Gúlaysha Esemuratova ‒Úsh dáwirdiń gúwası Tentek hayal haqqında ápsana

Bala qorqıp ketip shırladı. Qápelimde baxtıqaralıqqa duwshar bolǵanına hayran... Ózine keldi, uyine kirdi.

Uyi wayran. Balasınıń oyınshıqları ortasınan qaq bólinip jayrap atır. Sháynek-keselerdiń putini joq... Joqtan bar qılıp, mútájimizge qollanıp atırǵan múliklerimniń bul adamlarǵa qanday zıyanı boldı eken? Jıynaǵan kitaplarımdı ayt, ortasınan qaq ayırıp ılaqtıra bergen, ayaq basar jer joq. Bunday was-wayranlıqqa túsim be, ońım ba dep hayran bolaman. Olarǵa adamnıń zıyanı bola ǵoysın, al, mına tili joq múlklerdiń qanday zıyanı bolǵan, zayalanıp atırǵanı Áysege jumbaq. «Bul hukimet qol astındaǵı adamlarǵa ǵamqor bolıw ushın qurılǵan emes pe eken? Bizlerdiń tiregimiz, súyewimiz, qollap-quwatlawshımız emes pe?». Áyse bul waqıyanıń arjaǵında qanday da bir sır jatırǵanın bilgisi kelip qansha bas qatırǵan menen, bile almadı, bul jumbaqtı sheshe almadı. Bul sırdı heshkim bilmeydi, anıqlap ayta almaydı... Aqırı usı húkimet ǵoy Áyseniń muńshılıǵın umıttırıp, usı dárejege ákelǵen, keleshegine haq jol siltegen!

Bul qanday hádiyse! Qápelimde ne bolıp qaldı?!

Áyse bul waqıyanıń artında ne barıp túsinbese de, bir nárseni anıq bildi. Ol da bolsa, baxıt finishiniń Áyseden júdá uzaqlap ketkenin anıq sezdi...

Úyinde qonalmadı, qorqtı. Qońsısınıń úyinde qondı.

Azan menen úyine barǵısı kelip, balasın kóterip kire bergeni sol, eki miliсiya kelip, qalǵan-qutqan múlklerdiń bárin bir jerge úydi. Sonıń arasında uzınsha arba kelip, arbakesh zatlardı arbaǵa atıp ura berdi... Gezek balasınıń oyınshıqları salıwlı turǵan qutıǵa keldi. Qutını tewip jiberip oyınshıqlardı birim-birim qaq ayırıp ılaqtıra basladı. Bala bunı kórip, birden ıshqırıp jılap, bala miliсiyanıń qolın tislep aldı. Miliсiya balanı bar kúshi menen qaǵıp jiberdi. Bala qulashın jaya jıǵılǵanda úndemey-ám qalmadı, «qasqırdıń balası - qasqır», dedi. Bul sózdiń hazarına shıdalmaǵan Áyse:

-Ha....y!!! Svolochi! Balaǵa qol tiygizbeń? Tart qolıńdı! Azanda úyden adam bolıp ketken ákesi demde qasqır bolıp pa?- dep balasın arashaladı.

Ne dediń, baydıń qızı bolǵanıńa tapsıma, tilińdi suwırıp alaman, - dep Áyseniń kókireginen iyterip jiberdi.

Áyse dúrs etip qattı jıǵıldı. Ornınan tura almay atırıp qarmalanıp, balasın bawırına basıp úlgerdi. Olar Áyseni súyrep turǵızıp, qolınan qattı qısıp uslap:

-Bar, ket. Bul jerge jolama, - dep háwledi. − Bul húkimet endi bizlerdin húkimetimiz! Joq bolsın baylar! - dep baqırıp, Áyseni iytergishlep úyinen shıǵarıp jibermekshi bolıp julqıladı.

Áyse bularǵa itibar bermey:

-Bul ózimniń úyim, ózim soǵıp aldım. Óz úyimnen shıǵarıp jiberiwge haqqıńız joq, bul úyde ózim jasayman, dep ári-beri qarsılıq kórsetken boldı. Meni bul úyden ketsin degen qáwlińdi kórset! Káne? dep - dawlaspaqshı boldı.

Biraq, miliсioner:

-Endi bul seniń úyiń emes, dep arpıldap, Áyseni sózge keltirmesten iytergishlep shıǵarıp jibermekshi.

