Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyаsı (Yusupova)

ásbabı menen ósken ósken murtlardı sulıwlaydı, «murtına qaray iskegi» degen sonnan qalǵan.

Kirkireshi. Qaraqalpaqlarda salıdan dán tazalap gúrish qılıwshı kásipti kirkireshi deydi. Kirkireshi eki adam boladı, olardıń salı tartatuǵın digirmanınıń bir jaǵı tas, bir jaǵı aǵash boladı, bular erkek adamlar boladı, bular kirkiresin arqasına salıp arqalap awılma-awıl júrip salı tazalaydı, olardıń tartqan salısı tolıq taza gúrish bolmaydı, qalǵan jaǵın úyi iyesi – hayallar kelige túyedi, onnan keyin taza gúrish boladı.

Kirkireshiler tuwralı: «Kóter kirkireńdi» – degen maqal elege deyin saqlanǵan.

Móreshi. Móreshiler erkek adamlardan boladı. Móreshi jerdi qazıp qozaq qılıp ústine jalpaq taqtay qoyadı. Móreshiniń ayaǵı taqtaydıń astına jayǵasadı, arbanıń arısınday juwan aǵashtıń joqarısı maslıqqa bekitiledi. Aǵashtıń tómengi basınıń ortası kesilip, úlken dumalaq (jumırı jalpaq) shiyshe ornatıladı. Arıs aǵashtıń orta beline awır digirman tası baylanadı. Móreshi óre aǵashtıń ortasın tesip ótkerilgen shúy tutqadan ustap qozaqta otırıp toqılǵan alasha, bózdi taqtaydıń ústine jayıp alashanıń uzın boyına sawmalap shiyshe menen arman-berman ısadı, alasha tawarda jıltıraq payda boladı. Hayt seyil kúnleri jaqınlaǵanda, móreshige zakaz kóbeyedi, al alashaǵa túsken shiysheniń jıltıraǵanına jawın tiyse joǵaladı. «Shapanıńnıń móresi tústi me» degen maqal – frazeologiya sonnan qalǵan. 37

Bul tekstlerde bir qansha frazeologizmler bar, olardıń arasında túyeniń quyrıǵı jerge jetkende hám kózine shóp salıw, shashın jibitpey alıw, kóter kirkireńdi, shapanıńnıń móresi tústi me frazeologizmleriniń kelip shıǵıwına baylanıslı maǵlıwmatlar bar.

Álbette, qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası oǵada bay, onıń derekleri júdá erte waqıtlarǵa barıp taqaladı. Qaraqalpaq awız ádebiyatınan frazeologizmlerdiń payda bolıwına baylanıslı kóp hám ilimiy jaqtan qunlı, bahalı maǵlıwmatlardı tabıwǵa boladı. Ulıwma, kórkem ádebiyat shıǵarmaları frazeologizmlerdiń oǵada

37 Ayımbetov Q.Xalıq danalıǵı Ótken kúnlerden elesler Qıylı-qıylı qılwalar. Nókis: –

Qaraqalpaqstan, 1988. – 262-263-b.

171

bay qatlamın ózinde saqlaydı. Olardı jıynaw, lingvistikalıq, atap aytqanda, etimologiyalıq jaqtan izertlew qaraqalpaq tiliniń ele de ashılmaǵan tariyxıy sıpatların, ózgesheliklerin, bay tásirlilik hám obrazlılıq imkaniyatların tabıwǵa múmkinshilik beredi.

SORAWLAR

1.Frazeologizmlerdiń kelip shıǵıwınıń xalıq tariyxına baylanıslı tárepleri bar ma?

2.Frazeologiyalasıw (frazeologizatsiya) degen ne?

3.Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń payda bolıw dereklerin qalay túsinesiz?

4.Frazeologizmlerdiń payda bolıwı máselesi boyınsha ilimpazlardıń qanday pikirleri bar?

5.Frazeologizmlerdiń kelip shıǵıwın yamasa payda bolıw dereklerin tabıw ushın nelerdi biliw kerek?

6.Frazeologizmlerge etimologiyalıq talqı jasawdıń áhmiyeti qanday?

7.Qaysı folklorlıq dóretpelerde hám jazıwshı-shayırlardıń shıǵarmalarında frazeologizmlerdiń kelip shıǵıwına baylanıslı bolıwı múmkin bolǵan maǵlıwmatlar ushırasadı?

