Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyаsı (Yusupova)

sáteńligin sezgen áke-sheshesi tezge (/jónge) salayıq dep urısıp keyise de, dolı qız ırıq bermey qoydı. (K.S.)

del-sal bolıw – ar-sar bolıw – qıyın jaǵdayǵa túsip qalǵanda jol tappay qıynalıw,

ne islerin bilmey albıraw, qıynalıw, es-aqıldan ayrılǵanday ne islerin bilmey turıw

shıdamı tarılıw – shıdamı tawsılıw, taqatı taq bolıw, sabır kesesi tolıw

tezge salıw – jónge salıw, tártipke shaqırıw, tártip beriw, aytqanın qıldırıw

1.Hár kúni keshte balalardı qatar qoyıp qol qawsırtıp, ayaq ushına «Mollam dógerek qılıp» túrgeltip qoyıp «Men deme, meńa deme, sen deme, seńa deme, biz deńiz, bizge deńiz, siz deńiz sizga deńiz» dep shıbıǵınıń basın qozǵap, ózi de qobaljıp qoyadı. (Q.A.) 2. Eki kózi iship-jep baratır… ne ushın? Qoy, bul sandıraq qoy deymen. (Ó.A.) 3. … – Inim, oblasttan eńbek penen kele qoyǵan ekenseń, eńbegiń kúymesin, «Alpamıs»tıń bárin jazıp ala ǵoy, – dedi. (Q.A.) 4. Kewilge qılaw túspese, el elshiligin etedi ǵoy… (Ó.A.) 5. Keyin onı «jıl arqalap ketti» dep esitim. (Q.A.) 6.

–Bala-shaǵanı aytqansha, adamgershilik qásiyetimizdiń joǵalıp baratırǵanın aytpaysań-aw! – dedi Gúljan demi pitip, iyegine janı taqalıp qalǵanday muńayǵan pishim menen. (Ó.A.) 7. Ol bala biziń júklerimizdi eshekke artısıp, teńiz jaǵasına shıǵarıp saldı, xoshlasıp qalar aldında Ayapbergenge usap qalǵan jıltır qara jas bala tulımshaǵı salbırap, qayta-qayta maǵan qarap:

– Aǵa, meniń aǵamnıń súwretin jiberiń, – dedi. (Q.A.) 8. Bizler qonaq bolǵan úydiń qara taban bir diyxanı bar eken. (Q.A.)

9.Qara taban, qara puqara,

Babam ǵaybar kisi bolǵan. (I.Yu.) 10. Sol waqıtta esik betten:

– Iyshanımız, mınaw tilep alǵan jalǵız balamız edi. Ol dúnyada moynımızǵa qarız bolıp júre me, hesh bolmasa namazlıǵın biler, moynımızdaǵı parızımızdı óteyik dep alıp keldim. Endigisin ózińiz bilesiz, súyegi biziki, eti siziki» – dedi. (Q.A.) 11. Endi bayaǵı qıńır Ótebay emes, óńi ózgerip, qırı sınıp qalıptı. (Ó.A.) 12. Qasım Áwezov bul «Tilek jolında» atlı pyesasına bir tıyın da gonarar alǵan joq. (Q.A.) 13. Kemeshilerdiń

