторт бийән күләҗ суусн ах специалистнрләрн даруһас кех төрмүдин тускар күүндад, тус-тустнь онц даалһвр өгчкәд, ге- рүрн хәрҗ ирв.

Байчха бас мел өмннь больниц талас ирсн, хотан халулҗала Үүдн харҗңнад, күн орҗ ирхлә:

108

— Кембч? Босхмҗийч?— гиҗ сурв.

— Бив-бив, Босхмҗв. Нань кен чамур иим ора ирх билә,— гиһәд, инәһәд картузан, плащан өлгәд, пиджакан стулын нурһнд өлгчкәд, нүр-һаран уһахар полотенц авад, һазаран һарв.

Тер хоорнд Байчха хотан стол деер тәвәд, залуһан орҗ ирхлә, сууҗ хотан уутн гиһәд, бийнь бас суув.

— Альдас иим ора ирвт?

— Чонын Баатрин бригадас. Дәкәд хойр худг бурһудад һар- һчкҗ. Уснь йир элвг. Тедниг оч йөрәһәд, дәкәд мана комсомоль- цнр нәр-наад үзүлв. Кесгәс нааран кеер йова тедн.

— Тана хөвәр сән механизатор харпҗ. Баатр һәәһә көвүн. Эс болх үлү-дүлү үг уга. Өмнән тәвсн күцлән бәрхдән, чидлән чигн, медрлән чигн хармнхш. Тер һурвн көвүн йоста гидг механизатор- муд болхнь ил. Бүүрчин Лавган эклә харһсн йир икәр Баатриг таасҗана. Көвүм бригадириннь нериг амнасн авхш. Дала әдл дегтрмүд көвүдтән авч ирҗ өгч: тракторин, автомобилин, комбай- на, һазр бурһуддг машидин, өвс хаддг машинә, ус цацдг шин һар- сн машинә тускар. Тер дегтрмүдән көвүд селгәһәр авад, конспект кеҗ бичдгҗ. Урднь эмчин сурһульд орнав гидг билә. Ода инже- нер болнав, селәнә эдл-ахун институтд заочн орнав. Баатр Базы- рович маднд дөң болхнь ил гиҗәнә.

— Тиим, тиим. Тер тоотынь бидн үзә бәәнәвидн. Зуг наснь болсн көвүнд хадмуд хәәх кергтә. Районд одх болһндан экднь золһнав. Көвүһим хәрү өгтн. Энд бәәсн болхла кү кечкх биләв. Тана совхозд бас тавн-зурһан җил көдлчкхлә, наснь ирәд медәрх- ләрн көвүһәр көгшрх. Энд балһсн эләд, күүкд олн. Мана Баатрт зүркән өгх нег күүкн олдх гиһәд, амим авад бәәнә,— болад Босх- мҗ инәв.

— Баатрин эк чикәр ухалҗана. Ода шамдад, кү кех кергтә. Көвүн болв, күүкн болв цагларнь кү эс кехлә, медәрҗ рдхларн күүнә үгд орцхахш. Баатрт зөв күүкн мана совхозд чигн олдх. Сәәнәр ухалхла,— болад Байчха залуһурн хәләв.

— Зөвтә үг келҗәнәч, Байчха. Көвүнд нөкд болх кергтә. Чамд эцк бәәлә. Нанд Иннокентий Фадеевич бәәлр. Тер учрар чи бидн хойр нег-негән оллавидн. Баатрт кен бәәнә?— гиһәд, гергнәннь өмнәс Босхмҗ Маштыкович хәләв.

— Баатрт та бәәнәт. Бор Манджиевич бәәнә. Ухалцхатн. Тадн көдлмшчнрәсн сән көдлмшин аш күләнәт. Зураһан күцәтн: ик буудя, ик өвс, мах, тос, ноос өгтн гиһәд зүткәһәд йовналмт. Гер- бүл болтн, совхозд хөөнән бас көдлмшчнр кергтә. Альдас тедн ирхмб? Тедн тадна үрдүд гиһәд бас келх кергтә. Гермүд тосхтн. Мал угаднь мал һарһҗ өгтн. Школан шулун босхх кергтә. Эс тии- гхләтн тер баһчудтн күүкд хәәһәд йовҗ одхла, яһнат? Баатрин эк чикәр ухалҗана. Совхозд күүкд цөн гиҗ санҗана. Хәрнь шамдтн, мини му уханд тиим тоолвр орна,—гиҗ Байчха келв.

। — Чик, зөвтә селвг өгчәнәч. Соңслч, Байчха. Эндр бидн Баат-

109

рин бригадын көдлмштән бәрсн диилвр оч темдглвидн. Мана клу- бин баһчуд Цаһан толһачта тенд оч нәр-наад үзүләд, «Цәклһ> һарһв. Невчкн зуур баһчуд сала һатлад, өөдм давшад, сер деернь һарад серүццхәв. Тедниг Баатр бас дахв. Цаһанла зерглҗ йовад, баһчудын арднь хоцрад, кесгтән хоюрн күүндв.

Тедниг хәрү ирхлә, бидн харһад, ю-бис келәд бас шуугаһинь дөңнвидн. Баатрин нүднь Цаһан тал туссн болҗ нанд медгдв. Цаһан чигн кесг дәкҗ Баатрур хәләһәд, маасхлзад инәв.

Чи юн гиҗ санҗанач, тер хойрин тускар? Миниһәр болхла, нег-негндән һолгдшго көвүн күүкн хойр. Наснь чигн дигтә ирлц- җәнә. Хоюрн гүн сурһуль дасҗацхана. Хоюрн һазрт дурта, малд дурта. Цаһан кесгәс нааран, Чоһран боодг тосхлһнд бригад һарх- ла, намаг бас орултн гиһәд келә.

— Му ухан биш. Би чигн дотран тер күүкнә тускар ухалав. Шулун-шудрмг, сәәхн дүртә, седвәртә, һавшун күүкн. Эртинә Баатриг ирхд, мана герин өөгүр Цаһан өөрән хойр күүктә һарх- лань би Баатриг наадлад:—Тер күүкд үзҗәнч? Ямаран сәәхн күу- кд. Алькнь таасгдна, келчк. Би күүндәд, чам тал унһачкхв гихләм, хәрүднь:

11 — Танахна күүкд йир сәәхн. Негнднь хавх тәвв гиҗ гем уга. Зуг Байчха, нандтн цол уга. Көдлмш, көдлмш дала...

Күүкдт насн ирхмн бишв? Чи бас көгшрхч. Цаг давулад керг уга. Адһ, Баатр,— гиләв.

— Нөкәдүртән партийн хург болхм. Баатр эркән уга ирхмн. Чоһран боодгин көдлмш гүргүдән орҗ оч. Удл уга канал малтх бригадмуд эврәннь хүвән эклҗ малтх зура йрхмн. Тер төрәр бат күүндвр болх. Баатр манад ирх. Хонгтнь күүндхмн. Үкс гиҗ ша- мдх кергтә,— гиҗ келәд, Босхмҗ Маштыкович унтдг хораһурн орн йовҗ:

— -Баатр, Нимә, Ларлу эднлә әдл ик медрлтә, дадмг көдлмшч- нр совхозд бәәхлә, баһчуд теднә үлмәд. орад, бәәршхнь ил. Тер мана Арслан эдн чигн нааран ирәд, эднә һар авад, һазр гисн юуһинь, яһҗ түүг эдлдгинь медхләрн бас эндәс холд одхн уга. Үкс гиҗ Чоһраһас канал нааран ус авч ирәд, совхоз зууһад, мин- һәд гектар һазр услврт орулад, шин техник, номин шинҗллт олз- лад, һазрас, малас эләд шим-шүүс һарһҗ авх эв улм икдхнь лав- та. Тер цагт сурһульта, медрлтә көдлмшчнр угаһар уралан йовҗ болшгонь оданас авн медгдҗәнә. Школан намртан тосхҗ дуусад, йисдгч класс секхмн. Тедн арвдгчан чиләхлә, совхоздан үлдәх цәәлһврин көдлмш мана партийн, комсомольск организацс, шко- лын багшнрта хамдан бүрдәх зөвтә. Ода бәргдҗәх, дөрвәһәд патьрта тавн герәс хойринь багшнрт өгхәр шиидвидн,— гиҗ Байчхадан соңсхад келв.

— Эс тиигҗ урдаснь ухалхла, эндү һархнь лавта. Мини па- паш келдг «буурлдан. үнриг» баһчудт шиңгәх кергтә,— болад, Бай- чха бас амрхан хәәв.

110

* * *

Баатр, Ларлу, Нимә һурвн хурин хөөн нег өдр амрх зөвән авад, ардан баһчудан үлдәһәд, кех-күцәх даалһвринь темдглчкәд, зурһан часин алднд конторин өөр, шишлң теднд илгәсн машиһәр ирҗ бууцхав.

Хургт тәвсн төр соньн болсн учрар, күүндән чигн соньн болв. Тер хург деер совхозин комсомольск организацин сегләтр Цаһан босҗ иигҗ келв:

— Чоһраһас татҗ һарһҗах канал малтлһна көдлмшт комсо- мольцнрас, баһчудас бүрдсн механизаторск бригад һарһхмн. Тед- нд заавр, нүдн-амн болтха гиҗ дадмг механизатормуд-коммуни- стнр бас бригадын ханьд орулхмн. Дәкәд миНи келхәр бәәхм: бригадт күүкд улс бас орулхмн.

Цаһана келсиг оньган өгч соңссн улс альхан ташлдад, зөвшәр- җәхән медүлцхәв.

Хургин улс тарад һарцхав. Кесгәс нааран* гер-бүл талан ирэд уга Нимә Ларлу хойр үүдн тал адһад, түрүләд һарцхав. һаза, конторин үүднд хойраһинь бичкн көвүднь тосҗ авад, һараснь көт- ләд, герүрн хәрцхәв.

Босхмҗ Маштыкович толһаһан өндәлһәд, столын цааһас бо- сад: • .. - 7

— Баатр, хамдан хәрий, һаза күләҗә, Байчха күләҗәдг бо- лХ,— гив. ' '

— Күләнәв, күләнәв,— гиһәд Баатр нүдәрн Цаһаниг хәәв. Тернь директорин кабинетәс,һарад, кбридорар йовад, үүднднь: <Комитет ВЛКСМ» гиҗ бичәтә бәәсн хораһур орҗ йовад, ардан хәлән Баатриг үзчкәд, маасхлзад:' «Нааран ортн, Баатр Базыро- вич. Мана комсомольцнр яһҗ бәәхиг келтн. Дәкәд тана бригадт егх почт бәәнә»,— гив.

Баатр бас маасхлзҗ инәһәд, ардан Босхмҗ Маштыкович һарч ирҗ йоввзго гиҗ санад, хәләчкәд, эс үзгдхләнь, Цаһана ардас үүдинь секәд, орҗ ирәд:— Мендвт!— гиҗәнә.

— Мендвт, мендвт, Баатр Базырович!. Не, комсомольцнртн ямаран бәәцхәнә?

— Эртинә тадниг ирәд, нәр-наад үзүләд йовҗ одсна дару зө- вәр гейүрсн бәәдл һарад бәәцхәв. Түүгинь медчкәд, бидн техник— маши даслһинь чаңһаһад орксн, /дарунь мартцхав. Маңһдур асхн һурвулн хәрҗ ирәд, таанрла нәр-нааднд орад сергх зөв өгвидн,— болад Баатр инәмсклв.

— Та һурвн маанрин хөөн гейүрсн угавт?— болад, Цаһан тач- кнад инәв.

— Тадниг шууглдад, инәлдҗәһәд, хәрәд йовҗ одсна ард мад- нд чигн зөвәр эвго болсн болв. Кесгтән ардастн, машинә харан тасртл хәләһәд зогсцхаввидн.

— Баатр Базырович, та эндр хәрҗәнт?

ш

— Уга. Хонад, маңһдуртан, өрүн өрлә хәрнәвидн. Совхозин директорас зөвән авчклавидн.

— Тана гертн альдв? Патьр авчклт?

— Уга, патьр авад угав. Ирснәсн авн Босхмҗ Маштыковичинд ।

бәәһәв. Иҗлдчкәд, герән гиҗ тоолҗанав,— болад Баатр хуухан ■ мааҗад,— һанцхн күн патьрар ю кех билә,— гив.

— Наснь туршар һанцарн йовхмн бишт. Кезә нег цагт гертә- бүлтә болх зөвтә эсийт? «Сааль белдхәр, саван белд» гидг үлгүр соңслт,— гичкәд Цаһан тачкнад инәв.

— Мел зөвтә үг келҗәнәт. Кү заясн теңгр күмс заяна гишң. ¹ Намаг һарһсн заяч, һазрин ңег булңд нанд тусх мөн сиит бас заясн,— гиһәд Баатр инәв.

— Ода хәрәд унтхмт, Баатр?

— Уга. Нөр хәәҗ ирсн угав. Аяртан клубд одх санатав,

— Йир сән, иртн. Би күләнәв?— гиһәд, Цаһан Баатрин чирә- һүр шилтәд хәләв. Баатрңн хәләц Цаһана хәләцлә харһчкхла, чирәнь улаһад одв.

— Босхмҗ Маштыкович таниг күләҗәдг болх. Нам хәәҗ йов- дг болх. Таниг нааран орсиг үзлү?

— Уга, үзсн уга...