8.Frazeologizmlerdiń kelip shıǵıw tariyxına baylanıslı basqa qanday maǵlıwmatlardı bilesiz?

§2. Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń tarıyxıy shıǵısı boyınsha túrleri

Temanıń oqıw maqseti: Qaraqalpaq tilindegi ayırım frazeologizmlerdiń kelip shıǵıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlar menen tanıstırıw

Bilim beriwshi: Frazeologizmler quramındaǵı ózlik hám ózgelik elementler tiykarında olardıń kelip shıǵıwı, tariyxıy shıǵısı boyınsha ilimiy pikirler menen tanıstırıw.

Tárbiya beriwshi: Xalıqtıń tariyxı menen tildiń tariyxı ortasındaǵı ajıralmas baylanıstı túsindiriw arqalı til tariyxındaǵı turaqlı, tayar túrinde qollanılatuǵın birliklerdiń ózine tán kelip shıǵıw jolların túsindiriw arqalı bilimlerin jáne de keńeytiw

Rawajlandırıwshı: Qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń tariyxıy derekleri haqqında bilim beriw arqalı studenttiń oy-órisin jáne de

172

keńeytiw, xalıqlar ortasındaǵı qatnasıqlardan tilde sózlerdiń, sonday-aq frazeologizmlerdiń payda bolıw sebeplerin biliwine hám túsiniwine baǵdarlaw

«Hár bir tildiń, hár bir til semyası menen toparlarınıń leksikalıq quramı óziniń rawajlanıwı barısında konkret tillerdiń iyesi bolǵan xalıq tariyxı menen tildiń basqa tarawlarına salıstırǵanda ádewir dárejede kóbirek baylanıslı».38

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler quramındaǵı sózlerdiń tariyxı boyınsha hár qıylı. Olardıń tildiń túpkilikli sózleri tiykarında payda bolǵanlıǵı yamasa basqa tillerden kelip kirgenligi, yaki bolmasa frazeologizmniń komponenti sıpatında kelgen sózlerdiń tariyxıy shıǵısı til bilimindegi quramalı hám áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp, qaraqalpaq til biliminde bul

frazeologizmlerdiń ulıwma túrkiy tillerge ortaq ekenligin atap ótedi. Túrkiy hám mongol tillerine ortaq ayırım frazeologizmlerdiń qurılısı, mánisi hám onıń tiykarında jatatuǵın ishki obrazı jaǵınan jaqın ekenin kórsetedi. Qaraqalpaq tilinde hám qazaq, tatar, ózbek, túrkmen, uyǵır tillerinde birdey ushırasatuǵın frazeologizmlerdi kórsetedi.

G.Aynazarova – teńles eki komponentli frazeologizmlerdi tariyxıy shıǵısı boyınsha túpkilikli sózler dógereginde payda bolǵan hám ózgelik elementler dógereginde jasalǵan teńles eki komponentli frazeologizmler dep bólip, birinshi topardaǵı frazeologizmler, kóbinese, ulıwma túrkiy tillerge ortaq bolıp keletuǵının, olardıń arasında bala, qız, ul, áje, aǵa, ini sózleri menen keletuǵın frazeologizmler tiykarında jasalıp, tek jeke ózgeshelikler menen sıpatlanatuǵının atap ótedi. Ekinshi toparda quramında arab, parsı (parsı-tájik) tillerinen kirgen sózler ushırasatuǵın teńles eki komponentli frazeologizmlerdi tallap, olardıń tek usı sózler tireklik xızmet atqarmastan túpkilikli sózler menen birge frazeologizmdi payda etip kelgenligin atap kórsetip, olardıń tutas frazeologiyalıq dizbek túrinde ózlespegenin,

38 Baskakov N.A.Karakalpakskiy yazık IV Leksika. Nukus: – Bilim, 1996. – 39 s. 173

sonlıqtan qaraqalpaq tilindegi milliy koloritti kórsetiwshi til baylıǵı retinde tanılıwı shárt – dep esaplaydı.39

Solay etip, qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler tariyxıy shıǵısı jaǵınan túpkilikli frazeologizmler hám quramında ózgelik qatlam elementleri bar bolǵan frazeologizmlerden ibarat. Ulıwma túrkiy tillerge ortaq sózler tirek sóz sıpatında xızmet etip keletuǵın frazeologizmler túpkilikli frazeologizmler bolsa, quramında ózge til elementleri bolǵan frazeologizmler ózgelik qatlam elementlerine qatnaslı frazeologizmler túrinde qaraladı. Mısalı, gúnaǵa (p.-t.) batıw, janı (p.-t.) ashıw, úmit (p.-t.) úziw, basına shıra (p.-t.) jaqpaw, aspandı (p.-t.) eki eli ákeliw, iymanı (a.) bir qısım bolıw, sapar (a.) shegiw, basına bále (a.) bolıw, xabar (a.) – atar bolmaw hám t.b.

