У. Илишкин

ТЕЕГИН ҺӘРД

ПОВЕСТЬ

Хальмг госиздат элст 1964

Илишкин Улан Кузнецович

Степной орел

Повесть на калмыцком языке

Редактор А. Г. Б а л а к а е в.

Художник Н. М. П а н а с юк.

Худ. редактор Н. Д. Б у д н и к о в.

Техн. редактор Я. Ф. Г а й д а ш.

Корректор X. А. Б а д м а е в а.

Калмыцкое государственное издательство, г. Элиста, 1964 г.

Сдано в набор 2.VI-64 г.

Подписано к печати 23.VII-64 г.

Уч.-изд. л. 1,7. Печ. л. 1,91. Бумага 60Х84 ¹/₃₂.

Тираж 1000 экз. Заказ № 3392.

К01635. Цена 5 коп.

Краевая типография, г. Ставрополь, Артема, 18.

ҮҮРИНМ ТУСК ТЕМДГ

Енотаевск. Тигхд тер Шин балһсн гиҗ нерәдгддг билә. Бидн, детдомд асрмҗд бәәх бичкдүд, өрүн болһн гишң, шовһр чирәтә, теглг нурһта баһ наста күн улускомин цаһан гер хәләһәд һарсиг үздг биләвидн.

Маниг үзхләрн тер күн ормдан зогсад, дуудҗ авад, мана сурһуль даслһиг болн бәәх-бәәдлиг соньмсҗ сурдг билә.

Тер — Илишкин Улан Кузнецович бәәсмн. Тигхдән Улан Кузнецович Баһ-Цоохра улусин намин (партин) зөвллин (комитетин) сегләтр көдлҗәлә.

Шин тогтсн Хүүвин (советин) йосна түрүн күнд җилмүдт олн-әмтн дунд гегән-герлин, цәәлһврин болн эдл-ахуг өөдлүлҗ авх ик төр тер цагин һардачнрин өмн бәәсмн.

Илишкин Улан Кузнецович бәәрн һазрин нүүрлгч көдлмшч, тәрәч улсин дөң-нөкд олзлад, Баһ-Цоохра нутгин намин (партийн) бүрдәмҗин (организацин) чинриг икәр өөдлүлсмн.

Түүнә хөөн Улан Кузнецович «Таңһчин зәңг» гидг соньна (газетин) шалһачнь (редакторнь) болҗ көдллә. Би бас Илишкинлә хамдан тер соньнд (газетд) көдлҗәсн учрар Улан Кузнецовичиг ямаран күн бәәсинь сәәнәр меддгт бийән тоолдг биләв. Тер намин (партийн) көдләч,

седкүлч (журналист) билә, болв... болв бичәч бәәсинь шиңкән эн җилин эклцәр медүв.

Хальмг госиздат нанд хәләтн гиҗ «Теегин һәрд» гидг бичкн түүк өгв. Экләд умшхла, түүкд бичәтә тоот намаг цань угаһар байрлулв. Бидн мана хальмг улсин нерәрн туурсн үрн — Ока Иванович Городовиковин тускар, терүнә бийинь бичсн тодлврмудас болн урн үгин чимлһәр бичсн олн бичәчнрин зокьялмудас тодрхаһар меддг биләвидн. Болв эн «Теегин һәрд» гидг бичкн түүкәс би мана эңкр үрнә, үүрин, һәрдин баһ цагин күнд, түрү, зүдү бәәдл-җирһлиг оньгта сәәнәр медв.

Хальмг улс келдг: «зөв махлад — толһа талвадг, зөвтә үгд — зүркн хандг». Тер мет эн түүкин хурц-хурдн келнәс болн терүнд бичгдсн хальмг улсин урд цагин бәәх-бәәдлин авц-бәрциг умшҗ медәд, зүркәрн ханад, өрчәрн байрлад одув. Болв терүнәс үлү байр — эн түүкиг мини үр, күндтә күн — Илишкин Улан Кузнецович бичсн болҗ һарв.

Улан Кузнецович дөчн дөрвтәдән Абакан балһснд өңгрсмн. Кемр тер ода әмд бәәсн болхла, җирн дөрвтә болх билә, кесг олн зокъялмуд чигн бичхнь маһд уга билә.

Терүг — эн бичкн түүк иткүлҗәнә.

Сян-Белгин Хаср.

I.

Манц хоолын ар бийд, Сал һолын нарн үд тал, оньдин дөрвн цагт зогсл уга җирҗңнҗ гүүдг киитн булгин уста Ик-Буурла теегт, Элмт гидг һазрт малын идгәр, намрин хуучар нег хотн бүүрлҗәлә. Зүн-өмн бийәс үләҗ бәәсн салькн нигт будыг тууһад, сегәтрүләд оркв. Буднд халхлгдҗасн нарна толян хотна деер маңхаҗ герлтв. Мал-хар хәләхәр йовҗ одсн Яван өвгн, будн толрад чилгртхлә, цәәһән уухар герәдән хәрв. Яван хотнурн шидрдәд ирхлә, малын эзн Сәрсн тосад хәәкрв:

— Яван, малан күн уга хайчкад, ю хәәҗ йовнач? Мини мал үрсн, ноха хуцсн хойр кенд кергтә юмб гидг бәәдл чи бичә һарһад йов. Шулун болдгар хәрү оч маласм нег юм салһл уга хәлә. Эс гихлә чамд саалһҗах цоохр һунҗан авад, чамаг цәәһән үслдгичнь таслад оркнав.

5

Түүгинь Яван соңсҗ йовад келв:

— Хур орчкснла әдл чиг бәәҗ. Һосм ивтрәд, цуглам норад, көлм усн болҗ одв. Өрүнәс нааран халун хот ууҗ һолан норһад угав. Невчкн халун цә ууҗ, дәкәд цуглаһан хагсаҗ авс гиләв, — гиҗ келн, мөрнә туруншң төгрг хоңшарта хальмг һоснь уснд норсн, сав-сав ишкәд герүрн орҗ ирв.

Һалын көвәд сууһад һосан тәәләд цуглаһан мошкад оркхлань, өткн хар киртә усн һооҗад бәәв. Өрм уга үсәр үслсн шиңгн цәәһән ууҗ суутл, Явана гергн — элкм өвчәнә гиҗ орндгиннь көлин өөр, герин зүн бийд яхлад суув.

Яван күцс хагсад уга өлвр чиигтә цуглаһан хәрү цуглад һосан өмсчкәд, гүүҗ һарад хоша-холва нег хотнд бәәдг эмг сурад, элкнь өвч бәәсн гергнәннь өөр авч ирҗ үлдәчкәд, мал орв. Гергнәннь элкнь өвч бәәх, ардан юн болна, көлән бүрн-бүтн татну гилч, көвүн һарну гилч, күүкн һарну гилч — гиҗ санад Яван йовҗ йовад, үкрмүдән эрт тууһад орулад авч ирв.

6

— Малд хот идүлл уга, шар герлә көөҗ авч ирәд, эцәҗ алхар бәәнчи?.. Мини кишг хусхар бәәнчи, би чамаг унтулл уга сөөдән эн малыг манулад орксв,— гиҗ Сәрсн уурлв.

— Гергнәм элкн өвчәсн, ардм юн-күн болҗадв гилч гиһәд, герәдән тачал татад торч бәәҗ чадл уга, малыг эндр эрт тууһад орулчкув. Сәрсн өвгн, нанд бичә уурлтн. Эндр би гер зуурк кергән күцәсв,— гиҗ Яван зөв-учран күргв.

— Чини гергиг юн эрлг авад одх билә! Элкнь өвдҗәнә гиһәд юуһинь нанд келнәч? Өвдсн элкн зогсад одх. Гертчнь кедг чамд юн бәәдм? «Гертчн чамд нег бүтн шиләвр угалм. Адгтан һазачн хуцдг нохан кичг угалм» — гиҗ бурад Сәрсн өвгн герүрн орҗ одв.

Сәрснә му келлһн чикнәннь һазаһар одад бәәв. Зуг ардм юн болв гилч гиҗ ухалад, герүрн Яван гүн алхад орв. Герүрн орад ирв. Гергнь сән төр болчксн, орндгин өмн бийд һазрт яссн орн деер, некәһәр кесн көнҗлин ноосн бийинь һазаран һарһад хучсн кевтнә. Орҗ ирсн Яванд Чүкәдә эмгн келв:

— Хәәмнь, хүвтә юмн бәәҗч. Танаһас

7

көвүн һарв. Ут наста, бат кишгтә, олн дүүнр ардасн дахулҗ, олнд туста болтха.

Чүкәдә эмгн йөрәл тәвәд, һаран намчлад суув.

Тер эмгнә үг соңсн бийәрн байрлад, бичкн настаһасн авн күүнә малд йовад, мухла болҗ, зовлң үзҗ йовсан Яван бичкн агчмд мартв.

Җилин өрәлин заргдлһна көлсн гиҗ нег хө болн нег арслң мөңг Сәрснәс Яван авад, Ик-Буурла хурлд ирәд, Самвр гелңгә герүр орҗ ирәд, үүднә өөр барун өвдгән дарад, махлаһан авад хойр һаран намчлад суув.

— Юн кергтә ирвч? Керг-үүл бәәхлә кел, гиҗ Самвр гелң сурв.

— Гелңгин зергәс, манаһас көвүн һарв, таниг көвүндм нер өгтхә гиҗ ирләв. Дәкәд альк өдр һал тәәҗ болхинь бичгт үзүлс гиләв, болҗ Яван зөв-учран күргв.

Самвр гелң зурхан бичгән ширә деер тәвәд, бүсәсн унҗулад хавчулсн цаһан мөңгн чаврунасн цав авад, зузан дөрвлҗн деер зәмләд суув.

8

Нүдән аняд, нег һарарн нег һариннь баһлцг бәрәд, хойр урлан гүвр-гүвр гиҗ көндәһәд ном дотран умшад хойр һариннь хумха, эркә хурһдан цавдад, нүдән бүрилһҗ хәләв. Ширә деер кевтсн зурхан бичгән авад, нааран-цааран секәд хәләҗ бәәһәд:

— Көвүндчн Ока гиҗ нер өгхмн, һалын окн теңгриг хулһн сарин арвн хойрт тәкхмн, — гив.

Яван өкәҗ босад, үрвәд ишкәд гелңгин өмн ирәд, хойр һаран маңнадан күргҗ намчлад, маңнаһан ширәд һурв күргҗ мөргәд, өврәсн нег арслң һарһад, гелңгин ширә деер тәвҗ, гелңгәс әдс авб. Гелңгд нурһан өгл уга һаран намчлҗ бәрәд, хооран үүднүр цухрҗ һарв.

Хулһн сарин арвн хойрт Яван хөөһән авч ирәд, гедргән тәвәд, ардк хойр көлинь Боолә көвүһәр татулад бәрүлчкәд, өмнк хойр көлинь нег һарарн эврән бәрәд, нег һарарн өрчинь хадрад хайчкад, һаран орулад улан һолынь таслв. Хөөг удл уга өвчәд авчкад, дотрк цусинь хөөнә гүзәнд дүүргәд кев. Барун өмнк көлиннь шиириг нуһлҗ авл уга, нег бийдк хавсдинь көлтәһинь һарһад, тер көлиг даальң дотр тәвәд, даальңгас шииринь

9

үлү һарһад оркв. Хөөнә махиг дайллһна көләс бишңкинь бүклднь чанв.

Үд давҗ йовх цагла Самвр гелң ирв. Гелңгиг сүүһәснь авад, дөң болад, герүр орулв. Барана өмн делгсн цаһан ширдг деер һарад гелң суув. Гелңгд әрк мах тәвҗ өгв.

Гер һулмтыг төгәлүләд элдсн шаврар зел татад күрә кев. Элдсн-нухсн һуйрар цөгц кеһәд тулһин һурвн шиир тус шаврар кесн күрә деер зул шатав. Бас нег тиим зул шатаҗ көл богц тусаһур орндг дор тәвб. Һулмтын өөр шатчасн һурвн зулын хаҗуд бәәсн арвһр шарлҗнд цаһан хөөнә ноос торһҗ — залм хатхв. Хөөнә хаальсн хорһ, сүүлин өөк һалд тәвб. Мөлҗҗ орксн өвцүнә ясиг һурвн таласнь темән утцар келкҗ уяд, дотрнь өөк дүрәд деернь шаһа чимг тәвәд, саңгин идә болн цаһан идә кеһәд, деерәснь хөөнә семҗн өөкәр цуглад бас һалд тәвб. Өөкиг һалд тәвхлә, һалын заль хәәснәс деегшән давҗ келән җилвкүлҗ шатв.