Áyse:

-Káne, qáwlińdi kórset, bomasa shıqpayman, dep jaqlawǵa bekkem asılıp

aldı....

Ǵırıstay jas jigit Áyseniń qolın jaqlawdan julıp alıp, sırtqa iyterip jiberip, esikti jawdı. Áyse ústindegi jaz kiyimi menen balasın qushaqlap dalada qala berdi... «Men qayaqtaǵı bayman, zır jetimmen ǵoy, baydıń qızısań dep qustanı qıladı. Bunday qorlanıwdıń izi bolar ma eken!.. Men jetimdi usı húkimet emes pe bauırına tartıp, oqıtıp, tárbiyalap usı dárejege ákelgen. Endi men baydıń qızı bolıp qalıppan ba? Búytip qorlaǵanı nesi eken!?» dep kúyinedi, «jetim balalar úyiniń balasıman ǵoy» dep óksip jılaydı...

Miliсiyalar qapını qulplap, sırtınan aǵash qaǵıp shegeledi. Áyse balasın bawırına basıp, tamǵa súyeniwi menen ele tur. Janına birli-yarım qońsıları kelse, miliсiyalar:

-Ketiń, bul xalıq dushpanınıń hayalı, ózi de húkimetke qarsı adam, qarası juǵadı, dep olardı quwıp saladı.

Kún battı. Qas qaraydı. Áyse qayaqqa bararın bilmey aqılı zayılday hesh nárseni sezbeydi. Balası ara-tura ash bolıp pa, qorqıp pa, «apa»lap ıńırsıydı, uyqısı keledi. Bir waqıtta Áyse bar dawısı menen:

-Jarılqaǵan Mustafaev! Sen húkimetke qarsı ne jamanlıq islep qoydıń? Miliсiyalar, sizler «xalıq dushpanısız» dep úyden shıǵarıp jiberdi..i..! Ulıń Keńesbay menen dalada qaldı..ı...q! Qaydasań? - dep bakırdı da, tım-tırıs bet aldı qaraǵan tárepke jılıslay berdi. Bunı kórip turǵan qudayın kútken birli-yarım márt qońsıları qarańǵı túsiwden Áyseniń janına kelip jubatıp, úyine alıp ketti...

Áysede uyqı joq. Bul jumbaqtı sheshe almay bası qatıp qaldı. Jarılqaǵan

Mustafaevich qayaqta, nege bunday boldı? «Aldı jar da, artı tar» tuyıqqa taqalıp tur. Sheshilmeytuǵın, shiyelenisken tas miytin túyin, ulıwma endi Áysede mákan da, úyde joq, qáwendersiz hayal, tek perzenti qolında. Ózi bala oqıtıp júrgen mektep jámááti de Áyseni burınǵıday kóz-qaras penen qabıllamadı. Onıń ústine, mektep direktorın da eki adam tuwrı kabinetine kirip keldi de, qolın artına baylap qara mashınǵa tıǵıp alıp ketti. Bul waqıya Áysege ábden battı, tap ózi sebepshi

bolǵanday qısındı. Ábden albıradı. Jarılqaǵan Mustafaevich penen tilleskisi keledi, onı qayda áketkenin bilmeydi, biletuǵın bende joq. Shay alǵanday. Eger bilse, barar edi...

Eń aqırında bunday sandalıwdan sharshaǵan Áyse ózi tárbiyalanıp ósken balalar úyine ketiwdi oylap taptı hám ol jerde Mámbet aǵası, inisi Arıslan da bar

ǵoy. Balasın kóterip Tashkentke tarttı...

Jol boyına ne bir qıyınshılıq, ásh-áptadalıq penen «óz úyi, óleń tósegi», ósken uyası Tashkent internatına jetti, tárbiyashı anaların kórdi. Kórgen jol azabın, qorlıqların birme-bir bayan etti. Debdiwin shıǵarıp dem aldı... Óz gezeginde Áyse de bul balalar úyinde de bolǵan wayranshılıqtı esitti. Birewleri qamalǵan, tárbiyashılardıń bireń-sarańı qalǵan. Shımkenttegi kórgen azabın, jónsiz jamanat taǵılıp, mákansız qalǵanların, baydıń qızı dep jónsiz jala jabılǵanın Áyse jıǵırdanı qaynap otırıp túsindirgen boldı.