201

«tań ata Kegeyliniń Shımbaydaǵı kópiriniń awzınan shıǵamız» degen niyeti qabıl bolmadı. (Q.A.) 14. – Gúljandı tawıp kelmeseń, bul jerden topıraq basaman dep oylama, – dedi. (Ó.A.) 15. Alıp shıqqan nanımızdı dáryadan aman ótkenimizge quwanıp, qonaq úyge endi keldik ǵoy, búgin jetemiz dep, dárya jaǵasında sadaqa sorap otırǵan tilenshige berip ketken edik. (Q.A.) 16. Jawdıń ayaǵı sap bolıp ketken soń, kóldegi hám qırdaǵılar jıynala basladı. (A.B.) 17. – Shıraǵım Bekimbet, mına Bekjan meni bul jaǵada qoya ma ya arjaqqa ótkerip taslay ma! Bir eli qalmaydı. Keynime shuqıyıp túsip alǵan. (Ó.A.) 18. Kempir-ǵarrı jaǵasın uslap «kaliyma shadatın qaytarıp», jılasıp, jaǵaların usladı. (Q.A.) 19. – Bul aqırdıń gárdishi, aqır zaman bolǵanda Iymanmádi degen shıǵadı deytuǵın edi. (A.B.) 20. – Otır, – dedi Bekimbet oǵan qasınan orın usınıp, – biziń de miyimizdiń dań-dańı shıqtı. (Ó.A.) 21. Porxanlardıń zikir salǵanın, árwaq shaqırǵanın, nar túyedey burqırap baqırǵanın kóp balalar menen men de birinshi ret barıp kórgen edim. (Q.A.) 22. … ozal bastan barlıq islegen islerdi baqlastırıp otırǵan Sayım keseni almay qızdı ortada duldaraz qıldı. (A.B.) 23. Ol bir neshe jıllar kisi esiginde diyxan júrip, onıń túsinde sarǵayǵan tús, uyań dawıs, pápigi jatıq, kewilsiz tús kórinip tur. (Q.A.) 24. Ol, qáyter eken degendey Biybijanǵa qarap aldı, kempir óz demine ózi pisip ushatuǵın qustay kóterilip otır eken. (Ó.A.) 25. – Mollamız, mına tamaqtı qudayı qonaqlarıńız benen jeń, – dedi. (Q.A.) 26. – Ayta ber, basladıń ǵoy, – dedi Bekimbet «janıń usındayǵa qumar-aw» degendey onı kózi menen iship-jep, Janyazov stoldı taqıldattı. (Ó.A.) 27. Onıń ǵırra dógerek boyındaǵı shayqalǵan kók oray shalǵın qamıs eriksiz ózine tartıp, tóbesindegi jarqıraǵan kún kózińdi qamastıradı. (A.B.) 28. Awzıńa kelgendi shaynay berme, janıńa kesir keler. (Ó.A.) 29. Biraq, aradan kóp waqıt ótpey ol hayalınıń sózine erip, Gúljanǵa qattı sóyleytuǵın jaǵına shıqtı. Burın birew bolsa endi ekewlep shoqparın úyirdi. Jánjel ulǵaya berdi. (Ó.A.) 30. Toǵayda jánewit aǵashı – úy tal torańǵıllar menen aralasıp siyrek kógeredi. Onıń uwıq, keregege jararlıq dúziwleri naqansayaq, siyrek ushıraydı. (Q.A.) 31. … sol kúni Ayqızdıń topa-torıstan joq bolıwı, Nurımdı pápe degen jin urıp puta qaldırmay qıdırıptı, degendey jaqın

202

jerdegi omıtlardı izlegen menen tappaǵan soń Turdı biydiń hámiri boyınsha suwsız qurǵaq kóllerge ottıń beriliwi, … hár nárseni oylap, bası meń-zeń bolıp turǵan waǵında, kún de batıp uyasına kirgen edi. (A.B.) 32. – Iyek súyep sóylewge qanday haqıń bar seniń? (Ó.A.) 33. Ay da barıp aqırın uyasına kirdi, túnniń qarańǵı sáwlesi ketip, kúnniń ashıq nurı óńmenin tósep, alǵa umtıldı. (A.B.) 34. Jibiń durıs bala ekenseń. Bir Alla betińnen jarılqasın. (Ó.A.) 35. Bul jerde Ernazar kelte, Turdı biy menen iyshannıń murtın balta kespesten qazanda qaynap turǵan sútiniń de qaymaǵı buzılmay qaldı. (A.B.) 36. Ekewi qızıl sheke bolıp uzaq tóbelesti. (Ó.A.) 37. Onıń qırıldap, qıráátke salıp sóylegen dawısı da ansasanda qattı-qattı shıǵıp turdı. (Q.A.) 38. Anna Ivanovnanıń ákesi Ivan Ivanovich Morozov, ol ózimizge belgili Petrograd qalasındaǵı úlken bir zavodtaǵı bolǵan stachkaǵa hám sol zavodta patsha jandarmlarınan qorǵawǵa teperish túrde qatnasqanlardıń qatarında bolsa da, bir qıylı sebepler menen atıw jazasınan bosanıp, kóp gúnakarlar qatarında jer awdarılǵan edi. (A.B.) 39. – Sorı qaynaǵan Bekjannıń quwanıshı kókke ushatuǵın boldı-aw. (Ó.A.) 40. Jánewit xan haqqında hám onıń islep atırǵan zulımlıqları haqqında, tınısh otırǵan ellerdi búldirip, gúnasız adamlardı óltirip, malların talan-taraj etip atırǵanları haqqında xabar ústine xabar taraǵan sayın ellerdiń ápsheri qashıp, bas panalaytuǵın jerdi izledi. (A.B.) 41. – Sonıń ushın, – dedi Janyazov sózin sabaqlap, eń áwele razvedka jiberilsin. (Ó.A.) 42. Eger bunnan kimde kim erte qaytsa yamasa kún shıqpastan burın kelmey, kún shıqqan soń kelse, ol adam ózi ólimdar, mal-múlki patshalıq bolıwı kerek eken. (A.B.) 43. – Oǵan bola kegirdegińdi ne ushın qızdırasań? (Ó.A.) 44. Qosta otırǵanlar shayırdı pápege alıp, jeńilgeniń be dep ǵıjaq beredi. (K.S.) 45. Shımbay uezdi ólgen jıllardan baslap-aq zaman alay-túley boldı. (Q.A.)