Герин барун бийд суусн дөрвн-тавн залу хөөнә дотриг модн тевш дотр көшгләд, гүзәнд чансн цусинь дотрнь хутхв.

Хөөнә толһа, барун бөөр, нег зүсм нуһлур керчҗ авад эн һурвар дееҗ бәрүлв. Дәкәд хөөнә һадр махна сәәнәснь гелңгд зооглтха гиҗ өгв. Нуһлурас болн өөкнәснь өвгдүдт неҗәд керчм һар деернь тәвҗ өгв. Элкн, мөөрсн, өөкн, бор махн дөрвиг керчәд зулд өргв. Гүзәнәс болн һолһаһас бичк-бичкнәр керчҗ авад, үүднә хоорнд зогсҗасн бичкн күүкд, көвүдт бәрүлв.

Яван, шиириг даальңгин амнас шошалһҗ һарһад, даальңгдан чанчксн зүрк, мах, оошк, өөк дүрҗ авад, гелңгин дару одад суув. Гелң дарунь ном экләд умшв. Даальңган өвр деерән бәрәд хөөнә барун өмн көлин шиириг әмтнд үзүлҗ шошалһад, Яван шатчах һалын заль тал нег хәләһәд, ардан одахн һарсн көвүн тал нег хәләһәд сууна.

Гелң номан умшад төгсгәд ирхләрн, адһл уга альхан ташад бәәв. Өмнән тәвчксн цаһан һуйрин буудяһас һурвн хурһарн чимкҗ авад, цацад оркв. Тиигҗәһәд, гелң — хүрү! — гиҗ хәәкрв. Гелңгиг дахад цуһар — хүрү, хүрү! — гиҗ һарарн дайлн бәәҗ хәәкрцхәв. Яван бас даальңдан бәәсн хөөнә көлиннь шиириг шошалһҗ дайлад —хүрү! — гиҗ хәәкрв.

11

Үкс босад, барана өмн үүдн хоорнд, һулмтын өөр оч Яван — хүрү! — гиҗ хәәкрәд, үүдән хаав.

Хүрүләд төгссн хөөннь, Яван даальң дотр бәәсн хөөнә зүрк авад, даальңгин амнас зүркнә үзүр үлү һарһад, цуглҗ атхад, үүдн хоорнд бәәсн күүкд, көвүдиг — зүрк ирҗ үмктн — гив. Бичкдүд, неҗәдәр одад өвдглҗ сууһад, зүркнәс хазҗ авад, хооран һарад бәәцхәв.

Бөкәд ирсн зулмудыг орндг дорас, һулмтын көвәһәс авад, һалур хайчкад, көшглсн хөөнә дотриг түүнд бәәсн улст түгәҗ өгв. Дарунь шөл түгәв. Сәрсн өвгн һал тәәлһиг төгсгҗ оркхла, шөлән уучкад йөрәл тәвб.

— Төрсн көвүнчн ут наста, бат кишгтә болҗ, му күүнә арһс түүҗ, дунд кишгтин мөр тохҗ, сәәнь аду манҗ, байна кишгд күртдг номһн сән залу болтха.

Гелңгән хөөнә чансн ууцар зооһад, тооһад йовулчкв. Наадк улснь тарад гер-герүрн хәрв. Сәрсн өвгн малан ора болтл шулун оч орулҗ герүрн авч ир гичкәд бас хәрв. Тер хөөнә махнас көлән татсн гергнд хотан амтлх нег чигн юмн үлдсн уга.

12

Терл чиидм цә, күүнәс боз сурҗ авад, хөөрмг хольҗ ууһад, сааҗ уух үснә төлә заргдад бәәв. Гериннь деевр, туурһнь эләд, харлад, хаһрад, нег бийәрнь орсн салькн талдан бийәрнь һардг болад, терл герән бүтдүлх, хотан болн хувцан ясхин арһ хәәһәдл, күүнә малын ард җил болһн йовб... Ока өсәд, нәәм-йис күрәд ирв. Эцкдән дем болхар сарин неҗәд арслңгас яльчд орв. Үвл зун уга йовҗ эн цаг бәәдл хүврдг уга, бәәсн бәәдл нег кевәрн бәәдг болҗ медгдәд, зарц болад кесг җил көдлв. Окан нег уудьвран һарһдг юмнь, зәрмдән күүкд, берәд, көвүд цуглрад нәр-наадн болхла, домбрчиг көшәһәд бииләд оркдг билә.

Экнь некә сәвәд, хөөнә арсиг җөөлткҗ имрәд, күүкд-шуухдтан, залудан девл уйдг билә. Хөөнә арсиг җулһлад сәрс кеһәд, сәрсәр шалвр уяд, бийдән сәрсн дах уйҗ үмсдг бәәсмн. Үксн малын күшәс шүрүсинь авч, тер шүрүсәр утц кеһәд, хальмг һос гер-бүлдән уйҗ, хувц-хунринь бүтдүлхәр басл зүткҗ аху кеһәд, хотна улсас сүүлд унтад, әмтнәс түрүлҗ шар герлә босдг билә.

13

II.

Гер авх насн ирв. Саак хурлд оч зурхан бичгт үзүлх кергтә болв. Яван хурл орад, Самвр гелңгәһүр ирәд, үүднә өөр чөкләд һаран намчлад суув.

— Юн керг болҗ одв, кергтә болхла, кергән кел, — гиҗ гелң зәрлг болв.

— Гелңгин зергәс, көвүм ода өсәд, хөр күрч йовна. Цергт мордтлнь гер авч өгс гиләв, наснь тусх, евәл җил үзүлхәр танд ирләв, — болв.

— Көвүнчн юн җилтәв?

— Көвүм моһа җилтә болдмн.

Зурхан бичгән үкс гиҗ авад, хәләһәд дотран ном умшҗах бәәдл һарһад, хоолан ясад, халцха өргән илҗәһәд келв:

— Моһа җил һарсн залу күүнд така җил төрсн, дөрвн насн дү күүкн евәл. Әрк зөөҗ зәңг орулхд, дарук Ноха сарин зурһан, арвн нәәмн хойр өдр сән болхм гиҗ зурхад бәәнә — гив.

— Үкр җил төрсн күүкн болхла, невчкн харшин ясврта. Наадк җилмүдт төрсн күүкн болхла, җирһл үзш уга харш, — гиҗ Самвр гелң цааранднь зәрлг болв. Яван бәәсн цаһан мөңгн хойр арслңган тәвҗ мөргәд хәрв...

14

...Келсн күүкән буулһх болзг ирв. Золһвч, хулд хамгинь күүкнә эк-эцкднь, төрл-саднднь зөөһәд өгчксн, ода хүрм авч оч, күүкән мордулҗ авх цаг болв. Худ өвгнь көвүнә эцкиг хүрмд иим юм авч ир гив:

— Нег мөр алад, негиг әмдәр, һурвн хөөнә мах, һал тәәх хө, тавн яршг балта, һурвн яршг кампадь, хөрн бедр хальмг әрк, һурвн бедр орс әрк, үмскүл үмскүлин кенчр, күукнә экд шалвр, тавн тулм боорцг, һурвн тулм тоһш, хөрн багц хальмг цә, һучн сииц альчур...

Хүрмд авч одх юмн ик. Бийд мал-гер уга тоота, сүл дөрвн-тавн җилд цуглулсн хойр-һурвн үкр, хойр-негн мөрнь эн юм-күм хүрмд авч одхд күрш угань ил медгдв.

— Юуһарн иим ик юм авхв би, — гиҗ гертән иртлән Яван өвгн чееҗләрн күүндв. Гертән ирәд эмгндән кедү юм хүрмд авч одхан келәд, Яван нульмсан арчад суув. Ока үкрән хәрүлҗ йовад, — ода юунь арһар хүрмән күцәҗ өгх юмб — гиҗ санад, дотрк ухаһан күүнд келл уга бәәв. Дәкәд келсн күүкән үзәд уга, негнегндән дуртань дур угань медгдәд уга

15

билә. Кезәнә тер цагт болхла, көвүнә эцк хулд, хүрм зөөһәд күүкнә дуринь сурл уга, күчн бишәс гер-бүл кедг билә... Сәрсн өвгнәс нег көлнь бокр яста, арвн негн наста буургч гүүһинь далдар сурхар Яван теднә тал одв.

— Күндтә Сәрсн, тана буургч гүүг хүрмд алҗ авч одхар, танас хулдтн гиҗ сурҗ йовнав, — гиҗ Яван цәәлһв.

— Мини буургч гү хулдҗ авдг юн кишг чамд бәәдм. Чи көвүтәһән хоюрн ода нег җил мини мал хәрүлхлә, тегәд өгч болх. Эс гихлә, мини буургчна сүүлднь күрч чадх угач, — гиҗ байн деерлкв.

Арһ уга. Ода нег җил малынь хәләх болҗ зөвән Яван өгв.

Хоша-холва хотна улсас йовҗ, өвгн эмгн хойр демнүл цуглулв. Гер болһн неҗәд хәәсн әркән нерҗ, бөрвд кеҗ авч ирҗ өгцхәв. Бас арһлад-хорһлад, әмн-күчән һарһҗ зүткәд, хүрмд авч одх юм-күмән цуглулад авцхав...

Ик-Буурла әәмгин хурла, Самвр гелңгәд ирҗ, күүк мордулх өдр хәләлһв, Самвр гелң терл зурханнь бичгән өмнк кевәрн хәләһәд келв:

16

— Күүкиг нарн һарлһнла урлдҗ булахмн. Күүк дүүрхд туула җилтә күн ивәл болҗана. Күүк мордулхд кер һалзн мөрн ивәл. Эн бичгт бәәсәр күүкән буулһҗ авхла, зеткр-аюл харһш уга гисн бәәнә, — гив.

— О, хәәрхн, лам-багшин, олн бурхдын евәл өршәтн, — гиҗ үкс босад цаһан мөңгн нег арслң тәвҗ мөргәд Яван хәрв...

Хүрмән ачад, худ өвгнә һаза ирәд буув. Хүрм толһалҗ ирсн Манҗ залу, хүрмд ирсн улсиг дахулҗ орад, дараһан олҗ сууцхав. Худ өвгнәхн, ирсн улст ик хар далһа хәәснд хальмг цә чанв. Цә буслхин алднд, һар бәрлдв. Хүрм толһалҗ авч ирсн Манҗ цаһан альчур, цаһан мөңгн, шар зус һурв авад, күүкнә һазрин Дегә гидг күүтә һар бәрлдв. Манҗ келв:

— Ург элкн мет, уснь заһсн мет, татв чигн тасрш уга, матилһв чигн хуһрш уга, цаһан альчурла әдл цаһан хаалһта болҗ, цаһан мөңгнлә әдл мөңкрҗ, шар зуснла әдл наалдңһу бат, шар тоснла әдл хәәлңгү, батта сән садн болый гиҗ барун һаритн сурҗанав. Хол һазриг өөр кеһәч-мөрн эрднь, хойр күүг иньг болһагч-күүкн эрднь гидг. Танад күүкн эрднь бәәнә, манад көвүн эрднь бәәнә.

17

Җилин сәәһинь үзүләд, сарин сәәһинь сәкүләд, өдрин сәәһинь ончлад, бурхн номин зокалар болый гиҗ ирвидн. Арвн җилд алдрш уга, хөрн җилд хольҗш уга, тәвн җилд тасрш уга, батта сән садн болый гиҗ барун һаритн сурҗанав.

Күүкнә һазрин Дегә келв:

— Ээҗнр болн аавнр, ахнр болн дүүнр, эн күн иигәд садн болый гиһәд, барун һарим сурад бәәнә. Күүкнә бийнь баһ наста, күүнд өгч мордулхас бичкн. Арвн зурһа күрсн күүкән ода нег җил бәрх санатавидн.

Манҗ түдл уга эврә зөв үгән һар бәрлдҗәх Дегәд болн күүкнә эн хүрмд цуглрҗ ирсн төрлмүдтнь цәәлһв:

— Седкл уханд сеҗг уга болхла, сервкәһәр ки ордг уга гидг биший. Алдрш уга садн болҗах бидн амр сәәхн төр күцәхин төлә, бамб цецгин зала мет бадрулҗ, батта сән садн болый гиҗ барун һаритн сурҗ бәәнәв.

— Күүкнә бийнь күлглзтхә гиҗ сандгмдн, баһ бичкн насндан холд һартлан, нег җилин аңхунд невчк болвсртха гиҗ шиидләвидн.

18

Болв, мөңгнлә әдл мөңк, зуснла әдл наалдңһу, татв чигн тасрш уга, матилһв чигн матиш уга, төрл болый гиҗ зөв өгч бәәнәв, болҗ Дегә үгд багтв.