-Meni jaqsı ómirge baslaǵan usı húkimet emes pe?! Sonda men qalay usı xukimettiń dushpanı bolaman? Maǵan usı jónsizliktiń ózegin túsindiriń,- dep tejep, jası úlken tárbiyashılarınan soray beredi, soray beredi.

Tárbiyashılar bolsa bul ideyalardı basına sıydıralmay delbe bolıp turǵanına Áyseni ayap, ári-beri túsindirgen boladı. Biraq Áyse:

-Sonda men tárbiyasın kórmegen ákemniń baylıǵına qalay juwap beremen? Meni tárbiyalaǵan sizler goy, - dep shıja-pıja boladı.

Tárbiyashıları Áyseni ayap, kewlin alıp, bawırına basıp, analıq mehiri menen zamannıń túsiniksiz alǵaw-dalǵaw bolıp turǵanın ózlerinshe túsindirgen boladı:

-Qaraǵım Áyse, bizler usınday túsiniksiz zamannıń kenarında jasap atırmız. Bul dáwir «shıǵısı jaman», «shıǵısı jaqsı» degen tańba basıp qoyatuǵın dáwir bolsa itimal. Sonlıqtan sen de, bizler de jasap turǵan zamanımızdıń ıǵbalına qaray is tutıwımız jón boladı, ákeń bay balası bolǵan ba, demek, sen de baydıń qızısań. Ol meniń ákem emes dep, ákeńnen bet buralmaysań. Ákem internat tárbiyashıları degen menen, húkimet seniń uńqıl-shuńqılıńdı qazıp tekserip bilip otır ǵoy. Demek, «shıǵısıń jaman» degen tańba basılǵan. Házirgi baǵdar - bul húkimetti gil «shıǵısı jaqsı»lar basqarıwı kerek, degen uǵım. Eger olay bolmasa, «shıǵısı jaqsı»lar basqarǵan mámlekettiń kewildegidey bolıp rawajlanıwına kedergi bolasań. Dáwir nápesi solay, qaraǵım Áyse, dep uǵındırdı...

Áyse endi-endi túsingendey ıray bildirdi...

Aǵası Mámbetti izledi. Úkesi Arıslandı Mámbet zamanda alǵawdalǵawlıqtıń iyisi shıqkannan-aq bir kúnniń ishinde qanday da bir uchilishege oqıw

ushın Moskva qalasına atlandırǵanın esitkende Áyseniń tóbesi kókke jetti,

quwanıshında shek joq. Demek, Arıslan bular kórgen aqıretlerden awlaq jasaydı...

Áyse ushın maqtanısh...

Áyse bunday zor xabarlardı esitip, júregin qolına alıp, quwana-quwana

SAGUdegi aǵasına shawıp kiyatır. Bul jerde Mámbet joq, qamalǵan tóbesinen

quyǵan muzday suw ayaq ushına shıqtı, SAGUdiń qapısınan shıǵa bergende esten

tanıp quladı. Bala shırlap tur. Qudayıń kútken birewler «tez járdem» shaqırıp,

Áyseni balası menen emlewxanaǵa alıp ketti...

... Áyse esin jıydı. Shıpakerdiń sorawlarına bastan-ayaq bolǵan waqıyanı

aytıp otırıp, tez-tez esinen ayrılıp ketedi. Endi Áyse usınday awır jaǵdayına bola

emlewxanada uzaq waqıt irkilip qaldı...

IX

Endigi sózdi Mámbettiń jan dostı Ospan degen tutlıqpa jigitten esitiń. Ospan Mámbettiń eń jaqın dostı. Sebebi, ekewi táǵdirles - Ospannıń da anası ólip, Aytqasım degen inisi menen jetim qalǵan. Jarlı-jaqıbay ákesi Bólekbaydıń ǵamqorlıǵında ırıl-tırıl kún kórip erjetken. Ákesi bulardı ógey sheshege giriptar qılmayın dep, úylenbegen. Hayal joq úyde ne bereket bolsın kúnde tarıǵıw. Onıń ústine, ashlıq degen áydarha aldı menen bulardı jawlap aldı − úkesi Aytqasım moynına dorba ilip, tilenshi bolıp ketti. Ospan esi enip, bul kún-kóristi tárk etip, esitiwi boyınsha Tashkenttegi internatqa piyadalap jol tarttı. Jolshıbay tamaǵın tawıp, kóp kúnlerde internatqa jetti. Sol kúnnen baslap Mámbetti jaqın kórip, tuwısqanday dos boldı. Ekewi birge oqıdı, SAGUdi de birge pitkerdi. Ol Mámbettiń «bay» balası ekenin bilgen emes, qıyalına da keltirmegen. Ol zır jetim ya ana jok, ya áke joq. Qápelimde «Mámbet baydıń balası eken» degen sıpsındı esitkende hayran qaldı Ospan.

