Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyаsı (Yusupova)

10. Ironiya xızmetinde kelgen frazeologizmdi anıqlań.

1. – Kózdi ashıńqırap otır, Aseke!

– Kózdiń ózi bolǵanı ǵo, tırnap teskendey. (Sh.S.)

2.Bul atańa nálettiń kózinde azıraq aqıldıń ushqını bolsa, bunıń qarasın batırayın. (D.A.)

3.Ándazalı úydiń qızınan ele úmitimdi úzbeymen-aw, úzbeymen. … Basqa qızlar kózime kórinbeydi. (G.E.)

4.Juwaplarda ironiya xızmetindegi frazeologizm berilmegen.

TEKST

(jeke-avtorlıq hám stillik xızmette qollanılǵan frazeologizmlerdi talqılaw ushın)

Sóytip, jeme-jemege kelgende, úy-jay, mal-dúnya, nárse-qara hám basqa qolda bardıń bári de Qálimbetke ótti. Ákesi jurt jıynap, kátquda-ulamalardıń aldında soǵan tapsırdı. Hámme qol jayıp, «awmin» dep aq pátiya berdi. Biraq, Jánibek bay óler aldında, tiliniń barında perzenti menen ırzalasıp, kópshiliktiń aldında oǵan bir wásiyat ayttı:

– Arıslanday aqırdım – hámmeni awzıma qaratıp, aldıma saldım. Jolbarıstay jorttım – jurt jım boldı, qasqırday qáhárlendim

– kim kórgendi qırıp-joydım, taladım. Tıshqanday tasıdım – dúnya-mal jıydım, ne kerek bolsa bárin úydim… Biraq, qızıǵına toymadım. Endi bári de báldiw, bári ótirik!.. Jıynaǵan-tergenimdi, tapqan-tupqanımdı, pútkil ǵáziynexanam – baylıǵımdı házir saǵan tapsıraman, balam. Áweli qudayǵa. Bir aytarım, baydan jarlı bolmaydı, jarlıdan bay bolmaydı. Eger jarlıdan bay shıqsa da, kesesi tolıp jarımaydı, sonı bil. Ekinshi aytarım, aldımnan jarılqar dep hesh bendege jaqsılıq etpe – jamanlıq bolıp shıǵadı. Jetimjesir menen ǵárip-qáser jılamasın dep etegine quwırmash salıwshı bolma – awzı-murnıńdı qan etedi, kórdim demeydi. Dostım dep sırıńdı aytıwshı bolma – ayaǵıńnan shaladı, sonı bil. Úshinshi aytarım, kóp dep tógiwshi bolma – obalı menen zawalı, sońında azabı bar, sonı bil. Tórtinshiden, bir úyde eki qonba – qádiriń ketedi, sonı bil. Besinshi, kisiden at sorama – abırayıń ketedi, sonı bil. Altınshı, kisige bergeniń – eki bolıp kirsin, sonı bil. Jetinshi,

191

qatınǵa kúle qarama – moynıńa minedi, sonı bil. Segizinshi, otın soraǵansha – osharılıp ól, sonı bil. Toǵızınshı, qonaq dep kóp sıylama – appaq asıńdı iship, tabaǵıńa tebedi, sonı bil. Onınshı aytarım, ózińnen pástiń úyine barsań da, bálenttiń úyine barıwshı bolma, kózge ilmeydi, sonı bil. Dushpanıńa jaqsılıq qılsań – dozaqısań, dostıńa jamanlıq qılsań – buzaqısań, sonı bil. Taǵı bir wásiyatım, tirińde de óli menen ulama sıyla, górińde tek jatasań, sonı bil, balam… Bunıń ushın shaqmaqtay shaqqan bol, balam!.. (Ó.X.)

14- Shınıǵıw. Frazeologizmlerdiń stillik ózgeshelikler menen qollanılıwın hám kórkemlew quralları sıpatında jumsalıwın talqılań.

