Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyаsı (Yusupova)

dúrsildew – qorqıw, albıraw eljirew – ayaw, kewli tolıw

júregi zırq etiw – qálemew, hazarlanıw sazıw – ash bolıw

suw ete qalıw – qorqıw háwliriw – qorqıw

QOSÍMSHA

1. Múshe atamaları uytqı sózler bolıp kelgen frazeologizmler

TEST

1.… qayısıw, … shógiw, … shaptırım, … azabın beriw, jerden jeti … tapqanday, … tesigi mıń teńge bolıw, jerdiń astında …nıń qıymıldaǵanın biliw, … bolıw, … oynaǵanday,

…júrek frazeologizmleriniń komponentlerin tabıń.

1.ingendey, túyedey, eshek, kúshik, tıshqan, qoyan, qurt, pıshıq-tıshqanlı, iyt pıshıq, arıslan

2.ingendey, narday, at, iyt, qoyan, tıshqan, jılan, iytlipıshıqlı, pıshıq-tıshqan, qoyan

3.ingendey, túyedey, túye, eshek, tıshqan, qoyan, qumırısqa, iytli-pıshıq, pıshıq-iytli, qoyan

4.ingendey, narday, at, kúshik, tıshqan, qoyan, jılan, pıshıqtıshqanlı, iyt-pıshıq, sher

2.Tún uyqısın tórt bóliw, on barmaǵı oyılǵan sheber, bir utırın tabıw, qay waq, bir waq, bes barmaqtay biliw, eki qolın murnına tıǵıw frazeologizmlerin anıqlań.

1.sanlıqlarǵa baylanıslı

2.adam dene músheleriniń atamalarına baylanıslı

3.adamnıń halatına, minez-qulqına, uqıbına baylanıslı

4.sanlıq, kelbetlik hám feyil mánisindegi frazeologizmler

133

3.… san eki, … jerinen, … júyresinen ótiw, … qolı sal bolıw, … jaǵı qubla, … jartı, … pútin, … tırnaqqa zar, … da bir frazeologizmleriniń komponentlerin tolıqtırıń.

1.mıń, mıń, jeti, eki, tórt, eki, bir, bir, mıń

2.mıń mıń, eki, eki, tórt,bir, bir, mıń

3.mıń, mıń, jeti, eki, tórt, eki, bir, bir, mıń

4.mıń, neshshe, jeti, eki, tórt, eki, bir, bir, mıń

4. Somatizmler menen qollanılıp, ókiniw mánisin bildiretuǵın frazeologizmlerdi anıqlań.

1.tilin tislew

2.ernin tislew

3.jambasına urıw

4.1,2, 3 durıs.

5.Tis sózi menen baylanıslı frazeologizmler

1 Tis-tırnaqlap jıynaw, tisin-tisine qoyıp shıdaw, otız eki tisin tamaǵına jiberiw

2.Tis jew, tisi shıǵıw, tisinen shıǵarmaw, tis-tırnaǵına shekem qurallanıw

3.Tisi batpaw, tis-tırnaqlap jıynaw, tisi túsiw

4.Tis penen oraq orıw, tisi ketiliw, tisi saqıldaw

6.Júrek sózi menen baylanıslı frazeologizmlerdi anıqlań.

1.júregi jarılıw, júregi urıw

2.júrek shaydı bolıw, júregi sháwkildew

3.júregi qanasına sıymaw, júregi soǵıw

4.júregi awzınan kóriniw, júregi qısıw

7.Reń bildiriwshi sózler menen kelgen frazeologizmlerdi kórsetiń.

1.qızıl kórgen ǵarǵaday, qara uwayım túsiw, kók bet, aq kókirek

2.qızıl kórgen túlkidey, qara bet, aq bet

3.qara eshekke teris mingiziw, sarı jılanday

4.sarı uwayımǵa beriliw, qara uwayımǵa beriliw, saǵınıshtan sarǵayıw, kók jal

8.Sen de ozsań, óleńde men de ozǵan,

Kórgende óleńshini arqam qozǵan,

Qalay aytsań olay ayt, qız aq Meńesh,

134

Shaytanım seskenbeydi sendey qızdan. (Ájiniyaz Qosıbay ulı) Qosıq qatarlarında frazeologizm bar ma?