Зүн бийд зогсҗасн Цомрха, Дегәг эн сүл үгән келәд оркхла, күрч ирәд Манҗ Дегә хойран һармудыг салһҗ оркв. Түүнь дару Манҗ Дегә хойрт ик далһа шар ааһсд дүүргәд әрк кеҗ өгв. Теднә өмн модн тевшәр дүүрң мах тәвб. Тер хойрас авн экләд хүрмин әрк, мах экләд ууһад, идцхәв...

Күүкнә һазрин улсас негнь, эврә үүрин күүкдтәһән бултҗ одсн мордх күүк хәәҗ олҗ авч ирхәр һарв. Ока бийләһән ирсн көвүдтәһән, бултсн күүкдиг бас хәәҗ мордв. Сала-сартг үлдәл уга, асхнас авн өрин өмн күртл хәәһәд, өр шарлхин өмнхн күүкдиг Манцин һолын хулсн заагас олҗ авцхав. Мордх күүкиг үүрин күүкдтәһинь герүрнь авад һархла, күүкд һолан цокад экләд уульцхав. Күүкдиг хүрм болҗах герүр орулад авад ирв. Тедн герин зүн бийд баглрад сууһад улм чаңһар дууһан һарһҗ уульцхав. Мордх күүкн толһаһан, чирәһән, амнас бишңкинь, ик альчурар ораһад боочксн, наадк күүкдәс дууһан деегүр авч эңсв.

19

Мордх цаг шидрдәд ирв. Күүкнә бергд, хәрд очах күүкән үдшҗ ду дуулцхав.

— Күүнә һазртн күчр биләл,

Көлиһән чаңһаҗ ишктн.

Күүнә ээҗин келнь —

Күцсн тоңһргин ир-л,

Эврә ээҗин келнь —

Элсн тоңһргин ир-л,

Мөрнә чикн хойр болв,

Мордх цаг негн болв...

Һаза мөрдән тохад, тергән зүүһәд белн болҗ оркв. Күүк дүүрх күн кер һалзн мөриг тохад, татур олңгинь тасртлнь татад, эмәлин ард һарч мордад, герин үүднә өмн бийд, мөриг нарн һарх үзг хәләлһҗ зогсав. Уульҗ бәәх күүкиг хойр һартаснь атхад, чирн көтләд авад һарв. Күүкнә бергд, маля, бура авад күүк чирҗ һарч йовх улсиг толһа, элкн, нурһн гил уга цокв. Үр күүкднь булагдҗ йовх күүкнә һар, хормаһаснь татлдҗ чиргдцхәв. Күүкиг һарһад авад ирхлә, кер һалзн мөрн доран зогсл уга, уудан кемләд, дөрвн көләрн тавшад бәәв. Күүкиг өргәд эмәл деер тәвәд оркхла, кер һалзниг— чу—гиҗ дәвәд оркв.

20

Эмәлин ард мордсн залу, күүкиг хойр һарарн белкүсәрнь теврәд, нег һариннь үзүрәр мөрнәннь җола залад һарм цацу, күүкнә һазрин улс нурһарнь хойр таласнь сольвн цокв.

— Уу-уу — гиҗ уулюлад күүкиг мөрлүләд һарад одв. Көвүнә һазрин улс күүк дахулҗ өгчәх эд-тавриг бийсән цокулн бәәҗ, шамдһаһар ачад, — күүкән авсн хүрм:—

— Унатахн кеернь

Уйңсн, татрңсн йовдлта, Иҗл юуһан санхларн — Хәңкнҗ телүлнә —

гиҗ дуулад, Явана бәәсн хотнур зөрҗ гүүлгв. Хотыг барун ам татад эргәд. Явана һаза хүрм ирәд буулһад бәәв. Хүрмәс ирсн улс герт орад суув. Герин зүн бийд сииц кенчрәр кесн көшг татад, һазрар орндгин девскр, көнҗл делгәд, көвүнә күүкнә ор ясв. Буулһҗ авч ирсн күүкиг көшгин ца орн деер авч оч суулһв. Түүнә өөрнь эн хотна күүкд ирҗ сууцхав. Ока һаза мөрд хәләһәд, орад һарчах улсиг тегшләд хурдлад бәәв. Яван эмгтәһән хоюрн герт дүүрәд суусн улсиг тегшлв.

21

Буулһҗ авч ирсн күүкнә ардас күргүлин улс ирв. Тер улсиг тооҗ, барана өмн суулһв. Күргүлин улст әрк, мах тәвҗ өгв. Хүрм ачҗ одсн улст чигн бас әрк кеҗ өгәд мах тәвцхәв. Хүрм толһалҗ оч ирсн Манҗ, нәрхн цеңнсн дууһан һарһҗ йөрәл тәвб:

— Шин гер мал болҗах көвүн, күүкн, олн көвүн, күүкдин аав ээҗ болҗ, отгтан туста, омгта сәәнәр өргҗтхә.

Тиигҗ бәәтл хурлас гелң ирв. Гелң ирм цацу һал тәәв. Ока һалын өөр далһна даальң авад чөкләд суув, Гелңгиг ном умшсна хөөннь, нәрлһ бийтә, нәрхн чирәтә, дора хәләцтә Манҗ йөрәв:

— Һал һулмтын окн теңгр евәҗ, өршәҗ, хашл торһн эктә, хан-болд эцктә, хан һалын окн теңгр евәҗ өршәтхә.

Ока далһна даальңган авад үүднә өөр оч суув. Манҗ келҗәнә:

— Алтн босх орш орҗ, һарш бооҗ, я — гих зовлң уга, ях — гих өвчн уга, цагин дунд, цасни цавд, эргин хард, өвсни көкд, зуд уга һолд нутглҗ, дунд уга дүүрң, дуту уга күцц, кишг, буйн ирҗәх болтха,— гихлә, Ока далһна даальң авад барана өмн оч суув. Манҗ йөрәв:

— Алтн босх орш орулҗ, һарш бооҗ,

22

эмәлтиг эркнәс хөөһүлл уга, хазартиг хасвчас хөөһүлл уга, дальтрсн дааһн, бультрсн ботхна буйн кишг ирх болтха!

Һал тәәлһнә хөөннь, әркин сөң түгәҗ, бәрәд дуулҗ күргв. Күргүлин улсла ирсн Цомрха залу бийдән әрк дуулад, өмннь чөкләд, ааһта әрк дора бәрәд өгч йовхла:—Э-э-дь— гиҗ дууна айс дахулад хәәкрәд:—Дун гидг иим болдмн!— гиһәд, ааһд юм үлдәл уга шавхад уув.

Окан эк эцк хойр бер буулһҗ авч ирсн улсд ханад, байрлхларн амндан юм күргл уга, демнүл гиҗ цуглулсн әрк махарн ирсн хамгиг тооһад гиич кеһәд гүүлдәд бәәв.

Ора болад, сөөннь өрәл давад ирв. Тарҗ һарх цагнь өөрдв. Муухн шамас сулхн герл һарч, захар суусн улсин чирә бүтңкү үзгдҗ билә. Неҗәд цөгц әркд күртхәр үүдн тал ирәд суусн улс, неҗәд-неҗәдәр һарад бәәв. Барана өмн суусн күргүлин улс, дәкәд хүрм авч ирсн улс:

— Энд бәәсн ээҗ-аавин зая сәкүсн гиҗ, ууҗ ханҗ, цадҗ, аньсан хәләҗ, атхсан тәвҗ, му күүкдт ут нас, мөңк кишг хәәрлтхә,— гиҗ йөрәҗ һарцхав.

Көшгин ца, орн деер, буулһҗ авч ирсн күүкн эн хотна күүкдтә үлдцхәв, Окан

23

бергд болҗ тоолгдх нег яста улсин гергд цуглрад, буулһҗ авч ирсн күүкнә тевг шалуһинь хував. Күүкнә шалуг хувахар седхлә, тер булалдад хувалһл уга бәәв. Хойр, һурвнь күүкнә һаринь бәрәд, хойр-негнь тевгинь цуцад, хойр талагшан кеҗ күклинь хуваһад, самар шүүрдәд, гүрәд, хойр шиврлг зүүлһв. Күүкн күүнә өмсдг бишмүдинь күчәр тәәлҗ авад, бер күүнә цегдг өмскв. Шиврлгинь бултулад ик күрң шеемг альчурар толһаһинь таг боолһҗ оркв.

Һурв, дөрв хонсна хөөннь, Окан үүрин көвүд цуглрв. Цуглрсн күүкд, көвүдт домбр цокҗ өгәд биилүлв. Көвүд хоорндан күүндҗәһәд, негнь:

— Бергнәннь бүркә авхла зокхм. Бергн ода шиврлгән манд үзүлтхәл, — гихлә, өөрнь суусн көвүд: — Бүркәһинь булай, булай, — гив.

Тиигәд келм бийәр бичкн бер буру хәләһәд суув. Нег көвүн үкс босҗ ирәд:

— Шиврлгән бултулҗ, толһаһан бүркҗ боосн кенчритн авч хайхм, — гин, бүркәһинь булав.

Бичкн бер бүркәһән авхулш угаһар булалдв. Бас нег көвүн ирәд дем болад,

24

хоюрн бүркәһинь авч оркв. Тер асхнас авн бер хойр шиврлгән үзүлҗ зүүдг болв...

Эн хүрмләрн олн күмнәс дем авад, хүрм зөөсн бийнь хойр-һурвн үкрәснь, хойр-негн мөрнәснь негл саалин үкр үлдв. Наадк малнь хүрмин һаруд һарч одв. Яван өвгн Окатаһан хоюрн Сәрснә мал хәрүләд, мухла болад, тер көгшн буургч гүүнә төлә хойр җил йовцхав.

III.

Окан цергт мордх цаг шидрдв. Мордх җилд, хаврин сүүләр болсн гегәнд хурлур одхар бедрв. Гегә илтклһнд Сәрсн байнахн бас белн болцхав. Гегәнд одхин өмн өдр Яван берән тергнднь суулһҗ йовулхар Сәрсн өвгнәс оч сурв.

— Чини бер суулһҗ йовдг зә тергндм уга, — гиҗ байн келв.

— Ода көвүһән цергт мордтл, көвүн бер хойрм хамдан күрәд бурхнь гегәнд баралхтха гиҗ санлав. Суулһад йовхнтн,— гиҗ Яван Сәрснәс дәкәд эрв.

— Мини тергнд сууҗ гегәнд оддг кишг буйн чини гер-бүлд цуглрад уга.

Кишг уга күүг буйни һазрт авч оддг угав бийчн. Малым сәәнәр хәлә. Нег чигн мал бичә салһ. Медвчи, Яван? — гиҗ Сәрсн уурлв. Нань үг келл уга, Яван хәрҗ ирәд:

— Ока, чи һанцхарн гегәнд одыч, цергт мордхиннь өмн лам багшин мотрт күрич,— гив.

Үкр хәрүлдг зеергч гүүһән унад Ик-Буурла хурлур Ока күрч ирв. Хар торһн, цеңкр хувц өмссн улс сүмиг барун ам татад мөргҗ йовна. Сүм дотр гелң, гецл, манҗнр бүрә, бүшкүр, дуң татад, кеңкрг цокҗ бәәнә.

Дөч, тәв күрсн наста улс баг-багар сүм эргәд, эркән татч — «ом мань бадмаа хом» — гиҗ утар татад, дууһан деер авч маань умшч йовна. Хөрн эргн наста көвүд альк күүкн кевлүн сәәхн чирәтәһинь шинҗләд хәләлдҗ, бас тер сүмиг эргцхәнә. Ока күрә дотр, сүмүр хәләҗ бәәһәд, һурв мөргүл кечкәд, нег цаһан мөңг сүмин үүднд тәвәд, сүмин үүднәс әдс авчкад, бас тер сүмиг эргв...

Хаана цергт йовх цаг өөрдәд ирв. Бийдән өмсх хувц, унх мөр күцәх кергтә болв. Сәрсн өвгн зарсндан юм өгч бәәхш.

26

Заргдсн көлсиг хүрмд авч алсн көгшн буургч гүүнлә харһулҗ бәәнә. Бийд күцәдг гер-мал уга. Дөңндг шидр төрл чигн уга.

Иигҗ биш. Бий хүв һазран хулдх кергтә, нань арһ уга. Күүнәс сурхла, күн юм өгш уга. Хүв һазран зурһан җиләр хулдад, мөр, хувц бийдән күцәв.