1. – Awıl-eller aman ba? Qurban aǵa, qırsıqlıǵıńızdı qoydıńız ba bayaǵı? Qunnazar atam qalay? – degende barıp Qurbannıń tili:

– Qunnazar atań qurısın, – dep gúrmeldi. – Qartayǵanda jorǵa ashıp, Shımbaydaǵı baslıqlıq kóriske ketip qaldı. (Sh.S.) 2. – Sol orısıńdı búgingi zıyapatqa mirát qılǵanıńda gúl ústine gúl boladı eken-dá… – dep Máwlen sarı masayradı. (T.Q.) 3. Xalqımnań paydasın oylasam, tuwısqan inim Rústem kózime qara shıbın shelli kórinbeydi. (T.Q.) 4. – Shul mańlayı qattını alayıq, kolxozǵa, ózim kepil bolayın, sebep penen bir diywana kemisin! – dedi shulǵınıp. (Sh.S.) 5. Sizler sawat ashpaǵansızlar hám Qunnazar aqsaqal raybilimniń, raybilim oblbilimniń kózin boyaǵan. (Sh.S.) 6. Júregim tómen qarap suwırılıp baratır. (M.N.)

7. Jurındayın tazıńız, Usılay zarlap turǵanda, Kóziniń jasın kól qılıp,

Qoylarǵa moyın burǵanda. («Qırıq qız») 8. Óziniń oyılıp ketken urtlarına, qasınıń siyrekligine, kóziniń tırnap teskendey qıyıqlıǵına, qullası, ózin usınday shıraysız etip jaratqan qudayǵa onsha razı bolıńqıramay ishkeri kirdi. (Sh.S.) 9. Ishim ǵımm ete qaldı. «Tapqan ekenseń awzı ashıq adamdı!» (M.N.)

10. Attıń moynın qushaqlap,

Kózdiń jasın monshaqlap … («Alpamıs») 11. Qullası, usınday menen altı aydı ótkerdim. Bılay-bılay moyın burıp

192

qarawǵa pursa bermedi. Aqırı, kókirek awzıma kelgen qaǵazdan zorǵa qashıp qutılǵanman (M.N.) 12. Kolxozshıdan awısqan may qaladaǵı dúkanımızǵa satılıp, kolxozdıń qazınasına aqsha bolıp nawaday quydı. (Sh.S.)

13. Qáddi boyı qaltırap, Say súyegi sırqırap,

Seskenip turdı Qarajan. («Alpamıs») 14. Xalqabadtaǵı Allayar usta kartanı tóńkerip qoyıp, bir jerin tawlap-tawlap, kóterilip basılıp turǵan aq zamarrıqtay párrewigin bılay burıp qoyıp edi, dawısı ashshılaw bir qatın qosıq aytıp jiberdi. (Sh.S.)

15. Xan menen biydiń arzı bar:

Qolıńda tilla sazıńdı, At kótermestey nazıńdı,

Xan menen biy ayttırdı. («Alpamıs») 16. Birewler buǵan isense, birewlerdiń aqılı uǵras kelmey atır. (Sh.S.) 17. Túkleri kirpiniń iynesindey shanshılıp, úp-úlken kózleriniń qarasınan aǵı basım bolıp, Shırazaddinniń siyrek tisli, qansız erinli awzına jılan «duwalaǵan» shımshıqtay, bılay-bılay tapjılmastan baqıraydı da turdı. (Sh.S.) 18. Aspazlardıń hám «waqtı xosh», bir-birine tırjıyıp kúlip qarap tura berdi. («Alpamıs») 19. Mollanıń waqtı xosh bolıp, barqıldap kúlip, úylerin túyege júklep, Bayshubardı jeteklep Tayshıxannıń aldına bardı. («Alpamıs») 20. Soń Shıraz degen diywananıń bir-eki mártebe izlep kelgenin aytıp atır edi, áyne usı waqıtta sol diywananı Qudaybergen shundıy ertip kelip, baslıqtıń stolına iyek artqan stolǵa óńmenin súyep otırdı, otırdı da:… (Sh.S.) 21. Taǵı bir ózgesheligi – divanǵa basıń tiydi boldı, sanawlı sekundlardan keyin tas bolıp uyqılaysań da qalasań. (M.N.) 22. Jáne júregim muzday suw bolıp ketti. (M.N.) 23. Barshınjan xattı oqıp, eki birdey ǵarrınıń bende bolǵanın bilip, aqır zaman qurıldı. («Alpamıs») 24. Izlegen waqıtta tabılmaysań, qullası, jumıs bel úzdi boladı. (J.S.) 25. Bul turısıńda way-way salıp baqırǵanıńda da arǵı bastaǵılardıń esitiwi múmkin emes. (M.N.) 26. Aldına qálem-qaǵaz ısırılıwdan-aq, awhalınıń «qorjınlasa» jaǵın sezdi aqsaqal. (Sh.S.) 27. Bul adamlar attan túsken menen óle-ólgenshe erden túspey ketedi. (K.R.) 28. Turpatı kishkene bolsa da, taskekil qorazday bále ǵoy bul! (Sh.S.)

