Gúlaysha Esemuratova ‒Úsh dáwirdiń gúwası Tentek hayal haqqında ápsana

-Awa, men.

-Sizden keńes sorawǵa keldim, − dedi.

-Xosh, qanday soraw-keńes?

-Men usı pedinstitutqa kirip oqıǵım keledi.

-Maǵlıwmatıń qanday?

-7-klasstı pitkerdim.

-Atıń kim?

-Raxima.

-Onday bolsa, instituttıń tiykarǵı kursına túsip oqıw ushın áwele bir jıllıq tayarlıǵında oqıp alıwıń kerek. Sonı pitkergennen keyin 1-kurstan baslaysan, dep túsindirdim.

-Eger qabıllasa, oqıyman, dedi.

Onıń úy jaǵdayın, birotala oqıy ala ma, joq pa, bárin sorap, járdemleskim kelip, úyge alıp keldim. Ekewǵanamız otırıp arqayın áńgimelesip aldıq. Sonda ol bir sińlisi, inisi, anası barın, bulardı asırap otırǵan úlken aǵasınıń frontqa ketip, ábigerlenip qalǵanın aytıp kózine jas aldı.

-Qolındaǵı náreste kimiń?

-Ózimniń qızım.

-Ákesi qayda, urısqa ketti me?

-Joq, aldanıp qaldım, dep ayanıshlı óksidi.

-Eger oqıwǵa kirseń, bul náresteni qayda taslaysań?

-Anam baǵıwǵa kelisim berip otır.

-Úyiń qayda?

-Úyim júdá jaqın. Usı imarattıń aldındaǵı maydanshadaǵı tamda jasaymız, institut imaratınıń áyneklerinen kórinip tur, −dedi.

«Qızıq... Írastan da bul dalańlıqqa taslandılardı taslaytuǵın edik, sol góne tamda usınday aqıl-esi pútin adamlar jasaydı dep hesh oylamaǵanman. Demek, bulardıń heshkim menen qatnası jok, bir jaqlardan awıp kelgenlerdin biri bolǵan dá..á..», dep ishimnen oylap qoydım...

-Eger járdem berseńiz xızmetińizde bolayın. Aytqanıńızdı eki etpey, barlıq xızmetińizdi isleymen, apa. Bir sińliń bolayın, anam dep bas iyeyin, − dep jalındı.

Men birden wáde bermedim. Áwele Ospanǵa oylasqım keldi.

-Onda erteń kel. Kúyewim menen oylasıp, ótinish etip, bir sheshimge keleyin,- dedim.

Ol quwanǵanınan kózine jas alıp, ayaǵı sayǵa tiymey úyden tez shıǵıp ketti.

Áyse apa áńgimeniń usı jerine kelgende birden irkildi. Hesh sóylemegendey,

óziniń barın da umıtqanday, tım-tırıs boldı qaldı. Betine jalt qaradım. Túri ájeptáwir bolıp ózgerip ketipti, qorqıp kettim. Júdá tınıshsızlanıp ornınan birden turıp ketti. Aldına qaray eki adım attı da, dárriw papirosın tutandırdı, qaytıp otırdı.... Állen uaqta ashıwı basılıp, ózine keldi. Korkasın ılaqtırıp jiberdi. Áńgime dawamlandı.

- Qaraǵım Gúlaysha-aw, bayaǵıda mendey kúyikli birew:

Kúleyin dep kúlmeymen,

Jini qurǵır qoymaydı,

Aytayın dep aytpayman,

Dártim túrtip qoymaydı, -

degen eken. Sonday, usı áńgimeni aytayın dep aytıp otırǵanım joq. Dártim ishime sıymaydı. Sebebi, baǵanaǵı meniń shawlıǵımday kızdıń «tentek apay» dep, ukol salıwǵa qıylanıp, erinip, meni jábirlep sóylep ketkenin esittiń ǵoy. «Bir bálesi bolmasa, súdiǵarda balıq ne jesin». Sebepsiz at taǵıp, aydar qoyıwshılarǵa ne aytaman, Adamǵa juwǵarada jaqsı, jaman at taǵılmaydı. Miyirmanlıq penen hadallıqtıń jemtigi bolǵanman. Eger bul waqıyanı saǵan aytıp sırtka shıǵarmasam, bul dárt ishime sıymay isirip jiberedi. Bul waqıyanı ishimde alıp ketkenshe, bul dúnyaǵa qaldırıp ketiwdi maqul kórip otırman. Sebebi, eger sen jazsań, baspadan shıqsa, men qusaǵan miyrim-shápáátli bir ǵárip oqısa, tásir etip jamanlardan saqlanıwdı oylap úlgi qılar... Bunday pántke giriptar bolmawǵa háreket eter... Eger usı Raximanıń bizge qız bolǵan qızıǵın aytpasam, «tenteklik»tiń tiykarı joq, shontıq boladı...

