Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyаsı (Yusupova)

5.Qanday frazeologizmler ráwish frazeologizmler boladı?

6.Feyil frazeologizmlerdiń qanday ózgeshelikleri bar?

7.Qaraqalpaq tilinde modallıq mánidegi, sanlıq sózler, tańlaq, eliklewish sózlerge qatnaslı frazeologizmler bar ma?

8.Frazeologizmlerde uytqı yamasa tirek sózler degen ne?

9.Frazeologizmlerden sóz jasawshı qosımtalar menen dórendi sózler jasala ma?

91

IV BAP FRAZEOLOGIZMLERDIŃ QURÍLÍSÍ HÁM

QURAMÍ

§ 1. Frazeologizmlerdiń qurılısı

Temanıń oqıw maqseti: Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń qurılısı jaǵınan ayrıqshalıqların úyretiw.

Bilim beriwshi: Sóz dizbegi, jay gáp hám qospa gáp túrinde keletuǵın frazeologizmlerdiń ózgesheliklerin túsindiriw.

Tárbiya beriwshi: Frazeologizmlerdiń qurılısı boyınsha túrlerin durıs tanıwına hám durıs qollanıwına baǵdar beriw.

Rawajlandırıwshı: Studenttiń bilimin frazeologizmlerdiń jáne bir ózgesheligi menen keńeytiw, sózdiń, sóz dizbeginiń yamasa gáptiń hám t.b. qurılısınan ayırmasın túsiniwine tiykar jaratıw.

Frazeologizmler qurılısı (strukturası) jaǵınan sóz dizbegi, jay gáp hám qospa gáp túrinde keledi. Eki komponentli, sonday-aq, teńles eki komponentli, úsh komponentli, tórt komponentli bolıp keledi hám onnan da kóp komponentlerden turadı.

Artımda bala-shaǵam qalıp baratırǵan joq; ulımnıń ulına, kızımnıń qızına aytıp ketermen; bir úyge ne kerek – bári bar; jer jarılmadı, men kirmedim; qulaǵına altın sırǵa; quwanıshında shek joq; sol-sol eken; aspannan túskendey; awzı pisiw; shash al dese bas alıw; jaqtı kózinde; jeti júyresinen ótiw frazeologizmleriniń qurılısı hár qıylı ekenligi kórinip tur. Olardıń arasında sóz dizbegi (nominativlik) túrindegi frazeologizmlerge aspannan túskendey, jaqtı kózinde, jeti júyresinen ótiw birlikleri kiredi. Olar strukturası jaǵınan sóz dizbegine sáykes keledi. Al, artımda bala-shaǵam qalıp baratırǵan joq, ulımnıń ulına, kızımnıń qızına aytıp ketermen, qulaǵına altın sırǵa; quwanıshında shek joq, sol-sol eken, shash al dese bas alıw, bir úyge ne kerek – bári bar, jer jarılmadı, men kirmedim, awa deseń, awa deydi, nawa deseń, nawa deydi, súp demey atırıp táwir boldım dew frazeologizmleriniń qurılısı sóz dizbeginen basqasha, gáplik (predikativlik) belgilerge iye bolıwı menen ózgeshelenedi. Bul frazeologizmler de qurılısı jaǵınan hár qıylı. Olardıń arasında jay gáp hám qospa gáp túrindegi frazeologizmler bar. Bunday

92

frazeologizmler tek formalıq jaqtan ǵana jay yamasa qospa gáp túrinde keledi. Usı gáp túrinde keliwi menen bir sózdiń mánisin ańlatadı.Ulıwma, frazeologiyalıq sóz dizbekleri mánilik jaqtan qanday bay bolsa, qurılısı jaǵınan da ózgesheliklerge iye bolıp, bul másele úlken hám tereń izertlewlerdiń nátiyjesinde anıq ilimiy sheshimin tabadı.