Хадмуднь угатя болв чигн — бәәсәрн байн, — гидг. Күргн Окаһан гиич кев. Гиич кехләрн терл әрк, мах өгәд, домбр цокад, дуулад, бииләд гиичлүлв. Тер дуд заагт, цергт мордҗах күүнд, нег дун икл тааста болҗ медгдв.

— Шар толһата үлд минь

Шаһаһим цокҗ, шарҗңнна,

Шанһа хаана цергтнь

Шар ус уулһна.

Ээҗ, аавдм эңкр наснд,

Эзн хаана цергт авна,

Үкәд, тасрад эс одхла

Хәәмнь, күрәд ирх-л,—

гисн дун экнд орҗ хадгдад җиңнәд бәәв. Хадмуднь Окад нег тәмкин түңгрцг белглв. Түңгрцгинь авхла төгәлң цацг, күсм кеерүләд хадҗ. Тер түңгрцгинь хавтхлад, хадмудларн мендләд һарв...

27

Окаг гер-бүлнь ууляд:— Хаалһдан шалтг уга, менд йовҗ, менд алтн җолаһан эргүлҗ ир, — гиҗ йөрәҗ тәвв...

Теңгин һолын урсхл көн барун бийдк эрг деегүр мордҗ йовх хазгудыг Кермн балһс орулв. Тедн дунд цергин һазрт оч йовх Ока чигн йовна. Окала мордх арвн һурвн хальмг хазг көвүдәс кесгнь цергт одл уга үлдхәр, бө удһн улст өглһ өгәд, нүдндән юм келһүләд, дотран чигн эм ууһад бәәв. Тер нүдндән юм келһүлсн, эм уусн улс гемтәд гемәрн хәрцхәв. Хәрсн улсас сән зәңг соңсгдсн уга. Зәрмнь гемтәд үкҗ, зәрмнь нүдн уга үлдцхәҗ. Теднлә йовсн Бөгр гидг күн Кермнә на күрч йовад, ааһд тәмк зуурад уув. Тәмкән уучкад бөөлҗәд, цәәлзәд зууран үлдв. Бөгриг гертнь гемтә авч ирснә хөөн, чирәнь шар даг болҗ хатад, нәрхн бурала әдл һодль болҗ эцәд үкв... Хаана цергин зовлңгас кедүнь тиигҗ зулҗ гем авч үксн болхв?

Йовҗ, йовҗ Кермнүр ирцхәв. Кермн Окад икл сәәхн, һәәхмҗтә балһсн болҗ үзгдв. Уульнцинь чолуһар тагтлчкҗ. Мөрнә тахла чолун таш-таш гиҗ харһад, керлдәд йовна. Гермүдин терз, үүднәс

28

гилвкәд нарн һарсн болад, өңгтә сәәхн тольмуд болҗ үзгдәд йовна. Уульнцар нааран-цааран йовҗах улс йир цевр хувцта болн ямтнр икәр үзгднә. Сахлнь эм деернь күрч урһсн, үлд зүүсн улс уульнцин энд-тенд зогсад бәәцхәнә. Тедн нааран-цааран йовхла, һосндан зүүсн төмрәснь шард-шард гисн ә һарна...

Мордҗ йовх көвүдиг, улан чиңглңд (вагонд) мөрдән орултн гив. Дөч һар чиңглңд (вагонд) Окала йовсн хазгуд мөрдән орулв. Хальмг хазгуд мөрдән хойр чиңглңд (вагонд) орулв. Мөрдиннь өөр бийләрн авч йовх невчкн хувц-хунран тәвцхәв, Машин көндрхин өмн неҗәд шил әрк авцхав. Дораһар әркәсн неҗәд балһад ууцхав. Машин нәрхн ду һарһҗ толһан экнд хадҗ хәәкрнә.

Хазгудыг ахлҗ йовх күн — суу! — гиҗ хәәкрв. Цуһар мөрд бәәсн чиңглңдән (вагондан) орҗ сууцхав. Чиңглңдән (вагондан) орҗ сун, әркәсн дәкәд хошад, неҗәд балһҗ зальгцхав. Машин көндрәд һарв.

Ока Сәрснә мал хәрүләд йовхларн, мөрнәс чидлтә, хурдн көлгн уга гиҗ сандг билә. Ода һурвн зун тәвн, дөрвн зун мөрдиг эздүдтәһинь, хамг юмтаһинь, бас чигн талдан тоота ачдг төмр хаалһар

29

гүүдг машин дотр орад йовхларн икл өврлһ кев. Машин дотр йовх хальмг хазгуд әркәсн дәкәд неҗәд уучкад, дуулцхав:

— Кермн¹ гидг балһснтн — Кеемсг болчкад кецүшг, Кермднь цуглулсн хазгудыг Кенә һазрур авч йовнач?

Арнзл машинднь суухнь, Аав-ээҗм сангдна,

Аңхун бичкн насндан

Арһ минь тасрна.

Наадк вагодар йовсн орс хазгуд чигн шуугад, Теңгин һолын хазг улсин дуд дуулад йовцхав...

Хальмг хазгуд, Ока чигн:

— Бурхн багш, бодь сад, богд ламин гегән, орсин хаана цергт оч йовх маниг үзҗ, әәлдҗ, манд цаһан хаалһ халдаҗ, эрүл, сәәхн менд, зовлң өвчн уга хәрүлх болтха — гиҗ дотран зальврлдад йовцхана.

Арнзл машин Польшин һазрт бәәсн, Лүвлин гувра, Яна гидг балһснд авч

¹ Кермн гидг балһсн — ода Новочеркасск гиҗ нерәдгднә.

30

ирәд, тенд зогсҗ бәәсн Теңгә хазгин 9-гч бухд орулв. Тер бухд хальмгудт үлдәр чавчдгиг, җидәр шаадгиг, бууһар хадгиг, өскә деерән барун болн зүн талан эргдгиг, һаран махладан күргҗ өргдгиг сурһв.

— Эн гегәргч империн цуг орсин төр бәргч хан Александр Николай гиҗ орс келәр хааг нерәдҗ келдгиг бас дасхв. Дәкәд негн, хойр, зүн көлән...

Соңс, зогс! — гиһәд сурһв.

— Цаачн хәәснә кө аашна, Билрхә чирәт, мөрнә махн, — гиһәд зәрмдән орс хазгуд хальмгудар зооган кедмн. Зәрм хальмгуд тер даҗрлһинь тевчҗ чадл уга, босад өмнәснь хәрүцдг бәәсн, тигхләнь тедниг демнәд, улм икәр дөөглдг билә. Нег дәкҗ Окаһар бас тиигҗ зооган һарһхар седхлә, Ока өмнәснь хәрү өгәд оркв. Нег орс хазг босад цокхан хәәхлә, амдҗаһад амарнь ташад оркхлань, тернь хойр тоңһрцглад одв. Түүнәс авн Окаг наад бәрдгән уурцхав.

Һурвад, дөрвәд сард җил болһн дәәнә эрдм дасдг цагин болзгт йовҗацхав. Польшин һазриг нааран, цааран эрәләд кесг йовцхав. Днепр, Днестр һолмудыг

31

мөрәрн өөмүләд һардгиг, мөрнәннь сүүләс бәрәд, усчад һатлдгиг чигн сурв. Тиим бәәдлтәһәр дәәнә кесг эрдм дасҗ авцхав.

Сотньг ямта күн нег дәкҗ теегт йовад келв.

— Бурхнас хулха кехлә килнц, күүнәс хулхалхла ичкевт. Болв күүнд медүлл уга авч болхмн. — Невчк тагчг бәәҗәһәд: — Мини һурвн күүкн өсҗ бәәнә, күүнд өгхлә эд-тавринь күцәхд бичкн гиснь һурвн, дөрвн миңһн арслң кергтә. Эн кергиг взводин толһачнр медх зөвтә, — гив.

Тер ахлачиннь келиг взводиннь толһачнр медв. Мөрдт арва өгдгән уурв, үдин хот өгәд, асхнь хотыг мартцхав. Терл күүкдин эд-таврт гиҗ шунҗ бәәхнь медгднә. Хазгуд тәрәч улсур оддг болв. Арваһаснь суулһар авад, эвнь харһхла, бүкл мишг кевтнь чигн авчкад бәәдг болв.

Тәрәч улс өдр, сө уга тәрәһән хәрүләд, така шовуһан хәләдгән икдүлв. Хазгуд күрәд ирхлә, тәрәч күүнә дунь тасрад, әәһәд, чичрәд: — Юм бичә көндә,— гиҗ келхән мартад оркна.

32

— «Эн хамг цуһар ямта офицерин күүкдин эд-таврт гисн үүләр кегдҗ, йовх юмн», — гиҗ Ока дотран санна.

Нег тиигәд йовҗ йовад, нег хазг тәрәч күүнә һахан өөк нөкдтәһән хулхалҗ авб. Һахан өөкинь авчкад, бочк дотр кечксн арваһаснь өкәһәд, шүүрәд авчатлнь эзн күрәд ирв. Ирҗ йовх эзиг бийдән шидрдүлл уга җидәрн әәлһәд герүрнь көөҗ орулад, һахан өөкн, арва хойринь авад һарч ирв. Асхнд хот өгл уга йовулхла, булһар даальңд һанзһлчксн һахан өөкнәс авад һолан норһчкад, эдн йовад йовцхав.

Олн юм меддг болһҗ эн хаана церг сурһв. Олн улсиг яһад цокад, цусинь асхад, нүдинь, чирәһинь көкрүлсиг Ока үзв. Туугдҗ йовх улсиг яһҗ зовлңгинь эдлүлҗ көөдгиг чигн үзҗ авб. Эн орс ахлачнр ямаран ик му, зүркн шарклм хату юм һарһсиг — эн иим күүнд хорн болх керг гиҗ күүнд келдг арһ уга. Ока эн хамгиг дотран медәд, бий дотрасн һарһл уга, санад йовдгиг дасв...

Семрҗсн нимгн цаһан үүлтә, салькн уга, нам-шим болсн дулан сән өдр. Хазгудын мөрдиг тохулв.

33

— Взводин ахлачс, мөрдән көтлҗ һартн, зогсдг бәәрдтән зерглтн, — гиҗ хәәкрв. Мөрдән удл уга тохад, һарад зергләд зогсцхав. Мөрд деернь мордулчкад, бухин хазгудыг дараһарнь зерглүлҗ зогсав. Ямтнр цуглрад, мөрн деерәс нег-негндән һаран өргҗ докья өгәд, хоорндан күүндҗ билә. Тер цагла, бухин ахлач полковник ямта күн һарад ирв. Цуглрҗ бәәсн ямтнр агчмин зуур тарҗ довтлад, эврә орм-ормдан зогсв. Бор мөртә офицер мөрн деерән гедәҗ сууһад, такан аҗрһ хәәкрхләрн күзүһән суңһдшңгла әдл, күзүһән суңһаҗ хәәкрв:

Бух (полк), номһн зогс! Нойн йозурта офицермүд! Барун бийәгшән зерглҗ хәлә!

Өргнәннь сахлан хойр талагшан хуваҗ самлад, деерк сахлан хуцин өвршң мошксн буурл сахлта полковник бухиг ирҗ хәләв. Хәләснә дару, нег хазгас хаана нер, дарукаснь хаана хатна нер, һурвдгчаснь хаана ик күүкнә нер, бас негнәснь хаана экин нер сурв. Нег хазг сәәнәр келҗ өгч эс чадад бәәхлә, — хаана гер-бүлин нер эс меддг деерәс, авч оч зер-зевинь үүрүләд, хот өгл уга зогсаҗ орктн гиҗ закв.

34

Түүнә дару, хазгудыг хойр талнь мөрнә хурдар йовулҗ бура чавчулв, мөртәһән нүк, хавчҗ орксн бура, модд деегәр һәрәдүләд, мөрнә хурдн гүүдләр гүүлгәд мөрнәс бууҗ мордулв. Городовикә Окан нерн һарв. Атхр делтә төөлтә зеерд мөрн ормасн хурдлад һарв, деернь суусн Ока хойр талан хатхсн бурасиг алдл уга чавчад йовб. Давад һарсн мөрнә хойр талнь бууҗ мордад, мөрән улм шүрүтәһәр гүүлгәд, мөрнә омруна өмнәһүр һарад, эмәл деерән тусад, эмәл деерән хойр көләрн босад зогсад, толһаһарн хатхгдад, көлән сольвҗ хаяд, өмәрән болн ардагшан тусад, танчаглад наадад йовна. Җидәр хойр талан хатхх зөвтәһинь хатхад, мөрнь хурдар гүүлгҗ йовад тусхх зөвтәһинь хаһад тусхав. Эн марһанд Окаһас сәәнәр, мөртә цергин йовдл нег чигн күн тиигҗ кеҗ чадсн уга. Ока хурдлулҗ ирәд, ормдан зогсхла: — йир эн теегин һәрд болсн юн хальмгв? — гиҗ ямтнр хоорндан күүндв.