1.arqası qozıw, shaytanı seskenbew

2.qalay aytsań olay ayt

3.shaytanı seskenbew

4.joq

9. Tábiyat qubılısları menen bildirilgen frazeologizmlerdi kórsetiń.

1.esken samalday, betine jel bolıp tiymew, pıshıǵına pısh

demew

2.kók ala kók teńiz, kógala qoyday (qılıp sabaw), esigin jel ashıp, samal jappaw

3.balıq kólge kirgendey, ot penen suwday, tawdan piship alǵanday,

4.aspanǵa shıǵarıp maqtaw, aspandı eki eli ákeliw, betin samal qaǵıw, ot penen suwday, tawdan piship alǵanday, betine jel bolıp tiymew

10- Shınıǵıw. Adam dene músheleriniń atamalarına baylanıslı frazeologizmlerdi tabıń, olardıń mánilerin anıqlań.

1. – Onıń nesin sorap otırsań, Saeke-aw! Ya betime basıp otırmısań?

– Wáy, yaǵ-á! (Sh.S.) 2.Miyiniń ishi ǵıwıldap, úylengeli beri kelinshegi menen arasında qanday sátsizlikler bolsa, bárin kóz aldına keltire berdi, keltire berdi. (T.Q.) 3. Aqırı, kózleri ilindi. (T.Q.) 4. Shońqınıń sút ishiwge de awzı bosamay Shárip mollanı, Sayıpnazardı mırrıq kúni zıyapat bergen dep, Máwlen sarını jamanlaw menen, óz urıwın maqtay berdi. (T.Q.) 5. Bunday biysharalardı jáne azaplap, qorlaǵanıńdı kórsem, ayamay moynıńdı územen. (T.Q.) 6. Barlıq kórinisler júrek-bawırına pıshaq suǵıp, buwınların qıyqalap baratırǵanday, tula bedeni zar qaqsap irkildi. (T.Q.) 7. Usı sorawlar ústinde ádewir-aq bas qatırdı. (T.Q.) 8. Keyin ekinshi, úshinshi járdemshilerim tóbesin kórsetti. Hár qaysısınıń awzında bir qap suwıq xabar. (M.N.) 9. Teńiz tańlamaydı, ne bolsa da bawırına tartıp, boyına únsiz ǵana

jibermedim. (M.N.) 11. «Nurlıbektiń bası ashıq, eki jetim qosılıssa, qanday teń juptılar…» (T.Q.) 12. Kóshelerin qanday asfalt penen asfaltlap qoyǵanın bilmedim, áytewir qolıńa uslaǵan tolı kesań tógilmeytuǵınına iymanım kámil. (M.N.) 13. – Úlken basıńızdı kishireytip kelgenińiz ushın minnetdarman, biy aǵa. (T.Q.) 14. Kózi jetti. (T.Q.) 15. Jerdi ábden saǵınǵan qusayman, kózim iliniwden-aq keshegi toy tarqaǵan maydanshada payda boldım. (M.N.) 16. Ǵarǵabay menen balasınıń teńnen qabaq shıtıp, kewli buzılǵan keypine Ernazardıń ishi ashıp jubatıwǵa urındı: … (T.Q.) 17. Ishi ǵımıldap, júregi silkingendey boldı. (T.Q.) 18. Asıqqanınan melle shapanınıń belbewin buwıp úlgermey, basındaǵı sarı shalmasınıń bir ushı arqasına halqa bolıp túsip, gewishleri salpıldap kiyatırǵan qaptay semiz bay ólini kóre sala jambasına urdı:

