Gúlaysha Esemuratova ‒Úsh dáwirdiń gúwası Tentek hayal haqqında ápsana

Gúlaysha Esemuratova ‒Úsh dáwirdiń gúwası “Tentek” hayal haqqında ápsana

ÚSH DÁWIRDIŃ GUWASÍ «TENTEK» HAYAL HAQQÍNDA ÁPSANA

Tariyx dúzetip jazıwdı qálemeydi, dúzetip jazıwǵa mútáj emes. Talap ta qılmaydı.

Stefan Cveyg, nemis jazıwshısı

1924-30-33-jılları biziń elge, joqarǵı qalalardan Rossiya, Tatarstan, Bashqurtstan, Qazaqstannan ilimli, bilimdan mamanlardıń, sheber kásip iyeleriniń járdemge kelgenin tariyxtan biz jaqsı bilemiz. Kimi shıpaker, kimi oqıtıwshı, injener (ánjiral), kurılısshı bolǵan. Bulardıń bári de óz-ózinen emes, birazı húkimet basshılarınıń ǵamxorlıǵı arqasında, al birewleri ózleriniń jasaw sharayatına bola keliwge májbúr bolsa, taǵı birewlerin súyiwshilik degen qúdiretli sezim jetelep kelgen... Mine, usı dáwirde el menen el, xalıq penen xalıq bir tuwısqanday qatnasıqta bolıp, biri birinen kóp nárse úyrenip, kóp nárse bilgenbiz. Sol sebepten de olar menen házirgi dáwirde de doslıq qatnasıqtı úzgen emespiz. Mine usı kásip iyelerinin biri - «Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen muǵallim» degen Hurmetli ataqka miyasar bolǵan aǵla oqıtıwshı Áyse apanıń ómir jolı menen sizlerdi tanıstırmaqshıman. Áyse apanıń biziń elge qalay kelip qalǵanınıń sebeplerin óz awzınan esitip hám ótinishi boyınsha búkpey jazıp qaldırıwdı maqset ettim.

Ekinshiden, bunday tariyxıy waqıyalardı, ásirese, házirgi dáwir jaslarınıń bilip otırıwınıń zárúr ekeni hámmemizge ayan. Jáne bir ahmiyetli sebebi házir biziń ilimdan-bilimdan kásip iyeleriniń óz gezeginde sırt ellerge (Germaniya, Yaponiya, Amerika, Irlandiya, Koreya, Gruziya, Qazaqstan t.b.) barıp jumıs islep, tájiriybe arttırıp kelip atırǵanı hámmemizge málim. Demek, doslıq qatnas hesh waqıtta uzilmeydi, burınǵıdan da beter nıǵayıp atırǵanınan derek beredi.

Avtor

Háy analar analar!

Ólmegeysiz analar, Sizler ólip qalsańız, Izde qalǵan perzentin, Jetimlikten xorlanıp,

Kimlerge barıp panalar?!

Aǵam bugin jumıstan kesh keldi.

-Nege keshiktiń? Saǵan qaratıp awqattı jasamay otırǵanım qashshan. Ballarda ash boldı, dedi kishem aǵama irenjip.

-Awa, keshigiwime tuwra keldi. Kútilmegende kishkene májilis bolıp qaldı.

Áyse Bólekbaevaǵa búgin «Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen muǵallim» degen eń húrmetli ataq berildi, guwalıǵın húkimet basshıları kelip saltanatlı túrde tapsırdı.

-Óybe...ey..ey, bala, júdá orınlı bolǵan eken. Bul húrmetli ataq Áyseniń xalıq ushın islegen islerine júdá ılayıq,- dep, kishem bul ataqtı tap ózi alǵanday quwandı.

Sebebi, Áyse apa menen biziń kishem kóp jıllar islesken hám onıń jaqsı oqıtıwshı ekenin jiyi-jiyi aytıp otıratuǵın edi.

-Ózi de jumsaq sózli, sabaqtı túsindirgende ballardıń janınıń ishine kirip ketetuǵın edi. Ballar bolsa basqa muǵállimniń sabaǵın tayarlap kelmese de, Áyseniń sabaǵın bes barmaqtay bilip keletuǵın edi. Biraq... biraq, dep, kishem irkilip turıp aǵama qarap: Áyse azmaz bastan awırıp ananı-mınanı ayta beretuǵın «tentek» bolıptı degen bir áńgime esitip edim. Sen abaylamadıń ba? Onday emes pe eken?- dedi.