— Тиим болхла, һарий. Энд удан бәәхлә, ю санхинь яһҗ мед- хв?— болад Баатриг тохаһаснь бәрәд, үүднүр өөрдв. Цаһана ¹ һарнь тохаднь күрхлә, Баатрин махмуднь халу дөрәд, чирәнь ха- лад одв... Цаһан түүгинь оньһсн уга...

. * * *

Әмтн кабинетәсн һархла, Босхмҗ Маштыкович арднь үлдәд, министерствәс, районас ирсн цаасд хәләчкәд, стол деер бәәсн зак- врин дегтр секәд, сүл бичсн закврмудан умшад, һаран тәвв. Тер ¹ хоорнд Баатриг күләҗә гисән мартҗ оркчкад, ода сананднь орад, кабинетәсн парч ирәд, энд-тендән хәләһәд, Баатриг хәәв. Тииг- җәтлнь эврәннь кабинетәс Бор Манджиевич һарч ирәд:

— Кениг күләҗәнәт, Босхмҗ Маштыкович?— гиҗ сурв.

— Кү күләҗәхшв. Баатр намаг күләхмн билә, үзсн угайч?— гиһәд Борур хәләв.

Бор Манджиевич хәрүднь, хумха хурһан амндан бәрәд, хәрү коридорур зааһад:

*— Баатр саахна тана кабинетәс һарн, Инҗин Цаһаниг дахад кабинетүрнь орҗ одла. Бәәҗәг, һарий пазаран,— болад бийнь тү- рүләд һарв. Босхмҗ Маштыкович бас дахад һарч ирв.

■— Тиим болхла, гем уга. Баһ улст күүндх төр дала болхгов. Күүндг, күүндг. Бидн энд сууһад, һарч ирхинь күләй,— гиһәд седклнь төвкнәд, байрлсн бәәдл һарад одв. Бор Манджиевич бас инәмскләд:

— Чик, чик. Удл уга һарч ирцхәх,— гив.

Баатр Цаһан хойр директорин кабинетин үүд секәд орн тусч-

112

кад, Босхмҗ Маштыковичиг ормдан уга болхлань, хәрҗ оч гиҗ санад, һазаран һарад, клубин өөгүр йовад, хол биш бәәсн Цаһа- на герин өөр зогсад күүндҗәһәд, Баатр цааран Босхмҗ Машты- ковичин гер хәләһәд һарв.

— Асхн күртл!— гиһәд һарарн дайлад, Цаһан герүрн орв. Баа- тр ардан хәләһәд, бас дайлв.

Баатриг хашан үүд секәд орад ирхлә, герин булңд уята бәәсн ноха хуцхла, Босхмҗ Маштыкович гертәс һарч ирәд, нохаһан хө- рәд, орҗ аашсн Баатриг үзәд:

— Чамаг кезәнә ирчксн гиһәд, би шуудтан герүрн ирхләм, Байчха Баатр ирәд уга гив.

Герүр орн, Байчхала һаран өгәд мендлчкәд, Баатр деерк хув- цан тәәләд өлгчкәд, стул деер сууһад:

— Эгч, Байчха, хууч-хулу уга бәәнт?—гив.

— Бәәнә, бәәнә. Әмтиг хууч-хулуһаснь гетлгҗәх манд, шалт- глх цол болхш,— гиһәд Байчха инәв.

Баатрин ардас Босхмҗ Маштыкович орҗ ирн, көвүг адһаһад, дахулад баньд одв...

Банин хөөн, халун хотан ууһад, сәәнәр тиницхәв.

— Не, Баатр, кезә гер авхар бәәнәч? Наснчн болв. Өрк өндәл- һв гиҗ гем уга. Совхозар дүүрң күүкд бәәнәлм. Нег-негнәсн сәәх- нлм. Шүүҗәһәд, дурта күүкән авч чадҗанач. Эврән башрдад, өөрдҗ чадҗахла, таасгдсн күүкән нанд зааһад -өгчк, би күүндәд медсв,— болад Байчха инәв.

— Байчха чик үг келҗәнә. Күүкиг Байчха үгдән орулҗ эс чад- хла, би сөрәд меднәв. Тер бәргдҗәсн.гермүдт патьр чамд белн,— гиһәд Босхмҗ Маштыкович адһад .одв..

— Ханҗанав таднд. Зуг найд теМдглсн' күүкн угалм. Хойр на- рн болзгта кеер йова-йовҗ, күүкдлә таньлдх цол болхш. Нам сов- хозинтн күүкдәс һанцхн Инҗин Цаһанас талдан күүк би тань- хшв,—гиһәд Баатр Байчхаһур хәләв.

— Йир сән. Цаһан му күүкний? Өңгтә-үзлтә, келтә-амта, сур- һульта күүкн. Би түүнә тускар ик эртәрә чамд келхәр седә биләв, зуг чи нааран ирдгән уурвч. Ода мел дигтә цаг энчн. Зөв гихлә- чн би Цаһанла харһад күүнднәв,— гиһәд Байчха амрад одв.

— Нанд чигн Цаһан мел Баатрт ирлцх күүкн болҗ медгднә. Шулун-шудрмг, ик седвәртә, һавшун күүкн. Комсоргт әрән гиҗ оруллавидн. Ода хәрү механизатор болнав гиһәд келә. Әвртә ахуч герин эзн болхмн. Одахн Бор Манджиевич бидн хойр наадлад:

— Цаһан, эн Баатр көвүг.амһалҗ авх кергтә. Эс гиҗ цагнь болхлаг арһан хәәһәд әрлх. Арһ таднд, мана күүкд, гиҗ келхлә, амһалхд юн бәәх бидә, тана Баатр биш, түүнәс болхинь амһалҗ чадх арһта тана күүкдтн .гиһәд инәв. Хәрнь, Баатр, чамаг Байч- ха бидн хойр эврәннь дүүлә әдл санад, чини җирһлд орлццхар бәәнэвидн. Ода йов одак харһх күн талан,— болад Босхмҗ Маш- тыкович босв. Байчха дәкҗ хар-цаһан үг келсн уга.

пз

Баатр деерән хувцан өмсҗ авад, би удан йовхн угав гичкәд һарв. Адһм угаһар клуб хәләҗ һарад, Цаһана герин өөр ирлһи- ләнь, үүд секәд Цаһан һарч ирәд:

— йоста гидг кавалер болҗанат. Дигтә үгцсн цагларн һарч ирвт,— болад инәв. Цаһан хувцан соляд өмсчкҗ. Теңгр өңпә килһсн шеемг бүшмүд деер цаһан гүрмр зах зүүҗ. Үсән негәр гүрәд дал деерән хайчкҗ. Урлан әрә медгдмәр улан ширәр будҗ, Баатрла зерглҗ ирәд, тохаһаснь авад өмәрән йовв. Клубд өөрдҗ йовад, һаран авчкв. Бас клубур ирҗ йовсн көвүд, күүкд Баатр Цаһан хойриг хамдан йовхинь үзчкәд, соньмссан медүлцхәв. Эд- ниг орад ирхлә, баһчуд бииһән эклчксн бәәҗ. Дарук бииһин аис җиңнхлә, Баатр Цаһанта босҗ биилцхәв. Эргндән суусн улс чи- гн, хаҗуднь биилҗ йовсн үүрмүднь эн хойр тал нүдән өгәд, шин- җлсн бәәдлнь бас медгдв. Кесгәс нааран бииләд уга, Баатр кө- лән хәләһәд, болһаһад йовна.

Цаһан зүн һаран Баатрин ээм деер сулхн тәвәд, инәмскләд, ке- вүнә келсн үг соңсад, хәрүһинь өгчкәд, негл мөсн деегүр дошҗ йовх кевтә, әрә күрәд, бүшмүдиннь хормань эргсн цагтнь делсҗ сәрвкәд йовна. Баатр бас дотран байсад, эндр Цаһанла иигҗ хар- һсндан зүркнә цоклһн көгҗмин айсла нииләд, Босхмҗ Маштыко- вич Байчха хойр эн хойриг иигәд биилҗ йовсинь үзсн болхнь ю санх бәәсн гиҗ ухалад, мусхлзад инәв.

Баһчудын нәр зөвәр удан болв. Бииһин хоорнд олн зүсн утхта наадн үүдәгдв. Түүнд Баатр Цаһан хойр шунмһаһар орлцв.

Нәр төгсснә хөөн баһчуд үүднүр адһад, нег-негнәсн түрүлҗ һархар^седцхәв. Баатр Цаһаниг барун сү дораснь бәрәд, дунд су- һуднь йовв. Клубас һарн баһчуд совхозин һоллгч уульнцар, суул- һсн нигт паркар цувлдад, бас хоорндан күүндәд, инәлдәд йовцхав.

Баатр Цаһан хойр паркас бас адһм уга һарад, гер талан һарц- хав. Цаһана герин өөр ирәд, һазань бәәсн скамейк деер сууһад, әрәхнәр, герт бәәсн улст соңсгдшгоһар күүндцхәв.

Цаһана барун һариг хойр альхндан селҗ атхад, гилвксн хойр хар нүднәнь цецгән йоралд бийиннь чирәһән үзгдтл ширтҗ хәлә- һәд, Баатр гүүнәр саналдв. Цаһан инәһәд:

— Чееҗич темән девсг. Яһад саналдвч?— Бичкнднь саналдсн цагтнь көгшн ээҗнь күүкиг шоодад, тиигҗ керлддг бәәсмн. Баа- тр бас инәһәд, дәкәд нег гүүнәр татад шуукрчкад:

— Цаһан, чамд хойр үт чикндчн келхәр бәәнәв. Зөв гиҗәнч?

— Кел, кел. Яһад чикнд шимлдҗәхмч?

—• Талын әмтә-киитә юмн бичә соңстха гиһәд.

— Не, кел, соңснав,—болад, барун һаран Баатрин альхнас сулдхв. Тиигхләнь, Баатр зүн һаринь шүүрәд хойр альхндан шахж үләчкәд, барун чикнднь урлан өөрдхәд:

— Цаһан, би чамд дуртав,— гив. Келсинь соңсчкад, Цаһан ба- рун альхарн көвүнә аминь бөгләд.

114

— Чи келсн угач. Би соиссн угавгиһәд зүн һарарн заһрмга- снь атхад, толһаһинь һудылһад маңнадан шахв...

Баатр аман бөглсн Цаһана Һариннь альхинь эврәннь ик Һарарн дарад, халун урлларн харһулв. Нег саамд Цаһана чирә- һинь хойр халхаснь авад, теврәд үмсх сана зүүчкәд, бийән бәрәд, эмәһәд зогсв. Иигәд- эн көвүн күүкн хойр сөөнь өрдл тавлад дав тл сууһад, Цаһан босад герүрн орв. Баатр Босхмҗиниг хәләһәд үкс-үкс алхад һарв. Босхмҗин үүдн сул бәәҗ. Баатр әрәхн секәд, көлиннь үзүрәр ишкәд, диванд күрәд, хувцан тәәләд, белн ясчксн брн деер кевтн унтад одв. Баатриг орҗ ирсиг күн медсн уга.

Өрүнднь цугтаһаснь эрт босдг Босхмҗ 'Маштыкович диван деер унтҗ кевтсн Баатриг үзчкәд, төвкнәд, хот кедг герүр һарад, һал бешт шатаһад цә чанв. Удл уга Байчха босв. Баатриг үзн дотран байсад, серүлшгоһар седәд, лавшран өмсәд бас һазаран һарв.

Хот кеҗәсн Босхмҗ Маштыковичйг үзәд, нааһаснь орад, үкр саадг суулһан авад, хашаһур орв.

Баатр бас удан унтҗ чадсн уга. һазаран һарч ирәд, суулһта үсән кухнюр орулҗ йовсн Байчхаг үзәд: - — ,Сән хонвт, Байчха,—гиһәд маасхлзв.

— Хонв, хонв, Баатр. Чамаг ирхиг күләһә бәәҗ, унтҗ очвидн, Бел кечксн хотыг нам эс көндәҗч. Геснч өлсҗәдг болх. Хот бол- җана, һар-нүүрән уһа,—'гиһәд Баатрин чирә бүләкн хәләцәрн шалһчкад, дотран байрта бәәхинь медчкәд, герүрн орад дүд ца- һан һар-нүүрән арчдг альчур бәрүлҗ өгв.

Босхмҗ Маштыкович теднә күүндә соңсад, хоорнднь орлцлго шарҗасн махта боднцган хучлад, эргүләд деерәснь бүркчкәд, шин саасн суулһта үсиг авад, талдан кастрюльд сернҗләр шүүһәд кев.

Босхмҗ Маштыкович Баатр хойр стол эргәд сууцхав. Байчха үсләд, тослад цәәһән стол деер тәвәд, көк цоохр цөөмә тәвәд, хох- ломан эрәтә алтлсн улан ширтә модн шаңһар утхҗ кеһәд, шарсн махта боднцган тәвәд, сәәхн эрәтә тарелк деер боорцг тәвҗ өгв.

Өрүн хотын сүүрд Босхмҗ Маштыкович ааһта цәәһән уучкад, дәкәд келгүләд тәвчкәд, Баатрур хәләҗәһәд:

— Бидн сөөнә чамаг күләҗ-күләҗ, нөөртән күч-күрч чадад унтҗ очвйдн. Ирсичн медсн угавидн. Одак харһх күүнләрн хар- һвч?