QOSÍMSHA

(grafalardı ózlerińiz frazeologizmler menen tolıqtırıń)

TEST 1. Aspandı qara bult basıp, Ǵáplette bendeler sasıp, Ǵáriplerdiń kewli tasıp,

Hesh waq shaǵlap júrgen emes. (Berdaq) Qosıqtaǵı frazeologizmdi qurılısı jaǵınan anıqlań.

1.sóz dizbegi túrindegi frazeologizm

2.jay gáp túrindegi frazeologizm

3.qospa gáp túrindegi frazeologizm

4.Qosıqta frazeologizm berilmegen.

2. Kóz sózi menen baylanıslı frazeologizmlerdi kórsetiń.

1.kóz astınan qaraw, kóz benen qastıń arasında, kózi jaman

kóriw

2.kóz tigiw, kóz jarıw, kóz awırıw, kózine shóp salıw

93

3.kóz salıw, kózi benen kóriw, kózi kóriw

4.kóz qırın salıw, kóziniń qıyıǵı menen qarıw, kóz-kóreki

3. Sózlerdiń qaytalanıp keliwi menen berilgen frazeologiyalıq sóz dizbekleri qaysı?

1.kózinen bir-bir ushıw, awzı-awzına juqpaw, ayaq-ayaǵına tiymew

2.til-jaǵı qarısıw, awzı-jaǵı tınbaw, til-jaǵım tasqa

3.kózinen bir-bir ushıw, til-awzı joq, til-kózden saqla

4.til-awzı joq, qas penen kózdiń arasında, ayaǵına bas urıw

4.Sen endi maǵan sada bolmasań mınanı ayt: usı jurt bunshelli qırılısa berip, nesin alısa almay júr! (Sh.S.) Frazeologizmdi qurılısı jaǵınan anıqlań.

1.jeke sóz dizbegi túrindegi frazeologizm

2.jay gáp túrindegi frazeologizm

3.teńles eki komponentli frazeologizm

4.frazeologizm berilmegen

5.Adamnıń dene músheleriniń qabatlasıp keliwi menen berilgen frazeologizmlerdi kórsetiń.

1.kóz-qulaq bolıw, tis jew, tis-tırnaqlap jıynaw, tisi shıǵıw,

tisi batıw, tisi awırıw

2.qas penen kózdiń arasında, kirpik qaqpay, eki eziwi qulaǵında, qulaǵı shıńlaw, qulaǵı awırıw, qulaǵı awır

3.kóz-qulaq bolıw, kózi menen kóriw, kózi awırıw, tırnaǵınıń ushına shekem kúyiw

4.tili tańlayına jabısıw, awzı-jaǵı tınbaw, eki qolın murnına

suǵıw

6.Jup sóz túrindegi frazeologizmlerdi anıqlań.

1.qısırılıp-qımırılıp, terlep-tepship, aldap-suldap

2.aldap-arbap, urıp-soǵıp, kúyip-janıp, jata-dastana

3.qırıp-joyıp, urıp-soǵıp, jamap-jasqap

4.juwaplar durıs.

SORAWLAR

1.Frazeologizmlerdiń qurılısı boyınsha qanday túrleri bar?

2.Qanday frazeologizmlerdi sóz dizbegi túrindegi

frazeologizmler dep esaplawǵa boladı?

94

3.Gáp túrindegi frazeologizm degen ne hám olardıń neshe túrge bólinedi?

4.Jay gáp túrinde keletuǵın frazeologizmlerdi qalay anıqlawǵa boladı?

5.Qaraqalpaq tilinde qospa gáp túrinde keletuǵın frazeologizmler bar ma?

6.Frazeologizmler neshe komponentli bolıp keledi?

§ 2. Teńles eki komponentli frazeologizmler

Temanıń oqıw maqseti: Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq qurılısındaǵı ayrıqsha dúziliske iye frazeologizmler menen tanıstırıw.

Bilim beriwshi: Teńles eki komponentli frazeologizmlerdi ózgeshe dúzilistegi frazeologizm sıpatında biliwine, ayrıqshalıqların túsiniwine baǵdarlaw.