193

29. – Túsindirdim, ushpaǵa qanatı joq. (Sh.S.) 30. Qudaybergen shundıy jolıqqan bul «keseldiń» atın hesh kim bilmeydi, bul barǵan jerinen jaltańlap xatlı qaǵaz qaraytuǵın «dártke» shatıldı, kózleri urınıń kózindey tintinip sala beredi. (Sh.S.) 31. – Joq ǵoy, aǵa, – dedi uwızıyı qurıp baratırǵanday náylajlıq penen. (Sh.S.) 32. Qarasaq, shaqalarda murınnıń qanınday qıp-qızıl bir nárse sırǵıp tur! (Sh.S.) 33.Seniń esiń bolǵanda, bilimiń bolǵanda, tawıqtıń miyindey miyiń bolǵanda sawatsız bir kolxozshını Payzulla Xojaevqa teńeymiseń, usınıńa adam isene me, nızam isene me? (Sh.S.) 34. Ózine keldi de, sanap alıwdı Jaqan menen Esbergenge buyırdı, Jaqan onsha pul sanawǵa sheber emes edi, al Esbergenniń bolsa, qolı túwe ishi de qaltırap baratır. (Sh.S.)

35. Dushpanıńa qayraygór,

Qaytpas etip tisińdi. («Qırıq qız») 36. – Qulaǵın kesip alsań bilmeydi, ól degen pyan. (Sh.S.) 37. – Iyesi (attıń – Yu.B.) jawız boldı dep esitemen, qashshan muq qapqan shıǵar! (Sh.S.) 38. – Tapsań seniki, shúw, barıp qara! Biziń qatın urlıqqa dım iykemsiz shıqtı ǵoy, shúw, ózim muq qaptıraman-aw onı (urlıqtı – Yu.B.) úyimde dushpanım bolmaǵanda! (Sh.S.) 39. Shıpaxananıń sanitarkası, bir kóziniń aǵı bolǵanlıqtan Náziyra soqır atanǵan hayaldıń ór jaqtan bergen otı Eshbaydı on bes minuttıń ishinde jolǵa shıǵardı. (Sh.S.) 40. – Meniń talabım bir kelispedi! – dep ara-tura murnı astınan tońqıldanadı. (T.Q.) 41. Onda únim sol kabinettiń ózinen shıqpay-aq óshejaq (Sh.S.). 42. Lákki sıyır jalaǵanday bolǵan soń, chaynek-keseni Sáńkibay jıynap ketti. (Sh.S.) 43. Dál ortada Dosmuhammed, oń jaǵında tapaltas, qaqsheke birew, shep jaǵındaǵısı jawırını qaqpaqtay iri jigit edi. (Sh.S.) 44. Biziń eń ádiwli dostımız hám bizlerge jas ta bolsa adasqanda aqıl berer aǵamız Pirqaqqanjan Oraqovich Oraqov óziniń aqılı menen huwshınıń hám jigeri menen kúshiniń tolısıp turǵan waqtında dúnya saldı. (D.A.) 45. Xalıq degen biyshara aǵıp turǵan dárya ǵoy bul! (D.A.) 46. Olardıń quday menen onsha sazı joq! (D.A.) 47. Qaraǵım Pirqaqqanjannıń awzı dám biletuǵın edi. (D.A.) 48. Awa, búgin bizlerdiń hámmemiz ushın dostımız Pirqaqqan Oraqovich Oraqov sarras qırıq eki jasın toltırıp, qırıq úsh jasqa eki ay on eki kún ótkende mezgilsiz dúnyadan qayttı!