-Joǵ-á, ondaydan aman. Onıń bul quwanıshına aytqan juwabın esitkeninde hayran qalasań! Hár bir aytqan sózi shaqmaqtıń tasınday ótkir. Bul xalıqtıń bawırı keń, miyrim shápáátli, qumırı qustay biyhazarlıǵına qayıl qalıp, óziniń baxıtlı bolǵanın, shın kewli menen aytqanda zal duw qol shappatladı. Bul el kóksinen jay berip, usınday húrmetli ataqqa ılayıq kórgen ǵamxorlıǵına bas iydi ǵoy. Bunday ibratlı sózdi, bul elge kelgen men-men degen hárbir adam da ayta almaydı. Tek

Áyse aytıwı múmkin. Sebebi, Áyseniń kórgeni kóp, nebir jábir shuqanaǵınan óziniń durıs, haqıyqatshıl bolǵanınan aman shıǵıp, usı dárejege kelgen adam-ǵoy.

Awzı bos, biytalap kúnshiller ǵana ótirik ósek toqıp júredi ǵoy. Sol ósekshilerdiń qaysısı Áyseniń ómirin bilipti. Bilmegen jerine «oq» atıwdı unatıp jasaytuǵınlar az ba?!

-He...e... Solay shıǵar-aw. Áyseniń onday bolıwı múmkin emes, ózi shaqqan hám miynetkesh, aqıllı, sanalı hayal ǵoy. Onday jigerli adam anawmınawǵa jeńdirmeydi-dá-á!

Biziń kishemler 1935-40-jılları Tórtkúlde qońsı otırǵandaǵı Áyseniń islegen isleriniń átiyajlıǵın, hámme nárseniń esabın tapqısh, barlıq jumısqa uqıplılıǵın,

«Ózi de orıs tilin suwday iship alǵan. Maǵan birinshi ret kerekli xleb, sol, igolka, krujka, voda degen orıssha sózlerdi úyretip edi. Ol zamanda orıs tilinde soylegen

adamlar álleqanday húrmetke sazawar edi», degenlerdi tınbay aytıp maqtaw menen boldı.

- Onıń kiyiniwlerine, shashın kelte kesip, órlep tarap, orıs taraq qıstırıp úyden shıqqanda sın-sımbatına qaraysań da turasań, júzi-páreńi aq qaǵazday. Bizler de usınday dástúrde kiyinip júriwdi háwes etemiz, biraq, bilmeymen, negedur onday bolalmaymız, dep ókinip otırdı-aw kishem... Al onıń oqıwshılardıń aldına ózin uslawı, álpayımlıǵı bári-bári bizlerge ulgi boldı.

Ózleri húkimettiń salǵan jayınıń qádimǵi eki ójiresinde turadı. Onıń tórgi bólmesinde aq saqallı atası kúyeuiniń ákesi káttiń ustinde appaq bolıp kiyinip otıradı. Áyse qáyin atasınıń qabaǵın shıttırmaydı qabaǵına kir jolatpay kútedi-aw, kútedi. Al, atasına arnap pisiretuǵın awqatları jumsaq ǵana kotlet, sútke qaynatqan bókpen, raǵu, tuqmash, gósh bórek, borsh degenlerdi pisirip beredi. Bunday awqatlardı bizler orıssha dep túsinemiz. Al endi kúyewin kútkenin aytpaysız ba? Qay waq qarasań aq jaǵa, shalbarınıń qırı buzılmas sirá, útigi qolında. Ol zamanda bizler útik degendi kórmek túwe, esitken emespiz. Írasın aytqanda, Áyse apa qaysı milletten, kimniń qızı, qaydan kelgen ol tárepi jumbaq. Heshkim bilmeydi.