Дегд һавшун, төвч, чиирг, серглңднь Окаг дәәнә сурһуль сурдг багдт йовулв. Ока дәәнә сурһулиг төгсәҗ һарв. Цергәс бууҗ иртлән цергин урядньг —

35

унтер-офицер ям зүүв. Сурһуль сурад һархларн, улм шүрүтә чавчдг болв. Бууһар хахларн, улм төвч болад, нер һарад бәәв. Ока цергәсн бууһад хәрв.

IV

Удл уга әәмгин өвснә хадлһ хував. Кенд кедү өвснә хүв һазрта болна, хот-хотар тасрад неҗәд баг болҗ нииләд, җирв хайв. Җирвиг хайҗаснь Сәрсин Овш, Мөңкин Дава ахта баячуд. Эн баячуд угатя, зарц улсас өвснә хадлһна һазриг кесг җил урдаснь үн угаһар хулдад авчксмн. Ока мордх җилән зурһан җиләр өвснә хадлһна болн тәрә тәрдг хүв һазран көлслҗ орксмн, өвснә хувалһна кергт нернь орхас даву, нег чигн атх өвс авсн уга. Үвл ирхлә адгтан цергәс бууҗ ирсн мөрндән өгдг өвсн уга үлдв.

Сар, җил өңгрәд, бәәв Ока тату-тартг кевәрн бәәһәд бәәв. Бүлнь икдв, цуһараһинь теҗәх кергтә, цуһараднь хувц авч өгх кергтә, яһҗ үүг күцәҗ, яһҗ эн түрүһәсн һархнь медгдхш.

Цергәс ирсн мөрән унад, цемгн шалвр кийлгән өмсәд, Ока өртңгүр (станцүр) довтлад һарв.

36

Хот, әрк хулддг герин һаза ирәд, мөрән сөөҗ уяд, — йир эн герт нег болв чигн орҗ уудьмҗан һарһхинь яһдв — гиҗ санад, герин үүднд тотхлзад зогсв. Йир энүнд бәәх улс ю келхинь яһҗ медхв гиһәд, цемшәд орв. Тер алднд цергәс бас бууҗ ирсн, теглг нурһта унтер-офицер хойр зерг бернтә гарма татҗ сууҗ. Городовикә Ока орад ирхлә, мөртә цергин орс унтер-офицер:

— Хазг, уралан һар, — гиҗ, бүлән нүдәр хәләҗ келв. — Бәәр хәәҗ йовнчи, нааран өөрдәд су, болҗ хойрдад давтв.

Йир ю келнә гиҗ йовсн Ока, өөрдәд, зергләд одад суув. Кесг олн үг келлдәд таньл болцхав. Сәәнәр гарма татдг эн күн келв:

— Мини нерн Буденнә Семен болдм. Чини нерн кемб?

— Мини нерн Городовикә Ока.

Игәд таньлдҗаһад, эдн биилхдән күрв. Босад украинск гопак гидг би биилв. Түүнд бәәсн улсиг Ока бииләд шүүһәд, көшәһәд бәәв. Түүнәсн авн Буденн Городовиков хойр нәәҗлдҗ үүрлдг болв...

Нег асхн үдин алднд уульнцар мөртә

37

күн станицин заллтур (правләнүр) ирәд, бун киисәд, хурдлҗ орв. Бичгин ширәг хойр тохаһарн түшәд, барун һариннь альхнд шанаһан дөңнҗ гилҗиҗ суусн станицин одмнд улач улан лацар тиизлҗ орксн цаас һарһад өгв...

— Дән. Дәәнд залусиг эндрин бийднь авч йовулхмн. Дән. Цусн-махн асхрҗана, — гиҗ зәңг агчмин зуур хотн болһнд соңсгдад әмтн дәәвләд бәәв. Дәәнд мордх залусин эк, эцк, гергднь күүкд-шуухднь, төрл-төрснь уульдад, шуугад, нульмсан асхад бәәцхәв. Хурлын өөр, дәәнд йовулҗах залусиг цуглулҗ авб. Хурлын багш, улан торһн хувц өмссн, шар торһн оркмҗ зүүсн һарч ирв.

«Бодь-садь бурхни зокалар, эзн цаһан хаани цааҗар, дәәнд йовҗах көвүд, залус эзн цаһан хаана хортн дәәс дарҗ, шаҗна номиг батрулҗ, деед йозурта хаань йос мандлулҗ, көөсән күцҗ көөгдсндән күцгдл уга, орсин хаана сүүр батраҗ, орн һазрурн менд ирцхәтн» — гиҗ келв.

Махлаһан авчкад, үлдин ишәс зүн һарарн бәрәд зогсҗасн станицин одмн:

— Хазгуд, ода нег час болад станицин

38

заллтын (правленә) һаза цуглртн! — гиҗ хәәкрв.

Буденна Семен Городовикә Ока хойр харһад күүндв.

— Ока, чамд дән кергтәй? — гиҗ Буденн сурв.

— Нанд дән керг уга. Кенә төлә оч цус-махан би асххмб?

— Терчн үнн, орс япон хойра дән ямаран билә — арһ манд уга, йовх кергтә, — гиҗ күүндәд, барун һаран авч чаңһар атхлдҗ, эн хойр салв.

Шарңху ширтә, станицин заллтын (правленә) модн герин нүр бийд хальмг хазгуд мөртә ирҗ цуглрв. Одмн һарч ирәд:

— Хаана төлә хазгин нерән алдл уга, дәәнд дәәсән дарҗ иртн. Чик зогстн, барун бийәсн һурвадлтн! — гиҗ хәәкрәд, дәәнүр залусиг йовулв.

Залус әәмгиннь һазрас давад һарч йовад:

— Урлдана кеериһән унлальв, Учргсн дәәнднь мордлальв, Учргсн дәәнднь мордв чигн Угтнь менд ирия.

Атхр делтә зеерд минь Алхлзгсн сәәхн йовдңта,

Аав-ээҗдән эңкр насндан

Австрин өмнәс мордлав

Гүүдлтә күрңгән унлальв

Германя дәәнднь одлальв.

Гертм үлдсн ээҗ, аавм

Гейүрҗ зовняд үлдвл...—

гиҗ дууллдад дәәлдәнь һазрур зөрҗ кенлә оч толһаһан тәвҗ, цусан асххан медл уга йовцхав.

Баячудын көвүд ик мөңгәр өглһ өглдәд зуур Бедәрньг Кермнәс хәрәд чигн, доран үлдәд цергләд чигн бәәцхәв. Күүнд өглһ өгдг мөңгн угань чикндән хурц әрк гидг юм келһәд, түүнәсн авн гемтәд үкцхәв, зәрмнь мөрнә цулврар барун һариннь хумха хурһ ораҗ авад, мөрнә толһаһар цокад, мөрнь һарад хурдлхларн, хумха хурһинь таслад оркдг билә. Зәрмнь — үкх зөвтә болхла үкх, үкх зөв уга болхла үкш ура гиһәд йовдг улс билә. Йир олн юмн үзгдҗ йовб.

Ока Теңгә хазгин 43-гч бухд тусв. Тер бух (полк) Австр-венгр тал оч дәәлдв. Уул-огчмта болн иг-чиг модта чигн һазр, һазрин өр күртл чичрсн бальчгтатчн һазр харһад йовб.

40

Тиигәд йовҗ-йовҗ нег модн заагт мөрдәснь эдниг буулһад, йовһар көтләд, йотд (окопт) орулҗ кевтүлв. Товин дун зогсл уга, күр-күр гиһәд, пулеметин бууһин дун татчкнад бәәв. Товин сумна аюлд харһсн һазрин көрсн хольгдад одна. Тер заагт зогсл уга хаҗах товсин сумд окопд ирәд тусхларн, йотд (окопт) кевтсн улсиг һазртаһинь холяд, ю-күүһиньчн медш уга болһчкад бәәв. Товин сумн эс тусҗах, йотдас (окопас) толһаһан өндәлһдг арһ уга — пулеметин, бууһин сумд — фий, фий, фий,— гиҗ ду һарһад, таслвр уга деерхн бийәрн нисәд һарад бәәнә.

Окан йовсн бухиг йотдаснь (окопаснь) һарһҗ авад, зурһан, долан дууна хооран мөрдиннь өөр авч ирв.

— Мөрдән тохтн, мөртә дәәнд орхмн, шулун, — гиҗ теднд закв. Модн заагар цувад, моһа кевтә һурьвкад одв. Түргн урсхулта Прут гидг һолд ирәд нег өвгнәс һатллһ сурҗ һатлад, хол һарл уга тарҗ зергләд, үлдән суһлҗ авад «ура» гиҗ хәәкрәд, австрин нег йовһн цергин хаҗуһаснь довтлҗ орв. Өмнәснь сөргәд хасн сумн кесгинь мөрнәснь, мөртәһинь унһасн бийнь, йотд (окопд) күрәд түрүн захинь

41

чавчад одв. Тиигм цацу, австрин бух (полк) церг бүклдән һаран өргәд босад зогсв.

Нег дәкҗ Ока арвн дөрвн хазг дахулад, өмәрән австрин цергин ик күчн хама зогссинь, медмҗ угаһар хәләҗ ирхәр һарв. Краковин на бәәсн селәнә нег герт орҗ ирәд дәәнә кел медхәр ямаран ик церг бәәхинь сурцхав. Тер күн — ямаран ухата юмб эн, өмн бәәсн цергт үзгдл уга орсин цергин улс яһад давад һарад ирсн болхв? — гиҗ дотран санҗаһад, келҗ өгв. Тиигҗәтл генткн хаҗах бууһин ә соңсгдв. Хурдлҗ һарад мөрн деерән өсрәд мордцхав. Уульнцд, хашан һаза австрин мөртә цергин улс орад ирчкҗ, хашан үүдәр һархла, цань олн мөртә, зер-зевтә улс бәәнә. Күүнә ораһас өндрәр модар кесн хашаг хурдлулад мөрән һәрәдүлҗ һарад, мөрн деерәсн халдад, бийән өгл уга һарцхав. Селәнәс һарад ирхлә, селәг төгәлсн церг тосад хав. Үлдән суһлҗ авад дәврәд орад, цергин бүслвриг тас цокад, хойр күүһән үлдәһәд, һарч ирцхәв.

Нег ик дәәлдәнд Ока гиигәр шавтв. Кү эмндг һазрмудар эргә йовҗ-йовҗ, Ростовд ирҗ эмнүлв.

42

Бийән эмнүләд эдгәһәд, эмндг герәсн һарчкад, Ростовин уульнцар йовҗ йовад санв.

«Шатчах һал, нисҗәх сумн дотр кезә би үкнә гилч, — гиһәд оньдин дөрвн цагт үүг ухалад, юуна төлә дәәлдәд, цус-махан асхҗ йовхмб? Байн, мөңгтәснь ард бәәнә. Теднә зарц кевтә бидн дәәнд йовад, үкәд тарад бәәнәвидн? Болх тернь. Дәкҗ дәәнүр шидрдхшв...»

Тиигҗ тоолчкад, Ока һурвн хонгар сулдхвр авад, Элмт тал зөрәд һарв. Герүрн шидрдҗ йовад, Сәрсин Овшин үвлзң үзв. Овш гертән бәәһә, дәрин үнр чигн соңсад уга. Байна үвлзңгнь улм икдәд бәәҗ. — «Цергт, дәәнд мордсн хальмг хазгудын һазр үн угаһар идәд, өөр шидркән зарад хуухнь улатл улм байҗҗ билтәл эн» — гиҗ санад, давад герүрн хәрв.

Удан бәәҗ, болзган давулҗ болш уга, йовх кергтә болв... Сулиниг хәрүлҗәх хазгин 39-гч онц сотньд Ока орв. Сулинә көдлмшчнр эн хазгудыг шинҗләд, дора эс медгчәр неҗәд-неҗәдәр эдниг ухаһинь медҗ авцхав. Городовикә Окаг юн ухан-седклтәһинь нег, хойр дәкҗ шинҗлҗ, кирцәһинь авб. Дән юн деерәс болҗахинь,

43

капиталист, баячуд, хан, шаҗн улс көдлмшчиг, зарц, мухла кеҗ, уга яду хамгиг яһҗ даҗрҗ бәәхиг, хаана йосн кениг харсдгиг болн хүвсхүл (революц) болх йовдлас чигн Окад көдлмшчнр цәәлһҗ келҗ өгцхәв. Көдлмшчнрин цәәлһврәс урднь эс медгдҗәсн хамгнь, баһ-саһар медгдәд бәәв. 1916 җил чилҗәх, 1917 җил орҗах үвл Ока хүвсхлин (революцин) түрүн даалһвр күцәв. Көдлмшч улсас барлсн цаасд авад, хазгудын унтдг девскр заагт, дер дорнь медүлл уга оркв.

