Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyаsı (Yusupova)

TEST

1.S.Naurızbaevanıń miynetinde berilgen qısqasha sózlikte ele-ele, nasilu frazeologizmleri qaraqalpaq tilindegi qaysı frazeologizmler arqalı ańlatıladı?

1.óldim-taldım degende

2.ólip-talıp

3.ólip-óship

4.óldim-taldım degende, ólip-talıp

2. D.S.Nasırov hám O.Dospanov tárepinen dúzilgen qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózliginde qubla dialektte qollanılatuǵın ayaǵına sheńgel urıw frazeologizminiń mánisi qalay túsindiriledi?

1.jolına bóget bolıw, qanday da bir nárseni islewge múmkinshilik bermew

2.kesent keltiriw, aldın kes-keslew

3.kesent keltiriw, jolına bóget bolıw, dushpanlıq etiw, jolına kese turıw

4.jolına bóget bolıw, kesent keltiriw

3.J.Eshbaev dúzgen sózlikte aqılın jıynaw frazeologizminiń variantı qaysı qatarda durıs kórsetilgen?

1.esine eniw; 2. esin jıynaw; 3. aqılı kiriw; 4. esi kiriw

4.J.Eshbaev jánjellespew, urıspaw mánisin bildiredi dep esaplaǵan eki sózdiń basına barmaw frazeologizminiń uqsas variantı sıpatında qaysı frazeologizmlerdi kórsetedi?

1.eki sózdiń basına kelmew, eki sózdiń birine barmaw

2.eki sózdiń birine barmaw, eki sózdiń birine kelmew

3.eki awız sózdiń birine barmaw, eki awız sózdiń birine kelmew

4.eki sózdiń basına kelmew, eki sózdiń basına barmaw

5.T.Djumamuratov tárepinen dúzilgen sózlikte murtın balta shappaw, kárine kelmew, shaytanı seskenbew, párwayı pánseri frazeologizmleriniń mánileri rus tilindegi qaysı frazeologizm menen ańlatılǵan?

1.i v us ne dut

2.igrat vtoruyu skripku

3.izvivatsya ujom

241

4. kak rıba v vode

6.Aynazarova teńles eki komponentli frazeologizmler sózliginde sh háribinen baslanǵan neshe frazeologizmdi keltiredi?

1.1; 2. 2; 3. 3; 4. 4.

7.Q.M.Qoshanov, A.Umarov, G.B.Nurabaevalar tárepinen dúzilgen sózlikte umıtıw, qanday da bir adam ya nárse haqqında oylamay qoyıw mánisin bildiredi dep esaplanǵan vıbrosit iz golovı frazeologizminiń sinonimi qaysı qatarda berilgen?

1.vıcherknut iz pamyati

2.vıpadat iz pamyati

3.vıletet iz golovı

4.vıskochit iz golovı

8.Q.M.Qoshanov dúzgen sózlikte delit shkuru neubitogo medvedya frazeologizmi qaraqalpaq tilindegi qaysı frazeologizm menen beriledi?

1.dámesi Qultaydıń dámesindey, tuwılmaǵan balaǵa at qoyıw, atılmaǵan ańnıń mayın kúydiriw

2.tuwmay atırıp túbegin tayarlaw, tuwılmaǵan balaǵa kóylek pishiw, atılmaǵan ańnıń gúrtigin tayarlaw, námálim nársege iyegi qıshıw

3.iyegi qıshıw, dámesi Qultaydıń dámesindey, súp demey atırıp táwir boldım dew

4.ele qoy noǵayda, sipse toǵayda bolıw, súp demey atırıp táwir boldım dew, suw kórmey etik sheshiw

9. S.Shınnazarova hám A.Pirekeevanıń kórsetiwinshe, Kenimexli qaraqalpaqlardıń sóylesiminde ayranım ashımaydı hám awzı qıyshaydı dialektlik frazeologizmleri qanday mánilerdi bildiredi?

1.bası awırmaw, jan ashıtpaw hám ibaraǵa keliw, maqullaw, kelisiw

2.basqalardıń táshwishi oylandırmaw, artıqsha uwayımlawǵa arzımaytuǵın iske bas qatırmaw lazımlıǵı hám kelisim beriw, ırazı bolıw

242

3.hálek bolmaw, basqalardıń isine aralaspaw, bas qatırmaw hám den sawlıǵı tómenlew, ruwxıy halatı jaman bolıw

4.basqalardıń táshwishine nemquraydı qaraw hám aqılı eniw, esi eniw

10.M.Mámbetmuratovanıń maqalasında keltiriliwinshe, Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde bas sózi menen keltirilgen frazeologizmniń sanı qansha?

