Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyаsı (Yusupova)

Solay etip, qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń sintaksislik xızmetleri de, ózgeshelikleri de kóp túrli. Bul máseleni arnawlı izertlew qaraqalpaq tiliniń sintaksislik qurılısında frazeologizmlerdiń tutqan ornın, áhmiyetin, xızmetin dál kórsetip beredi.

TEKST

(frazeologizmlerdiń sintaksislik xızmetlerin úyreniw ushın)

Hámme demin ishine tartıp suw serpkendey bolıp tur. Há degende aytqanın qılmaǵan jigitlerdiń talayın jumalatıp tewip, xalıqtıń, ata-anasınıń kózinshe azap bergen Sherniyaz ura aqırı bul. Ǵarrı bayǵuslardıń taqatı tózbey taǵı da waqıyaǵa aralasıp, topalańnıń aldın almaqshı boldı. Bul ret Mádemin ǵarrı sóyledi:

–Balam, Sherniyaz, dım qattı baratırsız. Haw, mámle menen jıllı, jumsaq sóylep te kóriń de. Qonaq pa ol, basqa ma, duwsıyına qaramay pıtırlatıp basa beresiz be? Bul jigit seniń shımbayıńa batqanday awır sóz aytqan joq. Ágár usı búgin adam qamaytuǵın bolsań, onda bul awılda erkek qaldırmay bárimizdi de alıp ket. «Jánjellespeń, ballarım, kisige azar bermeń» degen mına Dáwekeni, Hákimbet aǵanı da qamaymız dep atırsız ǵoy, áketiń bizlerdi de. Haw, bul kisiler ketip baratırsa, bizler ne pitkeremiz awılda qalıp. Birotala tozıǵıp-aq keteyik, usı sadaǵası keteyin bunday kúnniń.

–Ne qıladı sizler tozǵısańız, aspan jerge túse me? Tússin, kóreyik, tozǵıń. Usı men sizlerge tilińdi sala qulash etip kisige aqıl ayta bermey jónińizge júriń dep neshe ret aytaman ya? Usı Sherniyazdıń aqılı kem be sizlerden? Haw, kim ekenin bilesiz be bunıń, kim ekenin? Sherniyaz ura bul. Húkimetti kim qorǵap, kim uslap tur, bilesiz be sizler, áy, gór sawatlar? Bilmeseńiz, bilip

qoyıń, húkimetti qorǵap turǵan, saqlap turǵan usı Sherniyazday adamlar, uralar.34

34 Reymov A. Qır qosıqları Povest Toǵız toplam. Nókis: Qaraqalpaqstan, 1989:. – 43-b.

161

TEST

1.Frazeologizmler qanday sintaksislik xızmetler atqaradı?

1.bas aǵzalardıń xızmetinde keledi

2.ekinshi dárejeli aǵzalardıń xızmetinde keledi

3.sintaksislik xızmet atqarmaydı

4.1,2 durıs

2.Ol balıqlardı úrkitetuǵın boldı dep janım shıqtı (G.A.) Frazeologizmdi grammatikalıq ózgesheligi boyınsha anıqlań.

1.feyil, baslawısh

2.atlıq, feyil, bayanlawısh

3.atlıq, feyil, anıqlawısh

4.feyil, bayanlawısh

3. Baslawısh xızmetindegi frazeologizm qaysı qatarda?

1.Qurı awız ketken degen uyat boladı, azmaz shıdań, házir

…(M.N.)

2.Eskertkishi alınǵan adam boylı dińgek eki ayǵa deyin bos turdı (M.N.)

3.Górsawat adam jazǵan, – dedi xattı oqıp bolar-bolmastan baǵanaǵı ádebiyat muǵallimi ushıp túrgelip. (M.N.)