Моһа (март) сарла хаана йосиг хольвлв. Хаана зургиг шуулад шивцхәв. Сулинә көдлмшч улс улан туган деерән бәрҗ, уульнцар:

— Өшрлттә хү салькн мана деер эргнә.

Көдлмшч улс, ишкм, ишкмәр өмәрән алхтн, — гиҗ дуулад йовцхав. Зәрмнь байрлад өвдглҗ сууһад үг келәд хәәкрв.

«Чи, хальмг хавтха чирәт» — гиҗ келдг му үг уга.

— Чи, хальмг, мана ах-дүч, — гиҗ Окаг эн көдлмшч улс теврҗ үмсв.

— Чи, Ока большевикч, — гиҗ, цәәлһҗ

44

келҗ өгв. Олн көдлмшч, уга-яду, зарц, мухла, күч-көлсәрн бәәгч улсин харсл, теднә төлә ноолдгч төрин кергт йовҗ чидх большевик гисн цәәлһвр медгдв. Городовикә Окаг Кермн деер хурҗах көдлмшч, тәрәч болн хазгудын төләлгчнрин (депутатсин) хургт суңһв.

Хааг ширәһәснь авч шивснә хөөннь чигн дән зогссн уга. Мөңгтнр, ямтнр, баячуд улм даҗрана бәәдлиг икдүлв. Көдлмшч улсиг шахв. Кермн деер Каледин хүвсхлин (революцин) өмнәс сөрҗ ямтнриг цуглулҗ хорта юм кеһәд бәәв. Улана Бадм, Сәрсин Овш толһатнр Каледина өмн чөклҗ киисәд бәәдг зәңг һарв. Арвн һурвн әәмгин хурлмуд ахлҗах Борманҗин лам чигн Каледина һар татҗ хальмгуд дунд хуцдг ноха болҗ, большевик улсиг бәәсән һарһҗ му келәд, харңһу хальмг улсиг меклҗ бәәх зәңг чигн баһ-саһар соңсгдад бәәв.

Дәәнә һазрас невчк-невчкәр хазгуд давад йовад бәәцхәв, офицер болн юнкер улс чигн йовцхав. Үвл ирәд уга бәәтл экләд халдан болв. Сулинә, Пастиховин үүлдлңгин (заводин) көдлмшчнр Каледина өмнәс босцхав.

— Йосн цугтан — Хүүвдт (советд)!— гиҗ улан тугтан бичҗ, көдлмшч улс:

— Бийсүдән сулдхна гидгиг Бурхн, баатр, хан өгшго, Эврән бийән сулдхна гидгиг Эврәннь һарар күцәхвидн,—

гиҗ баатр улан дууһан дуулад байна, көрңгтин (капиталин) уңг таслхар, улан гвардь багмуд (отрядс) бүрдәҗ, көлән дегц ишкәд, күрд-күрд гиҗ йовб. Сулинд зогсҗ бәәсн Теңгә хазгин 39-гч онцдан бәәдг, хәәчлә харһулдг сотнин хазгудыг көдлмшч улсиг дарулхар тәвб. Сотнин өмнәс көдлмшч улсла хамдан Ока ноолдв. Тер саамд Сулинә көдлмшчнриг дарҗ оркв. Теднәс һарч әрлх кергтә болв. Чирәһән ораһад, күүнд бийән эс танюлдг арһ хәәһәд, йовҗах машинд орад суув. Таньгдхла Окаг хазгуд бәрәд, үрнь-тарнь кеһәд, үүләд хайҗ оркхмн. Теднд бәргдл уга, Салын тег темцәд Ока һарв.

Сал, Манц һолмуд хоорндк өргн тегш теегин өвсн шарлад, өңгән алдад бәәҗ. Нарн улаһад, һазр теңгр хойрин ниилгч хормад күрәд орҗ йовна.

Күрәд бәәсн гелңгүдин, багшин көк деевртә модн гермүд көгҗрсн болад зогсна,

46

улан, шар хувцта гелң, манҗнр өмнкәсн адһмта, үүмәд, гүүлдәд бәәнә. Шар харһа станицин заллтын (правленә) гернь татңха өңг һарад, өмнкәсн үмисн бәәдл һарч. Баячуд хашаннь, гериннь үүдиг батлҗ хааһад, бәрәд уйсн барг нохаснь баң-баң гиҗ хуцҗацхана.

Олн зүсн зәңг һарна, олн ховч, шивчнрчн бәәнә. Зәрмнь: — «Орсмудиг керчҗ оркхмн» — гиҗ келцхәнә, зәрм орсмуднь:— «Хальмгудиг керчхмн» — гиҗ келцхәнә. Цуһар буута, селмтә. Баячуд, гелң-багшнр, ямта хамг, аду өскдг байн Сәрсин Овш ахлачта Калединиг татч большевикүд улст хоран күргх йовдл кеҗ бәәхнь, кен кенлә ноолдхнь Ик-буурла әәмгт медгдв...

Хоңхин дун әәмгәр дүүрәд күңкнәд бәәв. Станицин заллтын (правленә) һаза улс ирәд цуглрад бәәнә. Тер хургт икңкнь дәәнәс хәрҗ ирсн салдс болн хальмг хазгуд Ока Городовиков болн Буденна Семен хойрин һардлһта цуглрҗ ирцхәв. Тер заагт нүкисн нурһта хар шил нүдвчтә, цаһан мөңглсн иштә үлд зүүсн, аратшң, хамрарн ки-аһар шиңссн, алач цаһана йоснд әмн-һолан бәрсн Нимбригә ирәд, хургин

47

захд бөгдиҗ зогсв. Алһлзгсн нүдтә, эвтәриг нурһта, уга ядун, көдлмшч улсин төлә күчән, цогцан тәвх йовдлд орҗ орксн Городовикә Ока, харадан җивр хар сахлта, хар улан Буденна Семен хойр хургиг секв. Хургт — орсин орн-нутгт болҗах ардын (пролетарск) хүвсхлин (революцин) йовдл келәд, байн, көрңгтн (капиталист), ямта улсин йосн хольврсиг цәәлһәд, ода эн станицин одмна йосн уңгарн тасрв, — гиҗ Буденн, Городовиков хойр келв. Нимбригә тер үгәс әәхләрн, безг ирсншң чичрәд бәәв. Станицин Хүүв (Совет) суңһв. Хүүвдт (советд) хальмгас Окаг, дәкәд дәәнәс бууҗ ирсн һурвн кү орулв, орсмудас Буденниг, модч Никифоров толһата улс орулв. Шин тосхгдсн Совет зертә-зевтә баг (отряд) бүрдәҗ авб. Багин (багин (отрядин) ) толһач (командир) Буденна Семен суңһгдҗ орв. Хургас бултад эс ирсн станицин одмн орһад уга болад йовҗ оч.

Ик-Буурлд хүүвин (советин) йосн батрад, мөртә улан баг (отряд) Буденн Городовиков хойр бүрдәҗ авч бәәнә гисн зәңгәр, Попов инрл балин теегүр, Манцар аду өскдг баячудын һазрар дамҗад, цаһана цергәрн һарв. Тер инрл аашх зәңг авчкад, Ик-Буурлд

48

цергә, дәәнә бәәдл тогтв гиҗ зар тәвәд, тер инрлиг цокхар белн болв. Угатьнр дунд цуһар белн болҗ босв. Сәрсин Овш, Нимбригә хойр кесг күүтә нег сө хүүвин (советин) харул болҗ зогсҗ бәәсн улсиг алчкад, орһҗ одцхав.

Буденн Городовиков хойрур һурвн зун күн цуглрҗ ирв. Чапрагин көдлмшч улс Ик-Буурла мөртә улан багдт (отрядт) ирҗ орад, сумар дөң өгв. Хүүвин (советин) йосна харул болгч улсиг цаһачуд керчҗ алсна хөөн, олн әмтнә кен бурута, кен зөвтәһинь кесгнь медәд бәәв. Хүүвиг (советиг) харсҗ ноолдхмн гисн хургт көгшрәд бәәсн олн өвгдүд чигн: — Бидн хүүвиг (советиг) харснавидн, ноолданд орнавидн, әмн-һолан хәәрлхшвидн, ямтнриг дарнавидн,— гиҗ буурлтад, цәәһәд бәәсн сахлан чичрүлн келцхәв.

Ик-Буурла партизанск баг (отряд) орҗ йовх офицермүдин багин (отрядин) өмнәс мордв. Эн Ик-Буурла партизанмудин багдт (отрядт) хойр зун угатьнр, негдгч мөртә церг болгчин сүүр, Шар-Булг гидг хотнур зөрв. Манцин һолын күрә манурҗ дүңгәв. Түүнә көлд Шар-булг.

Ээмән цәәлһсн, экнь хагсҗ йовх офицермүд баг (отряд) эн Шар-Булгас Ик-Буурлур темцв. Көдлмшч, угатьнрин үниг күч

49

кеҗ секгсн, күчтә хүүвин (советин) болн күч-көлсәрн бәәгч улсин көтлврч Ленинә төр харсҗ, хойр зун җидтә, буута болн шалһ, дәкәд зун үлд авч дәәснүр Буденна Семен толһачта (командиртә), җирн хальмгинь Ока залҗ дәәснүр довтлв. Дәәснә өмнәс зурһан товар хав. Өмнәс һалмуд гилвс гиҗ цәкләд оркхла, дарунь товин дун күрҗңнәд соңсгдад, деер аһарт ирәд сумднь хаһрад, үүрмг бурцган цацад бәәв. Зәрм товин сумнь нисҗ ирәд һазрт орад булгдҗ оргдад, һазриг оляд шивәд бәәв. Шар-Булгахн арвн хойр пулемётәр хаһад, һалзу юмсудшң киисәд орад бәәв. Дәәнь көлд дассн Буденн Городовиков эдн дәәнә күчр йовдлиг бийдән авад, өвгдүд болн баһчудт яһҗ зөрҗ зогсҗ, баатр кевәр дәәлддгиг үзүлв.

Бәрҗ авсн партизанмудиг цаһачуд зерлг аң кевтә шуучад хаяд бәәв. Аду өскдг байн Сәрсин Овш улан партизанмудиг хувцинь тәәлҗ хаюлад, нурһнаснь цусн асхртлнь эврән бийнь маляһар цокҗ, әмн һолднь күргҗ алв. Цаһана хазг ямтнр Ик-Буурлур орҗ ирәд һурвн зун күүг чавчҗ, мөч-мөчәр таслҗ каалв. Әәмг дотр бәәдг һазриг цусар өсргҗ норһв.

50

Дәәнд Окан мөринь шавтаһад алҗ оркв. Нег әәмгә хальмг хазг Окаг чавчн гиҗ йовад: — Э-э, эн Городовиков Ока,— гиҗ таняд, чавчл уга зогсв. Инрл, Окан толһад мөңг заасн бәәҗ.

— Энүг әмдәр авч одхла мөңгн нанд— гиҗ санад, штабур көөһәд авч ирв. Штабт дәәнә тускар күр болҗасн, зав уга болад, Окаг харңһу погребт авч оч орулв. Түүг хәрүлҗ бәәсн харулын ахлач таньлнь бәәҗ. Эн күүг өмннь Ока цаһачуд заагт оч көдлмш кеҗ, тедн ю кеҗәхинь дораһур зәңгләд бә-гиҗ йовулсн күн билә. Тер күүнә чирә негл чолунла әдл, юн-күн болҗахнь медгдхш. — Теднд хулдгдад орҗ одсм, аль угав? Яһсн-кегснь медгдхш. Харңһу погребт орад суутлнь, сө үүднә һазак оньснь — шард, — гиһәд одв.

«Не, одал авч һарч хаҗ алхар йовна», — гиҗ Ока дотран санв. Үүдн җиигәд татгдв. Харулын ахлач Окан чикнд: — Зулый, нанта нань хойр күн бәәнә. Дөрвүлн зулый, — гив. Дәкәд: Шулун зулый, Буденнур оч ниилий, адһ, — гиҗ келм цацу, тедн харңһу сө олзлад һарад зулв.