- Dostım Ospan, ırasında da men bay balası bolǵanman. Sen meni onıń ushın jek kórme. Ata-anam erte ólip ketken, tárbiyasın kórmegenmen. Kisiniń esiginde qorlanıp óstim, qashıp shıǵıp usı internatta tárbiyalandım. Endi mine zaman aylanıp áke-sheshemizdiń kim ekenin qazbalap tawıp, heshnárseni bilmeytuǵın meni olardıń baylıǵı ushın gúnálap atır. Álbette, qanday jaǵdayda da ata-anańdı jaman kórip, bet buralmaysań... Búgin-erteń meni jumıstan shıǵarıp, birotala ayıplawı sózsiz. Sonlıqtan, dostım, meniń jalǵız qız úkem Áysege ǵamqor bolǵaysan, dep, dostı menen pikir alısıp atırǵanınıń ustine eki miliсiya keldi de, Mámbetti heshqanday qáwli-qararsız aldına aydap alıp ótá ketti. Ol artına aylanıp:

-Dostım Ospan, Áysege ǵamqor bolager, dep úlgerdi.

-Mámbet dostım! Ol jaǵınan ǵam jeme?! Sózsiz ǵamqor bolaman. Sen haqsan, haqlıq jeńedi. Tez qaytıp keleseń, sawlıǵıńa qarap, hesh qapalanba, - dep Ospan tutlıǵa-tutlıǵa kóp waqıtta aytıp úlgerdi... Mámbet demniń arasında kózden ǵayıp boldı...

***

...Endi Ospan Áyse tuwralı xabar bilǵisi kelip, Shımkent penen baylanısıwǵa pochtaǵa ketkende Áyseniń ózi kelip, aǵasınıń awhalın esitip, esinen tanǵanın bilip, juwırıp-jortıp emlewxanaǵa jetip bardı, Áyseniń ózin kórip tınıshlandı.

«Kelispegen isińdi, bılamıq sındırar tisińdi» degendey, birinen soń biri tayın turǵan qapashılıq ábden Áyseni esinen ayırdı. Shıpakerdiń sorawına juwap berip otırıp, eki sózdiń basına barmay talıp qala berdi.

-Qızdıń jaǵdayı qalay?- dep soradı Ospan shıpakerden.

-Jaǵdayı aytarlıqtay jaqsı emes, miyine zaqım kelgen (sotryasenie mozga), uzaq emleniwdi talap etedi.

-Emlense jazılıp ketiw itimalı bola ma?

-Álbette, emlense, sózsiz jazıladı.

Úyin konfiskalaǵanda miliсiya iyterip jibergende Áyse qattı jıǵılıp, usı keselǵe shatılǵanı ayqınlastı. Shappattay nasharǵa ne degen jábir, ne deǵen dóhmet. Álbette, bunday teńsizlikke ishi kúyip, kim bolsa da keselge shatılıwı sózsiz ǵoy. Áyseniń kittay bası shıday bere me? Teńlikti, haqıyqatlıqtı kúseydi, durıslıqtı talap etip aytısıwǵa májbúr boladı. Áne, tentekliktiń tiykarı usındaydan payda boladı-dá! Bunday ómirdi basınan keshirmegenlerge ersi, álbette!

Áyse esine kelgenshe Ospan janında boldı. Balaǵa da óz ákesindey ǵamqorlıq etti...

...Áyse emlewxanadan shıǵıwdan Mámbetti kóriw ushın tuwrı irkiwxanaǵa tarttı. Onıń menen Mámbetti kórsetpedi, qolında arzası menen kóp mákemege ótinish etip barıp, ádewir kún ótkennen keyin kórsetiwge ruxsat aldı... Aǵası Mámbetti kórdi, jıladı. Kóz jasları menen aǵasına dártin tógip jeńillengendey boldı. Aǵası:

- Heshnárse ornına kelmeydi. Allanıń buyrıǵına qayıl boldım, - dep aytqanda, úkesiniń de zamannıń degishine dus bolıp, baspanasız qalǵanına daǵlandı. Basqa ne aytaladı, tek:

-Áyse qaraǵım, bizlerge táǵdir teris qaraǵan perzentler bolǵanbız. Endigi jaǵında belińdi bekkem buw, ulıńa jaqsılap qara, oǵan bekem bol, - degen sózden asıp óte almadı.