Menińshe mádeniyat degen sózdi de biziń elge Áyse apa alıp kelgen bolıwı itimal degen túsiniktemen. Áyse apa menen końsı otırǵanda meniń esimde mór basılıp qalǵan jáne bir qızıq waqıya Áyse apanıń kúyewi Bólekbaev degen jası úlkenniń boyı kishkene ǵana, bir kóziniń gúli bar, sóylese tez-tez tutlıǵıp qaladı. Eger sóylep baratırǵanda tutlıǵıp qalsa bir ayaǵı menen jerdi qattı táwip jiberedi de, gápiniń izin jalǵap kete beredi. Bizler aǵaydıń bul ádetin qızıq kórip, sóyletkimiz keledi de, ananı-mınanı soray beremiz.

Írasın aytqanda, onı hámme Áyse apaǵa onsha ılayıq kórmeydi, sebebi, ekewi birge júrgende onıń iynine de kelmeydi... Biraq, ol úlken muǵallim, puldı kóp aladı dep esitemiz. Áyse apa bul pullardı kátinin astına qoyıp, shetinen alıp jumsaydı eken, dep qońsılar aytısıp otıradı. Ol zamanda haqıyqattan da, tek muǵallimler kóp pul alǵan ǵoy...

Kishemniń bul maqtawların esitip bul apaydı bir kóriwdi árman etip júrdim. Biraq hesh kóre almadım. Onnan beri de kóp dáwirler ótip ketti. Ol zamanlarda bunday hurmetli ataq shende-shen esitiletuǵın edi. Álbette, bunday húrmetli ataqtıń iyesin kóriwdiń ózi álleqanday edi.

***

1980-jıl.

Qápelimde birden qattı awırıp emlewxanaǵa tústim. Hámshira ornalastırıwǵa alıp barǵanda palatada hesh kim joq eken. Meni káttiń ustine otırǵızıp bolıp:

- Qasıńızdaǵı sherigińiz júdá tentek apay, eplep ońısasız da,- dep eskertti.

Maǵan bul sóz qattı awır tiydi, onda qalay boldı, mazam bolmay tınısh jatıp emleniwge kelgende «kisiniń erkeligi jaǵa ma?!» degendi oylap keypim qashıp, jatalmay kóp otırdım.

Bir waqıtta shashı gúmistey jıltıldap turǵan, taq-tuynaqtay kiyingen, jıynaqlı ǵana, appaq, tap-taza, súykimli, ısıq júzli top-tompaq kempir kirip keldi de, meniń sálemime de qaramastan birden:

-Him...m...qızım, biytaplanıp qaldıń ba? Nechego, tez kúnde jaqsı bolıp keteseń, doktorlar jaqsı qaraydı, dedi de, kátine otırıp, dastıǵına ásten basın qoyıp, uyqılap qaldı.

... Demek sherigim?!

Sol sóylespewimiz benen tańdı atırdıq. Asxanadan azanǵı awqatımızdı jep bolıp palataǵa keldik. Apay kóz áynegin kiydi de, dastıǵınıń astınan kitabın alıp oqıy basladı...

Saat on. Men dárimdi qabıllaw ushın hámshiraxanaǵa baratır edim:

-Bular qalay-qalay? Saat 10 boldı-ǵo, dep tońqıldap artımnan kiyatırǵan apaydıń sózlerin esitkenim sol, mennen ozıp ketti de, bara hámshiraxananıń qapısın ayqara ashıp jiberip:

-Hámshira qızlarım-aw! Shıpakerdiń buyırıwı boyınsha maǵan azanǵı saat segizde salatuǵın dári ele salınǵan joq. Saat on boldıǵoy. Em degen biytapqa óz waqtında berilmese, onnan em boldı ma? - dep ashıwlanıp sóyledi. − Jumıstı islegen soń durıslap islew kerek, qızlarım!

Oylap qarasam, bul apay shıpakerdiń buyırıwı menen berilgen emdi biytaplarǵa óz waqtında beriwdi talap etedi eken. Al, geypara hámshiralar bunday naqma-naqlıqqa itibar bermey me yamasa umıta ma, buyırılǵan emdi óz waqtında beriwdi áyteuir keshiktiredi. Bunday biypárwalıqqa bul apay hesh kónbeydi eken.

