
Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyаsı (Yusupova)
.pdf
Hesh waqıt shoshqa-shoshqanı
Azıwlasıp jarǵan emes. (Berdaq)
3.Qádir bilmes máńgúrge usınday nasharlardıń dus bolǵanına hayran qalaman da, ishim uwday ashıydı…(G.E.)
4.Bul sózdi esitkende kózim jer kórmedi, tilim awzıma tıǵılıp sóyley almay qaldım…(G.E.)
4.Qunnazar ushıp turıp: «El aǵaları urıssa, basqalar ne qılmaydı, qoysańız da túwe» dep atır edi, sebebi, Qunnazar da, basqalar da Qudaybergendi «pásine qaytadı» dep oylamaǵan, onıń pásine qaytqanın hesh qashan hesh kim kórmegen, sonlıqtan basqa jol menen tınıshlandırıwdı oylap atırǵan aqsaqaldıń miynetin bir pul etip:
– Al, inim, ápiw et bizdi! – dep, Esbergenniń aldına barıp eńkeyip atır, hámme birden duw kúlip jiberdi, Qudaybergenniń ózi de kúldi, biraq, ońdırmay kúldi, Esbergendi kózi menen, kúlkisi menen aqıretlep kúldi. (Sh.S.) Frazeologizmniń sinonimin tabıń.
1.miynetin kúydiriw
2.miynetin joqqa shıǵarıw
3.miynetin bir tıyın qılıw
4.miynetin bosqa jiberiw
5.Frazeologizmdi tabıń.
1. basına túsiw; 2. basına kún tuwıw; 3. kún bermew; 4. juwaplar durıs.
6. Úndey almaw mánisin bildiretuǵın frazeologizm –
1. awzına qum quyılıw; 2. awzın tastay qısıw; 3. awzı bılshıraw; 4. 1,2 durıs.
7. Ótaǵasısı ózinen ózi jillidey sóylenip, peshanasına joqshılıq penen ǵáriplikten, qara miynet penen kisi qolına telmiriwden basqa heshteńe jazbaǵan qudaydı awzına ne túskeni menen sógip-sógip, ábden sherin tarqatıp. ashıwın bastı:
– Hey, alla,, buǵan da shúkir!.. Táwbe emes, toba!.. Tursın, men janıp ketemen-aw, janıp, janıma tiyetuǵını sonday. Geyde adam joq jerde belbewimdi jip ornına bir
61

aǵashqa baylap, asılıp, ólgim keledi, inansań. (Ó.X.) Gápte neshe frazeologizm bar?
1.9; 2.10; 3.11; 4.12
2-shınıǵıw. Erkin (sintaksislik) sóz dizbekleri menen frazeologiyalıq (turaqlı) sóz dizbeklerin ajıratıń.
1. Gúljan qansha ıntıǵıp kútse de, bul Sayımbet oǵan sóz salmadı. (Sh.S.) 2. Bul waqıya endi ǵana Ernazardıń júregine qanjar bolıp suǵılıp, saray dárwazasına jetkenshe bir awız sóylesiwge demi jetpey qısılıp, usı ólgen quldı tirisinde kórip, sonday on mıńlaǵan quldı árman etkenine janın jedi, ókindi… (T.Q.) 3. Yarım saat ótpey Zubayda kelgende, eki kózi jarq ete qaldı. (Sh.S.) 4. Sol pul balalarıń kele bolaman degenshe jetedi. (Sh.S.) 5. Áne, sol xabardıń túrkiy axunnıń túsine eniwi bas wázirde biraz isenim tuwdırsa da, «tús – túyeniń qumalaǵı» degen oy menen júregi dawamadı. (T.Q.) 6. Padanıń shańı basılaman degenshe, attan túsip, birim-birim qol alısıp, «áybárákállásin» berip úlgerdi. (Sh.S.) 7. Állen waqıtta kúlkisin tıyıp, kóziniń jasın sıpırıp, esin jıyǵanı menen, bul kúlkiniń astarı, ızǵarı qonaqlardıń júreklerine shapshıp, kewillerin pos taslatıp úlgerip edi. (Sh.S.) 8. Qolıńda kisen, Qunnazar aqsaqal aldında, Allanazar biybala, isenip júrgen Sayımbet suwdırıń artıńda, Sibirge húkim oqılar aldında meniń qarsı aldımda turǵanıńdı bir elesletip kór, sonda meni házirden baslap-aq mise tutatuǵın bolasań! (Sh.S.) 9. Lekin, házir óytip uzaq sábbe toylap júre beretuǵın waqıt qayda? (M.N.) 10. Batrachkomlıq qalǵanı menen laqabı qalmaǵan Aqtóre bayǵustıń betinde qanı joq. (Sh.S.) 11. Ushıw ǵoy bılay tursın, ushıp turǵanlardıń (átkenshek – Yu.B.) pálpállep qaytıp atırǵanların kórgenimde jerde turıp taqımımdı qısıp, kózimdi jumaman. (M.N.) 12. O-y, quday kórsetpesin! (M.N.) 13.