4.Degen menen, baslıqqa búgin joldastıń keregi joqtay túyildi, basında mıń san eki shımshıtırıq oylar, ushı-qıyırı joq, xalıqtıń bolsa awhalı mınaw, házir de hesh gáp, miywe-siywe, qawın-qámek degendey júrek jalǵarı bar, qalǵan jaǵında ne iship, ne jeydi bayǵuslar. (J.Á.)

4. Bayanlawısh xızmetinde kelgen frazeologizmlerdi anıqlań.

1.1942-jıldıń jaz ortası. Saratannıń tamıljıǵan ıssısı. (K.S.)

2.Túsin órteń shalǵanday eki ǵarrı tóńkeriwli turǵan kemelerdi sarlatıp maylap júr. (K.S.)

3.Keshki samal bul dógerektiń tábiyiy sharayatın adam janına jaǵımlı etip kórseter edi. (M.T.)

4.Erteńine keshegiden qalǵan-qutqanlardı jep júrek jalǵadı.

(M.T.)

5.Júregi ulı-dúpildi bay shiy sırtınan biraz qulaq túrip, ishten qurıldı esitti. (T.Q.) Júregim ulı-dúpildi, azan menen

162

oyanıp saat 8 bolmay oblastlıq partiya komitetiniń imaratı aldında tayın boldım. (G.E.) Gáplerdegi frazeologizmlerdiń sintaksislik xızmetlerin anıqlań.

1.anıqlawısh, bayanlawısh

2.baslawısh, bayanlawısh, tolıqlawısh

3.anıqlawısh, pısıqlawısh, bayanlawısh

4.tolıqlawısh, pısıqlawısh, anıqlawısh

6.Áyne jaz baslanıp kiyatırǵan máhál edi, gúz kiyimdi de, qıs kiyimdi de sol jaqta tapqan mol pulına alıwdı, onda da qayta buyaqtaǵı góne kóksilerinen álleqayda tazaların, hátte, kelgeninde awıldaǵılar tap awzın ashıp qalar modnıylarınan aladı (Á.Á.) Frazeologizmniń mánisin, sóz shaqabına qatnasın hám sintaksislik xızmetin anıqlań.

1.tańlanıw; kelbetlik feyil, anıqlawısh

2.hayran qalıw; kelbetlik, bayanlawısh

3.tásiyin qalıw; atlıq, feyil, bayanlawısh

4.tańlanıw; kelbetlik, anıqlawısh

7.Qaysı qatardaǵı frazeologizm – bayanlawısh?

1.– Wákiliń qayda, prokuror zvoplap-ǵo shır-pırı shıǵıp atır!

(Sh.S.)

2.Qáne, on segiz shańaraq quwrap kete bersin be, yamasa basıńdı soqtaǵa tigemiseń? (Sh.S.)

3.Hárre kózlenip Jaqan payda tapqan emes, kózsiz batırlıq etip Jaqan ne taptı? (Sh.S.)

4.1,2 ,3 durıs.

8.Kúni-túni kózińizdiń aldında júrgen balanı ózińiz nege baqlamadıńız? – Úh-h! Bas kótergendey qaraqalpaq bar eken

ǵoy!... (A.R.) Qaysı gáp aǵzası?

1.anıqlawısh; 2. tolıqlawısh; 3. pısıqlawısh; 4. Baslawısh.

9.Eńsesi qara zil bolıp kapitannıń kabinetinen súyretilip shıǵıp kete berdi. (E.Ó.) Qaysı gáp aǵzası?

1.anıqlawısh; 2. Tolıqlawısh; 3. pısıqlawısh; 4. baslawısh

10.Tolıqlawısh xızmetinde kelgen frazeologizm qaysı qatarda berilgen?

1.Dińkeńniń qurıp ketkeni sonnan (Á.T.)

163

2.Hátteń, qurǵan ǵarrılıq qolımdı kisenlep turıpsań dońǵıl ….

(H.Ó.)

