Gúlaysha Esemuratova ‒Úsh dáwirdiń gúwası Tentek hayal haqqında ápsana

Áyseniń sarras on segiz jasın toltırǵan 1930-jıl da jetip keldi. Bul sáneni internat basshıları quwanısh penen qarsı aldı. Shán-sháwket penen belgilep, eki jastıń qosılǵan baxıtlı toyında birge ótkerdi xám internattıń bir xanasına ornalastırdı...

Mine, endi Áyseniń jańa baxıtlı ómiri baslandı. Bulardıń ǵamqorlıǵında Arıslan da jaqsı jigit bolıp ósip atır. Mámbet te bulardıń waqtıxoshlıǵın kórip quwanıp, tez-tez kelip xabar alıp turdı.

Mámbet SAGUdi pitkergennen keyin tómengi kurslarǵa sabak beretuǵın úlken muǵallim boldı. Soytip bulardıń turmısı kúnnnen-kúnge kewildegidey bolıp ótip atır... Biraq, Áyse geyde «meniń baxıt finishine jetkenim usı ma eken yamasa...» dep qorqıp oylanıp ta qaladı. Oǵan bul baxıt tez kelgendey, qorqınısh biyleydi, sebebi, «tez kelgen dáwlettiń payanı bolmas» degen maqaldıń mazmunı meni qaǵıp ótpegeyda.........! degen tilekti kúni-túni tileydi...

VI

Ol dáwir elge bilimdan kadrlardıń ushıǵanıń qıyındısınday zárúr bolıp turǵan waqıtlar edi... Bir kúni kútilmegende 1931-jańa jıldıń kirip keliw qarsańında húkimet basshıları Jarılqaǵan Mustafaevichti Shımkentke shaqırıp, oblastlıq partiya komitetiniń úgit-násiyat isleri boyınsha xatkeri lawazımına tayınladı. Bular bul usınıstı qabıllap, internat penen birotala xoshlasıwǵa tuwra keldi. Internat jámááti bulardı jaqsı tilekler menen shıǵarıp saladı.

Áyse menen Jarılqaǵan Mustafaevich óz úyi, ǵamqorshısı bolǵan tárbiyashılarǵa, basshılarına shın kewlinen minnetdarshılıq bildirip xoshlastı.

Áyse bular menen xoshlasarda:

− Menin muńlı kúnlerimdi quwanıshqa bólep, ákem hám anam bolıp tárbiyalap, kórsetken miyrim-shápáátińizdi máńgige umıtpayman. Hár birińizdiń tulǵańızdı, mehir bulaǵı tógilip turǵan jumsaq alaqanlarıńız benen shashımdı sıypalaǵanlarıńızdı, dáryaday keń kewillerińizge ómirimshe bas iyip jasayman, dep wáde beremen, degendi jılap turıp ayttı. Meniń ushın hesh nárse menen almastırıp bahalap bolmaytuǵın bul mákandı ómirimniń aqırına shekem kózimnen tasa qılmayman, bul mákan meniń tiregim, súyewim ekenin júregimniń tórinde saqlayman hám kóz jumıp ketkenimshe bul Watan ushın xızmet etemen, dep sizlerdi isendiremen! Tuwısqanım Arıslanǵa da bul sózlerdi sińiremen. Ol házirshe kishkene, úlkeyse ózi de túsinip, usı sózlerdi sizlerdiń aldıńızda qaytalaydı, oǵan iymanım kámil. Arıslanım házirshe sizlerdiń qanatıńızdıń astında boladı, tirewi,

súyewi sizlersiz. Bizler Jarılqaǵan Mustafaevich penen tez-tez xabar alıp turamız,

−dep Arıslandı bawırlap, mańlayınan sıypap, betlerinen súyip:

-Bizler jańa mákanǵa anıq qonıs bolǵannan soń seni ózlerimiz benen alıp ketemiz, birge jasaymız, dep inisin de isendirip xoshlastı.

Bulardıń qarası úzilgenshe internat jámááti qol siltep turdı...