SORAWLAR

1.Dialektlik frazeologizm degende neni túsinesiz?

2.Dialektlik frazeologizm tilde qanday jaǵdaylarda qollanıladı?

203

3.Qaysı jazıwshı-shayırlardıń shıǵarmalarında frazeologizmlerdi qollanıwǵa baylanıslı jergilikli ózgeshelikler seziledi?

4.Kórkem shıǵarma tilinde dialektlik frazeologizmlerdi qalay paydalanıw maqsetke muwapıq dep oylaysız?

5.Dialektlik frazeologizmler menen onıń ulıwma xalıqlıq tildegi variantları ortasında qanday baylanıs bar?

6.Dialektlik frazeologizmlerdegi fonetikalıq, leksika-seman- tikalıq, grammatikalıq ózgesheliklerdi qalay túsindiriwge boladı?

7.Dialektlik frazeologizmlerde sinonimiya hám variantlılıqtı qalay túsinesiz?

8.Qaraqalpaq tilindegi dialektlik frazeologizmler qaysı ilimpazlar tárepinen sóz etilgen?

9.Dialektlik frazeologizmlerdiń tildi bayıtıwdaǵı ornı

qanday?

10.Ózlerińiz jasaǵan aymaqta qollanılatuǵın qanday dialektlik frazeologizmlerdi bilesiz?

Ózlestirme frazeologizmler. Qaraqalpaq tilinde ózlestirme frazeologizmler de bar. Olardıń belgili bir dáwirlerde kalka usılı menen úlken bir bólegi ózleskeni málim. Tilimizde frazeologizmlerdiń ózlesiw jolları ele tolıq úyrenilmedi. Biziń pikirimizshe, awız eki sóylew tilinde ushırasatuǵın nolden baslaw, kostyumın iynine salıp shıǵıp ketiw, «no» degen jeri bar, ózin-ózi reklama qılıw, poezd júrip ketiw, jemegen samsaǵa pul tólew hám t.b. birlikler rus tilinen ózlesken birlikler bolıp esaplanadı.

Ayırım frazeologizmler ózbek tilinen kelip kirip atır. Mısalı, ay barıp, aman keliw, máhállede duw-duw gáp, kóz alartıw hám t.b. Olardı paydalanıw orınsız. Sebebi, qaraqalpaq tilinde aman barıp, saw kelgeyseń (qaytqaysań), gáp-sóz bolıw, ızım-sızım gáp shıǵıw sıyaqlı burınnan qollanılıp kiyatırǵan, qaraqalpaq tiliniń milliy ózgesheligin kórsetetuǵın frazeologizmler bar. Sonday-aq, qaraqalpaq tilindegi kóz alartıw frazeologizmi menen ózbek tilindegi ko‘z olaytirish frazeologizmleriniń mánilerin shatastırıw hám usınıń nátiyjesinde olardı orınsız paydalanıw ushırasadı. Mısalı: Al, eger adamlardıń isenimine kirip, olardı aldap, jalatayshılıq etip, múlkine kóz alartqan adam bir kúni kelip ózi