3.Bir qolıńdı eki ete almay, albıraǵan órdek bolıp, aldıartıńnan súńgip atırǵanında shıbınnıń ızıldısı qulaqqa jaqpas, sen tún uyqıńdı tórt bólip, qalayınsha sol qabaq baslardı aman alıp qalmaqqa jansebilseń, olar bolsa seni nasaqlaydı, táwbe, adamzattıń tiline terisken shıqqan ba ózi? (H.Ó.)

4.Nege endi onıń jan ashırına kolxozdıń atın qoyar ekenbiz?

(M.N.)

12- Shınıǵıw. Frazeologizmlerdiń sintaksislik xızmetlerin anıqlań.

1. Ashıqlıq dárti jaman dárt ekenin tek basınan ótkenler ǵana biledi. (J.Á.) 2. Jetimxanadaǵı balalar menen dártlessem ózimdi jeńil sezemen. (G.A.) 3. Biraq, Gúlchehranı kórgenim haqqında tis jarmadım. (G.A.) 4. Sebebi, ol bılay-bılay bir jaqqa shıǵıp kórmegen qız. (G.A.) 5. Qız benen kelisim bolǵanı menen qızdıń ákesi Tóremurat baǵanalı jibergen jawshılarǵa – «qızım – jalǵız perzentim, onı Begjanǵa berip kempir menen sopayıp qalǵanday jaǵdayım joq, maǵan kúsh kúyew, bala bolatuǵın adam kerek» – dep kelisimge kelmey qaytara berdi. (J.Á.) 6. Awılda Begjannıń awıllası, atı shıqqan Nurjan «qaraqshı» – degen jorası bar edi. (J.Á.) 7. Bundayda ayırım basshılar, túrli sıltaw tawıp, tabanına sabın jaǵıw jolın ańlıp júredi. (J.S.) 8. Bolar is bolıp, jınayat gúrsisine otırǵannan keyin, mıń pushayman jeydi. (J.S.) 9. Sen tek mal urlawdan basqasın kelistire almaytuǵın ábiger urısań, – dep Nurjannıń jinine tiyip ǵıjaq berip sóyleydi. (J.Á.) 10. Artel aǵzaları Begjannıń bir sózliligin, uqıbın kórip onı «onlıq» etip sayladı. (J.Á.) 11. Tań saz berip kiyatırǵanında Náǵmet tuw alıslardan shıraqların jaǵıp-óshirip kiyatırǵan samoletti kórdi! (M.T.). 12. Bas degenleri daladay qan. (Q.Á.) 13. Sáyeke: – Úyi kúygir arıq aqsaqaldıń jigiti, ol qazıwshılardı shetinen sıpıra sabaydı, «bol-bol!» dep qazǵandı da uradı, qazbaǵandı da uradı. (Q.Á.) 14. Ne degen jábir, ne degen zulım. (Q.Á.) 15. Qara basınıń qarnı toq bolsa bolǵanı, basqanı iytke teńgermeydi. (Q.Á.) 16. Nege deseń, haqıyqıy jınayatshını anıqlaw, oǵan nızam