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası da onıń leksikası sıyaqlı tarixıy shıǵısı jaǵınan hár qıylı bolıp, onda basqa tillerden kirgen sózler ushırasadı.

TAPSÍRMA

1. Frazeologizmlerdiń quramınan gónergen sózlerdi anıqlań. 2.Frazeologizmlerdiń etimologiyasına baylanıslı

maǵlıwmatlardı jıynań hám dápterlerińizge jazıń.

3. Frazeologizmlerdiń leksikalıq quramınan basqa tillerden kirgen sózlerdi tabıń, olardıń tariyxına baylanıslı maǵlıwmatlardı úyreniń hám sózlik dúziń. Úlgi:

arab: hadaldan tawıǵı, haramnan pıshıǵı bolmaw – jarlı, gedey, kún-kórisi tómen

arab: kózden ǵayıp bolıw – birden joq bolıp ketiw parsı: basına sawda túsiw – qıyınshılıq, basına is túsiw parsı: jolǵa rawan bolıw – jol júrip ketiw

parsı: bir pul bolıw – miyneti kúyiw

parsı: on qolınan óneri tamǵan – sheber, ónerli

TAYANÍSH TÚSINIKLER: etimologiya, xalıqlıq etimologiya, ilimiy etimologiya, frazeologizmlerdiń etimologiyası, frazeologizmlerdiń kelip shıǵıw tariyxı, frazeologiyalasıw qubılısı,

39 Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 62-65-b.

174

leksika, sózlerdiń tariyxıy shıǵısı, frazeologizmlerdiń tariyxıy sıpatlaması, frazeologizmlerde tirek sóz, frazeologizmlerdiń tariyxıy shıǵısı boyınsha túrleri, frazeologizm quramındaǵı ózlik hám ózgelik elementler, ulıwma túrkiy tillerine ortaq frazeologizmler, túrkiy hám mongol tillerine ortaq frazeologizmler, túpkilikli frazeologizmler, quramında ózgelik qatlam elementleri (arab, parsı, tájik, rus hám t.b. tillerden kirgen sózler) bar frazeologizmler.

SORAWLAR

1.Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi tariyxıy shıǵısı boyınsha qanday túrlerge bóliwge boladı?

2.Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler quramındaǵı sózlerdiń tariyxıy shıǵısı boyınsha pikirler aytılǵan qaysı miynetlerdi bilesiz?

3.Ulıwma túrkiy tillerge ortaq frazeologizmler degen ne hám olardı, sizińshe, qanday termin menen ataǵan durıs?

4.Quramında ózgelik qatlam elementleri bar bolǵan frazeologizmler qanday frazeologizmler delinedi?

5.Frazeologizmlerde tirek (uytqı) sóz sıpatında kelgen birliktiń onıń tariyxıy shıǵısın anıqlawda atqaratuǵın xızmeti bar ma?

6.Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerde basqa tillerden kirgen sózlerdiń ushırasıwın ne menen túsindiriwge boladı?

175

VII BAP FRAZEOLOGIZMLERDIŃ STILLIK HÁM QOLLANÍLÍW ÓRISI BOYINSHA ÓZGESHELIKLERI. FRAZEOLOGIALÍQ SÓZLIKLER

§1. Frazeologizmlerdiń stillik ózgeshelikleri

Temanıń oqıw maqseti: Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń stillik ayrıqshalıqları, stillik differentsiatsiyası boyınsha túsinik beriw

Bilim beriwshi: Frazeologizmlerdiń stillik toparlarǵa – awızeki hám kitabıy stiller toparına baylanıslı ajıralıwın túsindiriw, folklorlıq frazeologiyanıń sıpatın kórsetip beriw

Tárbiya beriwshi: Frazeologizmlerdi qaraqalpaq tiliniń ózine tán stillik ózgesheliklerine muwapıq qollanıw usılın meńgeriwge úyretiw