204

shermende bolıwı menen birge, ul-qızlarınıń júzin tómen qaratadı. (R.Atamuratov avtorlıǵında «Qaraqalpaqstan jasları» gazetasında járiyalanǵan «Jumısqa kirgizip beremen» dep para alǵan qálpeki «huqıq qorǵawshı» haqqında» maqalasınan) Ózbek tilinde bul frazeologizm qaraqalpaq tilindegi kóz alartıw frazeologizminen pútkilley basqa máni ańlatadı, ol basqanıń múlkine, zatına qızǵanısh yamasa ózine ózlestiriw maqsetinde qatnas jasawdı bildiredi.

Qaraqalpaq tilindegi kóz alartıw frazeologizminiń mánisi basqa hám onıń ájayıp qollanılıw úlgileri bar. Mısalı:

1.Ózińdi márt, meni námárt deyseń be, Alartıp kózińdi, meni jeyseń be? («Alpamıs»)

2.Jaw baǵınıp eki qolın qawsırsa,

Kózi alartqannan izzet jaqsıraq. (Berdaq)

3. Ana Gúlziybanıń ele ańı ushıp, kózleri alarıp qalǵanın kórdi de, qısınbasın degen oy menen aldınan shaynek-kesesiniń sınıǵın jıynap atırıp sóylendi: … (T.Q.)

Bunda kózińdi alartıp frazeologizmi kúsh kórsetip, qorqıtıp, ózin ústem, kúshli sanap degen mánilerde jumsaladı. Bul frazeologizm dástan tilinde ashıwlanıw, doq urıw, qorqıtıw, sonday-aq, tańlanıw, súysiniw sıyaqlı hár qıylı sezimlerdi bildiriwde jumsaladı. Al, Berdaq shayır óziniń «Jaqsıraq» qosıǵında dushpan esaplap kúsh kórsetkennen, turpayılıq yamasa ústemlik etkennen degen mánilerde paydalanadı. T.Qayıpbergenov «Túsiniksizler» shıǵarmasında Gúlziybanıń ańı ushıp, kózleri alarıp qalǵanı haqqında aytqanda onıń sezimin (qorqıw, qáweterleniw hám tańlanıw), túsken ruwhıy halatın usı kózi alarıw frazeologizmi arqalı durıs jáne sheber sıpatlaydı. Bul mısallardan kózi alarıw frazeologizminiń Qarajanǵa (ózińdi), jawǵa, Gúlziybaǵa baylanıslı jumsalıwı onıń tek adamǵa qatnaslı qollanılatuǵın kórsetedi. Al, maqaladaǵı sıyaqlı basqa nársege (zatqa, múlkke hám t.b.) baylanıslı bul frazeologizmdi qollanıw orınsız, nadurıs esaplanadı. Qaraqalpaq tilindegi kóz alartıw, kózi alarıw frazeologizmleriniń mánisi ózbek tilindegi ko‘zi lo‘q bulish (ko‘zini lo‘q qilish) frazeologizminiń mánisi menen sáykes keledi.

205

N.Turabaeva kóz alartıw frazeologizlerine de toqtay otırıp, túrkiy tillerge ortaq hám tek qaraqalpaq tilinde ushırasatuǵın frazeologizmlerdi salıstırıp, sonday-aq rus tilinen kalka usılı menen ózlesken frazeologizmler haqqında ayta kelip: «… házirgi waqıtta ózbek tilinen kóz-kóz qılıw (maqtanıw, ózin kórsetiw), janın alıw (birewdiń tárepin alıw mánisinde) frazeologizmleri awızeki túrde ózlestirilip atır. Qaraqalpaq tilinde janın alıw frazeologizmi qorqıtıw mánisin bildiredi, al birewdiń tárepin alıw mánisi ózbek tilindegi yonini olish frazeologizmin nadurıs awdarıw arqalı payda bolǵan mánisi esaplanadı (yoni – qası, janı. Maktabning yonida – mekteptiń qasında yaki janında) sıyaqlı jaǵdaylar frazeologizmlerdiń semantikasında ózgesheliklerdiń payda bolıwına alıp keledi»46 degen pikirdi bildiredi.