164

tiykarında jaza tayarlaw, usı úsh azamatqa tiyisli. (J.S.) 17. Ayırım jaǵdaylarda qátereshilerdiń lawazımınan ba, tamaǵın tıqqannan ba, jınayatlı is bir tamanlama qaralıp, jınayatshınıń jazasın jeńilletiwge urınǵan sudyalar da ushırasıp qaladı. (J.S.) 18. Olardıń táǵdiri mańlayına solay jazılǵan. (Á.T.) 19. Endi bizdi aybı qáddem, ata biyzar deydi. (Q.Á.) 20. – Haw, mınaw atańa nálet ne deydi? (Q.Á.) 21. Bay-bay, bay bul húkimet peylinen tabar-aw, tentekke tıyım joq, jermenler ne dese – sol yapırmay, bul ne degen sumlıq, bul ne degen alamat? (Q.Á.) 22. KamAZdıń shoferı Narbay degen jigittiń otızlardan ótkenine qaramastan ele shańaraq qurmaǵan, beti qalıń, názeri tik, aybınıwdı bilmeytuǵın, arsız jigit ekenligi belgili bolıp tur. (J.S.) 23. Jasıń qırıqqa kelse de, óziń nırıqqa kelmegen ekenseń, professor! – dep ilip sóyledim. (J.S.) 24. Baslıq aytsa, ne turıs, bólim baslıqların, kadrlar bólimin, bas buxgalterdi telefonnan tawıp, bir kúnlik awqatı menen barlıq xızmetkerlerdi azanǵı segizge keńsege jıynawǵa tapsırma berdim. (J.S.) 25. Dárigúl sheshem menen Axmet Saparovichtiń kempiri awlaq jayda shúńkildesip otır, burınnan-aq bir-biri menen álpi alısadı eken, ekewi alma-gezek Aralbaydı oynatıp, shaydı kámine keltirip atır. (K.R.) 26. Biz bolıs, arıq aqsaqal, el kátqudalarınıń jábirine, qıyanetine shıdamay, biz hákimge domalaq arza deyseń be? (Q.Á.) 27. Way, way, oylap-oylap qarasam biz házir de qul bolıp qalǵanbız, ayaq-qolımız baylawlı, ıqtıyar joq, eger ıqtıyarımız bolsa, usı qazıwdı hámmege qazdırtar edim, munday hákimler ornına, 500 adam qazǵan bir xorlıq ǵoy. (Q.Á.) 28. Alpıs jasımda seniń shashıw toyıńda at oynatıp ılaq shapqanımda anaw-mınaw mántirsek shabandozlardı atı menen súyrep keter edim. (J.S.) 29. Qudaǵa mıń qátle shúkir, endi sen er jettiń, adam bolıp, kamalǵa keldiń! (J.S.) 30. Házir jetpistiń altawındaman.

(J.S.)

TAYANÍSH TÚSINIKLER: struktura, strukturalıq tip, frazeologizmlerdiń strukturası, frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleri, gáp, sintaksis, frazeologizmlerdiń sintaksislik ózgeshelikleri, xabar, soraw, úndew, buyrıq gáp túrinde jumsalatuǵın frazeologizmler, gáptiń bas aǵzaları menen ekinshi dárejeli aǵzalarınıń xızmetin atqarıwı, frazeologizmlerdiń bir

165

quramlı gáp hám eki quramlı gáp sıpatında qollanılıwı, sózgápler, toplamlar, ayırımlanǵan aǵzalar, birgelkili aǵzalar, kiris gápler, kiris aǵzalar, qaratpa aǵzalar xızmetindegi frazeologizmler, frazeologizmlerde komponentlerdiń orın tártibi.

SORAWLAR

1.Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri qanday sintaksislik ózgeshelikler menen sıpatlanadı?

2.Frazeologizmniń sintaksislik jaqtan qaysı birliktiń xızmetinde ekenin qalay anıqlawǵa boladı?

3.Gáp túrindegi frazeologizmler gáp ishinde qalay qollanıladı?

4.Frazeologizmlerdiń sintaksislik xızmetin anıqlawdıń qıyınshılıǵı nede?

5.Frazeologizmler qaysı gáp aǵzalarınıń xızmetin atqaradı?

6.Frazeologizmlerde komponentlerdiń orın tártibiniń almasıwı qanday ózgerislerge alıp keledi hám ol ne menen sıpatlanadı?

7.Frazeologizmler bir quramlı gáplerde hám sóz-gápler túrinde qalay qollanıladı?

8.Frazeologizmler toplam dúze ala ma?

9.Frazeologizmler ayırımlanǵan hám birgelkili aǵzalar sıpatında jumsala ma?

10.Frazeologizmlerdiń kiris gápler, kiris aǵzalar, qaratpa aǵzalar sıpatındaǵı sintaksislik ózgeshelikleri nelerden ibarat?