— Харһв, харһв, Босхмҗ Маштыкович. Күүндән йир сән бо- лв,— гиһәд Баатр инәмсклв.

— Нуувч эс болхла, кемб тер күүнчн, Баатр?— болад Байчха Баатрур хәләв.

— Нуувч биш. Таднас нуух юмн нанд уга. Би өцклдүр таан- рин келҗәсн күүкнлә харһв. Зөвәр насчҗ одчкад, күүһәр дамҗулҗ күүкнлә күүндхдән эмәһәд, эврән харһхар шиидләв.

— Чи Цаһанла харһвч?—гиҗ Байчха сурв.

.— Э-э. Цаһанла. Тадна ухан минилә харһад бәәв. Ода зөрәд

11б

харһсна хөөн, күүкн буру гиҗәх бәәдл уга. Хәрнь тер, мини ах эгч хойр. Цаадкинь тадн, энд өөрхн бәәх улс харһад күүндәд, эк- эцк хойрлань күүндтн,— гиһәд Баатр инәв.

— Иир сән, Баатр минь. Би байрлҗанав. Намрлад, та хойр үгдән багтад бәәхлә, хүрм-хутяран күцәҗ болҗана. Ода дару-да- рунь харһҗах кергтә. Иовдг көлгн бәәнә чамд. Цаһаниг чигн би тана бригадур баһчудтаһинь дару-дарунь йовулҗанав.

— Чи, Байчха, соңсвч? Экләнь, Цаһана бийләнь харһҗ күүнд. Даруһас хотта-хоолтаһан одад, шуд худ бәрлдчкхмн,— гиһәд Босх- мҗ ашлад босв.

* * *

...Түрүн тәрсн услвр һазрасн хойр хадлһ авад «Царң» совхоз зөвәр хотта болв. Экинь авхар тәрсн люцернән бас хадад, сән эк авв. Октябрин сән өдрлә «Царң» совхозин бригадир Чонын Баатр комсорг Инҗин Цаһан хойрин хүрм кеһәд нирглдв...

8

Совхозин директор Босхмҗ Маштыковичиг өрүһәр хөөнә хош- муд эргҗ ирәд, кабинетүрн орлһнлань телефон җиңнҗәңә. Орм- дан сул уга, үкс гиһәд трубк авад чиңнхлә:

— Кемби? Босхмҗ Маштыковийч? Би келҗәнәв. Соңс намаг.

— Соңсҗанав, Бадма Пюрвеевич.

— Чоһран боодг тосхлһна көдлмш гүргүдән орҗ одсн бәәнә. Нүкнь малтгдад, боодгнь дуусгдад, ода шалдарнь эклчксн. Тосхл- тынь түргдүлхин кергт район болһнас механизатормудас чолуна, модна урчудас бүрдсн һурваһад бригад илгәх заквр, деерәс ирсн бәәнә. Боодгин тосхлтд орлцсн деерән, һоллгч 'Хар һазрин кана- лас салһад совхоз болһн эврәннь услврин һазр теткх цувгуд эв- рәннь чидләр кехмн гиҗәнә. Хәрнь, Босхмҗ Маштыкович, тана совхозас арвн механизаторас бүрдсн бригад һарһх кергтә. Усн түрүләд тана совхозд ирхмн биший. Дәкәд тана механизатормуд- тн дадмг, дамшлтнь ик. Наадк хойр бригадынь, бас арваһад күн, оңдан совхозмудас бүрдәхәр шиидвидн.

Цуг района бригадмудыг толһалхнь тана нертә механизатор Чонын Баатр. Тиим шиидвр партин района комитет, кемр таниг буру эс гихлә, авхар бәәнә,— гиҗ Бадма Пюрвеевич һольшг дуу- һар келв.

— Байрта зәңг, Бадма Пюрвеевич, келвт, байрлҗанав. Зөвтә. Бригадтан сән гисн механизатормудан ррулнавидн. Бригадирнь Чонын Баатр. Сән медрлтә, ик дамшлтта специалист. Удл уга Волгоградт одҗ дипломан харсхмн. Партин района комитет Баат- риг цуг района бригадмудыг һардхм гиҗ келхлә, нанд бурушадг арһ угалм. Зөвтә. Баатр чадхмн. Бидн хойр бульдозер, хойр экс- каватор, нег скрепер һарһнавидн. Зуг, нег түрү харһн гиҗәнә, Бадма Пюрвеевич.

116

— Юн түрүв?

— Тер бригадт цуһар. орнавидн гицхәхмн. Нам яахан медҗәх- шив. Кенинь өөхв? Кенинь һундахв? Кенинь доталхв?

— Нурһар баһчуд эс болхий? Комсомолын комитет хәләһәд, кенинь бригадт орулхинь йилһг. Тиигхләг ө-һундл баһ болх,— гиһәд партин района комитетин негдгч сегләтр Зурмтын Бадм инәв.

— Не, менд бәәтн, Бадма Пюрвеевич. Көдлмш дала. Шуд энд- рәс авң эклх кергтә,— гиҗ Босхмҗ МаштЫкович келв.

— Үгин хоорнд, Босхмҗ Маштыкович, шин гер-бүл болсн кө- вүн күүкн хойртн ямаран бәәцхәнә?— гиҗ Бадма Пюрвеевич су- рад инәв.

— Юн, кенә көвүн күүкн хойр? Мана одачн баһлм,— гиҗ Босхмҗ Маштыкович хәрү сурв.

— Чини күүкн көвүн хойриг баһинь медә бәәнәв. Баатр Ца- һан хойрин тускар сурҗанав.

— Э-э, нам зүүлҗәнәв! Теднтн сән бәәцхәнә. Мел чик, мана көвүн күүкн хойр. Би эврәннь гертән хүрминь кеһәд, гериннь өрә- линь бәәтхә гиһәд өгчквв. Шин патьр өгхәр седхлә, хоюрн нег дуу- һар керго гилдв. Патьр уга олн бүлтә көдлмшчнр одачн олн. Тед- нд өгтн. Ма хойрт тана хаҗуд бәәвчн му болхго гилдцхәв. Байчха бидн хойр амрад одвидн. Күүкмдн одачн хойр җил сурхмн. Көвүн арвдгчан чиләһәд ирвчн уутьхн биш мана гер,—гиһәд Босхмҗ Маштыкович байссн седклән келв.

— Иир чик болҗ. ИоСта гидг эн цагин баһчуд болҗана. Тедн- чн, нам палатк татад һаза бәәтн гивчн әәшго улс. Нөкәдүртән Чонын Баатриг дахулад Булһнур күрәд ир. Партин района коми- тетин бюро деер саахна мини келсн төр хәләгдхмн,— болад Бад- ма Пюрвеевич трубкан тәвв.

Босхмҗ Маштыкович трубкан тәвчкәд, зөвәр саналдад, орм- дан сууһад, уха туңһаһад, блокнотан авад санҗасан бичв.

КПСС-ин района комитетин негдгч сегләтр Бадма Пюрвеевич- лә күүндснәннь хөөн, эврәннь ухандан орсн тоолвран бичҗ авч- кад, байран хувалцхар Бор Манджиевичиг дуудв. Удсн уга Бор Манджиевич орҗ ирәд, һаринь атхад мендлчкәд, Босхмҗ Маш- тыковичин инәмсклсн, байрлсн бәәдлтә чирәһинь үзчкәд:

— Не, күндтә директор, зәңгин сәәнәснь келтн, соңсий?— гив.

— Бор Манджиевич, яһҗ одвч? Мини нер-усинь мартчквч? Ди- ректор гиһәд дуудад бәәх? Бидн тиигтлән цергт бәәхш? Цергә улс нег-негән: «Үр капитан, үр лейтенант» гиҗ дуудцхана. Чиниһәр болхла, эндрәс авн бидн нег-негән: «Үр директор», «үр бригадир», «үр хөөч» гиҗ дуудхм?— болад Босхмҗ Маштыкович инәһәд,— не, соңс, байрта зәңг бәәнә,— гив.

— Келҗәтн, келҗәтн, Босхмҗ Маштыкович, би соңсхдан белмб.

— Чини өмн нанур Бадма Пюрвеевич җиңнүләд, Чоһран боод- гиг түргәр босхҗаснас иштә, Хар һазрар дәврх һоллгч каналыг

117

шулуһар малтҗ, терүнәс совхоз болһнур туслң цувгуд татхин кергт совхозмуд неҗәһәд бригад бүрдәҗ йовулхмн. Цуг района ниилсн бригадмудыг Чонын Баатр толһалхмн. Бригадт дамшлтта баһчуд орултн, сәң дурар бүрдәхлә, чик болх гив. Сән дурар бол- хла, мана баһчуд цуһар одхар седх. Хәрнь ухалый, Бор Манджи- евич.

— Цаһаниг дуудултн. Комсомольцнрларн күүндвр кетхә. На- маг тәвхлә, би чигн одх биләв,— гиһәд парторг инәв. Баатриг дуудултн, эс гиҗ нааһаснь одый. Худгуд малтгдад дуусгдсн. Тү- рүн услвр өвсән урһаҗ авсн мана механизатормуд ик байрта бәәцхәнә.

— Тиим, тиим. Ода йовхмн Баатрин бригад тал,— гиһәд, хоңх дарад, сегләтр күүкнд,— Цаһаниг дуудчктн.

Удсн уга, Цаһан адһсн орҗ ирәд:

— Мендвт, юн болҗ одв? Би бас кергтәй таднд?

—‘ Кергтә, кергтә, Цаһаң. ДеТәд кергтәч,— болад БосхмҗМаш- тыкович төрин утхинь цәәлһҗ өгв.

— Эндрин бииднь комсомолын комитет хураһад, кен-кениг тер бригадт орхинь батлнавдн. Күн болһнас дуринь сурхла, цугтав йовхар седцхәх. Би эврән түрүн болҗ однав. Чоһран боодгин тос- хлтд орлцна гисн ямр күңдтә нерн,— болад Цаһан ормасн бо- сад,— мана Баатр буру гихн уга. Сән механизатор нериг тер һан- царн зүүхм биш. Би бас трактористлм. Мини ормд комсорг тәвх көвүд-күүкд дала,— гив.

Босхмҗ Маштыкович бас босад, Цаһаң тал эргәд:

— Шинкән гер-бүл болчкад, Баатрңг һанцараһинь гертән үЛ’ дәчкәд, эврән экскаватор деер сууһад, шүрүн салькнд үсән сәрв* күләд, көңдә теегәрн довтлхар седҗәнч, Цаһан?

— Мел чик, Босхмҗ Маштыкович, чееҗм бүтҗәнә. Конторин стул деер суусм болх. Экскаваторин кабинд сууһад оркхла, кос- мосур ниссн әдл болн гиҗәнә. Тадн бичә урмдым хәрүлтн. Сов- хозин бригадыг би толһалнав. Шамдһа, медрлтә көвүд манд бәә- нә. Не, зевтәй, таднас еурҗанав?-— болад Цаһан шамдв.

Босхмҗ Маштыкович Бор Манджиевичүр хәләчкәд:

— Соңсвт, эк коммунисткин келсн үгиг? Юн гиҗ санҗанат?

— йир болһаҗ соңсув. Би хүв тустан Цаһаниг дөңнҗәнәв. Цаһан, эндрин бииднь бригадт орҗах механңзатормудыннь нер- динь өг. Чини тускар ода бюро цуһлулад шиидвр һарһнавидн.

Босхмҗ Маштыкович парторгиннь келсиг ду һарлго соңсчкад: — Та хойр хоорндан күүндәд, үгэн негдүлчкәд, ирсн болвзат?

— Тана келсн төриг медәд уга бәәҗ бидн яһҗ үгән негдүлх биләвдн,— болад Бор Мандҗиевич инәв. Цаһан бас инәв. Тедниг дахад Босхмҗ Маштыкович бас инәһәд, зөвтә болад, хойраннь һаринь атхв.

Дор ормасн Босхмҗ Маштыкович Баатрин бригадур һарч йо- вад, күрәд Баатрла харһад, Бадма Пюрвеевичлә күүндсн төрин

118

тускар зәңгләд, маңһдуртан район орх болҗ зөвшәрцхәв. Үгин хоо- рнд, Цаһан совхозин бригад толһалад, бас Чоһра тал йовҗана гиҗ директор Баатрт келв. Тер үгинь соңсчкад Баатр алңтрад:

— Цаһан бас одхм гинт? Бригад толһалх баһчуд хәәҗәхлә, эн мана һурвн көвүнә кень болвчн чадхмн. Эднәс негинь тәвхмн. Цаһан хойр җил шаху тракторт өөрдәд угалм? Түрү болх күүкд күүнд,— гиһәд Баатр директорурн хәләв.

— Ода хәрү татҗ болшго. Партбюро Цаһана кандидатур батл- чкла. Хәрү йовуд уга. Цаһанд чамаг района, бригадмуд толһал- хмн гиҗ келсн угав. Хәрнь терчнь чамаг энд үлдәчкәд, шуд йов- хар дүүллҗәнә. Совхозиннь цувгиг Цаһана бригад татхар бәәнә. Чи болхла, цуг района хүвиг би деерән авчанач. Өрк-бүләрн Чоһ- ран боодгин, каналмудын тосхлтд орлцна гидг бас күндтә даалһвр эсий, Баатр?— гиһәд Босхмҗ Маштыкович Баатрин дал деер б.а- рун һаран тәвәд,— эн көвүдтән ода деерән үг бичә кел. Эндр ком- сомолын комитет бригадт орх баһчудын кандидатурмуд батлхмн. Удл уга ик усн ирх. Тер цагт мана «Царң» совхозин малмуд цадт- лан теҗәлтә, ундта болад, орн-нутгтан ик мах, тос, ноос, арс, һуйр һарһҗ өгхнь маһд уга. Хәлә, мартн гиҗәҗв. Мана совхозд тавн К-700 һарһҗ өгчәнә.