Qız shıǵıp ketiwden Ospan kirip keldi de:

- Jańaǵı nashar kim ózi? Hárkim, hárkimdi úyir qıla berme, onıń qolındaǵı ne? Házir waqıt júdá sınamalı. Ásirese, bizler ushın. Sen baydıń qızı - xalıqtıń kózqarası basqasha. Meniń jumısım júdá qadaǵalanıp, dáwirimiz júdá tar qısnaqqa tirelip tur. Institut degen ullı dárǵay, fashizmniń bizge umtılıp turǵanın kórip-bilip otırman, kósheden keletuǵın hárkimdi úyge jaqınlata berme! dedi Ospan qatal túrde.

Ospannıń bul sózlerine onsha mán bermedim. Sebebi, ózi baxıtsızlıqtan jılap, járdem sorap júrgen nashardan ne jamanlıq shıǵar deyseń, degendi oylap, Ospanǵa qızdıń bir wáládi-zinadan aldanıp, balalı bolıp qalǵanın aytıp:

Ospan! Múmkinshiligimiz bolǵansha jetim-jesir, jılap júrgenlerdi jubatıp, járdem bermesek, biziń kim bolǵanımız? Davay, táwekel, járdem bereyik, hesh gáp bolmas, bunday waqıya óz basımızda da boldı ǵoy,- dep ótindim.

Óziń bil, erteńgi kúni pánt jep júrme, dep Ospan kelisim berdi. Erteńine

Raxima azan menen jetip keldi.

-Qaraǵım, sińlim, aǵańız kelisim berdi. Arzańdı jazıp kele goy, - dedim.

-Arzanı qalay hám ne dep jazaman? - dedi Raxima. Men dárriw qaǵaz qálem alıp, ózim jazdım da:

-Má, kóshirip al, dep qolına qaǵaz, qálem berdim.

Raxima állenemirde terlep-tepship arzasın zorǵa jazıp boldı. Men Raximanı oqıwǵa kirgizdim. Ol oqıwǵa anıq kirgen soń bul úyden bir eli shıqpaytuǵın boldı. Bir kúnleri ózi qız bala, basın ǵırt-ǵırt qasıydı da júredi. Men ashıwım kelip, tas qılıp basın baylap júrgen shúberegin julıp alsam, kóziń jaqsılıq kórsin, bolar emes, jup-juwan eki burım ókshesine túsedi, al biyti burımınıń arasında biri kirip, biri shıǵadı. Dárriw bir shelek suwdı ısıtıp:

-Basıńdı juw, desem, ol ne deydi dese:

-Juwalmayman, shashım kóp hám uzın, ońlı taraǵım da joq. Apamnıń taraǵı menen tarap-tarap koya beremen, - dedi.

-Oy biyshara! Biziń jergilikli qızlardıń sonsha uqıpsız ábiger bolǵanı nesi eken?! dep ashıwlandım.

Sonıń arasında Ospan da keldi. Men oǵan:

-Davay, mına qızdıń basına suw quy, men juwaman, dep qattıraq ayttım.

Ol meniń sózimdi qayırmadı, suw quydı, men juwdım. Áytewir, sol kunim Raximanıń shashın tazalaw menen ketti. Bul jumıs tez-tez qaytalanıp turdı. Aradan eki ay ótkende qız tap-taza bir qız boldı. Endi burımın jasırmay artına taslap júriwdi buyırdım... Men ne aytsam, eki etpeydi, bárin orınlaydı. Ózimniń ǵónetoz kiyimlerimdi kiygizdim. Sın-sımbatı kórinip, jigit-jeleń aylanıp júrgenin sezemen...

Sóytip júrip ol úyine tez-tez ketip, kelmey qalıwdı úrdis etti. Nege olay desem, qızım awırıptı, apamnıń mazası bolmay atır degendi shıǵardı. Sonıń arasında biyneke qızı qazalanıp, Ospan ekewimiz onı jerlewge járdem ettik, qárejetin kóterdik, uyine bardıq, kewil ayttıq. Ol kóp jıladı. Men de óz basımda bolǵan waqıya bolǵan soń, onı júdá ayayman. Ospan da Raximaǵa járdem kerek desem, ayanbaydı, qıylanbay pul da beredi. Anası bir sherlew kempir eken. Meni mensinińkiremey qarap qoyadı. Bunıń sebebin Raximadan sorasam, «apamnıń mineziniń bolǵanı», deydi.