Shımkentke de keldi. Jumısqa ornalastı, húkimet úy berdi. Jańa qonıs, jańa ómir bulardı ádewir hawlıqtırdı. Aqırı usı waqıtqa shekem «Ólim qudaydan, tamaq baydan» edi. «Úyleniw ańsat, úy bolıw qıyın» degendey, úlken úyge ne kerek bolsa, kishi úyge de sol kerek. Múlk bolsa ásten-ásten jıynalıp atır. Awqat pisirip, dasturxan jayıwdı da úyrenip ketti. Áyse júdá zeyinli hám shaqqan ǵoy. Bunday jumıslar oǵan jır emes. Átteń bazar sawdası Áysege júdá irkinish boldı, bul jumıstı da Áyse ásten-ásten meńgerip, kúnnen-kúnge ózin biylep qorqınıshqa tolǵan júregi arqayın soǵıp, ornına túskendey boldı. Endi ol jańa zamannıń ıǵbalına bola ilimbilimge ıqlas qoydı. Ol rus tilin bes barmaqtay bilgenlikten, jergilikli klaslarǵa orıs tilinen sabaq beriw menen birge sol jılı jańadan ashılǵan Shımkent mediсinalıq uchilishesine kirdi. Onıń ústine, ol endi úlken lawazımdaǵı basshınıń ómirlik joldası bolǵanlıqtan, juwapkershilik kúnnen-kúnge artsa da, oqıwın da, úy girdikarın da úlgerip atır. Álbette, ótken qısınıspalarınıń bári tek waqtıxoshlıq penen almasıp, kewilxanası quwanıshqa tolıp, sharshaw degendi ısırıp taslap, xalqı ushın tınımsız hárekette. Bul kuwanıshlar Áyseni ábden shıraylandırıp, aqılına aqıl qostı... Kuwanısh ústine quwanısh Áyse ullı boldı. Dosları jıynalıp atın Keńesbay qoydı. Bular ushın perzenttiń qızıǵı óz aldına bolıp, yasliden kelgenshe ekewi birden saǵınıp kútedi. Ásirese Áyse ushın bul heshbir nárse menen awmastırıp bolmaytuǵın quwanısh. Sebebi, ana boldı. Waqtıxoshlıq degenniń káramatın koya ber sirá... Adam balasın jaqsılıqqa qaray jetelemey qoymaydı-aw.

Áysenin endigi bir jaǵındaǵı birden-bir maqset-niyeti ómirlik joldasına sadıq bolıw, perzenti Keńesbaydı zamanǵa say, aqıllı azamat etip tárbiyalaw, ósiriw.

VII

Endigi gápti bularǵa jetimliktiń qıylı-qıylı hazarın kórsetken aǵası Jańabergen menen jawız Zaǵıypa jeńgesiniń jaǵdayınan esiteyik...

...Dáwirdin ózgeriwi menen adamlardıń minez-kulkınıń da, táǵdiriniń de pútkil astan-kesten bolıp ketetuǵınına hayranhásiretler qalasań. Tereńirek oylap qarasaq, bul dúnyanıń túbine jetken bende bar ma sirá?! Álbette, joq.

Baylıq degen kózdiń qurtı, kewildiń toǵı, waqıtsha qızıǵı boladı. Eger baylıǵıń bolmasa, azmaz qapashılıǵı menen qısınıspası boladı. Sol qısınıspaǵa tótepki beralmaǵan geypara parasatsız adamlar bayıwdıń eń pás hám ańsat jolın urlıq, ázzini bassınıp, dunyasın tartıp alıp bayıwdı tańlaydı. Bunday páslikti tańlap alǵan Jańabergen menen Zaǵıypa rasana bayıdı.

Jańabergen óziniń tuwısqan jalǵız inisi Rasbergen menen kelini Aysáuleniń artında qalǵan súriw-súriw mal dúnyasın bawırına basıp, másirip, heshkimnen ǵárezsiz, heshnárseden mútáj bolmay shalqıp jasap atırǵan jaqsı kúnlerdiń birinde, gewgim arada bul úyge úsh jigit kirip keldi de, Jańabergenge jańa ornaǵan húkimet ushın hár bir úydiń mal-mulkiniń esabın júrgiziwdiń zárúrligin túsindirdi hám:

-Qáne, qaramal, qoy-eshki, túye, jılqı qansha, ayta beriń, -dedi. Zaǵıypa bul sózdi esitiwi máttal, basın «isletip» jiberdi de, bularǵa tásil saldı:

-Bul mallar bizlerge tiyisli emes, jetim ballardıń malları. Bizler tek baǵıp otırmız, bolmasa bizler paqırǵa bunday kóp mal qayda...a..?! Sizler xatlamay-aq qoyıń, ballarǵa kerek ǵoy,- dep, qápelimde jetimlerge ǵamqor bolıp, ótirikti suńqıyttı da qoydı...