Tárbiya beriwshi: Teńles eki komponentli frazeologizmlerdi durıs paydalanıw kónlikpesin payda etiw arqalı sóz baylıǵın frazeologizmlerdiń ayrıqsha túri menen keńeytiw.

Rawajlandırıwshı: Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq baylıǵın meńgeriwine, onı durıs saqlawına hám keleshekte oqıwshıǵa bilim beriw barısında durıs jetkerip beriwine tiykar jaratıw.

Dúzilisi boyınsha frazeologizmler bir bólekten de, eki bólekten de turadı. Bir bólekten turatuǵın frazeologizmler kem degende eki yamasa bir neshe komponentlerden qurala beredi. Aq degeni alǵıs, qara degeni qarǵıs; birde biye, birde túye; hám urı, hám ústem, eki ayaǵın at etip, eki ayaǵın qamshı etip sıyaqlı frazeologizmler dúzilisi jaǵınan ózgeshe. Mısalı, tilimizde etegi elpi, jeńi jelpi yamasa etek-jeńdi túrip, etek-jeńi jelbirep túrinde jumsalatuǵın frazeologizmler bar: Ǵárip anam bizlerdiń qaramızdı kóriwden etek-jeńi jelbirep, jalǵızımnıń izine dosları erip kelipti, qudayǵa shúkirligin jetkerip, qay jerge otırǵızarın bilmey, páyik boladı. (G.E.) Ózi jas, oynaqshıp turǵan hám etek jeńdi túrip, úydi úy qılaman, baydı bayıtaman dep, táwekel etip jolǵa shıqqan márt kelinshekten qol ushın bergen jigit «miynet haqı» talap etpey tura

95

ma?... (G.E.) Bul frazeologizmlerdiń dáslepkisi jeńi jelpi, etegi elpi teńles eki komponentli frazeologizmine mánilik jaqtan jaqın, ásirese, awızeki sóylew tilindegi epeleklep sóziniń mánisine belgili dárejede sáykes keledi. Etek jeńdi túrip frazeologizm beldi bekkem buwıp, qanday da bir jumısqa kirisiw mánisin bildiredi. Olarda etek, jeń komponentleri ushırasqanı menen strukturalıq jaqtan hár qıylı bolıp kelgenligi kórinedi.

Leksikalıq mánige iye eki sózdiń dizbeklesip turaqlı qollanılıwınan jasalǵan frazeologizmler eki komponentli frazeologizmler boladı, al komponentleriniń sanı kóbeyiwi menen úsh, tórt, bes, altı hám onnan da kóp komponentli frazeologizmler payda boladı.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler arasında teńles eki komponentli frazeologizmler ózgeshe dúzilisi menen ajıralıp turadı. Teńles eki komponentli frazeologizmler termini dáslepki ret onı arnawlı izertlegen G.Aynazarovanıń miynetlerinde paydalanıldı. Ilimpaz frazeologizmlerdiń hár qıylı dúzilmeler túrinde ushırasıp, bir bólekten, sonday-aq, quramalı dúzilisi menen sıpatlanatuǵın eki bólekten turatuǵın frazeologizmlerdiń ózgesheliklerin salıstıra úyrenip: «Tilimizdegi usınday eki bólekten turatuǵın, ózine tán bolǵan ózgesheliklerge iye ayrıqsha dúzilme sıpatında kózge taslanatuǵın eki komponentli frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bunday túrin teńles eki komponentli frazeologizmler dep atawdı maqul kórdik» deydi.22 Solay etip, teńles eki bólekten turatuǵın ayrıqsha qurılısqa iye frazeologizmler teńles eki komponentli frazeologizmler esaplanadı.