166

VII BAP QARAQALPAQ TILINDEGI FRAZEOLOGIZM

LERDIŃ ETIMOLOGIYASÍ HÁM TARIYXIY SHÍǴÍSÍ

§1. Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń etimologiyası

Temanıń oqıw maqseti: Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasına tariyxıy sıpatlama beriw

Bilim beriwshi: Frazeologizmlerdiń kelip shıǵıw tariyxı, etimologiyası boyınsha ilimiy maǵlıwmatlar beriw hám payda bolıw derekleri menen tanıstırıw

Tárbiya beriwshi: Studenttiń til tariyxı boyınsha alǵan bilimlerin frazeologizmlerdiń ózine tán tariyxıy ózgeshelikleri, kelip shıǵıw derekleri haqqında túsinikler menen tolıqtırıw arqalı ana tildiń millet tariyxında tutqan ornın kórsetiw hám tariyxıy dereklerdi úyreniwge qızıǵıwshılıǵın arttırıw

Rawajlandırıwshı: Qaraqalpaq tili hám onıń frazeologizmleriniń etimologiyası boyınsha bay hám tereń tariyxıy bilimlerge iye bolıwın támiyinlew

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler qaraqalpaq xalqınıń turmısı, tariyxı, kún-kórisi, ulıwma, xalıqtıń pútin ómiri menen qatnaslı, oǵan eń jaqın turatuǵın birliklerdiń biri. Olar menen frazeologizmlerdiń kelip shıǵıwı da geypara jaǵdaylarda baylanıslı bolıp, ushlasıp ketedi. Ayırım frazeologizmler bir tariyxıy dáwirde erkin sóz dizbegi sıpatında belgili bir nárseni nominativlik jaqtan atap, waqıttıń ótiwi menen frazeologiyalıq mánige ótip, frazeologiyalasıw qubılısı júz beredi. Payda bolıw dereklerine itibar bersek, qurbaqa juttırıw, qolı baylanıw, kók eshekke teris mingiziw, qulaq-murnımdı kesip bereyin, ózi ólimdar, malı patshalıq, berse qolınan, bermese jolınan (alıw), dáwran súriw, aldına salıp aydaw, tuqımqurt bolıw, óldim-taldım degende, basın shapsań hám t.b. sıyaqlı kóplegen frazeologizmler belgili bir dáwirlerdegi qanday da bir waqıyalar, dástúrler, ádetler, háreketler, tártipler, nızamlar hám t.b. menen baylanısadı. Olar, óz gezeginde, tilde frazeologizmlerdiń payda bolıwına alıp keledi. Usınday frazeologizmlerdiń xalıq awızeki ádebiyatında bir qansha úlgilerin kóriwge boladı, sonday-aq bunday birliklerdiń kórkem

167

shıǵarmalarda, ásirese, tariyxıy shıǵarmalarda ónimli jumsalıwı belgili bir tiykardıń, derektiń bar ekenin kórsetedi. Mısalı: 1. Jállat onı aldına salıp aydap keldi. («Gúlzámze») 2. Bala 500 nókerdi ertip daǵıstanlıqta ketip baratırsa, kóp alamannıń bir adamnıń qolın baylap, alıp baratırǵanın kóredi. Bala bul adamǵa janı ashıp, bunı baylawdan bosatayın dep oyladı. («Qıran») 3. Ol kesgellem qarsı turǵanı ushın da ayaq-qolına kisen urılıp, zindanǵa giripdar etildi… (T.Q.)

4. Ótirikti ıras etip aytpaǵan,

Bas kesse de tuwrı joldan qaytpaǵan, Námáhremdi hasla joldas tutpaǵan,

Atı qaraqalpaq ellerim bardı. (Ájiniyaz) 5. Basımdı kesseń de bilmeymen. (Q.Á.) 6. Ol gellesin kesseń de sózinen taymaytuǵın bir sózli hám aldaǵandı, bassınǵandı jeti jinindey jek kóretuǵın adam edi. (Sh.S.) 7. Hayal jarılarǵa jan tappay jabıǵıp qalǵan ba:

«Ja-aq, aǵa, kes gellem jibermeymen» dep, gápin dawam ete beredi. (Sh.S.)

