Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyаsı (Yusupova)

MAǴLÍWMAT HÁM SÓZLIK

8-Shınıǵıw. Frazeologizmlerdi qurılısı hám quramı boyınsha tallań.

1. Hámmeniń esi-dárti tamashada. (M.N.) 2. Ayırım qosıńqırap sóyleytuǵınlardıń kórsetpelerine qaraǵanda, shopanlardıń házirgi toyı ele de zamannıń rabayına qarap, etekjeńin jıynańqıraǵandaǵısı qusaydı. (M.N.) 3. Eger usınnan bas bayraq alalmasaq, ullı orıs patshalıǵınıń kúshin tas-talqan qılǵan ullı Xorezmniń kúshine basqalar isenbeydi. (T.Q.) 4. Onıń ústine zamannıń awmalı-talmalı waqtı. (M.N.) 5. – Oyıńız naǵız

101

arshıldıń oyı, qollap-quwatlaymız. (T.Q.) 6. Aylawda baratırǵan atlar da tım-tıraqay pıtırap ketti. (M.N.) 7. Qonaq bul jerde shay ishken joq, qazaq arasınan shıqqalı shubattı saǵınıp qalǵan eken, terlep-tepship ishti. (Sh.S.) 8. Otlaq jerde qonadı, shımkenli jerde túslendi, neshe ay, neshe mezgil bolǵanda, óldim-taldım degende, qalmaqtıń Bándirgi degen tawınan Baysarı bay malın aydap zordan-zorǵa ótti. («Alpamıs») 9. Ulıwma hesh nárse almaytuǵın bolıp shıqsa (vrachlar – Yu.B.), onda gúlala-gúl! (M.N.) 10. Soń ayaq ush bette qan jılım suw aǵa basladı. (M.N.) 11. Biyliktiń ornına meniń menen zindanda duz-dámek bolǵan Grushin ismli orısqa azatlıq berińiz. (T.Q.) 12. Ishimnen Emniń aytqanların juwıp-shayıp jiberetuǵın dáliyllerdi qıdıra basladım. (M.N.) 13. Uyqı menen uyqınıń bas-ayaǵı kán. Hesh jerde óz úyińniń óleń tósegine awnap jatqanday bola almaydı ekenseń. (M.N.) 14. Biraq, bala-shaǵań lám-mim demeydi. (M.N.) 15. Anaw kúni Jańabay uyalmay, qızarmay «ashtan ólemen» dep jılap shıqtı-aw, uyatın aytsesh! (Sh.S.) 16. Birewler seni jerge-jámge tiygizbey áshirepilep atırsa, azıraq kókiregiń de óseyin deydi eken. (M.N.)

17. – Há bátshem-áy, diywananıń jasınday baladan qorqıp turǵanıń ba? – dep atqa bas demey, kóz demey qamshı urdı. («Alpamıs») 18. Dúkanlarǵa, mámleketlik qaznalarǵa keshte qulp urılmaydı. Jegenimiz aldımızda, jemegenimiz artımızda. (M.N.) 19. Nurlıbektiń shıǵısı jóninde sorap alıp, basın ókinishli shayqadı, biraq pálen-tólen demedi. (T.Q.) 20. Awıldan eki atlam sırtqa shıǵıp kórmegen men ushın bul úlken uwayım boldı. Burınnan sońǵa úlken-úlken májilislerge qatnasıp júrgen de bir gáp eken. (M.N.) 21. – Óz-ózimizdi kritikalaw arqalı, – dedim men. Máselen, biz ólgenlerdiń qáteligin bet-júzine qaramastan ashıq-áshkara aytamız. (M.N.) 22. Qarapayım xalıq kim tárepinde haqıyqatlıq barın bilmey ar-sar. (T.Q.) 23. Olarǵa qayta ózimizdiń awıldı qatırıp maqtadım. Hámmesi hayran-hásirette qaldı. (M.N.) 24. Xiywadan salıqshı kelse, onı awılınıń biyi menen qosıp úyinde bir iret tamaq beredi, izinen basqalar usap salıǵımdı azayt dep qátere qılmaydı, belgilengen salıqtı ıń-jıńsız tólep jiberedi. (T.Q.) 25. Sál esin jıyıp, ján-jaǵına qolın sermep, pútkilley basqa orında jatqanın sezdi. (T.Q.) 26. «Uyqıdaǵı arıw», «Ólip