1.57; 2. 67; 3. 77; 4. 87

11.S.Esemuratova tárepinen neshe tillik frazeologiyalıq variantlar toplamı islendi?

1.Bir tillik; 2.Eki tillik; 3.Úsh tillik; 4.Tórt tillik.

12.«English-karakalpak idioms (Nókis, 2014)» neshe avtor tárepinen dúzilgen?

1.3; 2.4; 3.5; 4.6.

13.Qaraqalpaq tiliniń sońǵı frazeologizmler sózligi kimler tárepinen dúzildi hám qashan basılıp shıqtı?

1.J.Eshbaev, 1985-jıl

2.T.Djumamuratov, 1986-jıl 3.Q.Paxratdinov, Q.Bekniyazov, 2012-jıl 4.Q.Paxratdinov, Q.Bekniyazov, 2018-jıl

14.Bir jazıwshı (M.Nızanov) shıǵarmalarınıń frazeologiyalıq sózligi kimler dárepinen dúzilip, baspadan shıǵarıldı?

1.Q.Paxratdinov, G.Allambergenova

2.A.Pirniyazova, S.Shınnazarova

3.B.Qurbanbaeva, B.Yusupova

4.A.Pirniyazova, Q.Sársenbaev

16- Shınıǵıw. Frazeologizmlerdiń barlıq túrleri boyınsha tallaw isleń.

1. Tak chto, qulaǵıńızdı tutıp turǵaysız, dep, gá tatarsha, gá orısshanı sapırılıstırdı da, Sayımbetti bir tekshe tómenletip, wazdı basqardı da kete berdi. (Sh.S.) 2. Sonıń ushın jerdiń qattılıǵın ógiz ógizden kórgenligi zıyankeslikten basqa hesh nárse emes. (Sh.S.)

3. Tap men usı hádiyseni – dán jasırıp kómiwdi kózim menen kórip júrmen. (Sh.S.) 4. Ne bolsa soǵan háwlirip, ózinen-ózi jılap jibergisi kele me, qalay-qalay? (Sh.S.) 5. Kerilip turıp jez bawırdaq qamshı menen bir tarttı, shorshıp túsken Jamaldıń way-

243

wayı birinshide-aq jer jardı. (Sh.S.) 6. Burın qarapayım dúkanshı edi, bul Eshbay qamalmaq túwe Tórtkúlge, Nókiske barıp, úsh dúkanǵa baslıq bolıp keldi, kúnnen-kúnge nırıqqa sıyǵısız bolıp bayıp baratır, Sayımbettiń janın jep baratır, kózine kúyik, kúyik.

(Sh.S.) 7. Ol bul jaqqa nege kelgenin eslegisi keldi, esine hesh nárse túspedi. (Sh.S.) 8. Húkimettiń planı biziń ushın zakon, bunı orınlawımız shárt! – dedi de sóyleyjaqlardıń aldın bógep tasladı. (Sh.S.) 9. Allanazar biybalanıń sózi de: «rabayı menen bolıń, kolxozda shataq shıǵıp júrmesin, awısıq emes dánine tiyilmesin,