Ózimizdiń Reyimbay qotır ispolkomǵa juwaplı xatshı bolǵan eken, sol «esaptı tezletiń» dep, ishpege-jemege janımızdı qoymadı. (Sh.S.) 14. Mine, endi biz isenemiz, kózimiz benen kórdik. (M.N.) 15. Sayımbet diywaldaǵı qol juwǵıshtıń «kindiginen» túrtip qol juwa baslawdan-aq, ishkerige «Súlgi-i!» dep dawısladı. (Sh.S.) 16. Dáslebinde til menen batırlıq etsek te,
62

kem-kem sharǵa jaqınlaǵan sayın, ayaǵımızǵa qaltıratpa tiye basladı. (M.N.) 17. Endi, mine, sonsha teperishti bir mezgil dilgir etti, bunıń basına japqan sapıyını kepkenshe kútip otıra beriwimiz shárt pe, bul qalay bolǵanı, Mákalaydıń aqsaqalına jalańayaqlanıp juwırǵan Aqtóre keńestiń aqsaqalına kerenaw tartıp, kerbazlanıp kelse, ya?! (Sh.S.) 18. Al, men qasımdaǵılarǵa qaraǵanda salmaǵım jeńilirek bolsa kerek, ózimdi toqtata almadım. (M.N.) 19. Usıǵan aqılım alısatuǵın halǵa kelgennen keyin, qol-ayaǵımda jan qalmay qorqa basladım. (M.N.) 20. Batıp baratırǵan quyashtıń jaqtısında turıp, bir dáste aktti, sottıń qol qoyıp, prokurorǵa jazǵan qatnas qaǵazın, Esbergenniń «Usı on segiz shańaraqtıń iyesi atılmaǵansha, Qunnazar aqsaqal, Allanazar biybala, Sayımbet suwdırlar bul isti bastırıp taslaǵanı ushın meniń qasıma súrgin etilip, aǵash kesispegenshe arza jazıwdan tayınbayman…» degen xatın kózden keshirdi. (Sh.S.) 21. Iyisi birden murnıńa uradı. (M.N.) 22. Bul adam menen házillesse izi nasırǵa shawatuǵının Qudaybergen bayaǵı malaqayı zıńǵıtılıp, iyt alıp qashqalı biletuǵın edi… (Sh.S.) 23. Hár qaysısımız awzımızǵa túsken sózdi aytıp atırmız. (M.N.) 24. Aytgúl aq qatınnıń bayınan ele úmiti bar edi, Jamal sottıń isharatı menen Orazımbet Bazarbayǵa betley bergende, «Jibermeymen, jibermeymen…» dep barqıldawı menen hayal bayınıń belinen taraq aldı. (Sh.S.) 25. Basqa planetalı adamlardıń meni óz jurtına alıp baratırǵanı attan anıq boldı. (M.N.) 26. Atajannıń albıraǵan hayalı «Molla tappadım» dep, iymanın úyiriwge Bayniyaz iymekti ertip keldi. (Sh.S.) 27. Qanshelli artta qalǵan túpkirde jasasaq ta, adam bolıp ómir súrgenimizge mıń qátle shúkir! (M.N.) 28. – Way, bapladıńız-aw, aqsaqal, – dedi pásine qaytqan Dosmuhammed. (Sh.S.) 29. –
«Sen, kelin, – deydi Pátátiw sheshem. – Shalabıńdı mázi shayqap júrseń, asırap alǵanıń menen óz ózegińdi jarıp shıqqanday bolmaydı». (Sh.S.) 30. Ernazar xan buyrıǵın tárk etpedi. (T.Q.)