-Sonda ol jetimler qayda házir? dep soradı birewi.

-Internatta, Tashkentte.

-Familiyasın, atın aytıń.

-Mámbet, Arıslan, Áyse Rasbergenniń perzentleri.

Qansha qoy, qansha jılqı, qansha túye bárin-bárin xatlap bolıp, bulardıń qolın qoydırdı da, jigitler shıǵıp ketti.

Olar ketiwden Zagıypa:

-Háy, kókesi, bulardıń sılayı jaman, mallardı alıp ketpese bolar edi, qashırtsaq qáytedi, dep múláyimsip, Jańabergenniń ishine kirip sóyledi.

Bos buwın Jańabergen Zaǵıypanıń sózin maqul kórdi.

-Onda qalay qılamız?

-Búgin túni menen aydap qashamız...

-Qayda?

-Oyǵa qaray qulaymız.

-Oyda kimimiz bar?! Kimdi panalaymız, sonsha maldı kimniń qoltıǵına jayǵastıramız?

-Wá..á..y, shabazım, men aman bolsam, panalaytuǵın mákan, ǵamqor bolatuǵın jaqsılarǵa jolıqtıraman, dep, Zaǵıypa áńgódek Jańabergendi isendirdi.

Bular ǵewǵim túspey-aq mallardı jıynap, úyirdi...

Al balları ne aytadı? Bul waqıyaǵa olar qalay qaraydı, ol jaǵın muddasıl umıttı.

...Tún yarımı. Úydiń dógereginde «Háyt, bılay qaytar, sen on jaǵın jıyna, tezirek jolǵa sal! Keshigip baratırmız», degen ǵawasat, ısqırıwlar kóbeyip ketti. Al

Jańabergenniń balları bolsa bul dúsirli, tasırlıǵa túsinbey ar-sar... Eń aqırında:

-Áke, bul waqıyaǵa túsinbedik, sizler ózi ne oylap, ne islep atırsız? Bizlerge ashıǵın aytıń? - dep ballarınıń úlkeni áke-sheshesin tıbjıltpay turıp aldı.

Mallar jolǵa rawana bolıp, kósh ásten jılısıp baratır. Ballarınıń sawalına juwap aytıwǵa Jańabergenniń halı joq, eki kózi de, aqıl-huwshı da aydalıp baratırǵan mallarda. Bunı kórip sezip turgan Zaǵıypa:

-Ballarım, mallardı taza húkimettiń adamları xatlap ketti, eger qashpasaq, barlıq baylıǵımızdan ayrılıp qalamız, sizler bay balaları bolalmaysız. Kóp sorap irkpeń, tezirek kózden tasa bolıp, mal-janımızdı aman saqlayıq, malımızdıń ráhátin sizler menen birge koreyik, tez atlanıń, izimizge eriń, dep, mal izinen asıǵıp juwırıp ketti anası. Ákesi bolsa qashshan kózden tasa bolıp edi...

Altı balanıń úlkenleri bulardıń izine ermedi, atlarınıń basın basqa tárepke burıp ótá ketti. Kishkeneleri neni ańlasın, ata-anasınıń izinen shapqılasıp jetip aldı... Álbette, zaman ózgerse, kimge baxıt bolıp qonıp, kimge baxıtsızlıq alıp keletuǵını tábiyǵıy.

Jańabergen menen Zaǵıypa mallarınıń túwel aldında baratırǵanına más. Baylıǵı kóziniń aldında. Endi mámleketke de bermey, aman-esen qutılıp, «hadal» malımız qolımızǵa tiydi, dep quwanıshı qoynına sıymay, mal jaylawǵa qolay mákan izlep, eki kózi eki tárepte, suǵanaqlanıp qaylarǵadur ókireń qaǵıp kiyatır. Awa-dá, jetim iyelerine bermegende, húkimetke mal bere me, «aqıllı dá..á!..».

Bular aldındaǵı kóp maldıń qızıǵı menen sharshap-shalıqqanın da sezbedi. Eger, kózdiń mayın jegen baylıqqa essiz berilip ketseń, jarımes bolıp ketpewińe heshkim kepillik bere almaydı.