Shımbayǵa kóship kelgennen keyin bir ul, bir qız tuwdım. Endi bala besew boldı. Bes bala, jumıs, Ospandı kútip, ústine kir jolatpay aq jaǵa qılıp qoyıw júdá awır bolıp atır. Ospan burınǵıday emes, erte ketedi, kesh keledi. Aytsam:

-Jumıs kóp, keshletip islemesem, úlgere almayman ǵoy, Áyse, - dep jalınıshlı sóyleydi.

Men inanaman. Bir kúni óreski waqıya boldı:

-Háy!! S..s.. sen mına úydi tazalap, ballarıńdı sh..sh..shuwlata bermey t..t. tınıshlandırsesh! dep dápindi.

Bul waqıyaǵa men talıp qala jazladım. Burın maǵan alarıp qarawǵa batına almaytuǵın tutlıqpanıń bul qılıǵı jumbaq boldı...

Men dárriw Raximanı shaqırıp alıp:

-Qaraǵım Raxima, mına aǵań ózgerip ketti. Bunıń sebebin men túsine almadım, sen bir nárse abaylaysań ba? Kóp qız-kelinshekler menen birge júreseń ǵoy, hesh nárse sezbediń be?- dep sorasam, ol:

-Qáydem apa, men ondaydı tıń-tıńlap júriwge uyalaman, - dep ásten mıyıq tartıp qoydı da: − Ózim quday-quday menen zorǵa júrgenimde onday biynásiyanlıqqa aralasıwǵa qorqaman, dep qapa bolǵanday sezim menen júzin tómen saldı.

«Raximanı qısındırıp qoydım-aw» dep, ózim de biyqolay jaǵdayda qaldım. Meniń qısınǵanımdı ol sezgendey bolıp:

-Áyse apa, Ospan aǵa jaqsı adam ǵoy. Sizdi jaqsı kóredi, Siz turǵanda qalay buzıladı? Tek sharshap júrgen shıǵar... − dep qoydı tómen qarawı menen áste ǵana.

-Sonda da sen xabardar bolıp júr, eń jaqın sińlimseń ǵoy. Eger bir nárse sezgendey bolsań, dárriw maǵan ayt, dep tapsırıp qoydım.

Ol úndemesten, sının buzbay ásten úyden shıǵıp ketti.

Ol ketkennen keyin, «Raximanıń kewline tiydim-aw, aytpauım kerek eken!

Ózimniń usınday bir jeńilligim bar-aw» degen ǵulǵulaǵa tústim. Ospan qádimgi kesh kelip, erte ketiwin gújitse ǵújitti-dá, azaytpadı. Al úydiń jaǵdayına bası aylanǵandı ulıwma qoydı. Júzin berman burmadı júdá selqos, ballardıń shawqımın da, ózlerin de jaqtırmaytuǵındı shıǵardı. Ruwzıgershilikti umıttı. Anıq buzılǵanın bildim. Biraq, ańlıp tutıp alayın, degen oyıma da kelmedi. Bir jaǵınan, jumıstı meńgere almay sharshap júrgen shıǵar, dep te ózime hay beremen... Jáne, usı tutlıqpaǵa kimniń qanı qatıp turǵandı, tutlıǵıp júrip kimniń kewlin alar deyseń, degen oyǵa baraman.

Usınday kewlimniń muz emes, suw emes, abırjı kúnlerimniń birinde Ospan jıllı júz benen:

-Á.....áyse, b..b..búgin s..s..seniń s..s..sabaǵıń júdá k..k..kóp. Kóp s..s.. sabak qoyıp edim. B..b..bárin t..t..túwel o....oqıtıp qayt. Men sharshap turman, úyde ballarǵa ózim qarap qalayın hám dem alayın, − degendi biraz waqıtta aytıp boldı.

-Yaqshı, - dedim de, quwanıp, sabaǵıma kettim.

Kewlimde bir gúptikey bolsesh. Ospan ne aytsa da, inanaman, isenemen....