Rawajlandırıwshı: Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi sóylew maqsetine, sharayatına hám t.b. jaǵdaylarǵa muwapıq olardıń stillik ózgesheliklerine sáykes tańlap qollanıwda jeke usılın qáliplestiriw arqalı durıs sóylewge úyretiw

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń stillik ayrıqshalıqları da bar. Frazeologizmlerde máni ádettegi máni emes, tásirsheń, obrazlı, tujırımlı. Usı sıpatına qaray olardıń stillik ózgeshelikleri payda boladı. Usı mánilik boyawları tiykarında frazeologizmler stil túrlerine ajıraladı hám olardıń túrlerinde sáykes mánileri menen qollanıladı jáne sol stildiń frazeologiyalıq ózgesheliklerin belgileydi.

Bul másele E.Berdimuratov tárepinen úyrenilip, ilimpaz olardı stillik ózgeshelikleri boyınsha ortaq stillik, sóylew tiline tán hám jazba tilge tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri dep úsh toparǵa bóledi. Sóylew tilinde hám jazba tilde teńdey qollanıladı dep esaplaǵan frazeologizmlerdi E.Berdimuratov ortaq stillik frazeologiyalıq sóz dizbekleri sıpatında kórsetedi. Awızeki sóylew stilinde jumsalatuǵın frazeologizmlerdi sóylew tiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri dep ataydı, oǵan vulgarizm hám mádeniyatsız sıpattaǵı frazeologizmlerdi qosadı, sonday-aq, sóylew tili frazeologizmleri menen ortaq stillik hám jazba tilge

176

tán frazeologizmler ortasındaǵı baylanıstı kórsetip, biri ekinshisine ótip otıradı degen pikirdi aytadı. Jazba stilge tán frazeologiyalıq sóz dizbeklerine jazba tilge tán birlikler sıpatında baha beredi hám onı toparlarǵa bóledi: 1. Jámiyetlikpublicistikalıq frazeologiyalıq leksika; 2. Ilimiy frazeologiyalıq leksika; 3. Óndirislik-texnikalıq frazeologiyalıq leksika; 4. Arnawlı isler hám is qaǵazları stiline tán frazeologiyalıq sóz dizbekleri; 5. Kórkem-belletristikalıq frazeologiyalıq leksika. Frazeologizmlerdiń bul stillerdiń hár birine tán qollanılıw ózgesheliklerin anıqlaydı.40

Házirgi qaraqalpaq tilindegi funktsional stillerdi A.Bekbergenov sóylew stili hám kitabıy stillerge (kórkem ádebiyat, ilimiy, publicistikalıq, rásmiy is qaǵazları stili) ajıratadı.41 Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler de kópshilik jaǵdaylarda usı stil túrlerine qatnaslı bolıp keledi. Sonıń menen birge, folklor frazeologiyası úlken ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı hám jeke-avtorlıq sıpatqa iye frazeologizmler de bar.

Arnawlı ilimiy izertlewler júrgiziw arqalı qaraqalpaq tili frazeologizmleriniń stillik ózgesheliklerin anıqlaw – áhmiyetli másele. Sebebi, mánilik ótkirligi, obrazlılıǵı menen sıpatlanatuǵın frazeologizmlerdiń ózinde dara turǵanda da qosımsha emocionalekspressivlik boyawlar, stillik reńkler bar ekeni málim. Solay da, tildiń bir birligi sıpatında olardıń sóylew stili menen kitabıy stillerge tán qollanılıw ózgeshelikleri bayqaladı. Kitabıy stillerdiń barlıq túrlerinde frazeologizmler ózleriniń stillik reńklerine baylanıslı jumsala beredi, biraq olardıń ayırımlarında ónimli yamasa geyparalarında ónimsiz qollanılıwı kórinedi. Folklorlıq shıǵarmalardıń tili xalıq dóretiwshiliginiń eń ájayıp úlgileriniń biri bolǵanlıqtan, onda bay frazeologiyalıq derek bolıp, jeke ózine tán sıpatları menen ajıralıp turadı. Folklor frazeologiyasın úyreniw – qaraqalpaq til bilimindegi aktual másele. Al, xalıq arasınan shıqqan sóz sheberleri, kórkem sóz ustaları da ózleriniń ádebiy dóretpelerinde frazeologizmler úlgisinde birlikler dóretedi

40Berdimuratov E. Kórsetilgen miyneti, 267-275-b.