51

Ока Буденнла одад нииләд, өдр сө уга төгәлң боссн цаһана хазгудла ноолдад, Зарц улс дахулҗ, тедниг мөртә улана багдт (отрядт) орулад авад йовцхав. Түүнд Ока мөртә улан багин (отрядин) взводин толһач йовб. Салын ревкомин улс нег дәкҗ Буденна багур (отрядүр) ирв. Чапрагин депон көдлмшч зәңг өгв. Аһш балһснур зөрҗ йовад Улан Церглә оч ниилх кергтә, — гиҗ күч-көлсәрн бәәгч улсиг көндәҗ босхҗ, цугтан хамдан зөрәд һарв. Аһшур зөрәд һархларн, зууран цаһана цергиг хамх цокад, дәкәд ямта улсас бүрдсн цергиг бийдән харш болхар седхлә, Буденна баг (отряд) тедниг кү цокҗ хойр зааглад, өмнән хаалһ һарһҗ авад, Аһш балһснур өдр, сө гиҗ зогсл уга йовцхав. Ока эврәннь взводан көтләд хату, күчр йовдлиг чидәд, бийләрн харһҗ ирсн дәәсиг дархин кергт ард гиҗгәснь довтлҗ орад, шамлад цокад, тушаһан халдаһад йовб. Бийсән дахҗ йовх көгшн эмгн, өвгн, бичкн күүкд, көвүдиг дундан авад, һурвн дөрвн үзг таласнь тедниг хәрүлҗ дәәлдәд, өмнән йовх хаалһ цеврлҗ һарһа йовҗ Аһш балһснд күрв. Эн ик дәәнә йовдлд, Буденна багин (отрядин) баатр ик-дәәч, әңгсин (классмудин) ноолдана

52

гүн утх медсн, хүүвин (советин) йосна керг-төрд итксн, Ленинә заавриг күцәхдән бәәсн цогцан, әм һолан, чидл медлән өгч чадх баатр улан толһач (командир) болсан Ока медүлв.

Иҗл-мөрн һолын усн кемҗәнәсн давҗ дүүрәд, ботьхаг бор өңгтә болҗ шүрүдҗ гүүв. Нарн һарх үзгәс үләҗәх салькн усна урсхл давхларн номһрад җөөлдәд бәәв. Мөрнә өвдгцә теегин көк өвсн һаңхн шавшад зогсв. Деегшләд һарч йовх нарн дулан бүләниг асхҗ уняртулв. Һолын заһсн усна урсхул сөрҗ наадв. Теегин шовуд эврә бахарн зәрмнь аһарур нисҗ һарад, зәрмнь нуурин көвәд сууһад, зәрмнь, тегш һазр деер урһсн көк өвсн заагт сууһад, олн зүсн айс һарһҗ доңһдад, дуулад бәәв. Аһш балһсна көдлмшчнр дәврлһ кеҗәх цаһана цергиг хәрү сөргн төр тәвҗ, сүв-селвг ядв. Эн саамла делкән көдлмшчнрин залач, олн келн әмтни болн күч-көлсәрн бәәдг улсин күчн күцҗ ниилгсн күчтә Москва балһснас, арһ, эрдм, ухан, ном хамгиг бийдән тогтаҗ авсн Ленин заавран өгәд бәәв. Улан Цергүр Ворошилов ирәд хурдн уха, сән селвг, баатр заллһ өгч, улм ик омг улан дәәчнрт үүдәв.

53

Тер алднд Ока эскадро авб. Эскадрондан дәәнә сурһуль сурһв. Эскадрондан бәәсн угатьнр, улан дәәчнрин ик зуунь үлдәр чавчҗ эс чаддгнь медгдв. Өдр болһн дәәнә сурһуль сурһад, үлдәр чавчдгиг Ока теднд сурһад бәәв. Зәрмнь — яһсн ик сурһлһн болҗахмб — гиһәд керлдх бәәдл һарцхав. Зәрмнь көзр наадхд дурта, зәрмнь күүкдин, гергчүдин ардас гүүхд дурта. Үнәрнь келхд, цуһар зөргтә, баатрхг улс билә.

— Сәәнәр чавчдгиг суртн, сәәнәр дәәнә эрдм суртн, — гиҗ закрад, һавшун чавчдгиг теднд Ока дасхв.

Нег дәкҗ Ока эврәннь эскадроһан дахулад дәәнә көлд орв. Эврәннь дарук күүтәг эскадроһан дәәнд орулв. Бийнь өөрән зурһан дәәчтә дәврлһнд (атакт) орл уга үлдв. Цаһачуд нурад орв, эскадрона көвүд хооран һарад зулв. Ока хаҗуһаснь зурһан дәәчән дахулад сүрәлкҗ хәәкрәд, үлдән суһ татч авад, нарна герлд гилвкүләд хүрүләд орв. Хурдлулад цаһачудыг күүчәд, хойр талан шүүрн чавчад, өмн ардан хатхҗ киискәд, хавст керчҗ хайдгла адльшң кеҗ үзүлв. иигәд кесг зөрмг йовдл үзүләд оркхла, сәәнәр керг күцәд, эскадрона

54

көвүд уха авад, дәәнә көлиг сән медәд, әмд махнд үлд яһҗ тәвдгиг сурад авб.

... Цәвдр аҗрһта күн бууһин, товин, пулеметин ута ивтрҗ довтлад Ока эднә өмнәс адһмта аашна. Хурдн гүүдләрнь зөрмг көвүн, Мәртмә партизан, матрос йовсн Хохулин күрәд ирв.

— Мәртм селәг цаһачуд бүсләд авад һучн тавн хонг болв. Өдр, сө уга цоклдата, цаһачудын селәг бүслсн бүснь улм зузарад, бөдүрәд бәәнә,— гиҗ эн зәңг келв.

Зәңг ирм бийәр, Ока командирмүдиг цуһарһинь цуглулҗ авб. Мәртмин тускар Хохулин цәәлһҗ үг келв. Ут ширә деер Буденнла зергләд Ворошилов сууна. Буденн хар сахлан мошкҗ имрәд бәәнә. Ворошилов ухалад сууна. Йовҗ күцәх көдлмшин зура Ворошилов бүрдәһәд, зааһад өгч оркв. Тер зураг күцәхәр һарад йовцхав. Дөрвн эскадро йовулв. Дөрвн эскадрог Буденн толһалв. Окан эскадрон чигн тер дотр теднлә йовб.

• Советин) йосна төлә,

Зөргтәһәр бидн дәәлдий,

Эн ноолдана төлә,

Нег кевтә орий, —

55

гиҗ дуулад Буденна көтлвртә баатр улан мөртә эскадронмуд дуулҗ йовла. Окан эскадрон бас чигн эн ду дуулад йовб. Мәртмд хөрн тавн дууна күрәд уга бәәтл, өмнәснь:

— Сәкүстә Русиннь төлә, Зөргтәһәр бидн йовий,

Эн ноолдана төлә

Негн кевтә үкий,—

гиҗ дуулсн цаһачуд зөрлцәд бәәв. Цаһачуд хаалһ цааран өгл уга босхар седв. Цаһачудын чидл ик. Күчрәс әәҗ зогсҗ болш уга. Күчриг диилх кергтә. Бүслгдҗ одсн Мәртмә селәнә партизан улсинь харсҗ авх кергтә. Тер төләд Мәртмиг бүслсн цаһачудын цергиг тас цокх кергтә болв.

— Нег взвод, дәкәд һарар хадг пулемет нанд өгтн, би оч цаһачудыг сөрҗ үзнәв,— гиҗ сурад Ока зөв авб. Ока эн взводан нарн цецгә эрдни-шишә хойран заагар дахулҗ йовад, цаһачудын хәврһәрнь дәврҗ теегин һәрд кевтә тедниг цокад көөв. Дөрвн эскадрон дөрвүлн цаһачудын арднь орад арвн тавн дуунад көөв. Цаһачуд үүмәд, ухан-сегән уга, муурсан ардан цүврүлҗ хаяд, хәрү хәләл уга зулцхав.

56

Мәртмәкн босад, һуч һар хонг бийән бүслҗәсн цаһачудыг тас цокхар һарв. Цаһачудыг хойр таласнь хавчн цокад, бүслсн бүсллһинь күүчәд, хойр талгшан (цаһачуд) әргдәд көөгдв. Мәртмәкнлә улан баг (отряд) сө нииләд бәәв.

— Ура! — гиҗ манахс байрлн хәәкрв, эн үкләс мөлтрсндән байрлад, зәрмнь уульв. Тер сөөнь бийнь Мәртмәкн гер-бүлтәһән ик олн көлгтә нүүдл болҗ Улан Әәрмд орв...

V

Мәртмиг харсҗ авад һарсн дару, гер-бүлтәһән зун миңһн күн цуглрҗ одхла, тедн Ворошиловәс бийәснь заавр авч, Аһш балһснур зөрҗ йовб. Цаһачудын төгәлҗ авсн бүст, хөрн хонг, хөрн сө йовад, өдр болһн, сө болһн ард өмн уга, хойр хаҗудан дәәлдҗ, цаһачудын дәврәд ирсн цергинь сөргн цокад, күрх зөвтә һазрурн зөрәд йовб.

Бичкн Көврлә, һашун һолмудын хоорнд, Зимовниг станицин өөр, машинә хаалһ кедҗ йовтл, барун бийәс, бичкн кецин цааһас тавн зурһан мөртә күн үзгдв.

57

— Эн цаһачуд маниг хәләҗ йовх хазгуд, — гиҗ, Ока хурц хар нүдәрн харв. — Эскадрон, намаг дах! — гиҗ заалһ өгәд, бичкн хотхрт орад зогсцхав.

Тер тавн-зурһан мөртә улсин ардас олн мөртә улс хурдн хатрлһар сарсаһад һарад ирв. Кец деер эдн һарчкад, неҗәдәр зерглҗ тарад, үлдән суһлад цаһачуд дәврлһнд (атакт) орхдан күрәд ирсн агчмлань — Ока эврәннь эскадроһан өмнәснь зөрүлҗ тәвб. Ока бийнь өөрән тавн кү авад үлдв. Цаһачуд үлдән шовалһҗ өргәд, уралҗ хәәкрәд довтлцхав. Окан эскадрон бас чигн уралҗ хәәкрәд, үлдән суһлҗ авн дәврәд цаһачудур орв. Тавн улан дәәчән дахулад, цаһачудын мөртә цергин хаҗуһаснь дәврҗ орад, эврә эскадронас түрүлҗ күрәд, кесгинь Ока чавчад оркв. Баатр толһач Окаг үзәд, улан дәәчнрнь улм ик сүр авад, тер дәәсиг хамх цокад, тараһад, көөһәд оркв.

Салын һолд күрәд уга йовтл, һолыг һатлдг машинә төмр хаалһин тагт өөдән өсрәд, күчтә нигт утан, шора уняртад бәәв. Цаһачуд гер-бүлтәһән йовх улан дәәчнр уралан бичә йовтха, Салын һолд шаххмн гисн ухаһар, эн тагтыг хамхлҗ.

Тагтыг тәвҗ һатлх кергтә. Салын һолын өмн бийд зогсад буув. Төгәлң бичкн-бичкн довун толһас деер харулмуд тәвәд, альк бийәс дәәсн дәврҗ орхиг хәләлһв. Темрдана нүүдг улс яһҗ тагт боодг, һатллһ кедг бәәсн болна, тиим һатллһ кеҗ авхар Ока шиидв. Һазрар боодг кеһәд, деернь машинә хаалһ кехәр бедрв. Кен һазр малтдг, беш кедг болна, модна урн хамгиг цуглулад авчкад: — Инженер улсла әдл көдлмш кетн, — гив.

Шавр, элс зөөһәд асхв. Бичкн күүкд, көвүд чигн киилгтән, киилгиннь хормаһар шавр, элс бас зөөв. Цаһачуд товар хав. Товин сумнд харһад, алгдад, шавтад чигн бәәв. Көдлмш түүгәр зогссн уга, көдлмшиг улм чаңһдулҗ өгв. Нег партизан цаһачудын тов хаҗ бәәсн үзгүр олн тергн сүрл (солом) зөөһәд, тер сүрлиг (соломиг) шатав. Шарңху өңгтә утан кегдҗ бәәх тосхлһиг дәәснәс халхлв.

Хойр хонгин дунд өндртән тәвн метр күргҗ шавр асхад һолыг бооһад, деегүрнь машинә төмр хаалһ тәвәд, арвн негн эшелог неҗәд чиңглңгәр (вагоһар) түлкәд түүгәрн арһул йовулад һатлһҗ һарһв.