Mine, Jańabergen menen Zaǵıypanıń mal-dúnyaǵa degen essiz ıqlası ketip, dem alıwdı da umıtı, hátte bular shıdaǵan shabısqa mallar shıdamadı, bir jerlerge kelgende jániwarlar tarpa-tarpa jata qaldı, bular da mallarǵa aralasa sulayıp óli uyqıǵa ketti... hám usı jerde bular oylamaǵan qorqınıshlı bir waqıya júz berdi.

Bulardıń kishi balası birden shorshıp oyanıp: «Na...na..an! Apa..a.! Nan ber! Ash boldım, na...an!» dep shırlap jılap qoysa qáne, basqa sóz aytpay jılaydı. Ózleri de ashırǵaǵanday bola ma?! Qalay-qalay? Burınları qanday ash bolsa da, bunday jaǵımsız sezim bilinbeytuǵın edi. Ishki sezimleri ájeptáwir, ishek, asqazan, músheleriniń bári alamayı menen tómen qarap tartılıp túsip baratırǵanday jeksurın

belgi bulardı jaǵdaysız halǵa saldı. Soń oylap qarasa, bunday qorkınıshlı sezim ashlıq degen áydarhanıń bul elge kirip kelgen aqshamı eken...

...Bul áydarha xan ba, qara ma, sortlap otırmaydı, hámmeniń basına teńdey dónetuǵın emi joq kásapat. Uslap urıwǵa qolı joq, ayaǵı joq, janı joq apatqa pilmamıt bolsań da ilaj joq. Bul báleden heshkim qashıp qutıla almaydı. Qashqanda qayda baradı? Xalıq qayda qasharın bilmey, beti burılǵan tárepke postı...

Bul hádiysege Jańabergen menen Zaǵıypa hayran... uyqısın shayday ashtı.

..Ján-jaǵına qarasa, óz eli, óz jeri, bul námártler óz eliniń shegarasınan shıǵalmay-aq júrgenin sezdi. Álbette, keń paytaxt Qazaqstan emes pe?! Sonsha maldan aydawǵa jaramay qalǵan onlaǵan qoy-eshki qalǵan. Basqası qayda? Ańtań... Aydap kiyatırǵan járdemshi aǵayin shopanı qayda?! Ári-beri anda-mında juwırıp izlesken boladı. Tóbelerge minip, uzaq-uzaqlarǵa kóz taslaydı, malınıń qarası da kórinbeydi. Shopanınıń atı-zatı jok... Álbette, aǵayin shopanınıń basshılıǵında bolǵan waqıya dá..á...á! Elden shıǵalmay júrgende-aq bulardı mákanınan sál alıslaǵannan bir qolayı kelgende aydap ketiwdi shókelep kiyatırǵan urılar bunday payttı qoldan jibere me? «Alıwshı jeńe me? Ańlıwshı jeńe me?» degende bir dana aytqan eken: - Álbette, alıwshı jeńedi. Sebebi, ol alıwshı, qashanǵı ańlıysań. Seniń qayımıńdı tawıp, qalay bolmasın almay tınbaydı, degen eken. Mine, qarań: Jańabergen menen «aqıllı» Zaǵıypanı alıwshı jeńdi, bular jeńildi. «Baylıq degen qoldıń kiri, juwsan keter, onıń pánti jeti júyreńnen óter» degen usı emes pe?! Bular «Qazba, túserseń, jaqpa, pisersen» degen danalıq sózdiń mánisine túsinip hiyle qılalmaǵan. Tusinse de, dúnyanı dos kórip, úlken qılmısqa qol urǵan. Áne, pásliktin aqıbeti... Dúnya tabıwdıń ańsat jolın tańlamaw kerekligin ele de tusinip jetken joq bular...

***

Posıp shubırıp kiyatırǵan adamlar bulardıń qalǵan qoy-eshkilerin de bas salıp soyıp jep tawıstı. Jańabergen menen «aqıllı» Zaǵıypa állenetken adamlardıń jegenine tamsanıp qarap, qurı alaqan qala berdi. Endi bulardıń malı da, halı da qurıdı. Jewge nanı, isherge suwı joq... Ilaj qansha, jolda elip atırǵan mallardıń óyer-búyerin kesip alıp jewge qaradı... Kishi balası ushınıp qattı awırıp, el jok, kún joq, qula dúzde qaza taptı... Qábir basında ári jılap, beri jılap qayǵırǵan menen tiriletuǵın bala joq, ólgen baladan úlkeni Jaqsılıq ata-anasınıń qolaysız háreketlerine túsinip yamasa túsinbey-aq, bunday mazmunsız sergizdanlıqtan

sharshadı ma, ata-anasın artta qaldırıp, juwırıp-jortıp zım-zıya boldı, ol nan izlep

jortıp baratır...