– Way, náletiy-áy! (T.Q.) 19. Waqtı-waqtı meniń dáliyllerimnen Em gumanlanbadı ma eken dep, urlanıp qarayman, yaq, qayta ol meni basqalardan beter awzı ashılıp tıńlap otır. (M.N.) 20. Onıń tóbesin kóriwge zar bolıp júrgenshe awılında jasap, kúnde kóremen, hayalı ólse, gúl ústine gúl! (T.Q.) 21. Rabiybi jańalıqtı esitpey qaldı ma, qızdıń ańgódekligine kóz alarttı. (T.Q.) 22. – Aspannıń astın titiretip, góne tam qoymay qulatıp, sirá jer jahanǵa sıymay keter onda. (Sh.S.) 23. «Urıs» degen sózden-aq baslarına awır musallat túsken bay balalarınıń kópshiliginiń úskini quyılıp, endi urısqa barmay qalıw múmkin emesligin túsinip jerge qarastı. (T.Q.) 24. Xannıń óz basınan qáwipsingenin sezdi de, mufti bunnan arǵı jaǵınıń ańǵısın ańlaǵısı keldi. (Ó.X.) 25. – Qumardı kózden ǵayıp qılıńlar! (T.Q.) 26. Onıń tereńirekke úńilip, sóylesiw ishteyin bayqap Ernazar basın kóterdi: … (T.Q.) 27. Lekin, men tuwılǵanda ózbek te, qazaq ta, túrkmen de, orıs ta besik ákelgen. Anam bárine de jawırınımdı tiygizgen. (T.Q.) 28. Ernazarjan, men xandı pútkilley basqasha sıpatta kóz aldıma keltiretuǵın edim. (T.Q.) 29. Sizdi kórip meniń bir nársege kózim jetti. (T.Q.) 30. – Tfiw, júzi qara! – dedi de Qumar analıq hesh jerge qayrılmay dárwazadan shıǵıp, sol únsizligi menen sharbaqqa keldi de, asıǵıs atlandı. (T.Q.) 31. – Raxmet, xalqım! – dep Qumar analıq awzın jıyǵansha bolmay-aq

136

izirekte Asqar biy menen Xiywa jasawılı baslaǵan eki júzdey atlı nókerdi kórip júregi suw etti. (T.Q.) 32. Qullası, biz júrek jutıp sharǵa jaqın barıwǵa bel bayladıq. (M.N.) 33. Sawda dáldalshılarınıń awzınan shıǵatuǵını bir qıylı sózler. (T.Q.) 34. Gúrestiń ekinshi kúni xannıń qabaǵı jabıldı:… (T.Q.) 35. – Pashshaplar, Nurlıbektiń qanı ushın, kindik qanım tamǵan Xorezm ushın ruxsat berińler!? – dep Ernazar jalbarınıp baratır edi, onıń dawısı xanǵa esitildi. (T.Q.) 36. Ernazar sol páti menen kem-kemnen ekshep iranlını kókiregine kóterdi de, xannıń shardáresiniń aldına aparıp, shúy tóbesinen tasladı. Iranlı qazıqtay qadalıp barıp qaq arqasınan tústi. (T.Q.) 37. – Ullı xanımız, olardı jurtqa kóz qılıp óltiriw she?.. (T.Q.) 38. Ernazardıń qas-qabaǵınan kóz almay hár bir háreketin baǵıp otırǵan túrkiy axun ot basın esiktegi iytten qızǵanǵan pıshıqtay eńsesin gújireytti. (T.Q.) 39.