41Bekbergenov A.Kórsetilgen miyneti, 9-b.

177

hám olardı til obrazlılıǵı, kórkemligi hám tásirliligi maqsetinde paydalanadı.

1. Awızeki sóylew stiline tán frazeologizmler. Awızeki sóylew stili kórkemligi, tásirligi, baylıǵı jaǵınan kórkem ádebiyat stili menen jaqın keledi. Onıń usı sıpatına baha bergende onda frazeologizmlerdiń úlken xızmet atqaratuǵının kóriwge boladı. Awızeki sóylew tiline tán frazeologizmler ápiwayı, túsinikli bolıwı menen birge júdá tásirli, ótkir jáne tereń mánili bolıp keledi, sonıń menen birge turpayı yamasa mádeniyatsız sıpatı menen de ajıraladı.

Qaraqalpaq tilinde awızeki sóylew tiline tán frazeologizmler oǵada kóp. Bul qaraqalpaq tiliniń baylıǵı menen kórkemligin, tásirsheńligin kórsetetuǵın bir ózinshelik belgi bolıp esaplanadı. beti beldey bolıw, awzı bılshıraw, gúlala-gúl bolıw, qulaǵıńa altın sırǵa, gúm qılıw, qanı qaynaw, soraw joq, soǵıw joq, ıs-pısına qaramaw hám t.b. frazeologizmler awızeki sóylew tiliniń úlgilerin kórsetedi.

AWÍZEKI SÓYLEW TILINE TÁN FRAZEOLOGIZMLER

SÓZLIGI arqa súyer – isenetuǵın adamı

awzıńa may – qanday da bir kútilgen, quwanıshlı xabardı esitkende aytılatuǵın frazeologizm

awhal qorjın – jaǵdayı, awhalı jaman, unamsız tárepke ótiwi juwılmaǵan qasıqtay – orınsız jerge aralasıw, suǵılısw

iyt masqara – qattı uyatlı bolıp qalıw qaltasında iyt úriw – aqshası, pulı bolmaw kózi toymaw – toyımsız

kózińe qara – abaylaw, dıqqatlı bolıw qıyt etse – bir nárse bolsa

mańlayı qara – ayaw, ashınıw, qıynalıw mánisinde aytıladı. Dáslepki mánisi baxıtsız, kóp mánili frazeologizm.

muz qara kesek – júdá suwıq

olla-billa – tastıyıqlaw maqsetinde aytılatuǵın frazeologizm otırǵan jeri óziniki – qanday da bir nárseni islewge

uqıpsızlıq,

178

umtılmawshılıq, párwayı pálek bolıp otırıw

sal bókse – awır qıymıldaytuǵın, shaqqan emes adam suw juqtırmaw – gáp tiygizbew, ózin aqlaw

tandırı shıqsın – jek kóriw, narazı bolıwǵa baylanıslı aytılatuǵın frazeologizm

tayaǵın iyt ǵayzaw – talap tappaw, bos júriw

únin óshiriw – sóylemew, jılamaw yamasa baqırmaw

shaqın qaytarıw – asa ketiwshilikten óziniń tiykarǵı halatına qaytarıw

shamasın bayqaw – boljaw, shamalaw

shashbawın kóteriw – qasında birge júriw, birge barıw

13- Shınıǵıw. Awızeki sóylew tiline tán frazeologizmlerdi tallań.

1. – Awzıńa qarap sóyle, háy, buzıǵıń ne, óyleyin be shu qolıńda! (Sh.S.) 2. – Sen óziń ne dep tursań, Nazarbay, urıǵa hámme urı kórine me?! (Sh.S.) 3. Men námárt qaraqalpaqlardan emespen, mende Aydostıń qanı bar, hooo, oynaǵan ekenseń! – dep, tap qara mashinaǵa mingizilgenshe baqırıp bardı. (Sh.S.) 4. Ya bularda telefon baylanısı joq pa, ya sımsız sóylesetuǵın basqa bir islasın tapqan. (M.N.) 5. Onıń ústine` «poselkalasayın dep atırmız» degen saltanatlı sózlerin úlkenli-kishili qurıltay májilisinde ayta-ayta álemge jar salıp ta bolǵan. (Sh.S.).