-Dostım Ospan, Áyseniń ǵamqorshısı tek óziń bolasań, dedi Mámbet.

-He..he.. ǵ..ǵ..ǵam j..j..jeme, - dep isendirdi dostın.

-Áyse bawırım, eger Ospandı óz aǵańday kórip, keńeslerin eki etpey tıńlasan, qor bolmaysań. Ol jaqsı adam. Eger olay bolmaǵan jaǵdayda, bul húkimet seni de «baydıń qızı» degen tańba menen hálekleydi, dedi.

Áyse aǵasınıń tiliniń astında ne turǵanın sezdi. Biraq, jaqsıjaman dep til qatpadı. Aqırı bul jerde gúnasız gúnalawdıń duzaǵınan aman júriw kerek bolıp turıptı.

-Balańdı da jaqsı tárbiyalap, aman-esen ósirip, qatarǵa qosıwıń kerek. Áne usı sózimdi esińnen shıǵarma, degendi de qosıp qoydı.

Sonıń arasında miliсiyalar «Bol, boldı» salıp, Mámbetti alıp ketti. Ishi tolı árman menen Áyse aǵasınıń izinen ıntıǵıp qarap qala berdi... Sol sol eken, aǵası Mámbetti qaytıp kóre almadı, eń keyingi kóriwi eken!..

Áysenin alǵa basqan adımı artqa ketip, internatqa zorǵa jetti. Bul jerde hár bos xanada bir kún qonıp, háptege jaqın kúneltti. Bunday ábigerlik penen qashanǵı ońısadı.... Internat basshısı Áysege qarawıllıq jumıs penen sońǵı kelgen balalardı oqıtıw ushın qosımsha sabaq ta berdi. Sóytip, eki jumıs islegennen keyin óziniń hám balasınıń ústine kiyim alıp, tońbastay boldı. Balanı internat baǵıp atır...

Internat basshısınıń bunday ǵamqorlıǵın Áyse ómir-ómirinshe umıtpadı, ózi de tarıqqan adamlarǵa ǵamqor bolıwı árman etip jasadı....

Áyse endi balasın ash etpeytuǵınday, jaylı uya tapqanday arqayınlasayın dedi. Jarılqaǵan Mustafaevtan xabar-atar joq. Izlew múmkinshiligine iye emes, adresi joq. Bunday keń paytaxt eldin qaysı mushında jatır, bilmeydi...

Ospan Áyseden tez-tez xabar alıp turadı, kewlin alıp Keńesbayǵa oyınshıq ákeledi. Jaqsı sóz sóylep, ómirge umtıldıradı. Bala da Ospanǵa júdá úyrenip, bawır bastı. Bunı kórip otırǵan Áyseniń kewli tolıp quwanadı. Demek, balanıń ǵamqorı bar, ózi qayda baradı...

X

1935-jıl.

Ospan jańa jılda qos quwanısh penen tolıp-tasıp keldi de:

-Á..y.. Áyse, s..s.sen b..b..bileseń be? B.b..biziń.....ń Qaraqalpaqstanda muǵallimler tayarlaytuǵın institut ashılǵan. Soǵan meni oqıtıwshılıqqa shaqırıp atır, - dedi hawlıǵıp, júregi dúrsildep, quwanıshı qoynına sıymay tolqıp.

Áyse Ospannıń betine ájeplenip úńiliw menen tım-tırıs bolıp qaldı.

-Áyse, s..s.. saǵan ne boldı? Seni ózim menen birge alıp ketemen.

-Ol jerde ne isleymen? Ol el qayaqta boladı?

-Ol meniń elim, qaraqalpaq xalqınıń Watanı. Ózimniń tuwılıp ósken qúdiretli mákanım, jaylı uyam. Onda ákem hám úkem Aytqasım bar. Bizler ol jerde baxıtlı jasaymız,- dedi.