***

... Qaqaman qara suwıq baslandı... Belgili-baslı máskan joq. Elsiz dalańlıq, húwlegen suwıq samal qoltıqtan kirip qonıshqa kiredi.

...Bala qayda ketti? Ya ólisin, ya tirisin bilmey zarı-giryan bolǵan Janabergenniń ózi de bir jerlerge kelgende ashlıqtan dimarı qurıp esinen tandı...

Zaǵıypa bolsa balasın izlep hár putanıń túbin bir tintip, qayda, qay jerge, nege baratırǵanın da bilmeydi, hesh nárseni esley almaydı. Maqset-mazmunsız áyteuir jortıp kiyatırǵan bul da qula dúzde gúrs etip quladı... Sóytip, Zaǵıypa menen Jańabergen mal-dunya dep, janın jabbarǵa berip, jelókpe bolıp jortıp, lashınıń duzde qalǵanın da abaylamadı. Jetimlerdi zar qaqsatıp tartıp alǵan mallar buyırmay, iyt-qusqa jem boldı...

...Aspan álemin qara bult qapladı... Úyin-úyin úrgin qarlar, ısqırǵan qara suwıq alǵa qaray júrgizbeydi. Kishkene Jaqsılıq bolsa ele nan izlep jortıwda. Ol ózi menen muńlas, táǵdirles, shubırıp kiyatırǵan balalar menen nárestesin kóterip, kóringennen nan soraǵan kelinsheklerdi kórip, júregi suwlaydı. Kimde nan bar?! Bul waqıyalar balanıń júregine túsip, ábdep dińkesi qurıp talıqsıydı. Qápelimde balanıń kóz aldına eginshilik, terekler shayqatılıp kóringendey elesledi. Túsi me, ońı ma, bilmeydi. Aldında úlken otawǵa usaǵan búk payda boladı. Hayran... Ne de bolsa basın suǵıp úńiledi... qulaydı... Uyqı ma, oyaw ma, ya túsi me, bilmeydi.

Uyqıdan oyanǵanday bolıp, óńmenin kótereyin dese, kóterilmeydi. Búktiń astınan shıqpaqshı boladı, tırmalanıp umtıladı, hesh dárpene almaydı. Hayran... Jáne uyqıǵa ketkendey boladı...

- Aǵa, apa, tezirek izimnen jetiń!? Bir ózim qaldım, qorqaman... - dep ólitirisi belgisiz áke-sheshesin jalbarınıp shaqıradı, sóylenedi. Jáne uyqıǵa ketkendey boladı...

...Tula boyı aznap-sızlap awırǵanday, eti kúyip-janıp baratırǵanday...

talıqsıydı, jáne sóylenedi... Usınday jaǵdayda qansha jatqanı belgisiz...

***

Dunyada jaqsı adamlar kóp ǵoy. Jaqsılıq es-tússiz qulaǵan jerlerge bir ǵarrı tusawlap jiberip qoyǵan biyesin joytıp izlep júrip, qalıń búktiń arasında adam

balasınıń isip-kewip jatqanın kóredi. Janına barsa, ólpeń dem alısı bar. Heshnárseni sezbeydi, bul adamnıń awhalı oǵırı tómen, dop-domalak, isik, ayaqları muzkesek...

kele bola ma, bolmay ma, kóp oylanadı. Ǵarrı «táuekel qayıǵına» minip, ne de bolsa bul adamdı taslap kete beriwdi ózine rawa kórmeydi. Birese súyrep, birese iynine salıp, úyine alıp keledi. Úy aǵzaları da anaw-mınaw demesten, awzına ıssı suw tamızıp, jaydı mazlatıp qızdırıp, kórpege oraydı. Bul bendeniń dem alısı ádewir jiyileydi, jan engendey boladı. Ǵarrı júzine abaylap qarasa, úlken kisi emes, jas bala ekenin abaylaydı.