Bul mısallardan qaraqalpaq tilindegi aldına salıp aydaw – (burın: gúnalı, jınayatshı dep esaplanǵan adamdı jazalaw maqsetinde aldına salıp aydap ketiw; házir: erkine, qálewine qaramay qanday da bir is-háreketti orınlatıw, islettiriw maqsetinde ózi menen birge májbúriy alıp ketiw, basqarıw, basshılıq etip barıw mánilerinde); qolı baylanıw – (burın: gúnalı, jınayatshı dep esaplanǵan adamdı jazalaw, qamap qoyıw, soraw alıw maqsetinde qolın baylap qoyıw; házir: bir nársege bánt bolıwı sebepli basqa is-háreketlerdi islewge múmkinshiligi bolmaw, mısalı, jas balası bolıwına baylanıslı basqa jumıslardı islewge waqtı ya múmkinshiligi bolmaw mánisinde); kesgellem – (burın: qarsı pikir yamasa durıslıqtı, haqıyqatlıqtı aytqan adamnıń basın kesip taslaw jazası; házir: tabanlı túrde qarsılıq kórsetiw, óziniń aytqanında turıw) frazeologizmleriniń kelip shıǵıwı dereklerin kóriwge boladı. Bir dáwirlerde eshekke teris mingizip masqaralaw, jazalaw yamasa qulaq, murnın kesiw, qulaǵına qorǵasın quyıw hám t.b. jazalaw túrleri bolıp, olardıń atamaları tilde sáwlelengen hám belgili bir til birliklerinde

(frazeologizmlerde) izin qaldırǵan jáne bildirgen mánilerin

168

saqlaǵan, keyin ala tariyxıy dáwirlerdiń ótiwi menen olardıń mánileri ózgerip, basqa bir mánini ańlatatuǵın frazeologizmlerge aynalǵan. Bunda ele de dáslepki mániniń izleri saqlanǵanın kóriwge boladı. Bul jerde mánilik qubılıslar tiykarǵı rol atqaradı. Tildegi ayırım frazeologizmlerge baylanıslı kóplegen sebepler, faktorlar yamasa derekler bolıwı múmkin. Úlken ilimiy izertlewler ǵana olardıń kelip shıǵıwın anıqlap beredi.

Ulıwma, frazeologizmlerdiń dóreliwiniń, kelip shıǵıwınıń úlken tariyxı, alıs derekleri bar. Olardı úyreniw qaraqalpaq til bilimindegi qıyın hám qospalı máselelerdiń biri.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi izertlewdiń quramalı, qospalı baǵdarı etimologiyalıq izertlewler júrgiziw bolıp esaplanadı. Házirge shekem alıp barılıp atırǵan izertlew jumıslarında frazeologizmlerdiń etimologiyasın úyreniwge derlik dıqqat bólinbegen. Bul frazeologizmniń izertlenetuǵın tárepleriniń oǵada kóp ekenin jáne bir mártebe dáliylleydi.

Ádebiyatlarda etimologiyalıq izertlewlerdiń bir neshe principleri kórsetiledi. Sonday-aq, etimologiyanıń eki túri – ilimiy etimologiya hám xalıqlıq etimologiya qáliplesken.

Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmler ilimiy etimologiya tiykarında úyrenilmese de, ayırım kórkem shıǵarmalarda geypara frazeologizmlerdiń kelip shıǵıw tariyxına baylanıslı bolıwı múmkin esaplanǵan xalıqlıq etimologiya úlgilerin kóriwge boladı. Bunday maǵlıwmatlar folklorlıq shıǵarmalarda, sonday-aq, Q.Ayımbetov, A.Begimov, T.Qayıpbergenov, Á.Paxratdinov hám t.b. shıǵarmalarında ushırasadı.