QOSÍMSHA

22 Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 13-14-b. 96

TEST

1. Teńles eki komponentli frazeologizmdi kórsetiń.

1.Qoydıń sońında kiyatırǵanın kórdi. Jádigerdi kórgen waqıtta turıp taqatı, otırıp paraxatı bolmadı. («Alpamıs»)

2.Kórinisiń aqılım alǵan,

Qarshıǵaday qıyallanǵan. («Alpamıs») 3. Dúnyanıń qızıǵı menen

Ekewi biyperzent ótip baratır edi. («Alpamıs»)

4. Biraq iyshannıń Shımbaydaǵı orıs patshasınıń wákiline Qalmannıń ústinen shaǵım etip at jibergeni esine túsip, Sapuwranıń say-súyegi sırqırap ketti, júregi dúrsildep, dizeleri qaltıraqlap, ulıwma ázzilegenin kórsetti. (Á.T.)

2.… shashlı, … tisli, awzınan … qanı keliw, sútten … , suwdan taza, awzınan … iyt kirip, … iyt shıǵıw frazeologizmlerindegi reń bildiriwshi sózlerdi tawıp, ornına qoyıń.

1.qara, aq, qızıl, kók, aq, kara

2.aq, aq, qara, aq, aq, qara

3.aq, sarı, qara, aq, aq, qara

4.sarı, aq, qara, kók, aq, qara

3. – Janıńız jayılıp, ushıńız uzaysın! Ot bálesinen, suw bálesinen, jala bálesinen aman bolǵaysız! – dep pátiwalı

97

sózlerin aytıp, shay iship jazılıstı-aw sońın ala. (A.R.) Teńles eki komponentli frazeologizmdi anıqlań.

1.Janıńız jayılıp, ushıńız uzaysın.

2.Ot bálesinen aman bolǵaysız.

3.Suw bálesinen aman bolǵaysız.

4.Jala bálesinen aman bolǵaysız.

4. Qaysı qatardaǵı gápte teńles eki komponentli frazeologizmler berilgen?

1.Allayardıń qızın almaqshı bolǵanındaǵı maqset qalay da bolmasın Ayqızdı gúń esabında jumsay biletuǵın, olay-bılay deytuǵın bolsa, otırsa basına, tursa ayaǵına uratuǵın, Ayqızǵa kún bermeytuǵın, barıp turǵan biyhaya bolsın. (A.B.)

2.Ol qızdı toqal etip alıp ot penen kirip, kúl menen shıǵatuǵın dárejege jetkerip, atanıs tanıttırıw lazım, – dedi Turdı biy. (A.B.)

3.– Olay demeń, usı qızdıń jolına janımdı pay tikkenim de kesilmey jazdırıladı degendi qoy, aspanǵa ushsań ayaǵıńnan, jerge kirseń tóbeńnen tartaman. (A.B.)

4.1, 2, 3 durıs.

5.Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń componentlerin ornına qoyıń: úyiń kúyip, … ; tósengeni topıraq, … ; sózge sheshen, … ; san tiymeske san tiyip, …

1.mıń jerden óligiń shıqsın, iship-jegeni japıraq, tilge sheber, mol-molaqay pay túyip

2.shiyiń tútep, jamılǵanı qarabaraq, daw shesher, qabat-qabat ton kiyip

3.otıń óshkir, otırǵanı bir shatpa, iske sheber, qatar-qatar nar

tiyip

4.shiyiń qalǵır, jamılǵanı japıraq, iske meshel, parsha-parsha nan tiyip.

6.Quramında antonimleri bar teńles eki komponentli frazeologizm qollanılǵan gápti tabıń.

1.Ol qatar-qurbı, jora-joldaslarınıń arasında abıroyǵa iye, basqa jigitlerge qaraǵanda ashshı-dushshını kóbirek tatqan, jaqsı menen jamandı ayıra biletuǵın, uzın boylıdan kelgen, betinde

98

azǵantay sheshek daǵı bar, sulıwshıq, awır minezli, jańa jigit aǵası bolıp kiyatırǵan adam edi. (A.B.)

2.– Íqtıyarıńız, bar hal, joq jaǵday, bolaman deseńiz bola beriń. (A.B.)