194

Awa, endi sum táǵdirge shara joq. Endi bizlerdiń asa húrmetli dostımız hám adasqanda aqıl berer aǵamız bolǵan Pirqaqqan Oraqovich Oraqovtı aq jawıp, arıw kepinlep jerlewimiz kerek boladı. (Oń jaǵına qarap birewdi názerde tutıp.) Awa, sen jaqınına at jolla! (Sol jaǵına qarap birewdi názerde tutıp.) Awa, sen alısına xat jolla! (D.A.) 49. Ol meniń kózlerime qaramaǵan bolsa da kóziniń qırı menen názer salǵanın bayqap qaldım. (G.A.) 50. Degen menen, búgin hesh bolmasa dıǵırlaq qızınıń sol gápinde jan barday kórinse kerek. (Á.Á.)

SORAWLAR

1.Frazeologizmlerdiń stillik ózgeshelikleri menen onıń mánileri ortasında qanday baylanıs bar?

2.Frazeologizmlerdegi mánilik boyawlar ne menen túsindiriledi?

3.Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi ilimpazlar stillik jaqtan qanday túrlerge bóledi?

4.Awızeki sóylew stiline tán frazeologizmlerdiń ayrıqshalıqları nede kórinedi?

5.Ortaq stillik frazeologizmler degen ne?

6.Kitabıy stillerge tán frazeologizmlerdiń qanday túrlerin bilesiz hám olardıń bir-birinen ózgeshelikleri nede?

7.Folklor frazeologiyası degen ne hám onıń ózine tán qanday sıpatlı belgilerin bilesiz?

8.Jeke-avtorlıq frazeologizmlerdiń dóreliw hám qollanılıwında qanday ózgeshelikler bar?

§ 2. Dialektlik frazeologizmler

Temanıń oqıw maqseti: Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń dialektlik ayrıqshalıqları boyınsha túsinik beriw

Bilim beriwshi: Frazeologizmlerdiń belgili bir aymaqlarǵa baylanıslı sheklenip qollanılıw ózgesheliklerin túsindiriw, olardıń frazeologizmlerdiń belgili bir aymaqta jasawshı jergilikli xalıqtıń awızeki sóylew tilindegi dialektlik variantları hám kórinisi ekenligin túsindiriw

195

Tárbiya beriwshi: Frazeologizmlerdi qaraqalpaq tiliniń dialektlik ózgesheliklerine baylanıslı itibarlılıq penen qollanıwǵa úyretiw, ulıwma xalıqlıq tildegi ǵana emes, al dialektlik frazeologizmlerdi de tolıq túsiniwge tiykar salıw

Rawajlandırıwshı: Qaraqalpaq tiliniń bay frazeologiyalıq qorınıń bir deregi esaplanǵan dialektlik frazeologizmlerden óz ornında paydalanıwǵa baǵdar beriw

Qaraqalpaq tiliniń leksikasında qollanılıw órisi boyınsha aymaqlıq jaqtan sheklenip jumsalatuǵın, tek ǵana sol aymaqta jasawshı xalıqtıń sóylew tilinde qollanılatuǵın birlikler – dialektizmler ózine tán ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Bul ózgeshelik fonetikalıq, leksika-semantikalıq hám grammatikalıq sıpatlarda kórinedi.

Qaraqalpaq tilinde házirgi waqıtta arqa dialekt hám qubla dialekt bar.

Ayrıqsha qızıǵıwshılıq payda etetuǵın jaǵday qaraqalpaq tiliniń dialektlik leksikasında frazeologizmlerdiń bar ekenligi bolıp, ol dialektizmler arasında úlken orın tutadı hám ózine tán bir qansha belgileri, ayrıqshalıqları bar. Mısalı, pápege alıw, pesh túsiw, ishteyi tarılıw, esten taldırıw, tabanı qabarıw, shoqparın úyiriw hám t.b. dialektlik frazeologizmler sıpatında belgili. Ásirese, arqa dialekt wákilleri esaplanǵan jazıwshı-shayırlardıń shıǵarmalarında jergilikli ózgeshelikler ayqın sáwlelengen bolıp, olar, tiykarınan, personajdıń sóylew sıpatlamasın kórsetiwde qollanıladı. Sonıń menen birge, avtorlıq bayanlawda da dialektlik frazeologizmlerdiń ushırasatuǵının kóriwge boladı. Mısalı: 1. Jawınger jigittiń soldat qayısı qáliptey tartqan qarnın ıza-qayǵı kernep, júregi qabızına (/qanasına) sıymaydı. (K.S.) 2. Sol gezde onıń jas júregi qanasına sıymay, gúwlep esken samal menen de sóyleskisi keledi. (Ó.A.) 3. Degbirden adassam (/sassam), óziń saqlaǵaysań dedi. (Ó.A.) 4. Bul dúnyada ne bir qolınan suwı (/óneri) tamǵan sheberler bar-aw! – ol da tańlanadı. (Ó.A.) 5. Házir mańlayı menen jer basqanday azarda-biyzar (/bezer) bolıp kiyatır edi, Qılshınaq, úlken joldı qoyıp ayaq soqpaqqa tústi. (Ó.A.) 6. Aysánem Periyzanı gá ayadı, gá jubatıwǵa janın salıp