Ózbek tilindegi ózlestirilgen frazeologizmler hám olardıń ózgeshelikleri, izertleniliwi, ulıwma, frazeologiyalıq kalka máseleleri B.Y o‘ldashevtıń miynetlerinde47 keń túrde tallaw jasaladı.

Hár bir millet tiliniń jeke ózgesheligi onıń frazeologiyasında da ayqın sáwlelenetuǵın bolǵanlıqtan, olardı óziniń mánisine sáykes qollanıw, basqa jaqın tiller frazeologizmleri menen shatastırmay, olardı óz ornında paydalanıw maqsetke muwapıq boladı.

SORAWLAR

1.Qaraqalpaq tilinde ózlestirme frazeologizmler bar ma?

2.Qaraqalpaq tilinde ózlestirme frazeologizmler qalay payda

boladı dep oylaysız?

3.Qaraqalpaq tilinde qaysı tillerden ózlestirilgen frazeologizmler kóp ushırasadı?

4.Frazeologizmlerdiń bir tilden ekinshi tilge ózlestiriliwi qanday sebeplerge baylanıslı?

5.Ózlestirilgen frazeologizmlerdi qalay paydalanıw kerek?

46 Turabaeva N. Tu’rkiy tillerdegi frazeologizmlerdin’ semantikalıq o’zgeshelikleri.: Qaraqalpaq tili frazeologiyasının’ aktual ma’seleleri. – N.: Qaraqalpaqstan, 2011. – 83-b.

47 Ywldoshev B.zbek frazeologiyasi va frazeografiyasi masalalari. – T.: Muh’arrir, 2013. – 194-242-betler.

206

Gónergen frazeologiyalıq sóz dizbekleri. Gónergen frazeologiyalıq sóz dizbekleri tildiń frazeologiyalıq sistemasında belgili bir dáwirlerde ónimli qollanılǵan birlikler bolıp, keyin ala anıq bir sebeplerge, jaǵdaylarǵa, ózgerislerge baylanıslı qollanıwdan shıǵıp qalǵan frazeologizmler. Mısalı: Kimde-kim kápirlerge qarsı urısta oqtan ushsa, oǵan dozaq otı haram, jayı jánnette boladı… (T.Q.) Eger qorqpasań, duwańnan jańılmasań, jeńeseń, eger qorqsań, duwańnan jańılıp qalsań, ol waqıtlarında perishteler salqının salıp qaǵıp ketedi. (A.B.) Qáy bir sharbaya túyeler, balalar tusınan óte bergende, «bóh» dep balalarǵa jinin shashadı. (Q.A.) «Qalada jılt etken ot, qıymıldaǵan jan bolmasın.

Kimde-kim tıńlamasa, ózi ólimdar, malı patshalıq!» – dedi.

(«Abat batır») Keltirilgen frazeologizmler belgili bir dáwirde ónimli paydalanılǵan. Olardıń ayırımları házir de qollanıladı.

TEST

1. Sonı jaǵaladı da, júrip otırdı, iyninde ayqara taslanǵan qorjın, qarsaq jortpas qarańǵıda, túlki jortpas túneyde ketip baratır, ketip baratır, gellesinde mıń san eki qıyal: «appırmay, bala, jańaǵı hayaldıń óz elinde júrip, elin saǵınıwın-ay, úhh!...» (Sh.S.) Gápte gónergen frazeologizm bar ma?

1. joq.

2. gellesinde mıń san eki qıyal, ayqara taslanǵan

3. qarsaq jortpas qarańǵıda, túlki jortpas túneyde, iynine ayqara taslanǵan

4. qarsaq jortpas qarańǵıda, túlki jortpas túneyde

2. Gónergen frazeologizm berilgen gáp qaysı qatarda?

1.Qállibek aq úyli bolıp ketkeninde, Dosbergen awıl arasında qol ushı talap etip júrip Ayqızdıń da úyine de qol kómegin tiygizip júrdi. (A.B.)