Ларлуг көвүдтәһинь йовулх кергтә. Дәкәд талдан чигн зер- зев. Ус цацдг, «хур орулдг», «Волжанкс» бас авчанавидн. Канал ирәд уга болвчң зер-зевнь ирҗәнә. Дөрвн кү Новочеркасск мелио- ративн институтд дөрвн сара курст йовулхмн. Хәрнь кениг йовул- хан ухал. Көвүд чигн, күүкд чигн йовулхмн. Чи, Баатр, Цаһа- ниг чадшгоч гиҗ бийднь соңсхад келчквзгоч., Терчн әмичн авх. Хәрнь дөңнҗ өг. Тенд, Чоһрад, палаткд өрк-бүләрн бәәхт. Чамд, цергт дассн күүнд, меддг җирһл. Йовтн хоюрн, сул-суврха деерән. Цаарандан үртә-күүкдтә болхлатн, теднтн көл-һаритн чигн бәрх...

* * *

Чоһран боодгин тосхлтд орлцх «Царң» совхоэин бригадт Ваня Кошманов Бүүрчин Лавга хойр бас орв. Цуг бийнь арвн хойр кө- вуд, күукд батлгдв. Эврәннь машидәрн йовҗах бригад өрүн ерлә совхозин конторин өөр ирәд зогсв. Цаһана экскаватор деер улан дарцг сәрвкҗәнә. Совхозин цутхлңгин улс, ик-баһ уга нирглдҗ хурцхав. Йовҗах бригадт нерәдсн баахн митингиг Бор Манджиевич секәд, совхозин директор Саарла Босхмҗд үг өгв.

— Кундтә үүрмүд! Эндр мана совхозас Чоһран боодгин тосх- лтд орлцхар баһчудас бүрдсн механизатормудын бригад Инҗин Цаһан толһачта һарч йовҗаңа. Мана хальмг таңһчин өмн үзгт Чоһра болн Манц һолмудын ниилврт ик ус бәрх боодг тосхгдҗа- на. Тер боодгт Кубань, Терек, Калаус һолмудас әмтәхн усн орҗ ирхмн. Тер цагт мана тег йоста кевәр ундан хаңһаҗ, күн мал уга цуһараннь чееҗ зөмдгән уурч, тәрән, темсн, өвсн шавшҗ, ноһарҗ урһхнь лавта.

119

Тиим тосхлтд мана совхозас, мана районас һурвн бригад орлц- җана. Ода боодгас экләд һоллгч Хар һазрин канал малтгдҗана, тер каналас совхоз болһнур бас цувгуд татгдҗ, услврин һазр тет- кхмн. Тер көдлмшиг шулуһар, шамдҗ кеҗ дуусхла, мана җирһлив байр улм өөрдхнь лавта,— гиһәд Босхмҗ Майггыковичиг келхлә, хурсн улс шуугад альхан ташцхав.

- Күндтә үүрмүд! Района һурвн бригадыг мана нертә меха- ннзатор, коммунист Чонын Баатр толһалҗана. Олн таанрин нерн деерәс Чоһран тосхлтд одҗах бригадын көвүд, күүкдин көдлмшнь уралан йовҗ, сәәнд үзгдҗ, шулуһар совхозурн Чоһран ус урсхз- һад авад иртн гиҗ йөрәҗәнәв,—г гиҗ Босхмҗ Маштыкович үгән чиләһәд, хавтхасн альчур һарһҗ авад, маңнаннь көлсән арчв. Дарунь бригадын нерн деерәс Цаһан босҗ: — (Маанриг иткад, иим күндтә даалһвр өгәд йовулҗах таанрт икәр ханҗанавидн. Тадна, эврәннь совхозин, комсомолын неринь һутахн угавидн,— гиҗ келчкәд, гүүҗ одад экскаватор деерән сууһад, дор ормасн күрҗңнүләд һарв. Деернь хатхата улан дарцг салькнд сәрвкәд йовна. Колонна хойр талнь совхозин улс дахад, өрәл дууна шаху һазрт үдшәцхәв...

...Чоһран боодгин аһунь өргндән арвн хойр дууна, утдан тәвв дууна, зүн захнь Тачин царңгас экләд, барун захнь Зунду толһад тулхмҗ. Эн ик аһу һазрт Манц һолын ар зо көөһәд олн толһас бәәсмн. Тегәд боодг малтх зура батлгдхла, тер толһас цугтан боо- дгин йоралд тусҗана;

Тиигәд кесг миңһн җил хооран эн һазрт бәәсн улсин цогц ор- шагдсн толһасиг малтҗ, дотраснь олдсн тоотынь номар шинждлһ кех тоолвр һарһад, экләд малтсмн. Тер ик чинртә көдлмшиг нег хавр-зунын туршар нертә хальмг номт профөссор Эрднин Үрүҗүр экспедиц бүрдәһәд күцәсмн. Түүнә хөөн тер толһас, боодг тосх- гдад усн орхла, йоралднь туссмн. һанцхн толһас биш, ик царң- гуд: «Колан хотхр», «Ламхатн» бас уснд авгдсмн.

Сарпулин медл хальмг таңһч хойрин күч-көлсчнртн күчәр Чоһ- ран боодг ахр цагин зуур тосхгдҗ дуусгдад, һоллгч Хар һазрин канал малтгдад, түүнәс сов^хоз болһн цувгуд малтҗ татад, ус ору- лад оркхла, Чоһран теңгс налаһад, дольгалад, Манцин цаһан та- шуд урһдг зунын цаһан өвснлә нииләд, цуг тег теңгс болҗ халһ- рад бәәсмн.

Тиим ачта тосхлтд орлцсң «Царң» совхозин бригад бас нернь һарч, коммунистическ күч-көлснә ударникүдин нер зүүсн, эв- рәңнь һарар совхозиннь һазрар цувг татҗ, услвр ик аһута һазр- тан люцерн тәрҗ, багц-темс урһаҗ, оньдин ундта, малдан хотта бәәх ңөрң бүрдәҗ ирсмн,

Тер метәр районас одсн наадк бригадмуд бас авсн даалһвран йовудтаһар күцәһәд, Чонын Баатр толһачта хәрҗ ирәд, туслң эв- рә совхозмудтан кайал дахулҗ һарһҗ, услвр өгч, тәрмр евс ур- һатха гиҗ өгсн һурвад зууһад гектар һазран экләд, эд-бод кецхәв.

120

Чонын Баатр Чоһран боодгас ирснәннь хөөн Волгоград балһ- снд Политехническ институтд одҗ диплом харсад, инженер-меха- ник гисн нер зүүһәд ирв. Ирсн дарунь энүг «Царңгин» ах инжене- рин үүлд орулв. Цаһан Баатрин ормд совхозин услвр һазрин бригад толһалв.

* * *

Тер хоорнд совхоз һурвн давхр школ бәрәд, арвдгч класс күр- тл сурһждна. Школд интернат һарһгдад, кеер хошт-»йовдг малчн- рин көвүд, күүкд энд бәәһәд сурцхана. Багшнрин то бас өсв. Шин больниц бас бәргдәд, ода Һучн кү бәәлһдг ормта болв. Байчха деер дәкәд нег эмч ирв. Саак кевтән Байчха тасрхан уга хошмуд, фермс эргҗ йовад, дор ормднь дөңгән күргдмн. Нег үлү бичкн күүкдт оньган икәр өгдмн. Арслан Элстд сурн бәәҗ йисдгч клас- сас авн, цуг классиннь сурһульчнрта «Царң» совхозд сакманд ирҗ көдлдг болв. Түрүң болҗ сакманд хөрн тавн сурһульчнр ба- гш Людмила Сергеевнатаһан ирҗ көдлцхәв. Күсдундур сардан та- вн хошт тавадар хувагдад, хурһд хәрүлцхәв. Арслан Валерий хойр, дәкәд һурвн күүкн ах хөөч Манҗ Тавуновичин хошт тусц- хав. Хош деер эднд хойр өрә сулдхад, эврән бииснь хот кеҗ ууд- гар бәәлһв. Хот-хоолынь совхозас авч ирҗ өгдмн. Эдн селгәһәр дежурн болад, бийсән теткдг болцхав.

Ах хөөч өрүн өрлә эдниг дуудҗ босхад, хурһдынь таслҗ өгәд, хәрүллһнд һарһдм. Түрүн авгтан толһаһан дерәсн салһҗ чадад, нааран-цааран көлврцхәдмн. Манҗ Тавунович цуггаһинь дуудад серүлчкәд һарч оддмн. Хаша талан одад, бөдүн хөөдән тууҗ һарһлцҗ йовад, ардан хәләхлә: хурһдын дун нир-цар гилдәд бәә- нә, хурһ хәрүлх көвүд-күүкд уга. Дәкәд хәрү ирәд, көвүдин хора- һур орад:

— Арслан, Валерий, шулун босцхатн! Унтхар ирлт? Аль хөөч- нрт нөкд болхарий? Бостн! Бостн!— гиһәд көләснь татад гилтә се- рүләд, хурһд талнь йовулдмн. Тиигчкәд, күүкдүр орад:

— Балһснас ирсн күүкдм һәәһә кевәр унтдг бәәҗ. Унттн, унт- тн! Хурһдтн, иигҗ мәәлҗәнә:

— (Маднд хәрүлч керго, бидн ода өсҗ одвдн. Күн угаһар кее- рәгшән һарч идглнәвидн. Мана күүкд унтг. Балһснд машинә шуу- ган гертнь унтулдго болх. Бидн дурндан тогляд, һәрәдәд наадна- видн.

— Хәрнь бичә бостн!— гиһәд ах хөөчиг чаңһар келхлә, күүкд өсрҗ бослдад:

— Дядь Манҗ, босҗанавдн, та һарч йовтн,— гичкәд, ардаснь цүврлдәд, гүүлдәд һарч ирцхәдмн.

Хойр күүнд нег баг һурһд. Эдн селгәдәр ирҗ хотан ууһад, сел- гәһәр хәрүлцхәдмн,

Түрүн долан хонгтан эдн җе гитлән, муурцхав. Көлән тавлад ишкәд авчкён хурһд көк ноһаг хазад, хурдлхин нааһур йовцхадм.

121

Зәрмнь ард үлддмн, зәрмнь ик өмн тасрад һарч оддмн. Цугтаһинь багар бәрхәр седәд хурахла, болҗ өглго иигән-тиигән хурдлцхана. Арслан йир икәр көшҗәв. Валерий чигн бас.

Эдниг йосндан көшсинь, асхнд хурһдыг хашад орулчкад унт- хлань медгддмн. Эдн толһаһан дерд күргн унтҗ одцхадмн. Хурһд хәрүлҗәх сурһульчнрт түрү болҗахинь медсн ах хөөч наадк хөөч- нртәһән селгәһәр дахҗ һарад, хурһдыг гүүсн цагтнь, яһҗ тогтнул- хиг, чиигтә һазрт кевтсн цагтнь босххиг, ямаран идгт хәрүлхиг цәәлһҗ өгдмн. Тиигәд хойрдгч долан хонгтнь эдн дамҗад, асхнднь цуһлрад, унтхиннь өмн гитар цокад, дуулдг, биилдг болцхав.

Людмила Сергеевна көвүд, күүкдән эргҗ йовад, зәрм хоштнь хонад, нам бийнь бас дахад хурһд хәрүлдмн. Хөөчнр сурһульчнрт хө яһҗ асрҗ өскхин тускар келәд, удл уга май сарин чилгчәр ноосна кирһә эклх, түүнд яһҗ белдх, хө кирһх цаг болсинь яһҗ меддгинь зааҗ өгдмн.

Нег дәкҗ Манҗ Тавунович Людмила Сергеевнаг хурһчнрта- һинь дуудад, бөдүн хөд тал ирәд, гирлгәр негинь бәрәд зогсачкад, хойр һарарн нурһнаннь, хәврһиннь ноосинь зааглад:— Хәләтн, үз- җәнт эн хөөнә ноосна уңгнь шарлҗ йовна. Зуг йосндан, тосн һар- тлан чиихлтәд уга. Кирһхәс одачн эрт. Дәкәд нег хө бәрәд, бас ноосинь әрәд:

— Эн хөөнә нооснь шарлҗ, тосрхҗ, көлснь ик, һурвн-дөрвн хонгас кирһҗ болҗана,—- гидмн.

— Дәкәд ноосна утыңь бас хәләх кергтә. Нооснь утдад, көлснь, тоснь икдэд, шарлад, көвәд ирхлә, шуд кирһх цагнь ирчкнә гидг тер. Хәрнь медҗ авцхатн. Маңһдуртан тадн мадниг сольх улст.

Тиигәд цуг хөөчнр сурһмҗан өгәд, хурһд хәрүлхәр ирсн сур- һульчнрла күүнддмн.