196

(/jan-tánim salıp/ jan-táni menen) tırıstı. (Ó.A.) 7. Orınbasar bolıp alǵannan keyin jan-tánimdi salıp, siziń siltegen jaǵıńızǵa shapqılayman. (Ó.A.) 8. Onıń Jánewitxan bandalarınıń shawıp ketken eldegi kórinislerin súwretlep aytıwı pútkil jıynalǵan xalıqtıń quyqasın (/etin) túrshiktirdi. (A.B.) 9. Olar adım atıp júrgen sayın, tóbe shashı tikke turıp, eti túrshige basladı. (A.B.)

K.Sultanov, Ó.Ayjanov, A.Begimov shıǵarmalarınan alınǵan mısallarda dialektlik frazeologizmler sol jerde jasawshı xalıqtıń jergilikli sóylew tiliniń sıpatlamasın kórsetedi, kórinisin sáwlelendiredi. Bunday frazeologizmlerdiń kópshiligi ulıwma xalıqlıq tilde óziniń variantlarına iye. Olardıń ayırımları fonetikalıq (húreyi ushıw – úreyi ushıw), ayırımları leksikasemantikalıq (jırın jırtısıw – jırın jırlaw), grammatikalıq hám t.b. ózgeshelikleri menen ajıraladı.

Dialektlik frazeologizmlerde sinonimiya hám variantlılıq ayqın kórinedi. Olar kórkem shıǵarmalarda eń zárúrli tásir etiw quralı sıpatında xızmet etedi. Mısalı:

1.1.«Bul kisi kimdi omırawǵa alsa, men de sonıń jaǵasınan buwayın» degen pikirde bolıp, qolın uwqalap, sabırsızlanıp otır. (Ó.A.)

1.2.«Múmkin, Bekimbetti alqımǵa alar da, basqa menen isi bolmas. Olay bolsa, meniń judırıǵım da búgin Bekimbettiń basına tiyiwi tiyis» dep oyladı. (Ó.A.)

2.1.– Balam, ilaj qansha, qudaydıń mańlayǵa jazǵanı usı shıǵar, – degen sózine:

– Apajanım, júregimdi ot jandırıp baratır, bul ottı óshiriwge járdemles. (A.B.)

2.2.– Lahuwqálemde jazılǵanı usı shıǵar. (Ó.A.)

3.1.Birewi bolatuǵın bolsa, Ernazar kelteniń balasın quwatlaǵan, sonıń shoqparın soǵıp, aldına túsip júrgen Jamal shińkildek penen Ábdikerim gúwildek hám olardıń hayalları Názigúl, Qaljamal shańqıldaq hám basqalar boldı. (A.B.)

3.2.– Men sizdi sıylap otırman, – dedi Ernazar kelteniń soyılın soqqan burınnan ashıwlı Turdı biy. (A.B.)

3.3.«Meniń kespasımdı kespey-aq qoy. Usı jurtqa hayranman! – dep joq jerden ashıw shaqırıp, kek tuttı. (Ó.A.)

197

3.4. – Há, jaqsı bolıptı. Baysırasań óziń tiye ber, qurdas! Meniń jırımdı jırtıspay-aq qoy. (K.S.)

4.1.Ernazar kelteniń balası Sayım «óziniń shortanın durıslap jıyalmay júrip, buǵan ne bar eken» dep te saldı. (A.B.)

4.2.Chaynek ortaǵa shıqqan waqıtlarında men-men dep murnın aspanǵa kóterip júrgen bir para jigitler «Buǵan ne joq eken, óziniń taqanın shayalmay júrip, bunıń chaynek ne teńi eken» dep kúldi. (A.B.)