31. Óndire almay júrgen qarızı barday, Mádiyar onıń izinen qalmadı. (Sh.S.) 32. Dawıs ırǵaǵınan Sayımbettiń ári alaǵada, ári ashıwlı ekeni sezildi, baslıqtıń qısqa bazarǵa kelgenin ayıp kórgen ırayı bar. (Sh.S.) 33. Qarazın da, bárin de bir ózi eplemese, tap, maǵan kel. (Sh.S.) 34. Házir húkimettiń toqshılıq dáwirinde bir
63

tapqanı bir tapqanına jetpey júrgen bul jurt óytip toy bermeklikke háddine baqsın. (M.N.) 35. Mádiyar bolǵan isti aytıp edi, tóbe shashı tikireyip sala berdi. (Sh.S.) 36. Jurt adamlardı kolxozǵa kirgize almay búlip júrse, daranı maqtap otırsız-ǵo! (Sh.S.)
SORAWLAR
1.Frazeologiyalıq sóz dizbekleri tildegi qaysı birliklerge uqsas boladı?
2.Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ózine tán belgileri, ózgeshelikleri qanday?
3.Erkin sóz dizbekleriniń ózine tán ózgeshelikleri nede?
4.Frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen erkin sóz dizbekleri qaysı tárepinen uqsas keledi?
5.Frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen erkin sóz dizbekleriniń tiykarǵı ayırmashılıǵı nede?
§ 2. Frazeologizmler hám qospa sózler
Temanıń oqıw maqseti: Geypara uqsaslıq hám ayırmashılıq belgilerine iye birliklerden frazeologizmlerdi ayırıp tanıw bilimlerin jańa birlikler (qospa sózler) tiykarında túsinik beriw arqalı jetilistiriw.
Bilim beriwshi: Frazeologizmlerdiń qospa sózlerden ayırmashılıǵın túsiniwinde zárúr bolǵan teoriyalıq hám ámeliy bilimlerdi iyelewine tiykar jaratıw.
Tárbiya beriwshi: Studenttiń sóylew barısında sawatlılıqtı, uqsas til birliklerin óz ornı menen durıs qollanıw kónlikpelerin payda etiw.
Rawajlandırıwshı: Studenttiń tildiń morfologiyalıq hám frazeologiyalıq qurılısındaǵı geypara ulıwmalıq uqsaslıqlarǵa iye birliklerin dál ajıratıwın támiyinlew.
Frazeologizmler qospa sózler menen de geypara uqsaslıq hám ayırmashılıqlarǵa iye. Olar, ásirese, sostavlı sózlerge sırtqı kórinisi jaǵınan jaqın bolıp keledi. Qospa sózlerden frazeologizmlerdiń ayırmashılıǵı olar mánini obrazlı sıpatlaydı. Sonıń menen birge, frazeologizmler jup sóz túrinde de ushırasadı.
64

Ayırım sózler juplasıp yamasa tákirarlanıp frazeologizmniń quramında keledi.