Хурһдын хәрүллһнд һарад һурв хонсна хөөн Байчха хошмуд эргҗ йовад, көвүнәннь бәәсн хошур ирв. Арсланан үзн тусчкад, сүрдхдән күрв. Чирәнь нарн, салькнд шатад, урлнь зөркәтәд, хо- йр нүднь оңһаһад, эцәд одҗ. Болв көвүндән чигн, наадк көвүд, күүкдт чигн санань зовсн үг келсн уга.

— Ах хөөч Манҗ Тавуновичд эмч ирсн бәәнә. Кергтә болхла, одц- хатн,— гиһәд хурһдт бииснь һарцхав. Тавн көвүн гүүлдәд хошур ирн Байчхаг үзәд:— Арслана мамань ирҗ. Удл уга мана экнр ирх,— гилдәд инәлдв.

Байчха күүкд, көвүдиг шинҗләд, хәләһәд, чирәдән, урлдан түркх вазелин, крем өгәд:

— Толһа нүцкн бичә йовцхатн. Цаһан альчур, фуражк өмсцхә- тн. Мана теегин нарн шатахдан дурлад бәәдмн,— гиһәд инәв. Авч ирсн белгән хуваһад идтн гиһәд, стол деернь һарһад тәвв.

— Чи, мам, дәкҗ нааран бичә ир. Папаг бас бичә ир ги. Кө- вүн талан ирҗәнә гиһәд, мини үүрмүдм герән санад келцхәх. Хо- тнь сән. Өлсхшвидн. Күүһәр чигн хот бичә өгүл,— гив.

122

— Сән, сән, Арслан. Ирхшвидн. Тадниг сәәнәр бәәхиг үзә бәә- нәвидн. Тер эрсин газетиг тадн һарһвт?

— Бидн. Хөөчнрт икәр таасгдв. Дарук номеринь белдҗәнәви- дн. Мама, ватман цаас, олн зүсн өңгтә карандашмуд илгә.

— Не, не. Эркән уга илгәнәв. Көвүд, күүкд, тадн кеер һархла- рн ноһан деер бичә кевттн. Хаврин һазрин ур күцц һарад уга. Чиг ивтрәд, царцхт. Киитн ус бас бичә уутн. Компот икәр чанчкад, ууһад бәәтн. Не, менд бәәцхәтн, бичкн хөөчнр, би хәрнәв,— гиһәд, Байчха машин талан һарв. Байчха машиндән сууһад, иигәрән һарчкад, эндр көвүһән, Арсланан, үзсндән байрлад, күүкн Кишг- тән тодлад, үвләһә каникулдан ирәд одсна хөөн кесг цаг давв. Ода удл уга ирх, сүл җилнь үлдв. Арслан бас өсәд, ухан орад, намаг золһҗ ирхлә, үүрмүдәсн эмәҗәнә. Цаарандан улм өсхләрн сур- һулян төгсәһәд, көдлмшт орад, гер-бүл болад, мадниг үлдәһәд тус- тустан эврәннь хаалһан олад һарч одцхах. Бидн эҗго гериннь йорал сәкәд үлдх биший гисн тоолвр дотран ухалв.

Җирһл гидг сәәхн болчкад, аврлт уга, хәәрлхш. Одахн күртл эрвәкә әдл сәрвкәд, көлгәр чигн, йовһар чигн совхозин хошмуд, фермс, гермүд эргәд йовдг биләв. Ода көл күндрснь медгдәд бәә- нә. Хойр цохдм цаң буучкв. Босхмҗ бас өдр-сөөһин кемҗә медл- го, гертән орлго гилтә, геңгр-геңгр гиһәд бүкл совхоз эргәд йовна. Нам көгшрхв гиҗ санҗах бәадл уга. Тернь сән. Баһдан бас көд- лмшәс талдан ухан уга билә. Зуг Кишгтә һарад, дәкәд Арслан һархла, герән невчк эргәд, нанд нөкд болдг болла. Ода тер хойрнь гертән уга. Намаг бәәсн эс бәәсиг тооллго/баскүцлнь: көдлмш, көд- лмш, көдлмш...

Аль би, нег үлү, нааран нүүҗ ирснә хөөн, герән гер гилго хайч- кад, бас больнициннь көдлмш ясрулхар, әмтнә эрүл-мендин төлә зүткәд, сө чигн, өрлә чигн, өдрәр чигн, нам хот кех цол һарһлго йова-зүткә бәәҗ, Босхмҗин седклинь киитрүлчксн болхий?

• Ода кесн-күцәсн тоот — цугтан нүднд үзгдәд байрлулна. Күү- кн көвүн хойрмдн күн болад, ачнр, зеенртә болхларн ма хойр өмн- кәсн өөрхн эс болхий? Босхмҗ бичкн күүкдт йир дурта. Тер мини эк болсн хөөч Манҗ Тавуновичин бичкн көвүг даңгин келәд һар- на. Одахн кеерәс невчк эртхн ирчкәд, һаза Цаһан Баатр хойрла күүндҗәһәд, зөвәр байрлюн бәәдлтә орҗ ирв. Яһвч, инәмскләд йовх гихләм, удл уга мана хотн дунд ик шуугата болн гиҗәнә. Мана Баатр.а өрк-бүл өсх цаг өөрдҗ йовна гйһәд, нанд өөрдәд халхасм үмсәд, теврв...

— Баатрин бичкдүдлә наадад, уудьвран һарһа бәәтл мана күүкн көвүн хойрин күн болх цаг ирх. Тер цагт гертән ясль сек- хмн,— гиһәд, Босхмҗ Маштыкович гергнәннь нүднүр шилтҗәһәд инәв.

— Байчха, нөкәдүртән Чоһран боодг орҗанавидн. Боодгин хор- шалур Кубань, Терек, Калаус гидг уулын урсхулта һолмудас усн орулгдхмн, дәкәд һолгч Хар һазрин канал бас дуусгдҗана. Тер

123

диилврт нерәдгдсн митинг болхмн. Түүнд мана республикин болн Сарпулин медлин һардачнр, районмудын партин комитетмүдин сегләтрмүд, күцәгч комитетмүдин ахлачнр, түрүн болҗ боодгас ус авх совхозмудын директормуд, колхозмудын ахлачнр, Чоһран тос- хачнр ирцхәхмн. Мана совхозас би Бор Манджиевич хойр дуудул- гдҗанавидн. Митингин хөөн мана механизированн бригад эврәннь совхозин һазрур татх цувгаи эклҗ малтхмн.

— Удл уга ик усн ирн гиҗәнә. Байрл, Байчха минь, байрл! Нанд өмсҗ йовх кееһә хувц белдчк. Мөңг-теңг бас өг. Шуугата, байрта һазрт кергтәчн болад бәәх,— гиһәд Босхмҗ Маштыкович инәв.

— Белдх, белдх. Цугинь бел кенәв. Бийән бас белднәв, Нанд иртхә гисн суңһуг уга болвчн, би эврән однав. Мана хальмг тег-• тег болсара тиим ик теңгс әдл боодг тосхгдад угалм. Тегәд тер түрүн болҗ хальмг таңһчин тууҗд теегтән уйдн болхар мелмлз* җәсн теңгсиг ода, эврәннь нүдәр эс үзхлә, нань юн байр би эв наснаннь җирһлд үзхм? Чи, төрүц бурушаҗ бичә аман аңһа. Тад- на машинд зә эс күртхлә, совхозин директор Саарла Босхмҗгер- гән хаҗудан суулһад ирҗ, яһсн эрк гергм тернь гиҗ әмтн келх гиһәд эмәҗәхлә, эврәннь больницин машиһәр однав. Тенд олн күн хурх. Халунд, кеер ямр болвчн уршг учрхмн болҗана. Би эмчта- һән, зертә-зевтәһән однав. Түрсн, гемтснднь дөң болнав. Би нәр хәәҗ одхар бәәхшв. Көдлхәр йовҗанав,— гиһәд Байчха инәмск- ләд иигән һарв.

Босхмҗ Маштыкович, шүлсән зальгад, гергнәннь келсиг ик гид- гәр оньган өгч соңсчкад, хоолан ясад:

— Мел зөвтә үг келвч, Байчха. Йовий, йовий хамдан. Зуураи Элстәр дәврәд Арсланан бас дахулхмн. Үзҗ авг! Медҗ авг! Күү* нә һарин күч-көлсәр, гүн ухани тоолврар тер Чоһран боодг яһж тосхгдсинь. Эврәннь машиһәр йов. Арсланиг дахад Валерий бас одг. Нам Людмила Сергеевнаг чигн дахулхмн. Би гертнь одад, ма- шиндән суулһҗ авнав.

Хәлә, мартн гиҗәҗв. Мана района бригад, Чонын Баатр тол- һачтаһан социалистическ дөрлдәнә нүүрт һарч. Инҗин Цаһана бригад тедн дундан нүүрлгчнь болҗ. Тиим ик байрт орлцх керг- тә,— гиһәд, нааран-цааран йовдңнҗаһад Босхмҗ Маштыкович ди- ван деер суув.

— Хәлә, дегәд байрлхларн, чамд хотычн өгхән мартчкҗв,—ГИ’ һәд, Байчха хот кедг герүрн һарв. Ардаснь Босхмҗ Маштыкович дахҗ һарад, нүр-һаран уһаһад, арччкад, хот кедг герүр орв. Бай- чха хотынь тәвәд бел кечкҗ. Бийнь бас залуһиннь хаҗуд суув.

— Өдрин, сарин, җилин туршар өрүн цәәһән ууһадһарнач, цаа- ранднь альдас хот эдләд йовдгичн сурдго биләв. Шидрә шинҗләд бәәхнь, чирәчн шүүрсн болад бәәҗ. Бийән бас хәләҗәх кергтә. Цогц эрүл-менд болхла, түүнәс даву күүнд кишг уга. Тиим кишг бәәхлә, күүнә эс күцәх, эс диилх төр уга. Ода энлм: Чоһран б

124

канал, цувгуд кенә һарар босхгдҗана? Тер мана эрүл-дорул, эрд- мтә, билгтә баһчудын һарар, ухаһар үүдҗәх юмн.

Тиигәд Босхмҗ Байчха хойр тер асхн тиигҗ хотыннь сүүрд күүндәд, күүкн, көвүһән, ээҗнрән, ааван сергәһәд, урдк баһ цаг- ларн әдл инәлдәд, дөгәд, нег-негнәннь ээм деер толһаһан тәвәд, һар-һаран бәрчкәд кесгтән сууцхав.

I 9

Утдан тәвн дууна, өргндән арвн хойр дууна усн тогтх боодг малтгдад, хойр аминь ниилүлҗәх, өндртән һурвн давхр герин дүң- гә чолун, төмр, бетон һурвнас цутхгдҗ босхгдсн тагт, дораһурн ус гүүлгхәр кесн шлюзтаһан ик холас дүңгәһәд бәәнә. Эргндкнь бас бетон, цементәр цутхгдад, шалдарлгдҗ. Тагт деерәс деегшән малт- гдад, сунад одсн боодгин йоралнь харлад бәәнә.

Боодгас зүн талагшан, Хар һазр хәләлһәд малтгдсн һоллгч канал бас, негл линейк тәвәд керчҗ-малтсн кевтә, улан шаврнь холас үзгдәд, җиирәд одҗ. Боодгин тосхлт дуусгдад нерәдсн ми- тингд ирсн улс: өмн үзгәснь Сарпулинхн, тус ардаснь Хальмг рес- публикинхн автобус, гиигн машидәр ирәд хойр амнднь зогсаһад, буулдад; тагт деегүр йовад, тал дунднь ирҗ харһлдҗ, мендлҗ, байрлдҗ шуугҗацхана. Тагтын тал дунд, ик деер Улан туг сәрвк- җәснь бас ик холас үзгднә. Тагтын хойр эрг деер, зерглдүләд зог- сачксн экскаватормуд, бульдозермүд, кранмуд, трактормуд, аца зөөдг машид зергләд зогсалһата. Холас хәләсн күүнд, дәәлдәһән чиләһәд, диилврин хөөн амртха гиһәд зогсаҗ орксн танксин тов- син дүртә...

Митингт ирсн әмтнә дун, көгҗмин айсла негдәд, көк, улан, шар бүшмүдтә күүкд, берәдин дүрнь, өвснь нарнд әгрәд шарлад, энд- тенд багар урһсн зулын цаһан өвснә, салькна аюһар нәәхлҗәх, биилә нииләд, дольгалад, халһрад бәәнә...

Чоһран боодга.с хол биш бәәх «Улан малч», «Нуһра», «Манц», «Манта» совхозин хөөчнр, үкрчнр, мөрән, темәһән унад ирцхәҗ. Әмтнә шууган улм икдәд ирв. Радион дун чигн чаңһдад, цугтан тагт тал шахлдад, нигтрәд ирцхәв.

Генткн радио харҗнад, дунь баһрад, дарунь тагчград одв. Әм- тн цугтан альхан ташлдв. Улан тугин дор тәвәтә микрофонд Моск- ваһас ирсн элч барун һаран өргәд:

— Күндтә үүрмүд! Күндтә Чоһран тосхачнр! Эндр өдр йир ончта өдр. Эн өдрәс авн кезәд чигн усар мәәртәд бәәдг Хальмг республикин болн Сарпулин медлин теегмүдин нег ик захнь уста болҗ, йоста кевәр һолнь девтн гиҗәнә. Эн байрта өдр Чоһран боодгин тосхлт чиләд, цааһастн, нарн суух үзг талас налаһад усн орад аашна. Хәләцхәтн тиигәрән, тер харлад, көлврәд, шуугад ма- на боодгур Кубань, Терек, Калаус һолмудын әмтәхн усн орад ааш- на,— гиһәд Москван элчиг һаран өргхләнь, митингд хурсн кесг зун

125

улс: «Ура! Ура! Ура!», «Коммуна парть менд болтха! Советинйосн менд болтха!», «Чоһран тосхачнрт туурмҗ! Туурмҗ! Туурмҗ!»- гилдәд ниргәд, шуугад бәәцхәв.