Keltirilgen frazeologizmler mánilik jaqtan oǵada jaqın túsiniklerdi bildirip keliw menen birge ózine tán obrazlılıqkórkemlewshilik sıpatı, emocional-ekspressivlik boyawları, ótkirligi menen ajıraladı. Olardıń shıǵarma tilinde sheberlik penen qollanılıwı berilejaq mánidegi eń názik táreplerdi de qamtıp hám júzege shıǵara alǵanlıǵın kórsetiwge boladı.

Ayırım dialektlik frazeologizmler ulıwma xalıqlıq tilge júdá jaqın, basqa wákiller ushın da anıq, túsinikli bolsa, geyparaları tek sol jerde jasawshı xalıqtıń sóylew tilinde olarǵa túsinikli tar sheńberde jumsalıwı menen sıpatlanıp, olardıń mánilerin birden túsiniw qıyınshılıq tuwdıradı. Bunday dialektlik frazeologizmlerdiń qatarında bedeli qaytıw, pápege alıw, kewilge qılaw túsiw, shoqparın úyiriw, iyek súyep (sóylew), óńmenin tósew hám t.b. birliklerdi kórsetiwge boladı. Olardıń ańlatqan dál mánilerin basqa aymaq wákilleri dara turǵanda yamasa kontekstten tısqarıda birden durıs túsiniwi qıyın. Sonlıqtan, kóbinese, dialektlik frazeologizmlerdiń personajdıń sóylew tilinde qollanılıwı orınlı boladı.

B.Qurbanbaeva «Dialektlik frazeologizmler kórkem shıǵarmalarda tek qaharmanlardı sıpatlaw ushın (olardıń qaysı jerden ekenligin kórsetiw ushın) olardıń tilinen beriledi. Aytılajaq oy-pikirdi dál beredi. Ádebiy tildegi frazeologizmlerdiń variantı, ekvivalenti, sinonimi esaplanadı. Waqıttıń ótiwi menen ádebiy

tilge enisip, tilimizdiń sózlik quramın bayıtıwda úlken xızmet atqaradı»43 dep jazadı.

Biziń pikirimizshe, dialektlik frazeologizmler, sonıń menen birge, ulıwma dialektizmler kórkem shıǵarmalarda

43 Qurbanbaeva B. Awızeki sóylew tiline tán frazeologizmlerdiń qollanılıwı: Qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń aktual máseleleri. Nókis: Qaraqalpaqstan, 2011. – 36-b.

198

paydalanılǵanda, ásirese, avtorlıq bayanlawda qollanılǵanda shıǵarmanıń keyninde dialektlik frazeologizmniń sózligi dúzilip, onıń mánisin túsindirip beriw zárúr. Sebebi, bul shıǵarmanı tek sol aymaqtıń jergilikli wákilleri ǵana emes, al ulıwma xalıq oqıydı. Sonlıqtan, hár qanday shıǵarmanıń tili ulıwma xalıqlıq tilge tiykarlanıp, ayırım ózgeshelikler, mısalı dialektizmler yamasa kásibiy ya gónergen sózler oqıwshıǵa túsiniksiz bolsa yaki túsiniwdi qıyınlastırsa, bunday birliklerdiń muǵdarı kóp bolǵan jaǵdayda sózlik dúzilip, oǵan túsinik berilgeni maqsetke muwapıq boladı. Sonda oqıwshı olardıń mánilerin durıs ańlay aladı. Dialektlik frazeologizmler sol jerdiń wákilleriniń til arqalı kúndelikli qarım-qatnasında sheklenbegen muǵdarda paydalanıla beriwi múmkin. Bul jerde másele olardıń kórkem shıǵarma tilinde qollanılıwında bolǵanlıqtan, jazıwshıdan úlken itibarlılıq talap etiledi. Álbette, kórkem sóz sheberine óziniń jasap, tuwılıp ósken, ózine jaqın hám túsinikli, qádirli bolǵan jergilikli tildiń úlgisi menen kórkem shıǵarma dóretiw qolaylı bolıwı itimal, ol arqalı waqıyalardı sheberlep bayanlawı, xarakter, peyzaj, portret jaratıwı, álbette, úlken dıqqatqa ılayıq. Onda shıǵarma tili obrazlı, tásirli shıǵıwı múmkin. Bul máseleniń bir tárepi bolsa. ekinshi tárepi onıń oqıwshınıń durıs hám dál túsiniwine baylanıslı.