QOSÍMSHA
Jup |
sóz |
túrindegi |
Jup sózler |
frazeologizmler |
|
|
|
tuwdı-pitti |
|
|
kiyim-kenshek |
juwırıp-jortıp |
|
|
bir-eki |
erteli-kesh |
|
|
kórpe-tósek |
|
|
|
|
terlep-tepship |
|
jıyın-terim |
|
otırıs-turısı |
|
|
qazan-tabaq |
|
|
|
|
Jup sózler menen |
kelgen |
Jup sózler |
frazeologizmler |
|
|
lám-mim demew |
|
ata-ana |
kóz-qulaq bolıw |
|
qawın-qámek |
ishek-silesi qatıw |
|
mal-múlk |
|
|
|
ar-sar bolıw |
|
kúsh-quwat |
|
|
|
óldim-taldım degende |
|
ar-namıs |
Tákirar sózler menen kelgen |
Tákirar sózler |
frazeologizmler |
|
awzı múyesh-múyesh bolıw |
birim-birim (keliw) |
kózinen bir-bir ushıw |
neshshe-neshshe (adam) |
bir-bir bayan etiw |
shaqqan-shaqqan (júriw) |
|
|
Qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń jasalıw usılların izertlep A.Bekbergenov sostavlı sózler menen frazeologizmlerdiń ayırmashılıqların kórsetedi:
«1) Sostavlı sózler (ásirese, sostavlı terminler) nominativlik funkciyada (bir predmettiń ataması sıpatında) qollanıladı hám hár qanday ekspressiv mánige iye bolmaydı. (41, 32) Al, frazeologizmler ushın idiomalıq, ekspressivlik qásiyet olardıń jasalıwındaǵı hám qollanılıwındaǵı eń tiykarǵı belgi bolıp esaplanadı.
65

2) Frazeologizmler belgili bir jekke sózdiń ekspressivlik ekvivalenti, sinonimi bolıp keledi. (41,41; 38, 73): at ústi – ústirtin, kózdi ashıp jumǵansha – júdá tez, al sostavlı terminler tek bir mánili bolıp, sinonimlik qatarǵa iye bolmaydı.» 14
QOSÍMSHA
Frazeologizm |
|
|
Qospa sóz (sostavlı sózler) |
||
aqpa qulaq – umıtshaq |
at qulaq – ósimlik (ataması) |
||||
qula dala – hesh nárse |
jılan balıq – balıqtıń bir túri |
||||
bolmaǵan, óspegen dalańlıq |
|
|
|
||
kóz kórgen – burınnan tanıs |
kóz áynek – kóriwdi jaqsılaw |
||||
bolıw |
|
|
yamasa |
kózdi |
qorǵaw |
|
|
|
maqsetinde taǵılatuǵın nárse |
||
qolı ashıq – saqıy |
|
túye tawıq – úy quslarınıń biri |
|||
|
|
|
|
||
iyt mutı – arzan |
|
|
iyt balıq – balıqtıń kishkene |
||
|
|
|
waqtı |
|
|
arqa súyer |
– |
súyenish, |
den sawlıq – |
salamatlıqtı |
|
járdemlesiwshi, |
hár |
qanday |
bildiretuǵın túsinik |
|
|
jaǵdayda da qollawshı |
|
|
|
TEST
1.Berilgen gáplerdiń qaysısında frazeologizm bar?
1.Bayda jumısım bar edi. (T.Q.)
2.Bilemen, siz bir sózlisiz. (T.Q.)
3.Onıń úlken otawı menen kishi úyiniń qasında payda bolǵan kishirek ılashıqtıń jaqında ǵana soǵılǵanın kórip, Serjanbayǵa bolǵan bazı jaman kóz-qarasın umıtıwǵa tırıstı. (T.Q.)
4.Genjemurat onıń ádewir-aq erjetip, dawısı irilenip qalǵanına tańlandı. (T.Q.)
2.Jup sóz túrindegi frazeologizmlerdi anıqlań.
1.kirip-shıǵıp, juwırıp-barıp, kórip-turıp, kórip-bilip-turıp
2.juwırıp-jortıp, otırıp-turıp, terlep-tepship
3.qısılıp-qımırılıp, kúyip-pisip, kerilip-sozılıp
4.áwliyege at aytıp, qorasanǵa qoy aytıp
14 Bekbergenov A.Qaraqalpaq tilinde sózlerdiń jasalıwı. Nókis: Qaraqalpaqstan, 1979. – 24-b.
66

3.Tilekke qarsı, men ákemniń jolınan júrmedim, – dedi
áńgimesin údetip. (T.Q.) Birlikti anıqlań.