Тер хоорнд, өөрдәд, көлврәд, көөстәд ирҗ йовх усна әнь ули чацһдад, аш сүүлднь тагтын шлюэинь ирҗ цокад, хәрү көлврэд өөдән өрггдәд, көкрәд ирхлә, олн-әмтн дәкнәс хәәкрлдәд, уснд цец- гәс хайлдад, нег-негән теврҗ үмслдәд, теврлдәд, нүднәснь нульи- сн һарад, һәрәдлдәд байрлцхав. Боодгин хойр амнд, тагтын хойр захла зергләд зогсачксн машид бүшкүрән дарад доңһдсн дуд, шин орҗ ирсн боодгин усна шуугсн әәлә нииләд, ниргәд одв...

Митингт ирсн Босхмҗ, Байчха, Бор Манджиевич, өөрән дахсн Арслан Валерий хойртаһан микрофонас хол биш зогсад, Чонын Баатриг, эврәннь бригадир Инҗин Цаһан эдниг үзхәр көлиннь үзүр деер зогслдад, хәләцәрн хәәлдв.

Әмтн олн, дегәд баг болад теднь олдҗахш. Не, хургин хөен харһхвидн гиҗ Босхмҗ Маштыковичиг өөркстән келлһнлә, митинг һардҗасн күн келҗәнә:

— Чоһрын тосхлтд орлцад, көдлмшәрн нүүрлгч бригадмудын негнь болсн, хальмг республикин Булһна района бригадмудын толһач Чонын Баатрт үг өггдҗәнә,— гив.

Әмтн шуугатаһар альхан ташлдв. Нег үлү. «Царң» совхозас ирсн Босхмҗ Маштыкович, Байчха, Бор Манджиевич эдн Баатрин нер.соңсчкад, дегәд икәр байрлцхав.

— Чонын Баатр адһм угаһар микрофонд өөрдәд:

— Үнтә үүрмүд! Үнтә Чоһран тосхачнр! Эндрк байрта өдриг мана Хальмг таңһчин болн Сарпулин медлин күч-көлсчнр кесг җиләс нааран күләһәд, нәәләд бәәснь ил. Тиигәрән, ардагшан, тер Манцин цаһан ташу тал хәләцхәлт. Халун салькнд, шар нарна күчнд хагсад, аңзрҗ шуурад, көк буурлда, мал хатхдг зөөпә цаһан өвсәрн дольгалхас талдан арһ уга билә. Ода, эндр өдрәс авн эн Чоһран боодгин усар өрнь девтҗ, унднь хәрхнь ил болв. Эн тосхлтд орлцсн һанцхн мана района бригадмуд биш, цуг тосхачнр йоста гидгәр седклән тәвҗ, өдр-сөөһин кемҗә тооллго болзгаснь урд тосхлтан чиләһәд, дарунь һоллгч Хар һазрин каналан дуус- җаңа. Удл уга мини көдлҗәх «Царң» совхозин аһуһар бас эн усн орҗ ирхмн. Тер ямаран кишг!

Тиим кишг манд заясн КПСС-ин ЦК-Д, Советск правительствд һол зүркни булгас ик ханлтан өргҗәнәв!—гиһәд Чонын Баатриг үгән төгсәхлә, шуугад, альх ташлдад одцхав. Тер хоорнд боодгин усн улм өөдән өрггдәд, йосндан теңгс кевтә мелмлзв. Митингһард- җасн күн:

— Шлюзинь сектн!— гисн заквр өгв. Тиигм цацунь тагт дорак шлюз хойр талагшан заагрв. Дольгалҗасн усн шальҗгнҗ көлврәд өмәрән урсв. Хар һазрин һоллгч каналар усн шорҗңнад орв.

Тер сәәхн кемиг үзсн Байчха хойр нүдндән күч-күрч чадад,

126

өөрән ирҗ зогссн Баатр Цаһан хойриг селҗ теврҗ үмсәд, өрч- дән шахв.

Чоһран боодгин тосхлт дуусгдад, көдлмшин һоллгчнь — канал малтлһн болв. Тер көдлмшт Булһна района бригадмуд цугтан гүҗрҗ орлцв. Хальмг теегин тус өмн бийәс Хар һазр хәләҗ малт- гдҗ йовх канал өдр-сөөһин кемҗәһәр сунад-утдад, Тавн Усар, Мекләтәр дәврәд, Цаһан Усар, Адгар эргәд, Яшкуль талаһур өөр- дәд, Улан Эрг, Чилгр, Ялмт күрәд сунад одв. Канал совхозмудар өөрдх дутман әмтнә седкл байрлад, «маля даахарн», бичкдүд күр- тлән һарч дөң-нөкд болцхав.

Совхоз болһнд каналын өөр услвр өвс тәрх һурвад-дөрвәд зуу- һад гектар аһута һазр таслгдҗ өггдв. «Царң» совхоз бас һазр авб. Урдан услвр өвс люцерн совхозин боодгин өөр тәрҗ урһаһад, дам- шлтта болсн Чонын Баатрин бригадын көвүд Кабаков Николай Бүүрчин Лавга хойр деерән зурһан көвүд авад щин услврин зве- но бүрдәв. Цаһана звено Чоһран боодг дуусгдсна хөөн, эврәннь совхозин услвр аһуд ирҗ көдлв. Кошманов Иван хойр звенон цуг механиэминь һардҗ, эврәннь медрлән звеносин көвүд-күүкдт өгәд, шин ирсн ус цацҗ «хур» орулдг «Волжанк» агрегатла теднән таньлдулад, өрүн шар гегәнәс авн, асхн нарн суутл агрегатмудын, машидиннь өөрәс һардм биш.

Дәкәд канал дахулад өөдән вольтта электролиний татгдад, «Волжанк» агрегатмудыг электротокар теткв. Терүг чикәр олзл- хар седхлә, цуг электрооборудовань звенон член^болһн сәәнәр ме- дх зөвтә.Эн тускар Чонын Баатр, Инҗин Цаһан, Кошманов Иван эдн наадксларн занять бүрдәҗ дасхв.

«Царң» совхоз райондан түрүн болҗ услвр һазран хаһлҗ бел- дәд, урдаснь белдсн люцернә экәрн цуг аһуһан тәрв.

Услвр һазр совхоздан таслулҗ авснас нааран, совхозин дирек- тор Саарла Босхмҗ эндәс авн көдлмшин өдрән экләд, энд ирҗ көдлмшин өдрән чиләдг болв. Совхозд ирҗ директорар көдлснәсн авн малдан өгх шүрүн болн җөөлн хотын ик көрң бүрдәх күсл тәв- сн Босхмҗ Маштыкович ода терүгән күцәх хаалһ өөрдхлә, урд- касн давуһар шунҗ, ухалҗ агрономин халхар ямр эв, дамшлт олз- лх, ямаран удобрень орулх, яһҗ «хур» орулдг агрегатмудыг олз лх, ямр кевәр мелиоратормудын урмдынь дөңнх, юуни эвәр теднә медрлинь өөдлүлх төрмүд босхад, кесг дәкҗ района партин коми- тетд, совхозин партийн хургт тәвҗ өргн, утхта-селвгтә күүндә бүр- дәһәд, көдлмшт туслх тогтаврмуд һарһулв.

БосхМҗ Маштыкович ах инженер Чонын Баатр хойр негл хол- ватала әдл йовдмн. Совхозин машинә парк улм өсв. Ясврин көдл- мш улм икдв. Икдамшлтта механизатормуд: Боктан Санл, Цоохра Нимә, Балдра Ларлу эдн шин ирҗ көдлҗәх баһчудт йоста гидг багшнрнь болн сурһмҗлачнрнь болв. Тер баһчуд альдас ирхмб гихлә, Элстин, Босхмҗин көвүн Арслана сурчасн нёг дундын шко- лын көвүд, күүкд йисдгч классас авн совхозд ирҗ, сёләнә эдл-

127

ахун көдлмшин дамшлт хойр зун дарандан авсмн. Тедн услвр һаз- рт чигн көдлцхәв. Тегәд цуг механизминь медҗ авад, көдлдг дас- цхав. Дәкәд хөөнә кирһәнд бас орлцад, хө кирһдг болцхав. Эдниг һардҗ көдлдгнь — услвр һазрт Чонын Баатр Цаһан хойр. Хөөнә кирһәнд совхозин парторг Бор Манджиевич ах хөөч Манҗ Тавуно- вич хойр билә. Хойр җилә дамшлтын сурһулян төгсәчкәд, «хө кирһдг һурвдгч разрядта мастер» болн «тракторист-механизатор> гисн цааста школурн хәрҗ ирчкәд, классиннь хург деер цуг клас- сарн «Царн» совхозд одҗ көдлнәвидн гисн шиидвр авцхасмн.

Тер хургтнь «Царң» совхозин директор Босхмҗ Маштыкович, бригадир Инҗин Цаһан, механизатор Кошманов Иван эдн ирҗ орлцсмн. Тиигҗ «Царң» совхозд хөр һар көвүд-күүкд ирҗ хөөчнр, саальчнр, трактористнр, мелиоратормуд болҗ күч-көлснәннь хаал- һан эклсмн.

Баһчудын то өсв. Урднь экләд бәрҗәсн культурин бәәшңгиг эдн көдлмшиннь хөөн ирҗ тосхад, һурвн сарин дунд босхад авчкв. Шин бәрсн дөрвәһәд өрәтә гермүдт баһчуд бүүрлцхәв. Эдниг ирсә- рә совхозин баһчудын җирһл шуугата, дуута, биитә, серглң болв. Асхн болһн культурин Бәәшңд баһчуд, медәтнр хурҗ нәр-нааднд орлцдг болцхав. Арслан Валерий хойрт Байчха нег хораһан сулд- хҗ өгв. Баһчуд орсн гермүдиг бийнь өдр болһн одҗ пгинҗлсн дее- рән, гер болһнд аптечк һарһад, ах медсестрадан шишлң теднд оньган өгхәр даалһвр өгв.

Чонын Баатр совхозд ирҗ көдлҗәсн көвүдлә күүндәд, кен яма- ран сурһульд орхар, ямаран специальность авхар бәәхинь медҗ авчкад, заочн гүн сурһульд ортн гисн селвг өгәд, Ростовин, Став- рополин, Волг.оградын, Москван селәнә эдл-ахун болн политехни- ческ институтмудын тускар келҗ өгәд, кемр цаарандан сурһуль дасхар бәәхлә удхм биш, ирх намрас авн эклхмн гисн селвгән өгв.

Тиигҗ «Царң» совхозин көдлмшчнрин бүлд шин, дундын школ төгсәсн баһчуд ирҗ ик байрта немр болсмн. Хойр җил кодлчкәд, Саарла Арслан Сарайкин Валерий хойр Новочеркасск гидроме- лиоративн институтд шүүврән сәәнәр өгәд орцхав. Пашенко Люба Рябов Петр хойр Ставропольск селәңә эдл-ахун институтд зоотех- никиң специальность авхар орҗ сурцхав. Наадк көвүд, күүкднь чигн бас заочн техникумст, институтд орцхав. «Царң» совхоз деер ах сурһуль дасҗах баһчудт, дөң болх консудьтационн пункт Став* ропольск селәнә эдл-ахун институт бүрдәв.

Совхоз дундын школыннь һурвн давхр герән дуусад арвдгч класс секв. Элстәс ирсн баһчуд хошад.җил тахшад, көдлчкәд, хоорндан эвән оллцад, совхозд шин өрк-бүл өндәлһв. Больницин шин гер бас бәргдәд дуусгдв. Әәдрхнд эмчин сурһуль төгсәсн Босхмҗин күүкн Кишгтә экиннь өөр ирҗ, бичкдүдин эмч болад көдлмшән эклв.

Совхозин директор Саарла Босхмҗин өмн дәкәд нег ик төр босв. Баһчуд өрк-бүл өндәлһҗәнә. Теднд бәәдг гермүд бәрх керг-

128

тә. Тер төләд, совхоз җил болһн орн-нутгин өгсн зураһан цуг хал- харнь күцәһәд, орута эдл-аху болх зөвтә. Тер цагт гермүд бәрх арһ совхозд учрх. Тер тоотыг Босхмҗ Маштыкович көдлмшчнрин, комсомольцнрин, коммунистнрин хург деер, селәнә күч-көлсчнрин депутатнрин Советин сессий деер, онц специалистнрлә тәвҗ күүн- дәд, зөвән авад, района ах йоснд одҗ медүләд күргдмн. Директо- рин, олна уха-седвәр медсн көдлмшчнр ик гидгәр шунҗ көдләд, совхоз «Царң» услвр һазрасн ик өвс һарһҗ авдг болснас нааран һурвн җил болв.

Совхоз райондан биш, цуг республикдән нүүрлгч эдл-ахуд хүв- рв. Совхозин цутхлң өргндән, утдан сунад, олн шин гермүд бәрг- дәд, сарсасн хамтхаста көк модна дунд гермүд үзгддгән уурад, битхрәд одв.