2.Óziniń jas waqtındaǵı anasınıń meshitke aparǵanı, ondaǵı oqıw, qarań qalǵan sebil zaman, taxtaydı qushaqlap, kózinniń jası tamıp, ústi bası pırım-pırım bolıp, iyshannıń shıbıǵın talay ret jep, azap-aqıretti kórip, aqırında sawatsız qalǵanı yadına túsip, onıń ótkendegi ómiri eles-eles ótti. (Q.A.)

207

3.Abbaz aǵa qalıń puxaranıń ishin kóp júrip qıyalǵa júyrik sóz sheberleri menen birge hámire bolǵan, ádebiy áńgimelerdi kóp tıńlaǵan, ózine túwesilmeytuǵın sóz azıǵın toplaǵan. (Q.A.)

4.Men saǵan aytayın arzı, halımdı. («Alpamıs»)

3.Sálemin álik alıw, neke qıydırıw, denesin(/tánin) baǵısh etiw, dawıllatıp-jawınlatıp frazeologizmleriniń qaysıları házir qollanılmaydı?

1.sálemin álik alıw; 2. neke qıydırıw; 3. denesin(/tánin) baǵısh etiw;

4.dawıllatıp-jawınlatıp

4. Sadaǵası keteyindi bárhá jaqsı niyette oyǵa alıp, sadaqa beriwiń kerek (Á.T.) Birlikti anıqlań.

1. gónergen frazeologiyalıq sóz dizbegi; 2. frazeologizm;3. evfemizm;

4. frazeologizm emes

SORAWLAR

1.Tilde qanday sebeplerge baylanıslı frazeologiyalıq sóz dizbekleri gónerip, qollanıwdan shıǵıp qaladı?

2.Kórkem shıǵarmalarda gónergen frazeologiyalıq sóz dizbekleri qanday maqsetlerde paydalanıladı?

3.Ózlerińiz qanday gónergen frazeologizmlerdi bilesiz?

§3. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sózlikler

Temanıń oqıw maqseti: Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq

sózlikleri boyınsha maǵlıwmat beriw

Bilim beriwshi: Frazeologiyalıq sózlikler, olardıń dúziliwi, qurılısı boyınsha bilim hám kórsetpe beriw, bul sózliklerden paydalanıw arqalı frazeologizmlerdiń ańlatatuǵın mánilerin (sinonimlerin, variantların, antonimlerin hám t.b.) durıs túsiniwine tiykar jaratıw

Tárbiya beriwshi: Frazeologiyalıq sózliklerden zárúr orınlarda durıs hám orınlı paydalanıwdı úyretiw arqalı olardıń til

(frazeologiyalıq) fondın qáliplestiriw arqalı olardıń sóylewde sheber paydalanıwın támiyinlewge erisiw

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sózliklerin dúziw XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslandı. Bul, óz gezeginde, qaraqalpaq tili frazeografiyasınıń payda bolıp, til biliminiń, atap aytqanda, qaraqalpaq tili leksikografiyasınıń jeke tarawı sıpatında qáliplesip, rawajlana baslawına tiykar jarattı. Frazeologizmlerdiń mánilerin túsindiriw jumısları qolǵa alına basladı. Bul dáwirde túrkiy tiller frazeologiyası menen frazeografiyası hár qıylı rawajlanıw basqıshlarında boldı.