Apanıń sózinen keyin hámshira:

-Apa, shıdań, tap házir shıǵıp baratırǵanıńız joq, emlewxanadan birotala ketiwińizge ele waqıt bar, kún uzaq, úlgeremiz, dep ashıwlanıp sóylep, iship atırǵan shay kesasın stolǵa tıq ettirip qoydı da, kerilip, sozılıp, ornınan zorǵa turıp háreketke kiristi hám:

-Palatańızǵa bara beriń, ukolıńızdı aparıp salaman, dep apanı shıǵarıp jiberip, sırtınan tońqıldadı:

− Usı apay kelse durıslıq, haqlıq dep, hámme nárseni waqıtpa-waqıt talap etip mazanı aladı. Usınday biymaza biymarlardan qashan qutılamız bilmeymen, degenin apay esitip qaldı.

-Háy, qızım, adamnıń adamnan qutılıwı ańsat, biraq aldamshı ómirden qutılıw júdá qıyın. Onnan da ozińniń erinshek, parıqsızlıǵıńnan qutılıwǵa háreket et. Hásele-pásele menen jasawdı úrdis etpe, ózińe tayaq tiyedi, keleshegińe kes boladı, - dedi apay. − «Erinsheklik jarlıshılıqtıń dárwazası» degen, baylıq arttır. Jarlı bolıp jasama? Baylıq degende óli dúnya jıy degen emes, ruwxıy bay bol! Ruwxıy dúnya jıy. Sonda ǵana ómirińshe bay hám baxıtlı jasaysań degenim. Hesh waqıtta súrinbeyseń. Adam ushın eń jamanı ruwxıy jarlıshılıq. Usı sózdiń parqına barıp jasa, qızım! Nanıńdı aqlap je, xalıqtıń isenimin aqlawǵa umtıl!- dedi.

Hámshira bul sózdi jaqtırmay, ayaǵın qattı-qattı basıp, artına qaramastan palatadan tez shıǵıp ketti.

Hámshira ketkennen keyin apay kátiniń ústinde kóp oylanıp otırdı... bir waqıtta maǵan kewil bólip:

-Qızım, atıń kim?- dedi.

-Gúlaysha.

-Júdá pákize ism eken! Kim qoyǵan?

-Anam, bir úlken merekege barǵanda, sol toydı basqarıp, kátqudalıq etip júrgen sın-sımbatı kelgen Gúlaysha atlı shıraylı, keywanı hayaldı kórip unatıp qalǵan. Usınnan qızlı bolsam, atın Gúlaysha qoyarman dep niyet etipti. Sonda anamnıń boyında men bar ekenmen. Niyeti kabıl bolıp men tuwılıp, sonnan atım Gúlaysha bolǵan.

-Him...m...m! Kásibiń qanday?

-Jazıwshı.

-Himm... júdá jaqsı kásip. Biraq, júdá qıyın hám juwapkershiligi de auır ǵoy. Eger jazǵanıń xalıqqa unasa, jazıwshı ushın sonıń ózi úlken baxıt,- dedi.

Sóytip ornınan turıp:

-Astawpıralla bala, mına shappattay qızdıń kótergidey sózlerine hayran qalaman-aw. Biraz nárselerdi kórip, basımızdan keshirip, usı jasqa kelip házirgi dáwir jaslarınıń bunday parıqsız, óz isine itibarsız, óz qátesin moyınlamay ósip atırǵanına ájeplenemen-aw. Onıń ústine, durıslıqtı talap etken biytaplarǵa at taǵıp, tentek degen aydar qoyıp sóyleytuǵının qáyterseń. Men kórgen dáwirdiń jasları ilim-bilimdi iyelewge umtılıp, hadal miyneti menen xalıq ushın, jámiyet ushın alǵa dep, háreketsheń bolıp jasaytuǵın edi. Bul jaslar sirá alǵa qaray háreketlenbeydi ǵoy, keleshekke qaray talpınbaydı ǵoy. Usılardı kórip otırıp, pútkil jámiyet bir

orında toqtap qalǵanday seziledi, yamasa házir tubalaw dáwiri dep jar salıp atırǵanımız usı ma eken! − dep ózinshe gúbirlenip, palatadan shıǵıp ketti.

Men de dárimdi saldırıp bolıp, emlewxananıń baǵına shıqsam, Áyse apa baǵqa ornatılǵan skameykanıń birinde temeki shegip, dem alıp otırǵan eken. Men de onıń janına barıp otırdım. Biraq, apanıń meniń menen isi bolmadı. Qasına adam keldi me, kelmedi me, oy teńizine batıp ketkendey tım-tırıs.