Bala esine keldi... Tiri... «Shúkir, shúkir! Ózim qayda jatırman? Bular kimler? Ǵamqorshım ba? Ata-anam qayda?». Hesh nársege aqılı alıspaydı, tek jaltańlap úy iyelerine urlanıp qaray beredi...

Bunı sezgen úy iyesi jası úlken:

-Balam, seni ólimshi bolıp qula dúzde jatkan jerińnen úyge alıp keldim. Ákeń qaydan, shesheń qaydan, bizge túsindir, dúzde qalıwǵa ne májbúrledi? - dep soray basladı. Biziń eldiń adamına usamaysań ǵoy.

Balaǵa til pitip, kórgen-bilgenlerin birim-birim bayanladı. Ǵarrı túsindi.

Qaytıp balanı tınıshsızlandırmadı... Waqıtlar ótti. Bala ayaǵın tik bastı. Ǵamqorshılarǵa minnetdarshılıq bildirip, jáne júrip ketiwge ıńǵay bildirdi.

Ǵarrı:

-Júrgende qayda barasań? Bul elde kimiń bar?- dep soradı.

Sonda bala:

-Ata, bul el qanday el? Kimler jasaydı? - dedi.

-Balam, atıń kim?

-Jaqsılıq.

-Bul elde bizler, bizlerdey adamlar jasaydı. Qaraqalpaq xalqınıń eli, bul eldiń shalǵayınıń shetine qonaqlap otırsań balam!

-Heshkimim jok, dep júzin tómen salıp juwap berdi bala.

-Onday bolsa, maǵan bala bolıp qalaber, ózimniń eki balam bar. Seniń menen úsheu bolar, degen sóz ǵarrınıń awzınan shıǵar shıqpastan-aq bala óksipóksip jıladı.

Bala sawalıp ketkenshe jáwteńlep, awqattı ishken sayın ishkisi kelip, jutınıp turadı. Ashlıqtan júykesi qurıǵan adamdı birden toydırıwǵa bolmaydı, kótere almay ólip qalıwı sózsiz. Sonlıqtan tájiriybeli ǵarrı az-azdan awqat berip, balanı kóp kúnde esine keltirdi hám bala qalayınsha bul jerlerge kelip boy taslaǵanın túsigin qaldırmay ǵarrıǵa aytıp berdi... Sóytip Jaqsılıqtıń da lashı dúzde qalıwǵa sál qalǵanda jaqsılarǵa jolıǵıp, ólim duzaǵınan kutıldı.

baspaǵın aytsań-o! Mınalarda insap qalmadı ǵoy. Úy uzaq, súyrep áketalmay turman. Ekewimiz usı jerge ákelip tazalap alayıq, júr, dedi.

-Onday bolsa, júr kettik, dep, ekewi sıyırdıń terisin olay-pılayın kóterip alıp keldi. Bunday waqıyalar kóbeyip ketkenlikten, adamlar túnletip úyme-úy áynek qaǵıp, «Bek bol! Saq bol!» dep júretuǵın boldı.

Eki ǵarrı qara úydiń qaptalında sóylesip otırdı.

-Hay, Tilegen, seniń etikshi ustań ele úyinde me?

-Talpaqtı aytasań ba?

-Awa-dá..!

-Oy, ol Talpaqtıń dártin sen sorama, men aytpayın, dep Tilegen mırs etip

kúldi.

-Xe, ne boldı?

-Ne bolǵanın soraysań-aw, ol námárt bolıp shıqtı-ǵo! Eki kúnlikte ol tórde etik jamap, ıńıldap, ózinshe qosıq aytıp más bolıp otır edi, esikten ústinde kızıl maqpaldan tigilgen shılt jańa kamzolı bar, sup-sulıw, qıpsha bel nashar kirip keldi de:

-He, sumıray, sermende, sen meni sonsha malǵa úshinshi hayallıqqa ataanamdı zorǵa kóndirip alıp ediń. Endi basıńa is túskende, meni japadan-jalǵız qula dúzde adastırıp qashqanıń ne?- dedi.

Bizler ań tań.

-Talpaq ne dedi?