«jıńǵıl dese qırǵın etpeń», qátelikke jol qoymań – degeni menen – berilgen plannıń orınlanıwı shárt!» – dep nıqlap, pát berip ayttı. (Sh.S.) 10. Atlanayın dep atırǵan Mádiyar attan túsip kelip: Esbergenge barlıq uńqıl-shuńqıldı jaqsılap túsindirip ket. (Sh.S.) 11. – Áy, yaǵ-á, baslıqtıń kewli bar, «bularǵa liykin tiymey júr eken, men joqtaǵı qılıǵı» dep júrer! (Sh.S.) 12. – Qulaǵıń awırlaw shıǵar, onda, «altı MTS, eki júz jetpis altı traktor» dep atır, otız jetide mıńın aladı ekenbiz, esittiń be?... (Sh.S.) 13. Basar qıpshaq jigitleriniń awıllas qızlarına ılaq taslaǵanına, onda da óziniń tuwısqanı Irısdáwletti shókelep taslaǵanı menen turmay, Sársenbaydı «kórsin» degendey atın kekshiyte tartıp, Írısdáwletke juwap urıp turǵanın kórerge kózi bolmay, atınıń basın sabalap, tıǵılısqan topardan shıǵıp ketti (Sh.S.) 14. – Ne menen? – dedi Ernazar eziwin jıymay. (T.Q.) 15. Otırǵanlar jáne duw kúlisti. (T.Q.) 16. Qazınıń juwabına hámme ishlerin tarttı. (T.Q.) 17. Jáne bir jansız tastıyıqlamaǵansha gúmilji pikirin málimlep, izinen qáte shıqsa, isti nasırǵa shaptırıp alarman dep qorqatuǵın edi. (T.Q.) 18. Kóbeysinniń awzına sóz túspey, tili tańlayına jabısıp qalǵanday bir nárselerdi bıldıwlap, basın ekshedi. (Sh.S.) 19. Biygana shıǵıp ketti, iyninen bir batpan júk túskendey bolıp Kóbeysin jeńil tartıp «uhhh!»ledi. (Sh.S.) 20. Qolı uwday ashıp baratır. (Sh.S.) 21. Bizler mashinada jer tanabın quwırıp, zımırap baratırmız. (M.N.) 22. Umıtpasam, bul sorawdı aldın da bergen qusap edi, lekin, sır bergim kelmedi. (M.N.) 23. Jaqsılap jabıq vannaǵa salıp juwındırsańız, anadan qayta tuwılǵanday boladı. (M.N.) 24. Ózimniń taǵı da «gójeni tógip alǵanımdı» sezdim. (M.N.) 25. Biraq, xabarshınıń Daniyanı da, Amerikanı da,

244

Vyetnamdı da bilmeytuǵını janıma ara kirdi. (M.N.) 26. – Haw, sen Beknazarmısań?! – dedi ol tańlanǵanınan sálemlesiwge de aqılı alıspay. (M.N.) 27. Ernazardıń joldası atı menen adamlardı ayırıp barıp dawrıq saldı. (T.Q.) 28. Ernazar anasın kórgende onıń kewlin buzbaw ushın ózin bekkem tutıp, qádimgisinshe kúlip ushıraspaqshı edi. Zindanǵa jańa buyıǵıp baratırǵan gezde anasınıń tas tóbeden «Ernazarjan!» degenin esitkende, bárin umıtıp baladay «Apa-ay!!» degenin bilmey-aq qaldı. (T.Q.) 29. Sırtqa shıǵaman degenshe ózin biylep úlgerdi. (T.Q.) 30. Qarawıllar ekew bolǵanına pánt jep, misli ash iytlerdey bir-birine gijinise, teńgelerdi tarpa basıp, hákkedey ján-jaǵına qarastı da, qaltalarına emes, qonıshlarına tıqtı. (T.Q.) 31. Tánhá xannıń dushpanı bolıw hár bendeniń qolınan kelmeydi. (T.Q.) 32. Bul belgi babalarımızdıń ázelden bir jaǵa boylı bolıp, bir dáryadan suw iship, bir quyashtan nár alǵanın, ne jaysań múshkillerdi bastan teń keshirip, dáwirdiń ashshı-dushshısın bir tatısqanınıń dáregi bolsa kerek. (T.Q.) 33. Usı oyları onı qanasına sıydırmay, zindannan házir-aq shıǵıp ketkisi keldi. (T.Q.) 34. Kópten beri úskini quyılıp, jabatuǵın bulttay túnergen Xiywa qalası birden ashılısıp, kóshelerge jan endi. (T.Q.) 35. Múmkin, meni operatsiya qılıp, jerdegi adamlardıń ishki dúzilisin anıqlawdı maqset etip alıp kiyatırǵan shıǵar. Bolmasa, men qay jarasına emmen? (M.N.) 36. – Endi sóytip júrgen Nazarbaydıń óz qarabasınıń ǵamın qoya berip, kisiniń ǵamın oylayman degeninshe, áy, dúnya bir pálegaw!... (Sh.S.) 37. Soǵan shekem hár jarısıwshınıń nawqan basınan tergenine bir mısqal bolsa da, qosıla bergeni jaqsı, bunı usı ekinshi awıldıń qırıq úsh komsomolı hár paxtakeshtiń qulaǵına kúni-túni yasıyın etip, birim-birimlep, atız baslarında, úylerinde, dúzlerinde aytıp júr. (Sh.S.) 38. Sóytip, sol-sol eken, bunıń sol gúwalıǵı da, keyin pasportı da Ábdirashúyit, al ózi ele Shúyit bolıp júr.(Á.Á.)