102

baratırǵan Aral», taǵı-taǵı sonday óli súwretler menen bala-shaǵa asıraǵansha usınday qıymıldap turatuǵın súwret salmaysań ba? 27. (M.N.) Ernazarda baz-bayaǵı ishtey joq. (T.Q.) 28. Kewli alǵaw-dalǵaw: «aǵayinniń qarası juqpasa bolar edi!» (Sh.S.)

29.Harıp-talıp birazı, Elatına qaytadı. («Qırıq qız»)

30.Túste atızdıń basında jáń qaǵılıp, hámme túslikke shıqqanda, Aynazar menen ájik-gújik bolıp otır edi. (Sh.S.). 31. Nókisten kelgeli atız qaldırmay zel-zebil bolıp, wákildi izlep taba almay júrse, Ámettiń esiginiń aldında wákildiń atı Ámet ustanıń tay ǵunanı menen jelke qasısıp tur. (Sh.S.) 32. Meniń jaqpas jaǵıma shıǵıp, jıǵırdanımdı qaynatqan hádiyseniń ońım emes ekenligin bilip quwandım da, lekin, ele ózimniń bóten planetada júrgenim esime túsip, ishim iyt jırtqanday boldı. (M.N.) 33. Biziń tereklerimizdiń janına sáddaq! Óne boyına ashıq jer qaldırmay jazıp qoysań da, buwlıǵıp-buwlıǵıp óse beredi. (M.N.) 34. – Húrmetli korol mırza, qaraǵay kesiwshiler brigadası is tasladı. (M.N.) 35. – Seniń hár muqamǵa dónetuǵın qıyallarıńa qolay másláhát bolmaydı, balam. (T.Q.) 36. Biraq, Rabiybini buzıqlıq qıladı degenge sirá kewli yarıy bermedi. (T.Q.) 37. Endi úyde jata bermey, suw boyın jaǵalap kewil kewil kóterip qayt. (T.Q.) 38. Áljuwaz Mamıt biy onıń qara kúshine tótepki bere almaytuǵının bilse de bos qalmadı. (T.Q.) 39. Ernazardıń tıńlawǵa qızıqsınǵanın bilip Ruzmet kewlin ashtı. (T.Q.) 40. Kelininiń pámsizligine ishi ashıp, quyqası juwlap ketken ana basqa adamnıń kózinshe sır bermew ushın:

– Durıs aytıpsań! – dedi de, Gúlziybadan qanday táǵdiyir aydap kelgenin soradı. (T.Q.)

TAYANÍSH TÚSINIKLER: struktura, dúzilis, qurılıs, frazeologizmlerdiń qurılısı, sóz dizbegi, gáp, sóz dizbegi túrindegi frazeologizmler, jay gáp túrindegi frazeologizmler, qospa gáp túrindegi frazeologizmler, komponent, bólek, eki komponentten turatuǵın frazeologizmler, teńles eki komponentli frazeologizmler, úsh komponentten turatuǵın frazeologizmler, tórt komponentten turatuǵın frazeologizmler, sostav, quram, frazeologizmlerdiń quramı.

103

SORAWLAR

1.Frazeologizmniń leksikalıq quramı degen ne?

2.Frazeologizmlerdegi leksikalıq quramı jaǵınan bolatuǵın ózgerisler qalay túsindiriledi?

3.Frazeologizmler leksikalıq quramı jaǵınan kem degende neshe sózden turadı?

4.Frazeologizmniń leksikalıq quramı onıń mánisi menen qanday qatnasta boladı?

5.Frazeologizm quramındaǵı sózlerdiń sanı onıń ańlatatuǵın mánisine tásir kórsete me?