1.qospa sóz; 2. sóz dizbegi; 3. frazeologizm; 4. birikpegen
sóz
4.Ol sın-sımbatı kelisken, tolıq deneli, seldir saqallı, jıltır qara kisi edi. (Q.A.) Gápte frazeologizm bar ma?
1.bar; 2. joq; 3. jıltır qara; 4. tolıq deneli
5.Murtın suwlap turǵanın kórip, búytip, suwlap hálek bola bergenshe, tıshqannıń quyrıǵınday murtın qırıp taslasa bolmas pa edi, – degen oyǵa keteseń. (Q.A.) Birlikti anıqlań.
1. frazeologizm; 2. teńew; 3. qospa sóz; 4. erkin sóz dizbegi
3-Shınıǵıw. Frazeologizmlerdi tallań, olardıń basqa (sintaksislik hám morfologiyalıq) birliklerden hám naqılmaqallardan ayırmashılıǵın túsindiriń.
Ernazar shep qaptalına burılıp, diywaldı oyıp islengen kitap qoyatuǵın tekshelerdegi sıǵasqan kitaplardı kórdi. Bir diywaldıń jartısın derlik alıp tur. Ol bulardıń quran kitaplar emes, dástan, qıssa, qosıq kitapları ekenligin ańladı hám kútá tásiyin qaldı. «Berdaqtıń bar baylıǵınıń ózi hayalı, usı kitapları hám kimge qanjarday qadalıp, kimlerge mayday jaǵatuǵın qúdiretli shayırshılıǵı eken!... Biz bolsaq, basqalardıń gápine erip, pátiwasız esaplap júre berippiz. Ele hám Xiywa xanınıń jibergen adamlarına durıslı juwap bermegenim. Bolmasa, kim bilsin?...
Saray shayırı bolıp keter me edi… Bir esaptan, buǵan Nurımbet sebepshi boldı… «Sál jerde Beknazar biy baqsı usap, xanǵa unap ketse, siziń menen biz Berdaqtıń kóleńkesinde qalarmız. Ekewimizdi qarsı xanǵa jamanlap tursa, jamanlap tursa,… jaqsı bolmas. Qansha aytqan menen, bir jerde otırıp, birge sáwbetlesip júrgen adamnıń sózi ótimli kele beredi.
–Óytip, biz oǵan ne azap berippiz?
–Way-buw, Ernazar aǵa, ol bizler sebepli az azap kórgen joq.
Qazıwda qanshama azap kórdi. Jalaldan qanshama tayaq jedi. Salıqtı tóley almaǵanı ushın esigindegi tańlayına tatıtıp otırǵan jalǵız sıyırına, hátte, tekiymetine shekem almadıq pa? – dedi.
–Ele sóytip hám júrsizler me?
67

–Endi… «Túyeni jel ushırsa, eshkini aspanda kór» dep, soǵan qısım kórsetseń, basqalar hıńǵıp ketedidaǵı, aqırı. Al, oǵan tiymeseń, basqaları moyıntawlıq ete beredi.
–Himm! – degen edi qap-qara saqalın, uzın, iri barmaqları menen salalap, ata saqalın tislep. – Tap sonıń xojalıǵınan basqa xojalıqlar azday!... Alǵır qustıń, júyrik attıń, qumay tazınıń, sulıw qızdıń, batır jigit, jaqsı shayırdıń jawı kóp boladı ekendaǵı!... Bundaylardıń Xiywa xanı bolmasa ózlerimiz-aq túbine jetemiz deseń-á!...