Ara-tura papirosın qurıshlanıp sorıp qoyadı. Bir waqıtta meniń qasında ekenimdi sezdi de, sóyleskisi kelip, birden maǵan kewil bólip sóz basladı:

- Qaraǵım Gúlaysha, meniń bul báleni shekkenime ájeplenbe?! Usı násheden basqa aldanarım joq. Jaslıǵımda arzıw-ármanlarım júdá kóp edi. Birde-bir ármanımdı iske asıralmadım. Bala kúnimnen-aq árman teńizine batıp-shúmip jasadım. Bilmedim, ne ayıbımnıń bolǵanın. Ármanlarım bayraqqa jibergen attay súrip keledi de, baxıt finishine endi jettim degende, qápelimde hesh jerde hesh gáp joq, bir ilik tabadı da, súrnigedi, birden toqtap qaladı, kúshimniń barınsha ári-beri jılawlap alǵa qaray súyreymen, joq, ya alǵa, ya artqa ketpey, qasarısqanı qasarısqan, sirá jıljımaydı. Sóytip, baxıt finishine erise almay-aq qádimgi ármanım jáne óz qáddin ala beredi.

Yaqshı, bir ármanım usılay irkile qoysın, ekinshi ármanımdı eplep-seplep jolǵa salıp júrgizgen bolaman, bul da dáslepki ármanımdı qaytalaydı da pánt beredi, onıń ústine ayıpsız ayıplanıp qalaman-aw.

Eń sońǵı ármanım orınlanǵanday bolıp, quwanıshım qoynıma sıymay keleshegimnen támem júdá ullı edi. Sebebi, bul ármanım baxıt finishine jetip toqtaǵanday boldı. Jasaw sharayatım da qamırdan qıl suwırǵanday bolıp ástenaqırın ótip kiyatır edi, bilmedim, kóz tiydi me yamasa kóp quwanıp kettim be, burınǵıdan beter, baxıt finishinen adasıp ketti de, jolın burıw saldı. Jáne baxıtsızlıq álewmetine ushırap qala berdim. Eń aqırında hesh ilajsız: «Meniń baxtıma ne bolǵan?! Há...á..yy, Allataala! Óziń jaratqan bendeń emespen be? Qarshaday basıma sonsha baxıtsızlıqtı úygeniń ne qılǵanıń?!» dep Allataalaǵa ayıp taǵaman da, jáne ıraydan qaytıp, keshirim sorap jalbarınaman. Tirishilikke umtılaman. Biraq, báribir qanday miynet etpeyin, qanday tásil salmayın, baxıt degen finish jetkermedi-aw, jetkermedi, - dep gúrsindi de, ele otı sónbegen papirosın qurıshlanıp bir-eki sorıdı da, awzı tolı tútinin burqıratıp sırtqa úplegende bolar emes tútin buwdaq-buwdaq bolıp tolqınlanıp, diń hawaǵa kóterilip qaylarǵadur jón alıp ketip baratır. Bul tútin hár túrli formada oynaqshıp baratırǵanı Áyse apanıń ishinde qatparlanıp qalǵan arzıwları sırtqa shıqqanday tuyıldı.

-Áne, usı buwdaqlanıp baratırǵan ármanımdı sen jazsań edi, bir omir ırza bolar edim, dep Áyse apa maǵan ótinishli kózleri menen qarap edi sonda.

-Apa, jazıw qashpas-aw. Ele siziń menen tanıspadım-ǵo! Ismińiz kim?

Kásibińiz qanday? Qayaqtan keldińiz? dep soradım.

-Ismim Áyse, familiyam Bólekbaeva. Kásibim oqıtıwshı. Negizim Qazaqstanlı. Basıma túsken awır jaǵdaylar meni balalıǵımda-aq Ózbekstanǵa, keyin Qaraqalpaqstanǵa jetelep kelgen. Eń baxıtlı kúnlerim, ózimdi-ózim biylep, ózimniń kimligimdi tanıp, nan tawıp toq jasaǵanım da usı xalıqtıń miyrimshápáátliliginiń arqasında. Sonlıqtan bul eldi óz watanım dep bilemen, shıraǵım! − dep qoydı.