104

V BAP FRAZEOLOGIYALÍQ MÁNI HÁM

FRAZEOLOGIZM

LERDIŃ MÁNILIK ÓZGESHELIKLERI

1. FRAZEOLOGIYALÍQ MÁNI

Temanıń oqıw maqseti: Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń eń tiykarǵı sıpatın, qásiyetin, ózgesheligin kórsetip beriw

Bilim beriwshi: Quramındaǵı komponentlerdiń mánilerinen biyǵárez yamasa olardıń mánileri menen qanday da bir uzaqlasqan, gúńgirt yamasa jaqın baylanıslardan kelip shıǵatuǵın mánini túsindiriw

Tárbiya beriwshi: Frazeologiyalıq mániniń quramalılıǵın, qospalılıǵın túsindiriw arqalı onı sóylewde dál mánisinde, mánisin saqlap, buzbay paydalanıwǵa úyretiw

Rawajlandırıwshı: Frazeologiyalıq máni túsinigi arqalı studenttiń alǵan bilimlerin frazeologizmniń ózine tán eń tiykarǵı belgileriniń biri menen keńeytiw

Máni hám oǵan túsinik beriw – til bilimindegi eń qıyın máselelerdiń biri. Máni túrleri de hár qıylı hám olar bir-birinen ózgeshelenedi. Sóz mánileri menen frazeologizmler óz-ara qanshelli tıǵız, ajıralmas baylanıslı bolsa, sonıń menen birge, tiykarǵı, túpkilikli ayırmashılıqlarǵa iye. Sebebi, frazeologizmler jeke mánili sózlerden quraladı, biraq olardıń mánileri frazeologizm quramında onıń jeke turǵandaǵı ańlatatuǵın mánileri menen sáykes kelmeydi, olar dara-dara mánilerdi emes, bári jıynalıp bir mánini ańlatadı. Frazeologizmniń mánisi quramındaǵı sózlerdiń jeke mánilerinen ǵárezli emes. Demek, bunnan óz aldına basqa máni ańlatatuǵın frazeologiyalıq mániniń bar ekeni, onıń frazeologizmlerde júzege shıǵatuǵını, óz aldına jeke qásiyeti, tábiyatı menen ózgeshelenetuǵını túsiniledi.

Til biliminde máni túsinigi bir qansha birliklerge qatnaslı bolıp keledi: leksikalıq máni, grammatikalıq máni hám t.b. Al, frazeologiyalıq máni belgili bir tildegi frazeologizmniń ańlatqan mánisi bolıp, bul máni frazeologizmdi qurap turǵan

105

komponentlerdiń mánisinen basqa boladı. Demek, frazeologiyalıq máni quramındaǵı komponentlerdiń mánilerinen ózgeshe, basqa, olardan kelip shıqpaǵan, al frazeologizmnen ańlasılǵan ulıwmalıq, jámlewshi, astarlı máni bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq til biliminde jarıq kórgen lingvistikalıq terminler sózliginde «frazeologiyalıq baylanıslı máni – sózlerdiń tek belgili bir frazeologiyalıq dizbektiń sostavında ǵana iye bolatuǵın mánisi» dep túsinik beriledi.23

M. Hakimova rus semasiologı M.V. Nikitinniń semasiologiya tarawın mániniń ulıwmalıq teoriyası hám tipologiyasınan basqa fonosemasiologiya yamasa fonosemantika, grammatikalıq semasiologiya, leksikalıq semantika hám frazeologiyalıq semantika bólimlerine ajıratqanın ayta kelip: «Leksikalıq birliklerdiń mánisi leksikalıq semantikada, frazeologiyalıq birliklerdiń semantikalıq ózgeshelikleri frazeologiyalıq semantikada izertlenedi. Ayırım jaǵdaylarda leksikalıq semantika termini leksikalıq mánili til birlikleri bolǵan hám leksema, hám frazemalar ushın birdey qollanıladı» 24 dep jazadı. Bunnan frazeologizm hám máni túsinikleriniń quramalılıǵı ańlanadı. Frazeologiyalıq máni menen sózdiń frazeologizm quramında ańlatqan mánileri barlıq jaǵdayda teń kelmeydi yamasa birdey bolmaydı.