Нәәмдгч тавн җилин зура күцәснә ашар республикәс Москва- һур ачллһнд йовулсн нүүрлгч күч-көлсчнрин нерн дунд «Царң» совхозас директор Саарла Босхмҗин, ах инженер-механизатор Чонын Ба.атрин, ах хөөч Манҗ Тавуновичин, мелиоратормуд Ин- җин Цаһана, Кошманов Ивана ңерд бас орв...

Түүнә хөөн Саарла Босхмҗиг кесг дәкҗ ах йоснахн дуудулад, өөдән үүлд орулхар, Элстүр авхар күүндлә. Болв, Босхмҗ Маш- тыкович иим хәрү өгдмн:

— Нанд өөдән үүл даалһхар седсндтн йир икәр ханҗанав. Биитн һазр киистә күмб. Тер учрар селәнәс балһснур һарч чадш- гов. Совхозм төлҗҗ йовна. Үр-садм өсҗәнә, зеетә болув. Удл уга көвүһән кү кехәр бәәнәвидн.

Дәкәд «Царң» совхозтн ода чигн йоста кевәр көл деерән һарад уга. Ода чигн кех-күцәх төрмүд дала. Мини, хамдан көдлҗәх үүрмүдинм күслмдн негн — өөрхн җилмүдәс зун нәәднр хөөнәс зун һучн хурһ авх, зун кеелтә үкрәс — зун туһл авх, услвр һазра-- сн җилдән дөрвн хадлһ хадҗ хурах, гектар болһнас дөчәд цент- нер буудя авх, саадг үкр болһнас һурвн миңһн тавн зун литр үс сааҗ авх.

— Тер тоот цуһар күцхлә, тегәд одҗ бидн «Царң» совхозан көл деерән зогсв гиҗ санхвидн,— гиһәд инәмсклдмн.

* ♦ ♦

«Царң» совхозин услвр өвс тәрдг һазрин аһу миңһн гектар аһута болв. Җил болһн дурндан малдан күрх шүрүн болн җөөлн хотан белдчкәд, үлүһәснь талдан эдл-ахуст өгдмн.

Дәкәд люцернә экиг «Царң» совхозас наадк совхозмуд хулдҗ авдг болв. Эн совхозин мелиоративн һазрт района дамшлтын школ бүрдәгдв. Түүнә һардачнь совхозин директор Саарла Босхмҗ болв.

Совхозин услвр һазрин аһу утдан, өргндән ноһатрад, улавтр цаһан цецгәтә люцерн өвсн йовһн күүнә белкүсцә болҗ. Зүн за- хаснь зурһан агрегат орад хадҗ йовна. Түрүн орсн тракториг бри-

129

гадир Инҗин Цаһан залҗ йовна, наадксинь баһчуд залҗ. Зузан, күнд көк өвснә валкс цувҗ унад, һазрт сунад йовна...

Үдин хотын алднд цаһан ширтә «Волга» машин эрлзәд аашсиг үзчкәд, Цаһан тракторан зогсачкад:

— 1Манахс, үдин хот болҗ одҗ. Бууцхатн. Үзҗәнт тер маши? Босхмҗ Маштыкович аашна,;— гиһәд һәрәдҗ бууһад, көк өвс ат- хҗ авад, һаран арчад, иигәрән хадгдҗ одсн һазрур һарв.

Тер хоорнд «Волга» машин ирәд зогсв. Босхмҗ Маштыкович машинәннь үүд секәд һарад, ардк үүдән секв. Тендәснь':

— Мама!—гиҗ хәәкрәд тав-зурһа күрсн йүүкнбуув. Цань сууси һунта көвүг Босхмж; Мащтыкович теврәд һар деерән авб. Күүкнәнь ду соңсчкад «Айса!»—гиһәд Цаһан^гүүҗ ирәд, күүкәв теврәд үмсв.

— Цаһан менд, эн Хоңһриг үзҗәхщийч?— болад Босхмҗ Маш- тыкович зееһән һазрт буулһв. Цаһан Хоңһриг хойр һарарн сүүһә- снь авч өргәд, хойр халхаснь умсчкәд:

— Йоста гидг баатр, йоста Арслңгин Улан Хоңһр болҗ өс- җәдгҗ зеетн,— гиһәд инәв..

Босхмҗ Маштыкович цугталань меңдләд, палаткурнь дахҗ одад хамдан хот уув. Айса Хоңһр хойриг куүкд булалдҗ авад, селәд-селәд хот уулһв.

Үдин хотын хөөн агрегатмуд дәкн күрҗңнәд көдлмшән эклв. Босхмҗ Маштыкович машиһән залад, хойр бичкнән ардан суулһад цуг аһуг эргҗ хәләһәд, өвснә өндртнь, нигтднь байрлад, дотр бийнь талвав. Дәкҗ Цаһан эднлә харһлго багцар орад, дөрвн тарвс, дөрвн һу таслҗ авад, машиндән орулад, хойр бичкнә өөр тәвчкәд, гүүлһәд гертән ирв.

. Асхн нарн суух хурдндан орад, сүүрнь улаһад, көөгтәд одҗ. Босхмҗ Маштыкович түүг хәләһәд:

— Болҗана. Өдрин дуусн көдлсн нарна бийнь муурад, амр- хан хәәҗәнә. Бидн бас эс амрий?— гиһәд Хоңһран теврәд, Айса- һан көтләд, хашаннь үүд татад орлһнлань, цааһаснь Байчха һарч ирәд, Хоңһр Айса хойриг теврҗ үмсәд, кетләд герүрн орв...

КЕЛВРМҮД

^и

Шин җилин ,өмн...

Амулң адһад-шидһәд, беш деер хорһнь ширҗңнәд буслҗасн таава деерэс шатн алдад, шарлад одсн боорцгиг дотран цаһан ширтә, һазаһан шархл өңгтә тавгд севгәр сегсрҗ авад, хаяд бәә- нә. Шаргдсн боорцгин сенр үнрнь хаҗудк өрәд бәәсн улсин хамр авад, җилв күргәд, шүлсинь зальгулҗана.

Тавгнь дүүрәд, өөдән бомбаһад ирв. һазаһас үүд харҗңнулад, ардан цанан чирсн бичкн һунта-дөнтә күүкн хойр халхнь миньчи- һәд улаҗ одсн, нусан татсн орад аашна.— Шулуһар тат эн ца- нан, цаадк герән киитрүлнәч!— гисн арднь йовсн экиннь дун соңс- гдв.

Күүкн цанан татх бәәтхә, чирҗ йовсн бүчән хайчкад, шуд заа- лур хәәкрәд орҗ йовна:

— Ээҗә! Ээҗә! Боорцг кеҗәнчи? Ас нанд, гесм өлсәд бәәв,— гиһәд, һазаһас хар девлтәһән кухнюр орҗ йовна.

— Цаһан, зогсҗа, хувцан тәәл, Деерчн ху цасн, көлчн бас ца- сн,— болад экнь ардаснь дуудҗана.

— Оо, ээҗин күүкн күрәд ирвч, наар-наар. Чамд гиһәд түрүн бослнаснь дееҗ өргчкләв. Мә, көрч одҗ, наар, мә,— гиһәд ач күүк- ндән хуц дуралһҗ кесн боорцг атхулад оркв.

Энд суусн улс цугтдн эмгн күүкн хойрур хәләлдәд, йосан һар- тан бәрнә гидг басл сән юмнҗ. Эн хойр ю санна, терүгән күцәх- днь харш болдг күн эн герт уга. Негнь көгшн, наадкнь бичкн, гиҗ санҗахнь ил теднә хәләцәр, нүл уга инәмсклсн чирәһәрнь медгд- җәнә.

Ардаснь орҗ ирсн экнь, цанынь орулад, өмнк өрән булңд тү- шүләд оркчкад, күүкән боорцгтаһинь дуудҗ авад:

— Ээҗ, мендвт,— гичкәд, деерк девлинь тәәләд, көлдк ишкә һосинь суһлад, диван деер суулһв. Урднь мел тагчг, негл хаҗуднь төрүц күн уга кевтә, кухньдан бәәсн Амулң, ода үүдән секчкәд:

— Ээҗин күүкн, цә унчи? Аль үс унчи? Саахна чамд гиһәд цөөкн бөөрг келәв, хәлә, мартҗаҗв, бөөрг иднчи?— болад, цеңнсн дууһдр даралдулад оркв..

— Бөөрг иднәв, ээҗ,— гиһәд Цаһан диванас шувтрҗ бууһад, хот уудг столын өөр одад суув.

131

— Цаһан, чи саахна гертәсн хот ууһад һарлахнч, альдчн ор- _хм?— гиҗәнә экнь.

— Чи нанд өдмг тосн угаһар өгләч, хар цә уулав, ода гесм өлсҗәнә,— гиһәд күүкн экләрн хәрүцҗәнә.

— Тер хот бичкн күүкдт хотый? һаза ямаран хорн киитн бәә- нә. Иим цагтан бичкн күүкдин дотркнь мел хадрһн болад бәәдмн. Су нааран, кукм. Ээҗнь күүкндән махинь машиһәр ишкәд, цаһан һуйрар ораһад, шишлң чамд гиһәд бәрҗәсн хөөнә махар келәв,— гиһәд сәәхн эрәтә нймгн тәрлкд өкәр-өкәр бөөрг модн ухрар тәвәд, ид гичкәд, босад кухнин үүдиг хаачкв.

Ик хорад бәәсн бидн:

— Хәәрхн, манд кезә. тер боорцгаснь күртхм болхви,— гилдәд инәлдвидн.

Хотан уусн, хумрнь хансн ач күүкнь көләрн үүдиг түлкҗ тәә- ләд, негл. арвн тавта сар мет маасхлзад, һарч ирәд, һартан үлдсн нег боорцган экдән өгчәнә.— Не, одал энүнәнтн геснь йосндан гү- вәҗ кевтә,— гиһәд; диван деер газет умшҗ суусн Церн авһнь ке- ләд:—Мам, маниг бичә марттн. Күүкнь цадхларн экәнасрҗана. Мана эк кезә маниг асрхмби?— болад шоглҗана.

— Арһулдҗатн! Харһнҗ үкхн угат. Мел эк күүкнлә дөрәд од- нал эдн. Гертән хар цәәһәр бәәдг болҗ эс бәәнү? Тер эк эцк хойр- тнь энүнд хот кедг цол һардго биший. Шин 'җиләс авн нааран ав* нав күүкән,— болаД Амулң; кенүр чигн хәләл уга, беш деервь боорцган көлврүлн бәәҗ келҗәнә.

Цаһана экнь Амулңгин келсиг соңсчкад, мусг гиһәд инәҗәһәд, хаҗудан бәәсн манур хәләв. Бидн нүдән чирмәд, дөңнвидн.

— Ода болна гидг эн. Цаһан нааран ирхлә, бидн ахиндән одҗ бәәхмн. Терүнд өгдг хар цәәһәсн манд өгх. Мам те'р цагт маниг нам нүдндән чигн үзшго,— гиһәд Церн инәҗәнә.

Мел. тиигәд келлһнләнь, кухняс Амулң һартан ик гүн тарелкәр дүүрң деерк халвснь борваһад хаһрсн, шар тосна үнрәр каңкнсн боорцг стол деер тәвчкәд, бердән:

-4 Тендәс цә авад кеҗ өг эднд, Шин җилд нерәдҗәх шин хо- тас амсцхатн,— гиһәд, өмнән өлгәтә йовсн цаһан фарткдан хойр һаран арчад, диван тал эргәд: — Ээҗин күүкн, маңһдурас авн энд бәәнчи? Ээҗтәһән унтад бәәхговч.

— Бәәнә. Ээҗә, пап мам хойр хама унтхмби?

— Теднчн гертән бәг.

— Кен намаг цанар чирхмби?

Аавчн чирх, авһнрчн чирх, һаһанрчн чирх,—гиһәд Амулц инәв. >

— Чи бас чирхийч?

Уга, би чиршгов. Чи намаг чирхмч. Тиимий?

— Чирнәв, авһ Цернтә хоюрн,— болад Цаһан инәҗәнә.

Тииглго, чи ээҗтәһән бөөрг идх, авһ Церн хар цәәһәр бәәх. Чидл уга нанд, тадниг чирдг.

132

— Ээҗә, авһ Цернд бас бөөрг кеҗ өг.

— Тиигхләг оңдан һара цаасн. Нанд бөөрңөгәд бәәхлә, би ча- маг ээҗтәһич хойраһитн эн гертәһич хамднь чирхв,— болад Церн инәҗәнә.

Ээҗәрн омг авчах күүкн, нам эк.талан хәләҗәхш. Диван дее- рәс бууһад, авһ талан одад, арднь һарад, кузүн деернь хойр һа- ран тәвчкәд, үүрәд йов гиҗәнә.

— Оо, ңанар темә кеҗәнчи. Сән. Темәһән асрх кергтә. Ээҗәсн дәкәд боорцг сур,— гиҗ авһнь келҗәнә. Цаһан гүүҗ одад, кух- нин стол деер бәәсн тавгас ик чигн көвәһинь чимкәд шаглҗ орксн целвг авч ирҗ авһдан өгчәнә.