MAǴLÍWMAT

(frazeologizmlerdiń kelip shıǵıwına qatnaslı materiallardı úyreniw ushın)

1. Bir zamanlarda usı jaǵalardıń xanı Tórebek xanım degen qız bolǵan eken.

Tórebek xanım ózi sulıw, ózi aqıllı qız boladı. Oǵan dáryanıń óńirindegi Sultan sanjar Mázixan degen ashıq boladı, maǵan tiy deydi. Tórebek xanım onı qálemeydi. Sonnan keyin Sultan sanjar Mázixan ǵarrı patsha Ámiwdáryanı baylatıp, ayaqqa suw

169

jibermeydi. Sonnan soń Tórebek xanımnıń jurtı suwdan kemtar boladı. Xalıq suwsız qarap bolıp posıwǵa aylanadı. El-jurtı qırılatuǵın bolǵan soń, Tórebek xanım ǵarrı patshaǵa wáde beriwge májbúr boladı. Oǵan bılay deydi:

–Men saǵan tiyeyin, dáryanı ash, dáryanıń baylaǵan jerinen jıqtır da, izimnen quw, qaysı manda jetseń, sol jerde men seniki bolayın deydi. Oǵan ǵarrı patsha Sultan sanjar ırza boladı. Tórebek xanım jurtınan ılǵıy júyrik qulınlı biyelerdi jıynatıp Moynaqtan baslap dáryanıń baylanǵan jerine shekem hár at shaptırım jerge – qulındı bir jerge, biyeni bir jerge baylap kete beredi. Tórebek xanımnıń ırzalıǵın alǵan patsha dáryanıń bógetin jıǵıwǵa buyrıq beredi. Bóget jıǵıladı. Tórebek xanım patshaǵa qarap:

–Túrgelip turǵan túyeniń quyrıǵı jerge tiygen kúni siziń men tuwralı maqsetińiz iske asadı, – dep qashadı. Xan quwadı, jete almaydı. Sebebi, qulınlı biye óziniń qulınına

jetkenshe qattı shabadı. Sonıń menen Tórebek xanım jawdan qutıladı. Elge suw kelip, el-jurt ǵarq boladı.35

2.Áy, jılayman! – dedi ana qatallıǵınan qaytpay. – Ǵarlıqtıń túbi xorlıq degen áne usı! Jaqında ǵana balanı kórip anıǵına kózim jetken edi… Xalıqta: ya erińniń, ya kelinshegińniń kózine shóp salma degen gáp bar. Bul gáptiń payda bolıw mánisi burınǵı zamanda erli-zayıptıń qaysısı juptısına qılap qılıp ǵarlıq islese, kózi shóp penen tesip aǵızıladı eken, eger ol ekinshi ret tákirarlansa ekinshi saw

kózi aǵızıladı eken. Házir saǵan sóytse bolar edi, átteń, sorlı anań bir saparǵa keshiredi, usınnan xalıq bilse she?36

3.Shashtárezler. Shashı ósken bazarshılardı pás kúrsige otırǵızıp qoyıp shashların suwıq suw menen suwlap shashın jibitip eki qollap uwqalaydı. Suw menen shashtı jibitpese, páki ótpey bastı awırtıp qıynaydı, «shashın jibitpey aldı»

degen maqal usınnan qalǵan. Shashtárezdiń iskek degen

35 Begimov A. Shıǵarmalarınıń jıynaǵı 2 tom Balıqshınıń qızı Roman. – Nókis:

Qaraqalpaqstan, 1980. –172-b.

36 Qayıpbergenov T. Shıǵarmaları Bes tomlıq 3-tom Qaraqalpaq dástanı Túsiniksizler Roman. – Nókis: Qaraqalpaqstan, 1979. – 287-288-b.

170