«Frazeologizm de sostavlı til birligi, biraq onıń mánisi quramındaǵı leksemalarǵa tán mánilerdiń ápiwayı jıyındısına teń bolmaydı. Frazeologizmge tán máni quramındaǵı leksemalardıń mánisine salıstırǵanda artikulyaciyalıq, aytılıw ornı boyınsha astındaǵı (maxraj – Sh.R.) máni, ústeme máni sıpatında bildiriledi, bul máni frazeologizm quramındaǵı leksemalardıń mánisine súyenbewi de múmkin. Frazeologizmniń mánisi quramındaǵı leksemalarǵa tán mánilerdiń ápiwayı jıyındısı bolmawı, olardıń ústine qurılǵan jańa bir máni bolıwı sebepli frazeologizmlerde quramındaǵı sózler (leksemalar) (ifoda plani – Sh.R.) menen mazmun planı arasında qanday da bir úzilis júz bergendey boladı. Jeke (bóleklerge tán) mániler ulıwma

23Nasırov D.S., Bekbergenov A., Járimbetov A. Kórsetilgen sózlik, 1992, 80-b.

24M. Hakimova Semasiologiya Nizomiy nomidagi TDPU, Toshkent, 2007,4-bet.

106

(frazeologizmnen ańlasılatuǵın) mánini tikkeley túsindirip turmaydı, sol sebepli frazeologizmlerde quramındaǵı sózler (leksemalar) (ifoda plani – Sh.R.) planı menen mazmun planı arasındaǵı baylanıs shártlilik payda etedi. Bul jerde birden artıq sóz pútinliginshe belgili bir obraz tiykarında, kóshiriw jolı menen semantikalıq rawajlanıwdı bastan keshiredi. Belgili bir obraz tiykarında júzege kelgen mine usınday ústeme awıspalı mánige frazeologiyalıq máni delinedi». Ilimpaz óziniń pikirlerin til tiygizbew frazeologizmi mısalında onıń frazeologiyalıq mánisi menen tallap kórsetedi.25 Demek, frazeologizmniń quramındaǵı sózler ańlatqan mániden basqa, ayırım jaǵdaylarda olar menen uzaq baylanısqa iye, obrazlı, awıspalı ekinshi bir máni frazeologiyalıq máni bolıp esaplanadı. Mısalı: murınǵa suqqanday frazeologizmi ańlatqan frazeologiyalıq máni kemisi joq, bári tayın sıyaqlı máni bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tiliniń bay frazeologiyalıq materialları ondaǵı komponentleri leksikalıq máni ańlatpaytuǵın ayırım birliklerde frazeologiyalıq mánilerdiń bar ekenin kórsetedi. Mısalı: 1. Ilaj qansha, urıs qurbansız bolmaydı, adam nege kónbeydi deysiz, ulıshuw, qum-quwıt bolıp jılasıp aladı da, táǵdirge tán berip ómir dep atalatuǵın biybaha gózzallıqtıń jetegine erip, keleshek ármanları, ósip kiyatırǵan jańa áwladlardıń quwanıshlı ómirlerin gózlep jigerli háreketine kirisedi. (J.Á.) 2. «Dóńgelek kólge» jańa jetkende Allayar dáslep ızda-shuw qum ǵıwıt oraqshılardıń dawısın esitti. (Á.T.) 3. Ayqız topa-torıstan shıqqan sózge shorshıp, selk ete qalıp, tum-tusına qaradı. (A.B.) 4. Dosmuxammedovtıń óziniń aldam-qaldam, suwıq, suwdır minezleri áshkaralanıp, xızmet jaǵınan biraz tómenledi. (Q.A.) 5. Qazıwdıń bası bıǵan-jıǵan adam. (Q.A.) Háy … biyádep zańǵarlar, azan menen bále barmeken bularǵa, zikeń-zikeń kisige maza bermeydi. (Q.Á.) 7. Xatlawshılar ún-túnsiz tikke qalaǵa qarap tartıp baratır edi. (Sh.S.) 8. Usı eń sońǵı alǵanı, túskenine bir-eki jıl bolsa da, ele ókshesi qanamay atır, basqa hayalı joq, hámmesiniń esap-kitabın berip, zakonǵa muwapıq, ıń-jıńsız

25Rahmatullaev Sh. O‘zbek tilining izohli frazeologik luǵati. Toshkent: O‘qituvchi, 1978.