Ernazar – qudaydıń ózi ápiw etsin – namazshamdı oqıp otırıp ta bir-eki ret jańılıstı. Mine, endi bolmasa, kúni menen kózleri tórt bolıp kútken awız ashar baslanıp, hámmeniń qudayları berip qaldı. Ernazardan basqanıń qolları házir dástúrxanǵa mákidey qatnap tur. Jańa ǵana kirip shıǵıp xızmet etip júrgen Óteshke: «Kún batpadı ma? Ele qızılı sembedi me?... Bar, kórip qayt!... Zıt, zıt deymen!» dep kúnniń batıwın shıdamsızlıq penen kútip otırǵan Arzı da házir tım-tırıs. «Há, áttegene-á!... Bularǵa tezirek kún batsa, tamaǵınan tezirek bir nárse ótse, soń toyıp, qarındı tır-tır qasıp jatsa, bás!... Basqa táshwish, basqa ǵamnıń keregi joq. Orazanı hám kózabaǵa, jurt «pálenshe oraza tutpaptı-aw!» dep, aytpasın degen maqsette tutıp júrgendey. Ástawpuralla!...
«Berdaq ulamalarǵa til tiygizdi, meshitke til tiygizdi, qudayǵa shek keltirdi» dep jamanlawdı kelistiredi daǵı, lekin ózleriniń hám, birewdiń gúnasın arqalawdan qudaydıń ózi saqlasın-aw, lekin mına peyli menen oraza tutıp atırǵanına shubhalanıwǵa boladı!... Tap bir ózi o dúnyası ushın emes, birew ushın, birewge milletke tutıp atırǵanday. Ernazar sók taqandı órli-ǵurlı, tap ashlıqtan kelgendey asap atırǵan Arzıǵa jek kórinish penen qaradı. «Adam degende bir páhim, parasat, shıdam degen nárseler bolmay ma eken?» – Ol taǵı da oy teńizine súńgip ketti. – Qara tamaq, dúnya-mal degenlerden joqarıraq aǵayın-tuwısqan, awıl-el, xalıq mápi usaǵan túsinikler bulardıń yadına qashan keler eken?! Bolmasa, usı – sadaǵań keteyin Báháwátdiyin axunnan baslap, Arzı biydiń, Nurımbet múshárriptiń kúni keshe ǵana Berdaq, Jaraqpan, Óteshlerdiń úyinen bılayınsha duz ishiw túwe atarǵa oǵı joq edi. Al, búgingi kúni bolsa mınaw!... Álhábbiz-á, sizlerge!...
68

Bir esaptan, bulardıń qalay iyleseń solay bara beretuǵın minezleriniń ózi jaqsı. Bolmasa, «Jamandı gór dúzetedi» degendey qashan Qutlımurat gereń hám Qabıl biy usatıp, qarqıratıp shalmaǵansha, pikirlerinen qaytpay qasarısıp tura berer bolǵanda, qudaydıń ózi bunday bálelerden saqlasın, kútá qıyın ǵoy! «Iyt awzı ala bolsa da, bóri kórse birigedi» degen gáp bar. Mine, bizler dım bolmasa, sol iytlershe joqpız ba?! Mına jaqtan –
Xiywa, arqadan – aday, qubladan – túrkmen bórileri qawmashalap turǵan waqıtları ne ushın, dım bolmasa, sol iytlerdey bolıp, awız alalıqtı qoyıp, birige almas ekenbiz? Durıs, bul Berdaqlardıń da quday súyer qılıǵı joq. Házir há deseń má dewge qaradı. Ulama menen biylerdiń, eldiń atqa minerleriniń betinen alatuǵın bálege ushıradı!.. Tisti-tiske basıp shıdawǵa tuwra keledi! «Eshektiń góshi haram bolsa hám, kúshi hadal». Usılar bolmaǵanda, sonshama arnalar qalay qazılar edi?! Sonshama salıqlar qalay tólenip, sonshama eginler qalay egilip, qalay jıynalınar edi! Bir esaptan, «attı qamshı emes, jem júrgizedi». Sonlıqtan, bularǵa hám jem berip, jıllı sóz aytıp jumsaw kerek. Aqırı, bular hám – adam!... Mine, Berdaqtıń ózinen baslap hámmesi juwırıp xızmet etip júripti. Sıylap atır. Sol bolǵanı emes pe? «Hár kim sıylaǵannıń qulı» degen gápte jan bar… Qurı qamshı bárhá is bere bermeydi. Onıń ústine házir, zaman axır jaqınlasıp kiyatır ma, bir bále boldı. Qullarǵa shekem kóbirek qıynaǵanǵa shıdamay, qashıp ketip Qońırattan tabılatuǵın bir bálege ushıradı…»
–Alıń, biy aǵa, alıń! Házir áyne «awız ashar»dıń waqtı. Iyjannan alıń. Ózi-ám bıyılǵı gúnjiden túyilgen eken. Bir bárekellá iyjan bolıptı. Alıń!...