A.Bekbergenovtıń ulıwma dialektizmler haqqında aytqan pikirlerin dialektlik frazeologizmlerge de qatnaslı dep alsaq, ilimpazdıń tómendegi pikirlerin keltiriw orınlı: «Biraq, dialektizmler avtor tilinde jónsiz qollanıla bermewi kerek, sebebi, olar oqıwshıǵa túsiniksiz bolıp qosımsha túsindiriwlerdi talap etedi. Máselen, geypara shıǵarmalarda jazıwshınıń tilinde qollanılǵan dialektizmlerdiń kópshilik oqıwshılar massasına (ásirese, jaslarǵa) túsiniksiz ekenin kóremiz» dep jazadı. Jáne mısallar menen tallaw júrgize otırıp: «Bunday dialektizmler shıǵarmanıń kórkemligin arttırmaydı, kerisinshe, onı túsiniwdi qıyınlastıradı» degen pikirdi aytıw menen birge «orınlı jerinde tek personajlardı sıpatlaw ushın qollanıw (olardıń qaysı jerden

199

ekenligin kórsetiw ushın) solardıń tilinde ǵana beriliwi múmkin»44 degen juwmaqqa keledi.

Degen menen, kórkem shıǵarma tiliniń ózine tán leksikafrazeologiyalıq ózgesheliklerin esapqa alsaq, avtor tilinde de, personaj tilinde de dialektlik frazeologizmler qollanıla beriwi múmkin. Shıǵarmanıń ajıralmas bólegi sıpatında onıń keyninde túsinikler frazeologiyalıq sózlik túrinde beriliwi menen oqıwshı óz tiliniń dialektlik múmkinshilikleri menen tanısadı, olardıń mánilerin túsinedi, kórkemligin, tásirin sezinedi, baylıǵın ańlaydı, solay etip, qaraqalpaq tiliniń bay frazeologiyalıq dereklerinen paydalanıw múmkinshiligine iye boladı. Qaraqalpaq tiliniń pútin bir baylıǵın ańlaydı.

Qaraqalpaqstan Respublikasınan aymaqlıq jaqtan ajıralǵan Kenimex qaraqalpaqları tilinde de dialektlik frazeologizmlerdiń qollanılatuǵını usı dialektti arnawlı izertlegen A.Pirekeeva tárepinen qızıqlı til faktleri tiykarında kórsetiledi.45

Qaraqalpaq tiliniń dialektlik frazeologiyası ulıwma xalıqlıq tildiń frazeologiyalıq fondın bayıtatuǵın áhmiyetli derek bolıp esaplanadı. Onda bay hám reńbe-reń frazeologiyalıq sıpatlar bolıp, tildiń fonetikalıq, mánilik, qurılıslıq hám t.b. qásiyetlerin, ayrıqshalıqların frazeologiyalıq birliklerdegi dialektlik ózgeshelikler arqalı da kórsetip keledi hám usı arqalı qaraqalpaq tilindegi oǵada bay hám tereń frazeologiyalıq dereklerdiń bar ekenin dáliylleydi. Solay etip, dialektlik frazeologizmler xalıq tiliniń ózine tán sıpatın, kórkemligin, mánilik baylıǵın aymaqlıq jergilikli ózgeshelikler mısalında kórsetip beredi.

15- Shınıǵıw. Dialektlik hám gónergen frazeologizmlerdi bólek ayırıp jazıń. Dialektlik frazeologizmlerden sózlik dúziń. Úlgi:

1. Gúljan aqılınan adasqan kisidey del-sal (/ar-sar) bolıp qaldı. (Ó.A.) 2. – Sonıń menen ne aytpaqshı ediń? – dedi shıdamı tarılǵan (/tawsılǵan) birew. (Ó.A.) 3. Er jete kele shennen tısqarı

44Bekbergenov A.Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. – N.: Qaraqalpaqstan, 1990. – 34-bet.

45Pirekeeva A.A. Konimex qoraqalpoqlari shevasi. Filol. fanl. nomz. ilmiy darajasini olish

uchun taqdim etilgan diss. avtoreferati. . – N: 2012. – 12-b.

200