–4-b.

107

ajırasıp, barlıq hújjetlerin murınǵa suqqanday qılıp qoyıptı. (Sh.S.) Bul gáplerde qollanılǵan ulı-shuw, qum-quwıt bolıp, ızdashuw qum ǵıwıt, topa-torıstan, aldam-qaldam, bıǵan-jıǵan, zikeńzikeń, ún-túnsiz, ıń-jıńsız frazeologizmleriniń ayırım komponentleriniń jeke mánileri túsiniksiz bolsa da, olar ańlatqan frazeologiyalıq mánini tıńlawshı yamasa oqıwshı tolıq túsinedi, olardıń gáp ishinde qonımlı, óz ornında, júdá tásirli máni bildirip kelgenligin, pikirdi ayqın, tujırımlı, túsinikli etip jetkeriwdegi xızmetin ańlaydı.

Haqıyqatında da, tilde komponentleriniń birewi leksikalıq máni ańlatpaytuǵın yamasa tildiń házirgi kóz-qarasınan leksikalıq mánini bildirmeytuǵın frazeologizmler oǵada kóp. Bunday frazeologizmlerdiń quramındaǵı sózdiń mánisi túsiniksiz bolǵanı menen, onnan frazeologiyalıq máni túsiniledi. Mısalı: Shımbay uezdi ólgen jıllardan baslap-aq zaman alay-túley boldı. (Q.A.) Bunda alasapıran zaman bolǵanlıǵı túsiniledi. Bul alay-túley komponentiniń mánisinen ǵárezsiz túsiniledi. Al, joqarıda keltirilgen mısallardaǵı ulı-shuw, qum-quwıt, ızda-shuw qum

ǵıwıt, topa-torıstan, aldam-qaldam, bıǵan-jıǵan, zikeń-zikeń,ún- túnsiz, ıń-jıńsız frazeologizmleri házirgi kóz-qarastan leksikalıq máni bildirmeydi. Olar leksikalıq mánige iye emes, biraq, frazeologiyalıq mánige iye.

Solay etip, quramındaǵı komponentlerdiń mánilerinen basqa, olardıń mánilerinen ǵárezsiz, ulıwmalıq, astarlı, uzaq aralıqtan baylanısqan ekinshi bir máni frazeologiyalıq máni boladı.

T.Djumamuratov frazeologizmlerdi awdarmalawda hár bir xalıqtıń janlı, emocional til ózgesheligin esapqa alıp, zárúr máselelerge ayrıqsha dıqqat awdarıw kerekligin kórsetedi:

«Mınaw tis qaqqan seni shır gúbelek aylandıradı hám sen tulıpqa móńirep qalasań. Eń jaqsısı, sen bizler menen bol. Balıq awlaymız. Sonday balıq sorpa pisiremiz – qulaǵıńdı kesse bilmeyseń.» Bul gáplerde barlıq frazeologiyalıq sóylemler (tyortıy kalach, obvedyot vokrug paltsa, ostaneshsya pri pikovom interese, palchiki oblijesh) qaraqalpaq tiline sózbe-sóz emes, al mánisi boyınsha awdarılǵanı ayqın kózge taslanadı. Al eger de olardı sózbe-sóz awdaratuǵın bolsaq, onda kórkem awdarma emes, al

108

qanday da bir biymáni sózler jıyındısı payda bolar edi. Sonlıqtan da, biz barlıq awdarmalar túp nusqanıń leksikalıq mánisine jaqın bolıwına umtıldıq, sonıń menen birge, ekspressivlik mánini tómenletpewge háreket ettik»26 Bul pikirde avtor leksikalıq mániden uzaqlap ketpesten degende frazeologiyalıq mánini názerde tutqanı túsiniledi.

TEST

1. Xalqabadta óldim azarda bir samqal mashınǵa minip, qas qarayǵanda Shımbay chayxanaǵa jettik. (K.R.)

Frazeologizmlerdiń mánilerin anıqlań.