–Alıp otırman, Nurımbetjan, alıp otırman. Ózlerińiz ala beriń! Ernazar biy «qaraqanıńızǵa» degendi kózi menen ayttı. Biraq, bul kóz-qarastı aldındaǵı túbi kórinip qalǵan zerenge qaytadan eńkeygen Nurımbet abaylamadı.
Ernazar esik bette bir dizerlep Nurımbettiń háreketin kóz astınan baqlap otırǵan Berdaqqa qarap, mıyıǵın tartıp kúlimsirep: «Nurımbettiń háreketin kórdiń be?» degendey basın shayqadı hám izinshe, óz gezeginde, Berdaq betke taǵı da jalt etip qaradı. Yaq, Berdaq bul irette, shaması, úlken biydi sınap qarap otırǵanı ushın
69

qısınıp, názerin taydırıptı. Degen menen, jańa ǵana ózine tigilgen, dúziw kirpikli qoy kózlerdiń túrinde ózgeshe bir salawat bar, perishteli, nurlı diydardıń ishi-sırtıńdı bir qaraǵannan – ishekshabaǵına shekem awdar-teńker etip, tintetuǵınday bir suslı qásiyeti bar eken!... Ernazardı hayran qaldırıp sol nárse jalt qaratıp edi. Ástawpıralla-á!... Adamlar anaw-mınaw adamdı, ırasında da, tilge alıp, sóz etpes eken. Jarlılardan arǵı dereginde ataqlı bir biyi ya belgili bir shesheni bolmaǵan áwladtan da bunday adam shıǵadı eken-aw… Awa, al jańaǵı kóz-qarası menen Ernazardıń ne oylap otırǵanlıǵın, qasına erip kelgen joldasları tuwralı da qanday oyǵa barǵanlıǵın – bárin, bárin bir qaraǵannanaq ańladı hám Nurımbetke Ernazar jiyrenishli kóz-qaras penen qaraǵan waqıtları, ol da hámdártlik penen mıyıǵın tartıp, basın shayqadı. Há, Báháwátdiyin axunnıń «eger tili záhárligi, baylardı jek kóretuǵınlıǵı bolmaǵanda, qaraqalpaqtıń Maqtımqulısı» dewinde tiykar bar usaydı.15
TAYANÍSH TÚSINIKLER: frazeologizm, frazeologiyalıq sóz dizbekleri, turaqlı sóz dizbekleri, erkin sóz dizbekleri, sintaksislik sóz dizbekleri, qospa sózler, birikpegen qospa sózler, jup sózler, tákirar sózler, jup sóz túrindegi frazeologizmler, tákirar sózler menen kelgen frazeologizmler.
SORAWLAR
1.Tilde frazeologizmler sırtqı kórinisi jaǵınan erkin sóz dizbeklerinen basqa qanday birliklerge uqsas bolıp keledi?
2.Frazeologizmler qospa sózlerdiń qaysı túri menen jaqın
turadı?
3.Frazeologizmlerdiń qospa sózlerge qanday uqsaslıqları
bar?
4.Frazeologizmlerdiń qospa sózlerden ayırmashılıqları
qanday?
5.Jup hám tákirar sózler menen frazeologizmlerdiń qatnası qanday?
6.Qospa sózler menen frazeologizmlerdi ayırıwda máni qanday xızmet atqaradı?
15 Sadıqov A. Bostansız búlbil Roman. – Nókis: Qaraqalpaqstan, 1988. – 43-46-b.
70