Sonda barıp birden sonsha jıl kórgim kelip júrgen, kishemlerge úlgi bolǵan Áyse apanı tanıdım. Aqırı, tanımaslıq dárejede ózgerip ketken. Álbette, awır turmıs adamdı ekinshi bir túrge ózgertip jiberetuǵını tábiyǵıy qubılıs ǵoy!..

«Bul apaydıń ótinishin izsiz qaldırmaspan-aw» dep oylap qoydım ishimnen. Onnan beri de kóp jıllar ótti. Jazıw degenniń-ám bir sáti túse qoymasa,

qansha umtılǵan menen, ol irkile beredi ǵoy...Qansha keshiksem de, Áyse apanıń ótinishin orınlawımnıń reti endi kelip tur.

Haqıyqatında da, Áyse apanıń ármanlarına qosa ókinishleri de, basına túsken awır jaǵdaylar da júdá kóp bolǵan. Ol qanday jaǵday, onı Áyse apanı kórgen, bilgen janlar sóylesin!

I

...«Kóp qıdırǵan jolıǵar úzbentayǵa» degendey, biytaplıǵıma bola kóp sanatoriylerde emleniwge tuwra keldi. Usınday kúnlerimniń birinde Shımkent sanatoriyinde emlenip atırǵanımda Áyse apanıń tuwılıp ósken awılınan kelgen bir jasúlken menen tanısıp, duz-dámek bolıp qaldım. Ol jasúlken meniń qaraqalpaq elatınan kelgenimdi bilip, Áyse apanı sorap qaldı. Men bul sorawǵa quwanǵanım sonshelli, janım menen juwap berdim. Apanıń biziń elge kelip kemlikten kamal tawıp, qaraqalpaq xalqı ushın xızmet etip baxıtlı bolǵanın usaǵın túsirmey atıp berdim. Sonda ol adam kózine jas alıp:

Aynalayın-ay, qanday adamnıń perzenti edi, adam bolıp, óz nanın ózi tawıp, baxıtlı bolıp jasap ketkenin esitiw meniń ushın qanday baxıt ekenin bilseńiz edi, dep, Áyse apanıń ómirin bastan-ayaq birese zawıqlanıp, birese muńayıp sóyledi.

...Bul jasúlkenniń áńgimelerinen keyin joytqanımdı tapqanday boldım...

Sebebi, qaharmanımnıń ómirin tolıq bilmey turıp jazıw haqıyqatlıqqa tuwra kelmeydi dá.....!

***

...Ilgeri zamanda Shımkent degen elatta Panabergen degen baydıń shańaraǵında izli-izinen eki ul perzent tuwıladı. Birewine Jańabergen, ekinshisine Rasbergen dep at qoyadı. Bular ata-anasınıń mehiri menen sulıw-sımbatlı, aqıllı ballar bolıp ósedi. Álbette, baylıqtıń arqasında muńsız jasap, ser jigitler atanadı. Ekewi birden úyden atlanıp shıqkanda sın-sımbatına kóz taslamaytuǵın jurttıń ózi joq. Oǵan janasa ónerli, saqıy, sıpayı, dombıra shertip, qosıq aytıp, kewillerge yosh, quwanısh baǵıshlaydı. Bulardı kórgen qızlar, meniki bolsa eken, dep ıntıǵadı.

Qızları bar baylar Panabergen menen quda bolıwdı árman etedi...

Jigitler ózleriniń el awzında jaqsılar atanǵanın sezip, saylap júrip aqıllı, ónerli, sulıwlarǵa úylenedi. Waqtı-xoshlıq kókiregin kernegen jigitler baylıqtıń ráhátine mantıǵıp, baxıtlı jasay beredi. Ekewinde ul dese ul, qız dese qız boldı. Kelinshekleri de tatıw, ata-eneniń mehir-muhabbatınıń arqasında úy tınısh. Bul úyde qatın talas degenniń qanday bolatuǵının bilmeydi. Ómirleri toy-mereke, waqtıxoshlıq penen óte beredi. Bul shańaraqtıń tatıw-tınıshlıǵına el bolıp «sonday bolsaq eken» dep xáwes etedi...

...Kúnlerden bir kúni demi-kúni pitip, jigitlerdiń ata-anası dunyadan qaytadı...