Xan Grushindi azat qılıwga asıǵıp buyrıq bergenin endi moyınlap, ishinen qattı qınjılıp, tisiniń suwın sorısa da, xanlarǵa tán órligi tutıp oǵan ırq bermedi. (T.Q.) 40. Aldımda turǵan bir stakan suwdı kórip, tańlayım ábden kewip sala berdi. (M.N.) 41. Ol Ernazardıń ushıp ornınan turǵanına eki eziwi jayıla kúldi. (T.Q.) 42. Úlken otawında jatıp hayalı Ulbosınnıń kózin alıp Gúlziybanıń ılashıǵı tamanǵa shiy esik arasınan názer taslaydı. (T.Q.) 43. Bay úyiniń aynalasın til menen jalaǵanday qılıp sıpırıp, baydıń hayalı túrgelip shay ishemen degenshe, barlıq sıyırlardı sawıp boldı. (T.Q.) 44. Qansha qıynalsa da, baydıń betine kelip málellesken emes. (T.Q.) 45. «Gúlziyba oǵırı sulıw, oǵırı aqıllı qız, ele esikke túspey atırıp mınaw qılıp júrgeni, baydıń nekeli hayalına aynalsa, miyin shır-gúbelek qılıp, meniń sonsha jıllar miynet etip, perzentsiz qartaysam aldımnan shıǵar dep, tistırnaqlap jıynasqan mal-dúnyamdı ayamay shashtıradı.» (T.Q.) 46. Sen onı ǵarrı baydan qutqarsań, ómirińshe tabanıńdı jalaydı, ırasın aytayın, onıń ózi ótindi. (T.Q.) 47. – Usı saparı káramatlı Xiywanıń qasındamız, bálkim, qudaytala kórer. Túrgel, teń tileyik, qollarıńdı jay. (T.Q.) 48. Azıraqtan soń samolet qula dúzdegi taqır maydanǵa awdańlap qondı (M.T.) 49. Ásker basınıń tereńnen gáp qozǵaǵanına quwanıp Ernazardıń júzi jadırap sala berdi hám oǵan berilgenlik kórsetip tap awzına úńildi. (T.Q.) 50.

137

Jáne bir is – eger siziń Xiywada doslarıńız bolsa, tartınbay aytıńız, qollap-quwatlap, eń bolmasa saraydaǵı mayda-shúyde islerge ornalastırıw qolımnan keledi. (T.Q.) 51. Iyshan olardı uzaq kúttirip, ábden sharshap, kózleri tórt bolıwǵa qaraǵan gezde tápsisin qolına alıp ústine kirdi. (T.Q.) 52. – Ózińiz kóz-qulaq bolmasańız, jańaǵılar (Mamıt, bala Ernazar hám Sayıpnazar – Yu.B.) meni jep qoyadı. (T.Q.) 53. Eger kózime shóp salıwdı oylasań, bul balta seni tuwrama qıladı. (T.Q.) 54. Aspan bultlı edi, kózlerin qarańǵıǵa úyretip, ján-jaqqa ser saldı. (T.Q.) 55. Bir jola qalada bolǵan túrkmenlerdiń shabılıwında qolına túsip turǵan bir áskerbasını kóz-kóreki ańqawlıqqa salıp bosatıp jiberdi. (T.Q.) 56.

– Toqta! – dedi xan. – Men jay paraxat sóylegenge murnıńdı kóterme. (T.Q.) 57. – Til – gelleniń jawı. Alakóz, qáne, óksheńdi kóter! (T.Q.) 58. Bunday nesiybeden meniń jas waqıtlarımda da salıwım bolmaǵanlıqtan oyaqqa moyın burmadım. (M.N.) 59. Ernazardıń miyi awıljıp, es-tússiz quladı. (T.Q.) 60. Sóytip, qabırǵalarım qayısıp júrgende, mınaw waqıya. (T.Q.)

TAYANÍSH TÚSINIKLER: máni, semantika, leksikalıq máni, frazeologiyalıq máni, frazeologizmlerdiń mánilik ózgeshelikleri, leksika-semantikalıq qubılıslar, sinonimiya, frazeologiyalıq sinonimiya, variant, variantlılıq, frazeologiyalıq variantlar, polisemiya, kóp mánililik, frazeologiyalıq polisemiya, omonimiya, frazeologiyalıq omonimiya, antonimiya, frazeologiyalıq antonimiya, klassifikaciya, frazeologizmlerdiń mánilik toparları, adam múshe atamaları, tábiyat qubılısları, reńler, sanlar hám t.b. sózler dógereginde payda bolǵan frazeologizmler.