-Ne degenin sorama! Ol qorqıp ketti bilemen, ornınan birden sekirip turıp:

«Ózim zordan kúneltip otırman, ketá-ketti» saldı ma de, nashar qorıqqanınan qaltırap ketti. Sonday sulıw nasharda túr jok, tús joq, ashtan boldırǵan, bet-auzı isik. Basındaǵı aq jawlıǵı qara kir.

Menin anam Talpaqqa:

-Ne báleseń óziń, qanday adamsan, kelse meniń úyime kelipti, dep, nasharǵa «tórge ót» dep edi, nashar Talpaqtıń betine túpirdi de shıǵıp ketti.

Anam bir sıńar uwıs taqandı alıp kelinshektiń izinen juwırdı. Kelinshek taqandı jawlıǵınıń ushına túyiwi menen góne salmaǵa tústi de quladı. Bunı kórgen anam juwırıp barsa, kelinshek qulaǵan jerinde jan tapsırǵan eken... Anam awıl hayalların jıynap, kelinshekti aq juwıp arıw kepenlep, sol jıǵılǵan jerine jerledi. (Sol juwǵısh ele biziń úydiń aldında, shoq jıńǵıl bolıp turıptı).

-Al, Talpaq qayda?

-Talpaqtıń qaytıp qarasın kórmedik. Kelinshek shıǵıwdan qashıp xayt qoyǵan. Qayda ketti, bilmeymiz, dedi.

Bul áńgimeni úyde jatıp esitip otırǵan Jaqsılıq eńirep otırdı. - Adamlardıń basınan ne kúnler ótti ǵoy, biy aǵa, dep qoydı Tilegen gápiniń izinde.

Degen menen, bala júregi keń, kewli taza, peyli haq xalqı bar etekli el shalǵayınıń shetine qonaqlaǵan eken, izin kóre berer... Ol ata-anasınıń qulaǵan jerinen turalmay qalǵanınan muddasıl biyxabar keledi, kórisemiz degen niyette...

***

... Waqıtlar ótip atır. Hár kúni, hár saat balada qısınıspa! Ataanası esine túskende saǵınǵanınan Jaqsılıq dúzlerge ılaǵıp ketkisi keledi. Hár kúni jol qaraydı, olardan dárek joq. Tek úmit bar, kóriw - árman...

Bala tiklenip ayaǵına turǵan soń bul úydiń bir aǵzası bolıp, qol-kómek beretuǵın dárejege keldi. Al, ǵarrı bolsa Jaqsılıqtı jatsınbay, óz ulınday kórip, mektepke berdi. Mektepti pitkerip, qaraqalpaq qızına úylenip, bala-shaǵalı, aǵırshaǵır xojalıq boldı. Bul el Jaqsılıqtıń óz watanı bolıp qaldı...

Mine, zaman ózgerisi Jańabergen menen Zaǵıypanıń oylaǵan maqsetine qayshı keldi, mal-múlk bularǵa baxıt keltirmedi.

«Kim bayıǵısı kelmeydi, onı quday qılmaydı» degendey, adam balasınıń oylaǵanı bola bermeydi-aw qapılǵır...

Sonlıqtan meniń − pikirim haq júrip, zorlıq-zombılıqtı dos tutpaw adam balasınıń qaǵıydasına aylanıwı kerek! Shárt!!!

Durıslıq adamdı batır etedi, ótirik adamdı natıq etedi!

Xalıqqa ne jetsin!? Eger isiń kelispegen jaǵayda da, eń bolmasa haq edim ǵoy, degen isenim menen arqayın jasaysan, kewliń tok boladı.

VIII

... Áyse muńshılıǵın umıtıp, baxıtlı ómirge jańa ayaq basqanda 1933-37- jıllardıń isirapıl súrgini urǵan qaralı kúnlerdiń kirip keliwi Jarılqaǵan Mustafaev penen Áyseniń janıp turǵan oshaǵınıń kúlin kókke suwırdı...

...Xannan xabarsız Áyse balasın baqshadan alıp oynatıp kiyatırǵanda qońsısı aldınan juwırıp shıǵıp:

-Áysen, sen házir úyińe barma. Túsi suwıq birewler kelip, kuyewińniń qolın artına baylap, qara mashınǵa salıp alıp ketti, sen de tasalan, dep eskertti.

Bul sum xabardı esitken Áyse:

-Wa..y.....y! Ele de kórmegenim barmedi..i..?,- dep baqırıp jılap jiberdi.