Áyse jáne úndemey qaldı.... «Baxıt degen ne ózi?» dep ishinen hayran qaladı.... Jáne baxıtsız bolıw ushın ba? Hesh jerde hesh gáp jok, baxıt finishi jolıma tayar turmeken? Dıbıs joq. Óli tınıshlıq. Ekewi de bir-birine qarap oylanıp qaldı. Biri-birine túsinise almay hayran... Áyseniń oyında hám aǵası hám ákesi bolǵan Mámbettiń: «Eger Ospan saǵan ǵamqor bolǵanday bolsa, zamannıń sılayı jaman. Seni baydıń qızı dep háleklewi turǵan gáp. Tınısh jasatpaydı, qor bolmasıńdı oyla» degen násiyatı basında mór bolıp basılıp tur. Izi qalay boladı? Ospan Áyseniń sheshiwshi hesh nárse aytalmay turǵanın sezip:

− Áyse qaraǵım, hesh nárse aytpa! Tek meniń menen birge júrseń boldı. Aqırı seniń bul jerde qalǵanıń menen, qollap-quwatlaytuǵın ǵamqorıń joq, bunı jaqsı bileseń. Qashanǵı internatta jasaysan? Sonlıqtan mennen qalıwdıń imkaniyatı joq, dep ótindi Ospan shın kewlinen jalbarınıp. Men seni hesh waqıtta jılatpayman, ulıńa ákelik mehir beremen, - dedi.

Áyse oylanadı, oylanadı, oy túbine jete almaydı....

Írastan da, Ospannan qalsam, baxıt finishi kórine me? Joq, kórinip turǵan joq. Ospandı maqullawdan basqa jol joq. Baxıt finishine jetiwdiń birden-bir jolı − Ospandı tıńlaw, wádesin makullaw.

− Sóytip Ospannıń izine erip, dárya boylap suw jolı menen bir ayda zorǵa qaraqalpaqtıń bas qalası Tórtkúlge keldik. Hukimet úy berdi. - Sóytip, qaraǵım Gúlaysha, Ospan institutqa oqıtıwshı, men Qaraqalpaqstanda birinshi ashılǵan rus mektebi Lunacharskiy atındaǵı orta mektepte rus tilinen muǵallim bolıp ornalastım. Keńesbaydı baqshaǵa berdim, − dep, Áyse apa kókiregin kerip bir demin aldı da, áńgimesiniń izin jalǵastırdı.

-Aradan bir ay ótti. Ekewmiz birden aylıq aldıq. Ospan endi ákesi menen inisi Aytqasım haqqında oyladı ózi ósken Xojeli qalasına barıp olardı kórip qaytıwdı sheshti.

Sonıń arasında Inim Arıslan da uchilishesin pitkerip, kútilmegende úyge kirip kelip tur. Quwanıshımda shek joq. Ospan bolsa onı óz inisinen beter jaqsı kórip, qushaqlap súyip qarsı aldı. Áne, qaraǵım, «baxıt finishi usı bolsa kerek» degen basıma tıq ete qaldı. Hámmemiz Xojelige Ospan ósken úyge jetip keldik. Qaraǵım Gúlaysha, kóziń jaqsılıq kórsin, úy adam jasap atırǵan úyge usamaydı. Ízǵar, qara jer, shobıtlanǵan shıptanıń ústinde gil sawdırmaq shobıttı jamılıp aq saqallı ata jatır...

-Kóke...e! - dedi Ospan ǵarrıǵa boyın taslap. Ǵarrı sergeklenip:

-Balam keldiń be? Amanbısań?- dedi zorǵa sóylep.

-Awa, keliniń menen keldim, dep meni kórsetti.

-Júdá bárekella. Qutlı bolsın, jılawıńda aǵarsın, balam, - dep, ornınan qozǵalıp turıwǵa meyillesti...

Dize búgip otırıw múmkin emes. Ya tósek, ya dastıq bolsa qáne! Shılqıldaǵan ızǵardıń iyisi murnıńdı jaradı. Sonıń arasında qońsı-qobaları kelip, bizlerdi úyine alıp ketip kútti. Erteńine Tórtkúlge qaytıp ketetuǵın bolıp, xoshlasıp úyden shıǵa bergenimizde moynına úlken dorba ildirgen, boyı sharǵalaw arıq qara bala kirip keldi de, atamızǵa qarap:

-Kóke, bul saparı olja az boldı, mınanıń bári qattı nan, dep, moynınan dorbanı alıp, atamızdıń aldına qoydı.