Sabaǵımdı oqıtıp turman, birinshi pardı oqıtıp bolıp, ekinshi pardı jańa baslaǵanımdı bilemen, júregim birden soǵıp ketti de, júzimdi ballarǵa qarap emes, áynekke qaray burdım. Sırtka qarasam, meniń Ospanım kórinip ketti. Aljasıp turman ba, kózime Ospan bolıp kóringen basqa ma dep, kózimdi uwqalap jáne qaradım. Írastan da Ospannıń ózi. «Haw bala, ol úyde qalıp edi. Ballardı qarawsız qaldırıp qayaqqa asıǵıp baratır eken? Amanlıq bolǵayda.......» dep oylanaman. Esi-dártim ballarım. Oyıma basqa hesh nárse kirmeydi. Bir minsiz kiyingen, aq kóylek, qara kostyum, qızıl galstuk, taza tufli - sol men oqıtıp turǵan auditoriyanıń áyneginen kórinip turatuǵın dalańlıqtaǵı Raximalar jasaytuǵın góne tamǵa qarap zıńǵıp baratır. Izin kútip qara..ap turdım. Ol bılay-bılay qaramastan, sol Góne tamǵa zıp etip kirdi de ketti.

Men júregimdi ashıtqan sezimimdi toqtata almadım:

Ballar, sizler otıra turıń, mánisim bolmay tur, dedim de, auditoriyadan shıqtım. Qolıma kespeltek aldım da góne jayǵa tuwrı kirip bardım. Kempir oshaqtıń qozın aldına tartıp, aq qumandı otqa qoyıp, terlep-tepship náshesin keltirip sır shaydı soraplap tartıp otır. Jaydıń ishi shılqıldaǵan ızǵar-bád iyis múńkip, murnındı jaradı.

-Ospan qayda? dep soradım, kempirge pátlenip.

-Nemene! Ospanıń kim? Bilmeymin, − dep teris qaradı sının buzbay.

-Nege bilmeyseń? Ol házir kirdi ǵoy... Ospan! Onı qayda tıqtıń? Ján-jaqqa tıń-tıńlap qarayman. Tım-tırıs. Tórdegi jaydıń kapısında úlken qara qulıp urıwlı tur. Pát penen bardım da qapını tewip jiberdim. Zorǵa ilinip turǵan góne qapı shıńǵapıńǵası menen gúrs etip ishke qaray quladı. Bunı kórip otırgan kempir:

-Nemene?! Mınanıń ózi jındanǵan ba?- dep ashshı dauıs penen shalawıtlap

atır.

-Awa, Áyse jındanǵan, sizler saw!

Meniń Ospanım, shılqıldaǵan ızǵar shıptanıń ústinde Raximanı bawırlap

jatır. Ómir boyı barlıq záhárge kónsem de, mına bálege, kónbedim...

Mine, Gúlayshajan! «Toydırǵannıń qarnına» degen usınday boladı eken.

Mensinbegen Ospanım menen jaqın kórip tárbiyalaǵan sińlim Raximanıń maǵan

kórsetken ǵamqorlıǵı...

Bul waqıyanı institut quramı da, jámiyetshilikte bildi... Meniń ashıwım tarqamadı... Aqırı, ne bir ólim jaylarınan ózimniń parasatlıǵım, ǵayratım menen aman-saw shıǵıstım, ballarımdı jetimlikke rawa kórmedim. Ana bolǵan adam shıdawı kerek! Bir jamanǵa ókpelep tondı otqa salıw námárttiń isi ǵoy. Ólgende kimniń janı ashıydı? Tek perzentler qor boladı. Shıdaw kerek! Jáne shıdaw kerek!

***

Ǵajja-ǵaj urıs. Elge, hárbir shańaraqqa qáwip-qáter, qapashılıq dónip turǵan qarańǵı kúnlerde kommunist Ospannıń hám qapashılıqtan kózin ashalmay panalap, meniń mehrimnen nár alıp, óziniń adam ekenin bilgen Raximanıń waqtıxoshlıq penen shuǵıllanıwı kimdi bolsa da oylandırıp, qáhárlendirmey me?! Bunday nákaslıqtıń jazasın búgin bolmasa erteń álbette tartadı.

Áne, men bunday kartinanı kórip otırıp, ómir boyıma keshire almadım. Keshirmedim... Ospandı úyge jolatpadım.

Áysege endi anıqlap, «tentek» degen at taǵılıp, aydar qoyıldı. Áne, sińlim! Usınday sebep bolmasa, «súdiǵarda sazan balıq ne jesin». Kóp basqıshlardan ótip tentek boldım! Bul ataq ta maǵan ańsatlıq penen taǵılmadı.