...Waqıtlar ótiwi menen bul úyde burınǵıday waqtıxoshlıq, tatıwlık, bereket ásten jılısıp ketip baratırǵanday balalar biri menen biri oyınshıqqa, orınǵa talasıp, tez-tez shawqımlasıp qaladı. Kelinler de birinen biri jasırıp awqat jeytuǵın boladı, kúyeulerine ótirik sóylep, uw jalap, ele enshi alıspaǵan eki tuwısqandı birine birin qarsı qoyıp ta úlgeredi. Jánjel degen bále úydin esiginen kirip tórine shıǵadı. Aradan az waqıt ótpey-aq awızbirshilik qasha baslaydı. Ásirese, úlken kelini Jańabergenniń hayalı Zaǵıypa kishkene kelindi jábirlep múnjiy beredi, eki sózdiń birine barmay: «Sen jetim, ne dep shalǵayaqlaysań»dı kóp aytadı. Al kishkene kelin Aysáule abısını qanday ayıp taqsa da, keshirip, artına qaramaydı. Jası kishiligin óz ornına qoyadı. Kishkene kelinniń balaların Zaǵıypanıń úlken balaları jónsiz urıp jılatsa da, shıdap, tatıw jasawǵa háreket etip baǵadı.

Bir kúni Aysáule dalada mal jayǵastırıp bolıp úyge kelse, ulı Mámbet penen qızı Áyseni Zaǵıypa urıp-urıp sırtqa shıǵarıp jibergeniniń ústinen shıǵadı. Kún bolsa ızǵırıq júdá qapa boladı. Bul jábirge shıdamaǵan kishkene kelin Aysáule:

-Sheshe, bulardıń ne jazıǵı boldı? Náresteni jábirlew sizge uyat emes pe?! - dep aytıp saldı.

-Maǵan aqıl úyretpe, ol aqılıńdı basıńa jaq, dep, zaǵıypa kápelimde biraz sózdi aytıp tasladı.

-Bul ekewimizge teń úy. Siziń balalar qalay jasasa, meniń ballarım da sonday bolıp jasaydı. Siz uyalıń, bul qılıǵıńız artıq. Men endi bunday jábirge kónbeymen, − dep tońqıldap, Aysáule balaların qoltıqlap úyge alıp kirdi.

Aysáuleden burın bunday qarsılıqtı kórmegen Zaǵıypa:

-Háy, sen «jetim», maǵan qarap sóylewge qalay hújdanıń bardı? Bul úyde

seniń qanday teńligiń bar, ne ótkergeniń bar? dep báláátlep atırǵanın sırttan kelgen, heshnárseden xabarsız Rasbergen esitip tura berdi...

...Bul qaǵıspa kúnnen kúnge kúsheyse kúsheydi-dá, páseymedi. Jigitler bul úyde burınǵı tatıwlıqtı ornatqısı kelip, ekewi awlaqta sóylesip alıwdı maqul kórip, Jańabergen inisi Rasbergendi janına shaqırıp aldı:

-Bul qalay boldı? Ata-anamız barda hesh nárseni oylamapbız. Úyimizden tınıshlıq, qut-bereket ábden qashtı. Bunıń bir ilajın kóreyik, inim. Eger usılay bara berse, birewimizdiń mayrılatuǵınımız turǵan gáp. Seniń ne aqılıń bar, tıńlayın! Degen menen sen jassań, aqılıń jetik. Tujırımlı bir pikir ayt, - dedi.

-Ájaǵa, men de usı payıttı kútip júrip edim, oylap tapqanıń júdá makul boldı. Sizge ózim birinshi bolıp aytıwga uyalıp júrip edim. Aqırı siz meniń birdenbir súyengen tawım, qorganım, jası úlkenimsen... Men aytsam, jeńgem Zaǵıypa mına keliniń Aysáuleni múnjip, sirá qoyar emes. Eki sózdiń birine barmay «sen jetimdi kóp aytadı. Keshe sırttan sharshap kelsem, eki hayal sen-menge barısıp atır.