Bul Ospannıń jalǵız inisi Aytqasım eken. Aytqasımnıń joqarıǵa barıp haqlap nan tawıp qaytqan kúni eken.

Bular ekeui birin-biri tanıp, qushaqlasıp kórisip, hal-awhal sorastı. Bir-birine miyri qanbay atır...

Men bul ómirge hayran qalaman, ele hayranman. Hár zamanǵa bir zaman. Bul zaman adamlar menen qanday oynaydı-oynatadı. Bul kórinis esime tússe, Abbaz aǵanıń:

Birewlerge baxıt bolıp qonasań,

Birewlerdin qorasına tolasań,

Birewdin mańlayın qırshıp jonasań,

Oyın oynamaǵa ájep dúnyasan, -

degen qatarları kimniń bolsa da júregin qozǵap ótedi-aw...

Mine sóytip, Ospannıń ákesi atamız Bólekbaydı Tórtkúlge áketetuǵın boldıq. Kiyindirdik, jaqsı awqatlar pisirip berdim.

Dáryanıń ishinde paraxodta kiyatırıp-aq ǵarrıǵa jan enip, adam súlderine

kirdi.

Aytqasım izimizden baratuǵın boldı....

Úyge kelgennen keyin atamdı jaqsılap juwındırdım, tazadan kiyindirdim, taradım, kúttim. Meniń kútimime Ospan júdá más:

- Áyse, seniń bul jaqsılıǵıńdı hesh waqta umıtpayman, dep, riyzashılıǵı menen hár kúni arqamnan qaǵıp, erkeletip qoyadı.

Atam bolsa kún-tún eki qolın jayıp, pátiyasın berip, meniń baxıtlı ana bolıwımdı qudadan tilegeni-tilegen. Aradan az waqıt ótpey-aq Aytqasım da úyge keldi. Onı Ospan jaqsılap kiyindirdi. Azǵantay kún bolıp, ózlerimizge úyretip aldıq. Bir kúni Aytqasım oqıǵısı keldi. Bul ıqlası hámmemizge makul tústi. Qayda oqıwı kerek? Sol úlken másele boldı. Eń aqırında Ospan onı Tashkentke SAGUge jiberetuǵın boldı. Ol júdá zeyinli, 8-klastı ayrıqsha pitkergen bala ǵoy. Sóytip, ol Tashkentke oqıwǵa ketti.

Waqıtlar biyhazar ótip atır. «Baxıt finishi usı shıǵar-aw. Iláyim, izi bolǵay», dep tileymen Alladan. Bul baxıt maǵan tez kelgendey tuyıladı. «Ata-babalar: «Tez kelgen baxıttıń payanı bolmas» deytuǵın edi. Qudayım-ay, onday bolmaǵayda.....» dep, bul baxıttı ózime kópsinip, qorqaman da júremen.

Aytqanım kelsin, bir kúni balam Keńesbay Jarılqaǵanovich Mustafaev baqshadan qattı awırıp keldi. Hesh em túspedi. Jáne talayıma tırtıq túsip, eki kúnniń ishinde ulım óldi de qaldı. Basımdı tasqa urdım, tawǵa urdım, ól jıla, gór jıla, tiriletuǵın bala joq. Sharshap, qoydım. Bul ólimniń janımdı jegidey jep, ózegimdi órtegeni sonsha, burınǵı baxıtsızlıǵım bul qayǵınıń qasında tek eles bolıp qaldı. Ási bolǵan ekenmen, Jarılqaǵan Mustafaevichten qalǵan súyewim, tirewim, kewlimniń toǵı, súygenimniń bir tırnaǵı, ekewmizdiń de quwanıshımız bolǵan esteligimiz perzentimizden birotala juda boldım da qaldım. Endi Mustafaevtan nıshan joq...

Hár kúni kún demeymen, tún demeymen, Tórtkúl qábiristanına qatnayman da turaman. Tirilip, ana dep xabarlasatuǵın bala jok, tımtırıs. Bir kúni balamnıń basında eńirep tursam, qulaǵıma tosattan «sen nege kelip jılay beresen?! Balanı tınıshına qoy!» degen qáhárli ses gúńgirlep ketti. Birden seskenip ketip, ján-jaǵıma qarasam, tiri jan kórinbeydi.... Ózime hay berdim. Men sorlı nelerge kónbedim, buǵan da kóndim. Ózimdi bekkem uslap, shúkirshilikke kelip, úyge zırlap qayta berdim. Jolda kiyatırıp, «Kórgen qorlıq, qayǵılarımnıń bul izi bolǵay! Há..á..y, Allataala! Endigi jaǵında jılatpaǵaysań» dep, Allaǵa jalbarınıp kiyatırman-aw.