59

Һолын усн асхсн шавр, элсиг дегд нәрдүләд, боодгин сүүриг көндәһәд оркв. Сүл һатлҗасн чиңглңдиг (вагодиг) әрәхн гиҗ арһул, болһаҗ түлкҗ һарм цацу, боодгиг усн хольв цокад, авад йовҗ одв. Зун миңһн күн һатлад авчкв. — «Һатлсн хөөн оңһц керго» — гидгшң боодг хольврад унснь ода керг уга болв. Боодгиг хамхлҗ хайх кергтә чигн билә. Цаһачуд тиим һатллһ, тагт кеҗ чадш угань лавта.

Мөртә Улан церг Аһш балһснд күртл улмар өсәд, чинр авад йовб. Ик күчтә дән болад, дәәснд бийән өгл уга күрв. Аһш балһсиг баатр кевәр харсв. Цаһан церг хуучн цергин ухан йовдлар удаһар цуглрад, удаһар делвҗ һартл, мөртә Улана церг сө һарад агчмин зуур цаһачудын гиҗгт орад, хойр-негн бухинь күүччкәд, хооран һарад, хойр-һурвн хонгт амрад авчкдг билә. Тернь ик туста, дәәнә олзта, орута болдг бәәсмн.

Өдр ирвәс, сө өңгрвәс дәәнь көл икдәд бәәв. Мөртә Улан церг чигн немв. Ока бригадин толһач болв. Ока, Әәрмин ахлач Егоров наар гиснд ирв. Наар гисн күн: Мөртә цергин дәәнә һол уха, йовдл-тактика, стратегия — гидг керг сурв.

60

Ока ахрар хәрүһинь өгв: — Өдрәр амрад, сөөд дәврлһнд (атакт) ордувидн, гиҗ келв. Олн зүсн дарцг хатхҗ орксн һазрин зура авч ирәд, яһҗ олн зүсн цергиг көөлдҗ дәәлхм? — гиҗ сурв. Ока ухалад хәләҗ бәәһәд:

— Эн дарцгуд хатхҗ орксн һазрин зураһар мөлкснд орхнь өдрт хойр дәкҗ дәврлһнд (атакт) орснь деер, — гив.

Толһач Егоров юм келл уга, — бригадтнь хувц өгтхә гиҗ цаас бичҗ өгәд, буульмҗин үг келв. Хәрнь хуучна хаана цагт болхла, наад бәрнү, эс гихлә бас нань чигн юмн болх билә. Ода хүүвин (советин) йоснд, Улан цергт тиим юмн болсн уга. Түүнә хөөн Ока бийдән штаб бәрәд, һазрин зурата болад, улан көк харандас бәрҗ, өмнкәсн эрдмтәһәр дәәлдв. Иигәд дәәлдхләрн, йовдлнь улм сәәнәр бүтҗ бәәхиг темдглҗ авб.

«Цуһар Деникинлә ноолдхин төлә!» — гиҗ Ленин дуудлһ зарлв.

Ленинә тер дуудлһиг күцәхин төлә алдршсн Негдгч мөртә Улан Церг гиҗ

61

бүрдәгдв. Улан Цергиг баатртан алдршсн Буденн болн Ворошилов толһалцхав. Эн негдгч мөртә цергин көөсән күцдг, дәврсн дәәсән дардг, нег чигн диилгдәд уга дивизмүдин зөргтә дөрвдгч мөртә дивизин Ока, Ленинә дуудлһ, дәәс дарх цецн ухана зура хамгиг бийдән темдглҗ авб.

Цаста, киитн өдр билә .Улан тугмудтан — Цуг орн нутгудин пролетармуд, негдтн! — гисн бичгтә, деер аһарт делскҗ дивизән дахулҗ Ока күрҗнүлҗ хатрв. Өмннь — негн болгч, хувагдш уга Әрәсә — гисн тугтан бичгтә Мамонтов, Шкуро гидг цаһана мөртә цергин инрлс цергән дахулсн зөрлцәд ирв. Негдгч мөртә церг Буденна заллһар дәәнь икд орв. Ока дөрвдгч дивизәрн дәәснә иигт хамгинь шүүҗ авад нүрәд орхларн өмнк дәәсиг хамх цокад көөв. Воронеҗ, Касторн гидг балһсдудиг цаһачудас сулдхҗ авб.

Ростов, Нахичевань балһсдудиг сулдхҗ авх цаг болв. Улан дәәчнрин үлднь хурцгдад, мөрднь улм шулудв.

Негдгч мөртә цергин Реввоенсоветин закаһар, Окан дөрвдгч мөртә дивиз 1920 җилин, туула сарин нәәмнд Чалтир Сали

52

гидг һазрт күрч дәәс дарад, түүнәсн Ростов балһснур орх зөвтә билә. Һавшун теегин һәрд кевтә дәәсн бәәсн һазрур алдршсн дөрвдгч дивиз күрәд ирв. «Большая Крепкая» гидг селәнд күрхлә, өмн инрлин тагтд йовудта болсндан, эн цаһачуд довтлв.

Цаһачудын мөртә цергиг сөргн цокад, йовһн цергинь йотдаснь (окопаснь) көөһәд оркв. Мөртә церг, йовһн церг, танкснь үзг-үзгтән һарад, толһа экн уга цаһачуд зулв. Эн дәәсән Ока дәәләд көөчкәд, Ростов балһснур зөрәд һарв. Машинә төмр хаалһар машин һарад ирв. Окан цергә улс зогсахан хәәхлә, маши йовулдг күн хооран цухрҗ зулхар седв. Болсн уга, зултлнь һавшун һәрд мет цев бәрәд зогсав. Төмр хаалһин машиһәр цаһачуд цаһачудтан зер-зев, хувц-хунр авч йовсн юмн бәәҗ. Хувц-хунрар түрҗ йовсн улстан хувцинь түгәҗ өгв, цааран һарч йовн, зууран харһсн цаһачудыг күүчәд хаяд йовб.

Окан церг агчмин зуур, генткн, цаһачуд өврм дүңгә хурдар ирҗ Нахичевань балһс авб. Эн балһсна захд бәәсн нег герүр Ока бууһад орв. Тер герин һаза согту офицер хәәкрҗ йовҗ. Тер офицер Окаг үзчкәд келв:

63

— Чи, наадк хальмг! Би чамаг медүв, сурҗ бәәхичн — чикәрчн зиигүләд оркнав!

Тиигҗ келн согту офицер бахлураснь авхар седв. Балһсн дотрк бәәдл одачн медгдәд уга билә. Улан церг орҗ ирсән ода деерән медүлх цагнь болад уга. Болх болшго бичкн шууга һарһҗ болшго. Болв чигн согту офицер бий әмнүр довтлад, хәәкрәд йовхла, теегин һәрдин шүүрлһәр дорнь чавчҗ уңһав.

Гер дотр бүкл цаһачудын взвод согту бәәҗ. Негнь офицер ям авсиг йөрәҗ әрк ууҗ бәәцхәҗ.

Ока балһснд бәәсн аду өскдг күүнә герт штабтаһан орв. Ширәс деернь аль-бис хот тәвәд, офицер улсиг гиичлүлхәр бел кесн бәәҗ. Өрүнәс авн хоосн йовсн улст тер хот кергтә болв.

Невчкн зуур бәәҗәһәд, энд-тенд хасн бууһин дун соңсгдв. Удл уга улан дәәчнр уульнцар согту йовсн, зооглң (ресторан) юмст нәәрлҗ бәәсн офицермүдиг авч ирәд бәәв.

Улан дәәчнрин көөлһнд туугдҗ йовсн цаһачудын мөртә церг йовһн цергәс салад, балһснла зәңгән авч чадад бәәв, түн деерәс балһснд бәәсн офицермүд, улана церг орҗ ирсиг медл уга үлдв.

64

Ока болд машинд сууҗ авад, балһсиг эргәд, төгәләд хәләҗ авб. Энд-тенд хаҗасн бууһин дун сөөнь тес, өр цәәтл соңсгдад бәәв.

Сө штабур гиигн машин күрч ирв. Энүнд Ворошилов, Буденн хойр сууна. Эн алдршсн цергин хойр һардачнр бийснь чаңһ һардлһ кехәр, ямр ик харңһу болн әәмшгәс әл уга күрч ирв.

Сөөннь өрәл давад, дөрвн час болсн цагла дөрвн офицер авч ирв.

— Маниг йосн бишәр бәрв, — гиҗ келәд тедн ээмән агдилһәд бәәцхәнә.

— Маниг бәрх зөв угат — гицхәв.

Эн офицермүд кенә һарт бәәхән медҗ бәәхмн уга.

— Нахичеванур ю хәәҗ ирвт? — гиҗ Ока теднәс сурв:

Цуһар нег дууһар хәрү өгв:

— Таньл күүкдтән золһхар ирләвидн... Эндр рождество гидг сән өдрлм...

— Тадн ода большевикүдин һарт бәәнәт, — гиҗ Ока келв.

— Большевикүд юңгад болҗахмб?

65

Тиим биш, улан һәәнр эндәс 100 дууна бәәнә, — гиҗ нег офицернь хәәкрв.

Эн офицермүдин омгнь ик түргәр хәрв. Эн офицермүд большевикүдин һарт орсан медхләрн — көлрәд усн-цасн болад одцхав. Ик графинд бәәсн усиг эдн удл уга ууһад чиләв.

Өрүнднь үүнд бәәсн дәәсиг удл уга күүчәд зәрминь көөһәд әрлһв. Ростовин көдлмшчнр ирҗ көөгдҗ йовх цаһачудыг ардаснь хаһад, Улан цергт дөң өгв.

Үд алднд Ростов балһсиг һартан орулҗ авб, Ростов тиигәд улачудын балһсн болв.

— Негдгч мөртә церг болн Ока түүнд эврәннь дөрвдгч мөртә дивизиг дахулад — Буденна мөртә цергин дивиз өмәрән...— гиҗ дуулад; цаһачудын цергин зергләг тас цокад, ард гиҗгтнь орв. Чапраг, Торгов, Цаһан шавр гигч һазрмудыг дәврҗ, Деникинә цергин амн нурһинь хуһлад, тараһад күүчҗ хайв.

Алдр Улана Негдгч мөртә церг, мөрдән алхс-алхс ишкүлҗ дәәсән дарад, Тең Ховң хойриг сулдхҗ, зарц, мухла, күч-көлсәрн бәәдг улст күсл сәәхн Хүүвин (советин) йос тосхҗ мандлулв.

66

Негдгч мөртә церг болн түүнә баатр дөрвдгч дивиз эврә дурта Ока толһачтаһан (командиртәһән) элвг баатр ишкдләр, ээм-ээмән цацулҗ, эгц сәәхн дууһан дуулҗ, эвтә хурдн мөрдәрн Польшин баячудын өмнәс довтлв. Ховң, Теңгин теегмүдәр күчтә тоос теңгрт хадулҗ, хурдн гүүдләр мөрдән гүүлгҗ, Киев балһсна на күрв.

Оһтрһу көөгтәд, нарнь толян шарлсн болҗ үзгдв. Аһар дотран кииһән авсн бәәдлтәһәр, нам-чим болҗ тогтун зогсв.

Мнңһн дууна йовдл кесн Негдгч мөртә церг, өмн бәәх дәәснүр орхдан күрв. Окан дивиз бас чигн белн болв. Польшин дәәнә зергләг тас цокад орв. Ар гиҗгәснь Польшин цергиг күүчәд, инрл Карницкин тергтәһинь тараҗ көөв. Түүнәс авн Польшин церг Киевас хәрү Польшан орҗ зулв.

«Шулун болдгар Егоровд ирҗ үзгдтн»,— гисн бачм суңһг Окад ирв.

— Тана ир гисн закаһар би ирүв,— гиҗ Ока Егоровд келв.

— Ока, ода та хойрдгч мөртә церг оч бүрдәтн, барон Врангелиг эрк биш дарҗ авхмн. Түүг өршәңһү угаһар цокх кергтә.— Дәкәд чигн Егоров Окад кесг керг,

67

йовдл күцәх, Врангелиг яһҗ дарҗ дәәлхиг келҗ өгв.

Тоһрун шилвтә, төгрг махлата, чееҗәрн зүткәд, ууцан чирәд Врангель Хармас (Крымас) хорта моһа кевтә келән җилвкүлҗ девшҗ йовла.

Мөртә Хойрдгч Улан цергән Ока удл уга бүрдәҗ авб.

Удсн уга Негдгч мөртә цергт Буденна, Ворошиловин һардлһта Хармас Врангелиг күүчҗ авч шивб. Көрңгтин (капиталин) сүл инрл Врангель матьг-матьг гиҗ, хойр өвдгнь хооран хәрҗ, Хар теңгсин ца оч тусв. Уснас авад шивсн заһсн кевтә аман аңһс-аңһс гиһәд, экнь ширгәд, әмнь тасрад одв.

1936-гч җ., январь—март сармуд.