SORAWLAR

1.Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi qanday mánilik toparlarǵa bóliwge boladı?

2.Adam dene músheleriniń atamalarına baylanıslı qanday frazeologizmlerdi bilesiz?

3.Qaraqalpaq tilinde reń-tús bildiretuǵın sózlerge baylanıslı frazeologizmler bar ma?

4.Tilde haywan, ósimlik hám qus atamalarına baylanıslı frazeologizmlerdi qalay payda bolǵan dep oylaysız?

138

5.Tábiyat qubılıslarınıń atamalarına baylanıslı frazeologizmlerdiń bar ekenin ne menen túsindiriwge boladı?

6.Sanlar menen kelgen frazeologizmler qanday mánilik ózgesheliklerge iye?

7.Sezimlerdi, minez-qulq, qásiyetti bildiretuǵın frazeologizmlerdiń tildegi xızmetleri nelerden ibarat?

8.Is-háreket mánisin ańlatatuǵın qanday frazeologizmlerdi bilesiz?

9.Frazeologizmlerdegi uytqı sóz degen ne?

10.Frazeologizmlerdi basqa qanday toparlarǵa bóliwge

boladı?

139

VI BAP FRAZEOLOGIZMLERDIŃ STRUKTURALÍQ

TIPLERI HÁM SINTAKSISLIK ÓZGESHELIKLERI

§ 1. Frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleri

Temanıń oqıw maqseti: Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń ózine tán strukturalıq tipleri menen tanıstırıw

Bilim beriwshi: Frazeologizmlerdiń belgili bir strukturaǵa iye bolıp, bir neshe tiplerden turatuǵın túsindiriw

Tárbiya beriwshi: Oy-pikirdi bildiriwde frazeologizmniń qurılıslıq ózgesheliklerin de qáliplesken strukturalıq tiplerge tiykarlanıp saqlaw zárúrligin ańlawına tiykar tayarlaw

Rawajlandırıwshı: Til qurılısında ayırım birliklerdiń ózine tán strukturalıq ózgeshelikler menen sıpatlanatuǵının frazeologizmlerdiń strukturası hám strukturalıq tipleri tiykarında ashıp beriw arqalı studenttiń frazeologizm boyınsha alǵan bilimlerin onıń jáne bir ózgesheligi menen tolıqtırıw

Frazeologizmler quramındaǵı sózler hám olardıń ornalasıw tártibi belgili bir sistemanı payda etedi. Onda strukturasemantikalıq tipler ajıralıp turadı. Bir frazeologizm eki atlıqtan tursa, ekinshi bir frazeologizm atlıq hám kelbetlikten, atlıq hám feyilden yamasa kelbetlik hám atlıqtan ya bolmasa ráwish penen feyilden turadı. Olar usı qurılısı menen bir tutas túrinde máni ańlatadı. Bunday dúzilisti payda etetuǵın tipler frazeologizmlerdiń struktura-semantikalıq tipleri bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilinde frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleri oǵada kóp. Olardan atawısh frazeologizmlerdiń strukturası S.Naurızbaeva tárepinen 11 tipke bólip úyrenildi. Qaraqalpaq tilinde frazeologizmlerdiń strukturalıq tiplerin úlken izertlewler arqalı tallap, anıqlap, baha beriw kerek. Tómende frazeologizmlerdiń strukturalıq tipleriniń tek kishi bir toparı berildi:

1.atlıq+feyil: ayıp ashıw, ishi barıw, tas bolmasa, tabanı

tozıw

2.atlıq+ kelbetlik: qolı jeńil, awzı bos, mańlayı qara

3.atlıq+atlıq: at shaptırım, sóziń awzında, oshaq bası, bas-ton

140