Úyge kelip, Ospandı kórip, sezimlerim putkil ózgerip ketti.

«Hási bolmayın, bul qayǵıdan ózimdi saqıtlayın» degen sheshimge keldim. Ospanǵa da, úyge de burınǵıday selqos bolmadım. Durıslap bas qostım. Álbette, bawır etiń, perzentiń umıtıla ma sirá? Sóytse de, kewlimdi suwıtqım keldi, gúder úzdim. Ospan bárha kewlimdi baǵadı. Ótken, keleshek ómir haqqında kewilli áńgimelesemiz. Mektepke barsam pútkil qayǵımdı umıtqanday bolaman. Balalardıń ǵiniratsız kúlki, shawqımı menen keleshek ómirdiń toqtap qalmaytuǵınına isenimim artıp, baxıt finishine ábden jetkendey bolıp sezinemen. Bul quwanıshımnıń bántbasarı ullı boldım. Atın Bayan qoydım. «Shukir etseń maǵan, taǵı berermen saǵan» degen usı eken. Shúkirligin jetkerip atırman-aw Allaǵa. Bul bala pútkil kórgen ómirimniń bayanı boldı. Bayannıń izinen qatara eki qız tuwdım birewi Sholpan, bireui Juldız boldı. Endigi úmit maqsetim usı perzentlerime jaqsı tárbiya berip, úlken xojalıq bolıp, tatıw, baxıtlı turmısta jasawdı oylap alǵa umtıldım. Ospan ne barımıma barıp, betime jel bolıp tiymeydi. Muhabbat sezimleri tek mende, oǵan bolǵan meniń de isenimim sheksiz.

Mine usınday jaydarı kúnlerdiń baslanıwı menen oyda joqta el basına emi joq qarańǵı túnek Ekinshi Dúnya júzilik urıs baslandı. Bul 1941-jıl 22-iyun edi. Usı alasapıranda «jıǵılǵanǵa judırıq» bolıp, Ámiwdáryanıń suwı kenarına sıymay, ǵúmbir-sambır degish unırap túsip, Tórtkúl qalasın suw basıp kiyatır. Húkimet basshıları jan iynine ot tusip, qala xalqın ján-jaqqa kóshirip atır.... Institut Shımbay qalasına kóshirildi, bizler de hámme menen birge Shımbayǵa kóship keldik.

«El menen kórgen ullı toy», kóptiń qayǵısında da, quwanıshında da birgemiz. Inim Arıslan birinshilerden bolıp urısqa ketti. Jumıstıń sonday awırlıǵı qıyın-qıstaw ómir, dúnya tarılǵanday qorqınısh biyleydi...

Ospan armiyaǵa jaramsız. Pedinstituttıń jaramlı oqıtıwshılarınıń bári, hátte direktorımız da urısqa ketti. Sonlıqtan institut jumısları Ospanǵa júklendi. Oqıtıwshılıq juwapkershiligi de basınan astı. Sonlıqtan maǵan da rus tilinen sabaq berip, oqıtıwshılıqqa qabılladı. Awıllardan kelgen, rus tilinen xabarı joq balalardı jan-tánim menen til biliwge úyrettim. Waqıt penen sanaspayman. Eger sál-pál «no» bolıp qalǵan jaǵdayda Watanǵa qıyanet etkendey sezinemen. Alǵa, jáne alǵa umtılaman. Álbette, birewdiń jalǵızı, birewdiń sáwer yarı Watan ushın qan keship júrgen qayǵılı dáwirde júreginde otı bar tiri jan úyinde qarap jata ala ma? Onday jaǵdayda júzi qaralıq bolmay ma?!.. Mine, Watanım-anam degen hárbir adam Watan-anası ushın jan berejaq... Men de solardıń biri emespen be? Usınday qıyankesti kúnlerdiń birinde oqıtıwshılar xanasında bir ózim is penen shuǵıllanıp otırsam, qolında jas balası bar, ábiger kiyingen bir nashar kirip keldi de:

- Áyse apa siz be? dep soradı.