1.óldim azarda, qas qarayǵanda – zorǵa, keshte

2.óldim azarda, qas qarayǵanda – tez, kesh bolǵanda

3.óldim azarda, qas qarayǵanda – ólip-talıp, azanda

4.óldim azarda, qas qarayǵanda – sharshap, túste

2.Bul qumandı qaytadan kóterip kiyatır edi, sonnan sol quman tiygende, sol máháli sespesten qatatuǵın edi! (Sh.S.) Frazeologizmniń mánisin anıqlań.

1.óliw; 2. jaraqat alıw; 3. jıǵılıw; 4. súrnigiw

3.Kolxozǵa raykom yamasa rayispolkom, hátteki, olardıń keńse xızmetkerleri kelse adamlar qırǵıy kórgen shımshıqtay kirerge tesik tappay qaladı, olar túwe ózimiz de ayaǵımız qaltırap úskinimiz quyılıp qalamız. (J.Á.) Frazeologizmlerdi anıqlań.

1.adamnın dene músheleriniń atamalarına baylanıslı hám quwanıwdı bildiretuǵın frazeologizm

2.sezimdi bildiretuǵın frazeologizm

3.quwanıwdı, minez-qulıqtı bildiretuǵın frazeologizm

4.qáweterleniw, qorqıw mánilerin bildiretuǵın frazeologizm

4.Tándar ǵoy. Aǵam ele tepse temir úzedi, – dedim (K.R.)

Frazeologizmiń mánisin anıqlań.

1. batır, temirshi; 2. kúshli, qarıwlı; 3. jas, aqıllı; 4. usta, ónerli

26 Jumamuratov T. Russko-karakalpakskiy frazeologicheskiy slovar dlya shkolnikov. Nukus: Karakalpakstan, 1985. – s.5.

109

5. Frazeologizm qaysı qatarda berilgen?

1.Bul dúnyanıń kórki – adam balası. (Ájiniyaz Qosıbay ulı)

2.Bilegi kúshli birdi jıǵadı, bilimi kúshli mıńdı jıǵadı.

3.Qaraqalpaqtı kóp maqtama kózimshe. (I.Yu.)

4.Bul adamlar attan túsken menen óle-ólgenshe erden túspey ketedi.(K.R.)

SORAWLAR

1.Máni degen ne hám onıń qanday túrleri bar?

2.Frazeologiyalıq máni degen ne?

3.Awdarmada frazeologiyalıq mánini saqlawdıń áhmiyeti qanday?

4.Leksikalıq máni menen frazeologiyalıq mániniń tiykarǵı ayırmashılıǵı nede?

5.Frazeologizm quramında leksikalıq máni ańlatpaytuǵın birlikler frazeologiyalıq máni bildire ala ma?

§ 2. Frazeologialıq sinonimiya

Temanıń oqıw maqseti: Frazeologizmlerdegi sinonimiyaǵa tildegi mánilik qubılıs sıpatında túsinik beriw

Bilim beriwshi: Frazeologizmler sinonimiyasın tildiń mánilik baylıǵın támiyin etiwshi qubılıs sıpatında túsindiriw

Tárbiya beriwshi: Tildiń frazeologiyalıq baylıǵına bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttırıw arqalı studenttiń til baylıǵın, sóylew sheberligin jáne de jetilistiriw

Rawajlandırıwshı: Leksika-semantikalıq qubılıslar sistemasında máni kúshin, ráńbe-reńligin hám ótkirligin jaratatuǵın frazeologizmler sinonimiyasınıń áhmiyetin hám xızmetlerin túsindirip beriw arqalı onı ózgeshe leksikasemantikalıq qubılıs sıpatında túsiniwine tiykar jaratıw

Frazeologizmler bay mánilik ózgesheliklerge iye. Olar, kóbinese, jeke sózler menen mániles bolıp keledi hám olardıń emotsonal-ekspressivlik sinonimi sıpatında belgili. Mısalı: júregi suwlaw – qorqıw, awzın ashtırmaw – sóyletpew, qulaq qaǵıs etiw

– aytıw, kóz taslaw – qaraw.

110