Ózbek tiliniń frazeologiyası menen frazeografiyasın izertlegen belgili alım B.Yo‘ldashev: «Frazeografiya grekshe phrasis – fraza + grafo jazaman sózlerinen alınǵan bolıp, frazelogiyalıq sózlikler dúziwdiń teoriyalıq hám ámeliy máseleleri menen shuǵıllanatuǵın taraw, leksikografiyanıń jeke bólimi, til biliminiń jańa, az úyrenilgen tarawlarınıń biri dep kórsetedi, onıń ilimiy hám ámeliy frazeografiyaǵa bólinetuǵının atap ótedi, sonday-aq, ózbek frazeografiyasınıń qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshların kórsete otırıp, ózbek tilindegi frazeologiyalıq sózliklerdiń túrlerin tómendegishe kórsetedi: 1. Bir tillik frazeologiyalıq sózlikler; 2.Jazıwshı shıǵarmalarınıń frazeologiyalıq sózligi; 3.Ózbekshe-russha frazeologiyalıq sózlikler; 4. Russha-ózbekshe frazeologiyalıq sózlikler; 5.Kóp tillik frazeologiyalıq sózlikler; 6.Folklor shıǵarmalarınıń frazeologiyalıq sózligi; 7.Chastotalı túsindirmeli frazeologiyalıq sózlik; 8.Oqıw frazeologiyalıq sózligi». 48

Hár bir tilde sózlikler úlken orın tutadı. Sózliklerdiń belgili bir dúziliw tártipleri boladı. Sózler, terminler, frazeologizmler yamasa basqa birlikler sózlikte alfavit tártibinde jaylastırıladı. Sózliklerdiń bir neshe túrleri bar. Olardıń arasında bir tillik, eki tillik hám kóp tillik sózlikler bar. Bul sózliklerde frazeologizmlerdiń beriliw jolları hár qıylı. Qaraqalpaq tiliniń

48 Yo‘ldoshev B. O‘zbek frazeologiyasi va frazeografiyasi masalalari. –Toshkent: Muharrir. 2013. – 72-97-betler.

209

leksikografiyasında frazeologiyalıq sózlikler áhmiyetli orın iyeleydi.

Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde (bir tillik sózlik) frazeologizmlerdiń mánileri mısallar menen beriledi. Russhaqaraqalpaqsha sózliklerden frazeologizmler de úlken orın iyeleydi. Mısalı, A.Turabaev hám avtorlar jámááti tárepinen dúzilgen eń sońǵı russha-qaraqalpaqsha sózlikte sózlerdiń mánilerin túsindiriwde frazeologizmler paydalanıladı yaǵnıy frazeologiyalıq mánide túsindiriledi.49

Qaraqalpaq tiliniń leksikografiyasında frazeologizmlerge qatnaslı tómendegi sózlikler hám qosımsha sıpatında sózlik berilgen miynetler bar.

1.S.Naurızbaeva tárepinen alıp barılǵan izertlew qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasın úyreniwde oǵada úlken teoriyalıq hám ámeliy jaqtan áhmiyetke iye. Onda bay frazeologiyalıq material tereń ilimiy tallaw menen úyrenilgen. Bul miynette atawısh frazeologizmlerdiń qısqasha sózligi berilgen.

2.T.Jumamuratov tárepinen mektep oqıwshılarına arnalıp dúzilgen russha-qaraqalpaqsha frazeologiyalıq sózlikte rus frazeologiyalıq sóylemleri olardıń qaraqalpaqsha awdarmaları yamasa ekvivalentleri menen beriledi, eki tildegi illyustrativlik mısallar keltiriledi, sózlik penen islesiwde metodikalıq kórsetpeler beriledi. Leksikografiyalıq derekler, sonıń menen birge, sózlik sońında belgili adamlardıń aforizmlerge aynalǵan bahalı pikirleri keltiriledi. Bul sózlik joqarıda atap ótilgen tárepleri menen eki tillik sózlik sıpatında qaraqalpaq til bilimi ushın oǵada áhmiyetli.

3.J.Eshbaev dúzgen qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózliginde dáslep frazeologizmler haqqında túsinik berilip, komponentleriniń semantikalıq birigiwshiligi boyınsha túrleri, sóz shaqaplarına qatnası, qurılısı, naqılmaqallardan ayırıp turatuǵın ózgeshelikleri, frazeologiyalıq variantlar hám frazeologiyalıq sinonimler, frazeologiyalıq sózliktiń dúziliw tártibi, shártli qısqartıwlar beriledi. Alfavit tártibinde keltirilgen frazeologizmlerdiń mánileri mısallar menen

49 Russko-karakalpakskiy slovar Russha-qaraqalpaqsha sózlik / A.Turabaev, K.Seytova i dr.: pod red. A.Turabaeva. – T.: Sharq, 2010.

210