XI

...Ospan úyden birotala shıǵıp ketti. Men bes bala menen úyiliptógilip qaldım... Írıl-tırıl kún kóris. Muǵallimshilik kásibimdi kózimniń qarashıǵınday qorǵap, xalıqtıń ballarına boyımda bar kúshimdi arnadım. Bilimimdi ayamadım, kún-túni jumıs isledim. Bir jaǵınan urıstıń qıyınshılıǵı, bir jaǵınan bes jetimdi qatarınan kem qılmay tárbiyalaw, álbette, bir ózime ańsat bolmadı. Kúnniń kúni kelgende tarıqtım, zarıqtım, sırnıqtım, lekin besewin de ayaǵına tik turǵızdım...

Kúnniń kúni kelip, qapashılıq baspalatqanda usı papiroska aldanatuǵın boldım, kem-kem úyrenip te kettim...

Er dep etegine, nar dep jetegine erip kelgen Ospanımnıń maǵan islegen qıyanetine shıdamay, shıdasam da kóne almay, albırap júrgenimde, oyımda joq, hátte qıyalıma da kelmeytuǵın quwanısh ómirimdi pútkil ózgertip jiberdi.

Bul quwanısh «Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen muǵallim» degen húrmetli ataqqa miyasar boldım. Bul húrmet-sıy, kórgen hásiretlerimniń bárin juıp ketti. Endi maǵan júklengen juwapkershilik ábden artıp, sharshaw, uwayım degendi umıtım. Bul dunya tek meniń ushın jaratılǵanday sezinemen, tolıp-tasaman. Bul el

meni bawırına aldı, húrmetledi, baxtımdı ashtı. Bunday miyirmanlıqtı hesh waqıtta umıtpayman, ómirimniń aqırına shekem bas iyemen, ulıǵlap ótemen!

Sóytip, bul eldiń merekede ornı bar azamatı boldım...

Urısqa ketkenler keldi, el tolıstı. Jasaw sharayatım da jaqsılanıp ketti...

Bayanım erjetti, qızlar turmısqa shıqtı. Aqlıq súydim, shawlıq kórdim. Biraq, «tentek apa» degen ataǵım biraz adamlardıń esinde máńgi saqlanıp qalsa kerek. Ilaj qansha, kónemiz dá.....!» dep, Áyse apa ornınan turdı.

-Joq, Áyse apa, Siz tentek emessiz. Haqıyqat dıqqatlı, durıs sózli, nadurıslıqtı qálemeytugın qaysar, hadalıy azamat anasız! Hár bir ana sizdey bolıp haqıyqatlıq ushın gúresse káne edi?!

Ol ásten basın iyzep qoydı.

Ekewimiz teń basıp palatamızǵa kelip biraz dem aldıq.

Áyse apa bir-eki kún ótken soń biytaplıǵınan ayıǵıp úyine ketti... Men kóp oylanıp otırdım... Bir adamnıń basınan qansha quwanıshlı hám qayǵılı waqıyalar ótedi. Buǵan tek adam balası ǵana shıdam berediaw. Onda da turmıstıń oylı-qırın sanalı túrde basınan ótkerse, shıdamı kúshli, niyeti dúziw Áyse apaday hayallar

ǵana shıdaydı. Bunday analar, qáne elde kóp bolsa!!!

Mine, qádirli oqıwshılarım! Áyse apaday muxabbat jeteginde yamasa húkimet basshılarınıń buyrıǵı menen kelgen, qanshadan-qansha bilimdan kásip iyeleri, on qolı oyılǵan sheber qız-jigitler bul eldiń sıy-húrmetine bólenip, xalqımızdıń balalarına óner-bilim úyretip, alǵısqa miyasar boldı, doslar arttırdı, qız alısıp, qız berisip, tuwısqan bolıp jasaǵanbız. Házir bul doslıq burınǵıdan da beter nıǵayıp, ulasıp ketti, bunı heshkim, heshqashan biykarlay almaydı.

Bul waqıyalardı oqıp, bilip otırıp, xalıq azamatlarınıń ómir jolına dıqqat penen názer salsaq, ele de aytılatuǵın tariyxıy waqıyalardı kóz aldımızǵa keltiremiz. Ele aytılatuǵın, jazılatuǵın tariyxıy waqıyalardı jazıwshı, alımlarımız oyına túyip júrgenine iymanım kámil.

2011-2012-j. Tashkent-Dúrmen.