6. Suwqıldaǵın suw juqpas,

Áshir menen Amanqul,

Degen qaqay bar edi. («Alpamıs») 7. Meni jurt Máwlen qándekli deydi, buǵan onsha qarsı bolmadım, ırasında da, geypara jaman-jáwtik aǵayinlerdiń kewline gúptikey kelmesin dep júrippen. (T.Q.) 8. – Isenbese ne qılayın, Qurban-aw, meniń qanımdı qızdırma! (Sh.S.) 9. Nazarbay degen tebendey altın ushın-aq tósek tartıp jatıp turdı! (Sh.S.) 10. – Sirá kórsem kózim shıqsın sonı! (Sh.S.) 11. Durıs, azanda qıraw qalıń boladı, kolxozshılar jıyırılıńqırap qol uradı, degen menen, kún jılt etse, qıraw joq, ayaz da jumsaradı, is taǵı jón alıp kete beredi, búgingi hár gramı ushın terim basındaǵıdan ádewir kóp alatuǵının bári de túsinedi, onıń ústine, jekke jarıslardıń da juwmaǵı ele shıqqan joq,

179

ol qar bir jawǵan soń, terim birotala toqtaǵan soń shıǵajaq. (Sh.S.) 12. – Shawqım salmay ásten sóyle, kimnen esittiń? (T.Q.) 13. – Bassıńa bále, mańlayı qattı, shu máhálge shelli uyıqlaymeken, tur, isińe bar! (Sh.S.) 14. Jetimlerine deyin Ernazarjanımdı túsinedi, janınday kóredi. (T.Q.) 15. Kórip atırsızlar, palwanlarımız abıray ápermedi. (T.Q.) 16. Seni quwantqansha asıǵıp, ǵarrı jandı qıynap ózim shaptım. (T.Q.) 17. Sozanay sheshem oqıy almaydı, basqası bir jón. (Sh.S.) 18. – Kolxoz bolǵanlarıńızdıń da, bolajaqlarıńızdıń da, bolmaǵanlarıńızdıń da qulaqlarıńızǵa altın sırǵa: alıń usınday bir-birden patefon! (Sh.S.) 19. Búgin de tańnan turıp, ayran-shalabın iship degendey Esirkep ekewi jańa esikten shıǵa bergeni, diywana qaq ete qaldı. (Sh.S.) 20. Kórpeni serpip jibergeni de sol, anaw da apalaq ta-jumalaq jup jaǵasınan jabısa ketti. (Sh.S.) 21. Pisi qurıp, jańa esikti támbiley bergeni, birew qapını mushladı. (Sh.S.) 22. Soǵan baylanıslı gúller tolıq ǵóreklep bolmay-aq, jalpaytıp nanın shıǵardı «bes qonaq». (Sh.S.) 23. Óziń sawatlı bolǵannan keyin, jurttıń ólgeninen xabarıń joq. (Sh.S.) 24. Islep atırǵan isimniń kolxozshıǵa, kolxozǵa jıǵırlaǵan aqshadan basqa ákeletuǵın kesapatı joq, sonı túsinbeseń, sen juttırǵan lopayǵa qılǵınıp-aq óleyin! (Sh.S.)

25. Sózler aytsań qulaǵına ilmeydi, Qayt keynińe, hálek bolma, qaqayım,

Jarılıp ólseń de juwap bermeydi. («Qırıq qız») 26. Olar alıp ketip, bunı húkimet esitse, «baspashını qurallandırdıń» dep, húkimet bizdi tuqımqurt etejaq! (Sh.S.) 27. Áne endi tınısh uyıqlap kór, endi iytiń Ámet bolmasın! (Sh.S.) 28. Anawlarǵa sonda sıltawım bar: «nege alıp kete qoymadıńız, ózim aparıp bereyin desem, kimligińizdi, qaydalıǵıńızdı bilmesem!» dep, salajaqpań shataqtı. (Sh.S.) 29. «Usı waqıtqa shekem nege saqladıń, altınnıń mámleketlik zat ekenligin bileseń, óziń ádeyi baspashılarǵa saqlaǵansań!» dese de, ayaǵım jer ilmesten Sibirge ketip baratırman. (Sh.S.) 30. «Ólim, ólim, bir ólim» dedim de, urdım ǵoy qutını zıńǵıtıp. (Sh.S.) 31. – Bay-ba-ay, Sayımbettiń sestine suw quyılıp qaldı ǵoy!.. (Sh.S.) 32. Bir traktordıń dawısınıń ózi Shaǵaldan bermaǵan jerdi silkindirip oyatadı, mıń degeni ne bále…(Sh.S.)

180