Тер хоорнд, стол деерәс унсн хала бүркән ә соңсчкад, Амулң беш талан эргәд хәлән, Цернә һарт бәрүлсн целвгән үзәд:

— Эй, Церн, тер целвгән бичә эвд.,Кен чамд өгв? Терүгич-н аяртан гиичд авч однавидн. Тер өмнк тәрлктә боорцгч һашуный?

— Ээҗә, би өгләв, авһ Церн ода мини темән болҗана, тегәд хот идхмҗ,— болад ач күүкнь келҗәнә.

■ — Темән болхла, энүгән һазаран һарһчк, тенд өвсн бәәнә. Те- мән өвс иддмн. Боорцг күн иддмн. Хәрнь бичә боорцг өг темән- дән,— гиһәд, Цернә һартас целвгиг.татҗ авад, Амулң кухнюр орв.

.— Ээҗә, кенәд гиичд одый?

— Ик һаһанд одхмн, Щин җиллә иртн гиҗ дуудҗана.

— Чи однч, ээҗ?

— Одлго яахм билә.

— Намаг дахулнчи?

— Чамаһан эс дахулад, нань кенән би дахулхмби?

— Аавиг дахулый?

— Дахуллго.* Эс дахулхла, аавчн маниг керлдх.

— Чи аавас әәҗәнч, ээҗ?.

— Әәлго яахм билә. Аав көдлҗәнә. Маниг асрҗаналм.

Мини пап яһад мамас әәдви? Чи бичә альвл, мам керлдх. Балта авч өгхшйв, мамас әәҗәнәв гинә. Чи, ээҗ, аавас бичә ә. Аавиг әәлһий хоюрн.

— Уга, болшго тиигҗ. Аав манас әәшго. Чини аавчн сәнлм.

Чамд дурта, манд дурта^

— Мини пап бас сән, наңд дурта, мамд дурта.

— Терлм тер. Тиим сән бәәҗ чини папчн. Чи папанңь үгинь соңсдго болхговч, тегәд чамаг мамарчн әәлһҗәнә. Бийнь мамасчн әәҗәхш.

— Би папан соңснав, соңсдв.:.

♦ ♦ Цс

Үвлин өдр ахрхн, иигәд-тиигәд бәәтл ора болҗ одв. Амулң ге- рин көдлмшән көтрәд;— Идхтн эн, уухтн тер, наадкснь цаатн бәә- ңә, бәртн түлкүр,— гиһәд бердән өгв.

— Бидн ода ик һаһанур рдад ирңәвидн (ик һаһа гиснь Амулң-

133

гин эгчнь). Өвгн удл уга ирх,— болад үүдн талк бичкн хораһасн арсн дүртә даальң авч ирәд, дотрйь боорцг тәвәд, ик хоран үүднә өөрк дивана көл түшүләд тәвчкв. Дәкәд хәрү бичкн хораһур орад, нег шил әрк даальңд дүрхәр авч ирчкәд, хаҗуднь оркчкв, Амулң авдран уудлад, баг цацгта ик шеемг альчур һарһҗ авад, дальңдан дүрҗәнә.

— З&җ, юм мартсн угавт, цугинь тәвҗ авбт?— гиҗ бернь сур- җана.

— Ээ, одак оркән тәвхән мартҗаҗв,— гиһәд Амулң үкс гиҗ йрәд, дивана өөр бәәсн шилтә әркиг авад, даальңгин хаҗуд бәәсн күүкнәянь задһа һосн дотр дүрчкв.

Дивана дота өнцгтнь суусн Церн пиш хаһрад инәҗәнә.

— Иигтлән инәх яһвчи? «Уульсиг эвлдг, инәснәс сурдг» гидг үлгүр бәәдм. Яһад инәвч?— болад Амулң көвүн талан дәврҗәнә.

Көвүнь көк элкән авад, көләрн тиирчәһәд, инәһәд бәәнә. Цань хорад бәәсн бернь, күүкнь һарч ирлдәд:— Церн, юунд инәҗәнәч, кенәр наад бәрҗәнәч?— гилдҗәнә.

Церн элкән хойр һарарн теврчкәд, босад, даальңгин өөр одад, инәң бәәҗ һарарн зааһад:

— Мам, одак әркән юунд дүрвчи?

— Юунд дүрх билә, даальңд дүрләв!

— Альков хәләлч даальңдан?

Амулң өкәһәд, даальңган секәд хәләчкәд, алң болад:

— Уй, тадниг хәләһә бәәтл даальңд дүрләхн, аль авч и|>сн угай би, тер хорад мартҗ оркҗв,— гиҗәнә.

— Уга, мам, авч ирләт, дүрләт,— гичкәд Церн дәкнәс инәжәнә.

— Ээҗә, чң дүрләч, би үзләв,— гиһәд.ач күүкнь экиннь өөрәс ээҗүрн гүүҗ ирәд,— түүнд дүрләч, тер һаһан һоснд,— болад заа- җана.

Амулң үкс гиһәд, һос шүүрч авад, түрәднь хәләхлә, «Экстра» гидг нертә цаһан шилтә әрк емнәснь мелмлзҗәнә. «Теңгр цокг», — гиһәд әркиг татҗ һарһҗ авч йрәд, даальңдан дүрчкзд, Амулң хаҗудан элкән теврәд, инәдндәң күч-күрч чадҗасн Церниг, берән, күүкән үзчкәд:

—- Не, болцхаҗ, ээҗтн көгшрҗәнә гидг эн, ода иигәд, насн ир- хлә, тенхм болҗана, таднд зог болна гидг эн,— гиһәд күүкнүрн керлдҗәнә. >

Зуг һанцхн ач күүкнь — Цаһан инәсн уга. Ээҗиннь һарас нег һаран авад, даальңгин бүчәс атхчкад, энд тәв гиһәд ик хоран һазак үүднә ца тәвүлв.

Амулңгин нег һартнь күүкнәннь һосн бәрәтә бәәһә.— Ээҗә, һа- һан һосиг хәрү ормднь тәвчк. Эс гиж дотрнь боорцг дүрхч,— ги- җәнә ач күүкнь. Тер үгинь соңссн Церн улм инәһәд, ормасн босад, цааран һарв.

Тиигәд төвкнҗәтл һазаһас өвгн орҗ ирв. Үүд секәд орн ач күүкән үзчкәд:. - . ' _ •

134

— Аавин күүкн күрәд ирҗ,—гиһәд хойр һарарн өргҗ авад, халхаснь үмсәд, даальңган уудлад, целлофан түңгрцгтә дүүрң альм, яңһг, кампадь һарһҗ өгв.

— Ханҗанав, аав,— гиһәд, ач күүкнь халхаснь шоб гиһәд үм- сәд оркв. Аавнь негл .цаһан мөңгн арслңта таальвр кевтә маасхл- зад бәәв.

— Та мууха удвт? Аман халулчкҗ кевтәмт?— гиһәд эмгнь өвг- нүрн өөрдәд:— Хувцан өмстн ик һаһанхн ода иртхә гиҗ, бидн белмдн,— гиҗәнә.

Өвгн инәмскләд:

— Цаһан, эн ээҗчн басл үнрч, хойр цөгц әрк уучкад, һурвн зә- тин хамтхас җаҗллав, тер бийнь әркин үнриг алдл уга медҗә- хинь. Яһад дархар седсн бийнь медлго бәәхш...

— Не, үгән ахртн. Хувцан өмстн,— гиһәд Амулң өвгән адһа- җана.

— Ямаран хувцн бәәдм? Иигәд йовнав.

— Ядхдан киилгән сольтн. Тер цаһан киилг илүрдәд күүкнтн бел кечклә.

Тер хоорнд Амулң бийнь хувцан өмсәд, ач күүкән хувцлад бе- лн болҗ одв. Өвгн бас белн. Амулң ач күүкән зүн һараснь авад, көтләд һарн йовҗ:

— Өвгн эн үүднә ард даальңта юмн бәәнә. Терүг һартан ав- тн,— гиҗәнә.

Өвгн үүд секәд, өкәһәд, пол деер бәәсн күрң өңгтә даальңгиг шүүрч авад, эмгнәннь ардас һарв.

* * *

Ик һаһан гернь дала хол биш билә. һаза зөвәр дуларад, цасн невчк моктрад, һоснла наалдҗана. Өвгн эмгн хойр ач күүкән хойр һараснь көтләд, адһм угаһар йова йовҗ, ирх гертән күрч ирцхәв.

һаза ноха хуцхла, ик һаһан көвүн Лиҗ һарч ирәд, аашх гиичн- рән үзн, гүүҗ ирәд Цаһаниг теврҗ авад, үүд секәд Амулңгиг өвг- тәһинь герүр орулв.

Герт хурсн улс цуһар бослдад, орҗ ирсн гиичнрлә мендлцхәв.

— Хәлә-хәлә, Цаһан ирҗ йовна. Энлм эн, ик һаһадан күрәд ирдг!— гиһәд хойр халхаснь үмсәд:— Наар, ээҗ аав хойраннь өөр су,— гиһәд суулһв.

Сууһад, цәәһән йөрәл тәвәд ууҗатл, һаза ноха хуцҗана.

— Бас гиич аашна,— гиһәд Лиҗ һарад, Церниг дахулсн орҗ ирв. Цернә һарт даальң йовна, бийнь элкән бәрәд, инәһәд' бәәнә. Лиҗ бас хаһ ташад инәҗәнә. Ик һаһа босад:

— Юунд инәлдәд бәәнәт, домбрмуд?

Церн инән йовҗ, бәрҗ йовсн даальңган ик һаһадан өгәд, бе- шин хаҗуд бәәсн Амулң эднә даальңгиг һартан авчкад:

— Мама, пап эдн эврәннь хотта даальңган үлдәчкәд, үүднә

135

ард бәәсн бериннь даальң авч одҗ, тёгәд би ирүв,— гичкәд дәк- ңәс инәҗәнә.

— Яа, теңгр цокг, яһсн әдл хой-р даальңв энчн, нам эндүрлго бәәҗ болшго,—'гиһәд Амулң босад, батын төләд бериннь даальң секәд хәләхлә: дотрнь нег шил нарн цецгән тосн, багла мәңгрсн, арв һар альмн бәәҗ. Терүгинь үзсн Церн Лиҗ хойр хәәкрҗәһәд инәлдҗәнә.

Амулң, бериннь даальңгиг хәрү бооһад:

— Бәр, авч хәр. Инәлдлго одцхатн хоюрн,— болад ормдан суув.

Лиҗ Церн хойриг дахад гер дотр бәәсн наадк улснь бас инәл- дҗ авб.

Ирҗәх шин җил йөрәһәд, хойр-негн цөгц әрк бәрәд, гиичнр зөвәр шуугдг деерән һарв.

Амулң йөрәл тәвҗәһәд, түүнләрн харһулад келҗәнә:

— Нег җилнь орад, нег җилнь һара йовҗ күүнә насн гидгтн дарунь чилҗ одна. Ода күртл нам бийән көгшн гиҗ келсн күүг икәр таасдго биләв. Көгшрҗәхән эндр өдр медүв.

Соңсцхаһит, таанр. Саахна наа^ан, эгчүрн ирхәр саван белдәд, белгән дотрнь тәвәд, өвгн ирхиг күләһәд, белн болчкхла, мана бичкн көвүн Церн — ода һарч одсн, генткн пиш хаһрад инәҗәнә. Яһад инәҗәнәч, 'ю үзвч гихләм, шилтә әркән альд дүрвч гичкәд, улм чаңһур инәнәл. ♦

— Альд дүрх билә, даальңд,— гиһәд, уудлад хәләхләм, әрк уга. Ода яһсн болхви, нам авч ирсн уга болвзгов гиһәд маһдлхлам эн ач күүкм хәәкрҗәнә:

— Ээҗә, дүрләч, би үзләв,— гиһәд гүүҗ ирәд бичкн һаһаннь һос зааҗана. һосиг авад, түрәһинь секәд хәләхлә, шилтә әркм дотрнь мелмлзҗәнә. Уй, күн тиигҗ тенхмҗ.

Амулңгин келсиг соңссн улс бас инәлдв...

, — Не, би күүкд күн өдрин дуусн герин көдлмшт даргдад зүү- лснч болслив; Эн өвгнчЯһад зүүлҗәхмби? Тер берйн даальң авад йовх,— гиһәд өвгнүрн уурта кевәр хәләҗәнә.

—• Би альдас меддм, кенә даальң-үүднә ард бәәсинь, шүүрәд, һарларн харһсинь авлав. Дәкәд биичн, намаг әрк уучкҗ гиһәд, не- гл һууҗмулан харсҗах һалун кевтә күзүһән суңһад, шиигәд бәәх- ләч, адһад, бәрсән авад һарлав,—болҗ өвгнь үгән өгчәхш.

— Не, гем уга, эйтн шин җил орҗана, шин җиллә йирин кесг акад инәдтә йовдлмуд күүнд үзгддгнь худл биш, Амулң эднлә болсн йовдлмуд шин җилдән инәдтә-наадта, шогта дөгәтә бәәтхә г-ив тер. Терүнд му юмн уга. Маанрңг көгшрсиг медүлшго эн Ца- һанла әдл ачнр-җичнр бәәхлә, түүнәс даву нань ямаран байр манд кергтәв,— гиҗ көләд, йк һаһань Цаһанд хуц, жола боорцг һарһҗ өгәд,— хуцан цандан татад, аав ээҗ хойран суулһҗ авад, җола- һан зөв эргүләд, шин җиллә хәрәд од,— гиһәд толһаһинь илв.

136