Mámbet penen Áyseni jeńgem urıp-urıp úyden sırtqa shıǵarıp jibergen. Qıstıń qırawlı kúni, eger anası waqtında kelmegende, nárestelerdiń awhalı qalay boladı?! «Bular da siziń balańız emes pe?! Nege shıǵarıp jiberesiz! Bul úy ekewimizge de teń úy. Seniń ballarıń qalay jasasa, meniń balalarım da bul úyde solay jasaydı», dep Aysáule awzın jumbay atırǵanda, jeńgem Zaǵıypa qansha báláátledi. Shıdadım, jası úlken ǵoy, úndemedim. Sondaǵı ayıbı ballar oyınshıqqa talasqan. Aqırı sizin ballar ádewir úlken ǵoy. Kishkentaylar jılasa jubatıwdıń ornına, úyden dalaǵa shıǵarıp jiberedi degen ne sumlıq, nırqqa sıyar waqıya emes ǵoy. Bul waqıyanı el esitpegey! Jeńgemniń bunday qılıqları maǵan túsiniksiz. Siz jeńgeme jaqsılap tusindirseńiz bolmay ma? Enshi alıspaǵan tuwısqanlarmız, bul úyde ata-

anamız bardaǵıday tatıw, bereket bolıwı, seniki-meniki bolmawı kerek edi. Bul waqıyanı erteń el esitse, kúlki bolmaymız ba?! Ata-anası barda mini joq ser jigitler atanıp, olar kóz jumıwdan, qara jer jigitler eken degen at taǵılmay ma?! dep, Rasbergen aǵasına salmaq salıp sóyledi.

-Aytqanıń oǵada jón-dá...á, biraq.. dep, Jańabergen birden irkilip qaldı.

-Ne birak? Biraq ne? Irkilme, aǵa, ayt, ayta ber, qulaǵım sizde, dep Rasbergen shırp ete qaldı.

-Birak, burınǵıday tatıwlıq ornamas deymen. Sebebi, jeńgeń Zaǵıypa heshnársege túsinbeydi, túsingisi de kelmeydi. Sonlıqtan enshi alısıp, bóleklese qoysaq makul bolmas pa edi? Bul pikirime ne deyseń? - dep, Jańabergen inisiniń júzine tik qaray almay, názerin tómen saldı.

-Haw, bul pikirińiz júdá maqul, qos qollap quwatlayman, ne berseń de qayılman, enshimdi bólip ber de, bóleklesip kete beriń, bárine de ırzaman, atamákanda más bolıp qala beremen, dedi Rasbergen kuwanıp.

Al Jańabergen inisiniń mına sózlerine qaytarıp juwap aytalmadı, túsi buzılıp, tilin jutıp jibergendey buwlıǵıp qaldı.

Rasbergen aǵasınıń qaytıp sóz qatpay otırǵanında bir parıq barın sezip:

-Aǵa, irkilmey aytaber, tartınba, aytaber, ne aytsań da, júregim jarılıp kete

qoymas, dedi.

Sonnan keyin barıp Jańabergen tilge keldi:

-Seni basqa shıǵarıp, ata-mákanda ózim qalmaqshıman!

-Haw, dástúr boyınsha ata-mákanda kishi bala qalmay ma? Sonda meni atamákannan birotala ayırajaqsań ba? Men, aqırı, ákemniń kishi perzentimen, bul

mákanda meniń qalıwım shárt, dep, ayaǵın ógiz basqanday awırsınıp: Ketseńiz sizler ketesiz, dedi pátlenip.

Inisiniń buytip kúyinip, hazarlanıp sóylegenin kórmegen aǵası albırap kaldı... Állen waqta ózine kelip:

- Rasbergen inim, sen maǵan qaraǵanda tirisheseń hám ballarıń da az, kelin jaqsı, qay jerde de ońısasań. Enshińdi moldan beremen, dedi iybene, iybene.

Rasbergen aǵasınıń bos buwın ekenin ázelden biledi. Hayalın lıq-lıqqa turǵıza almaytuǵınına anıq kózi jetti. «Demek, men ketemen. Jayı jánnette bolsın, ata-anamız kóziniń tirisinde enshimizdi bólip, bóleklep ketkende, mal-dúnya, mákan ushın qorlanıp, talaspay bir-birimizge miyrim-shápáátli bolıp jasar ma edik álle» dep ishinen suwıq demin aldı Rasbergen. «Bul talastıń keleshek áwladıma zıyan ekenin ulımnıń ulına aytıp ketermen, basqa ata-analarǵa da aytarım usı...», dep ishinen ózine ózi gijindi.