TAYANÍSH TÚSINIKLER: stil, jazba stil, kitabıy stiller, sóylew stili, frazeologizmlerdiń stillerge ajıralıw ózgeshelikleri, kitabıy stillerge tán frazeologizmler, sóylew tili frazeologiyası, jazba stilge yamasa kitabıy stillerge (rásmiy is qaǵazları, ilimiy, publicistikalıq, kórkem ádebiyat stili) tán frazeologizmler, kórkem

245

ádebiyat frazeologiyası, folklor frazeologiyası, jeke-avtorlıq frazeologizmler, dialektler, arqa hám qubla dialekt, dialektlik frazeologizmler, ózlestirilgen sózler, ózlestirme frazeologizmler, frazeologiyalıq kalka, til birlikleriniń qollanıwdan shıǵıwı, gónergen frazeologiyalıq sóz dizbekleri, sózlikler, frazeografiya, frazeologiyalıq sózlikler.

SORAWLAR

1. Qaraqalpaq tiliniń leksikografiyasında frazeologiyalıq sózlikler qanday orın tutadı?

2. Frazeologiyalıq sózlikler hám olardıń dúziliwi, qurılısı boyınsha nelerdi bilesiz?

3.Frazeologiyalıq sózliklerden paydalanıw arqalı nelerdi biliwge boladı?

4.Qaraqalpaq tilindegi bir tillik, eki tillik hám úsh tillik sózliklerdiń qaysılarınde frazeologizmler berilgen?

5.Qaraqalpaq til biliminde jarıq kórgen qanday frazeologiyalıq sózliklerdi bilesiz?

246

«QARAQALPAQ TILINIŃ FRAZEOLOGIYАSÍ» PÁNINEN ÓZ BETINSHE JUMÍS TEMALARÍ

1. Frazeologiya – til biliminiń tarawı

Jobası:

1.Frazeologiya – lingvistikalıq pán

2.Frazeologiyanıń izertlew obyekti

3.Frazeologiya pániniń tiykarǵı wazıypaları

4.Til birlikleri arasınan frazeologizmdi ajıratıw

2.Frazeologizmlerdiń tiykarǵı belgileri

Jobası:

1. Frazeologizm (turaqlı sóz dizbegi) túsinigi

2.Frazeologizmniń tiykarǵı belgileri a) tayar túrinde ushırasıwı

b) eki hám onnan da kóp komponentlerden turıwı v) obrazlılıǵı

g) bir leksikalıq mánige iye ekenligi d) bir sintaksislik xızmet atqarıwı

e) bóleklerge bóliwge bolmaytuǵınlıǵı

j) basqa tillerge sózbe-sóz awdarmalanbawı

3.Frazeologizmlerdiń tariyxıy kelip shıǵıwı boyınsha

túrleri

Jobası:

1.Ulıwma túrkiy tillerine ortaq frazeologizmler

2.Qaraqalpaq tilindegi túpkilikli frazeologizmler

3.Ózlestirme frazeologizmler

4.Frazeologiyalıq kalka

4. Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdi úyreniwdiń áhmiyeti

Jobası:

1.Frazeologizmniń tiykarǵı belgilerin anıqlaw

2.Leksika-semantikalıq ózgesheliklerin kórsetiw

3.Sóz shaqaplarına qatnasın anıqlaw

4.Qurılısı hám quramı boyınsha túrlerin belgilew

5.Sintaksislik xızmetlerin úyreniw

6.Etimologiyalıq izertlewler júrgiziw

7.Frazeologiyalıq sózlikler dúziw hám baspadan shıǵarıw

247

5. Frazeologizm lingvistkanıń obyekti sıpatında

Jobası:

1.Sóz hám frazeologizm

2.Sóz dizbegi hám frazeologizm

3.Qospa sóz hám frazeologizm

4.Termin hám frazeologizm

5.Naqıl-maqallar hám frazeologizmler

6.Frazeologizmlerdiń izertleniwi

Jobası:

1.Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdiń izertleniwi

2.Túrkiy tillerde frazeologizmlerdiń izertleniwi

3.Rus til biliminde frazeologizmlerdiń izertleniwi

4.Sırt el lingvistikasında frazeologizmlerdiń izertleniwi

7. Frazeologiya hám onıń basqa ilimler menen baylanısı

Jobası: 1.Frazeologiya hám til bilimi

2.Frazeologiya hám ádebiyattanıw

3.Frazeologiya hám tariyx

4.Frazeologiya hám psixologiya

5.Frazeologiya hám etnografiya

8. Frazeologizmlerdiń semantikalıq birigiwshili boyınsha túrleri

Jobası:

1.Frazeologiyalıq ótlesiwler

2.Frazeologiyalıq dizbekler

3.Frazeologiyalıq birlikler

4.Frazeologiyalıq sózler sıpatında berilgen (E.Berdimuratov) naqıl-maqallardan frazeologizmlerdiń ayırmashılıǵı

9. Frazeologizmlerdiń sóz shaqaplarına qatnası boyınsha túrleri

Jobası:

1.Atlıq frazeologizmler

2.Kelbetlik frazeologizmler

3.Ráwish frazeologizmler

4.Feyil frazeologizmler

248

10. Frazeologizmlerde hár qıylı sóz shaqaplarınıń qollanılıwı

Jobası:

1.Frazeologizmlerdegi sanlıqlar

2.Frazeologizmlerde almasıqlardıń atqaratuǵın xızmetleri

3.Frazeologizmlerde modal sózler hám eliklewishlerdiń qollanılıwı

4.Frazeologizmlerdi gáp ishinde baylanıstırıwda kómekshi sózlerdiń tutqan ornı

11.Frazeologizmlerdiń qurılısı boyınsha túrleri

Jobası:

1.Sóz dizbegi túrindegi frazeologizmler

2.Jay gáp túrindegi frazeologizmler

3.Qospa gáp túrindegi frazeologizmler

4.Bir bólekten turatuǵın frazeologizmler

5.Teńles eki komponentli frazeologizmler

12. Frazeologizmlerdegi semantikalıq qubılıslar

Jobası:

1.Frazeologizmlerde antonimiya

2.Frazeologizmlerde variantlılıq

3.Frazeologizmlerde sinonimiya

4.Frazeologizmlerde polisemiya hám omonimiya

13.Frazeologiyalıq variantlar

Jobası:

1.Fonetikalıq variantlar

2.Leksikalıq variantlar

3.Leksika-morfologiyalıq (morfologiyalıq) variantlar 4.Leksika-sintaksislik (sintaksislik) variantlar

14.Frazeologiyalıq sinonimler

Jobası:

1.Atlıq frazeologiyalıq sinonimler

2.Kelbetlik frazeologiyalıq sinonimler

3.Ráwish frazeologiyalıq sinonimler

4.Feyil frazeologiyalıq sinonimler

249

15. Frazeologiyalıq antonimler hám frazeologizmlerde antonimlerdiń qollanılıwı

Jobası:

1.Antonim frazeologizmler

2.Frazeologizmlerde antonim atlıqlardıń qollanılıwı

3.Frazeologizmlerde antonim kelbetliklerdiń qollanılıwı

3.Frazeologizmlerde antonim ráwishlerdiń qollanılıwı

4.Frazeologizmlerde antonim feyillerdiń qollanılıwı

16. Frazeologizmlerde polisemiya hám omonimiya

Jobası:

1.Frazeologizmlerdiń mánilik ózgeshelikleri

2.Kóp mánili frazeologizmler

3.Frazeologizmlerde omonimiya qubılısı

a)frazeologizmlerdiń turaqlı sóz dizbekleri menen omonimiyası

b)frazeologizmlerdiń erkin sóz dizbekleri menen omonimiyası

17. Frazelogiyalıq máni

Jobası: 1.Sóz mánileri hám onıń túrleri 2.Frazeologiyalıq máni 3.Frazeologiyalıq hám leksikalıq máni

4. Frazeologiyalıq hám grammatikalıq máni

18. Frazeologizmler hám basqa da leksikalıq birlikler

Jobası:

1.Frazeologizm hám tabu sózler

2.Frazeologizm hám evfemizmler

3.Frazeologizm hám alǵıs sózler

4.Frazeologizm hám ǵarǵıs sózler

19. Frazeologizmlerdiń sintaksislik xızmetleri

Jobası:

1.Frazeologizm sóz dizbeginiń komponenti sıpatında

2.Frazeologizmlerdiń gáp aǵzalarınıń xızmetin atqarıwı

3.Frazeologizmlerdiń toplam dúziwdegi xızmetleri

4.Gáptiń birgelkili hám ayırımlanǵan aǵzalarınıń xızmetinde

keliwi

5.Kiris aǵza, qaratpa aǵza hám kiris sóz sıpatında qollanılıwı

250