3.Usılay bolıp Nikolay Sergeevichke jańa úyrenip, aq penen qaranı ayırıp, ońı menen solın tanıp kiyatırǵan Bektursın qápelimde payda bolǵan toptıń oǵınan jaradar bolıp emlewxanaǵa (gospitalǵa) sol jerden tuwra awıldan qaytqanda, jol boyında ákesi menen tuwısqan atasınıń hám sheshesiniń ólgenin esitip, onda awılǵa nege baraman, qayda bolsam da eki qolǵa bir jumıs degen oy menen awılına barmay, Moynaqqa kelip Ivan Vasilevichti tawıp alıp jumısqa ornalastı. (A.B.)

4.Burınnan sońǵa bunday sózdi esitpegen bir qatar adamlar bunıń sheshiwi qıyın boldı. Mınaw qızlardı otırǵızatuǵın boldı-aw dep bir-birine qaradı. (A.B.)

7. «Tap, usı poyızdan ırǵıyın, ólsem óleyin, qalsam qalayın, bári bir ólgen adamman men, Watansız adam adam ba, onnansha ólimtigim shegaranıń berjaǵında qalsın…» degen oy menen, sostav, negedur, júrisin páseńlete baslaǵanda, eń izgi vagonnıń artına salbırap ayaǵın bir temirge iliktirdi. (Sh.S.) Frazeologizmdi anıqlań.

1.teńles eki komponentli frazeologizm

2.sóz dizbegi túrindegi frazeologizm

3.gáp túrindegi frazeologizm

4.Frazeologizm berilmegen.

SORAWLAR

1.Frazeologizmler dúzilisi jaǵınan qanday boladı?

2.Qaraqalpaq tilinde dúzilisi jaǵınan ózgeshe esaplanǵan frazeologizmler bar ma?

3.Teńles eki komponentli frazeologizmler degende neni túsinesiz?

4.Teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń basqa frazeologizmlerden tiykarǵı ayırmashılıqları nede kórinedi?

5.Qaraqalpaq tilindegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdi kim izertledi?

99

§ 3 frazeologizmlerdiń quramı

Temanıń oqıw maqseti: Bir mánini ańlatatuǵın bir pútinliktiń (frazeologizmniń) belgili bir quramnan yaǵnıy leksikalıq mánige iye sózlerden – komponentlerden quralatuǵını haqqında maǵlıwmat beriw

Bilim beriwshi: Bir pútinlik sıpatında tanılatuǵın frazeologizmniń belgili bir ishki quramnan dúziletuǵının hám olardıń bári jıynalıp bir máni ańlatatuǵının túsindiriw

Tárbiya beriwshi: Sóylew barısında frazeologizmniń quramın tolıq hám durıs saqlap qollanıwǵa úyretiw, sheklengen geypara jaǵdaylarda ǵana stillik maqsette ózgerisler menen paydalana biliwge baǵdarlaw

Rawajlandırıwshı: Studenttiń usı birlik boyınsha alǵan bilimlerin frazeologizmlerdiń turaqlı leksikalıq quramǵa iye bolıwı menen birge qaraqalpaq tiliniń frazeologizmleri quramında júz beriwi múmkin bolǵan ózgerisler, yaǵnıy ayırım jaǵdaylarda ǵana stillik maqsetlerge yamasa zárúrliklerge muwapıq geypara ózgerisler menen qollanılıwı hám olardıń sebepleri haqqındaǵı túsinikler menen keńeytiw

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerge tán jáne bir belgi olardıń belgili bir leksikalıq quramı menen turaqlasıwında kórinedi. Leksikalıq quramı jaǵınan frazeologizmler hár qıylı bolıp keledi. Olar kem degende leksikalıq mánige iye eki sózden de yamasa bir neshe sózden de turıwı múmkin. Mısalı: jelkesine shińgirik shabıw frazeologizmi quramı jaǵınan úsh sózden, aq degeni alǵıs, qara degeni qarǵıs frazeologizmi quramı boyınsha teńles eki bólekten – hár bir bólek úsh sózden ibarat, bir sıyırdan eki teri alıw frazeologizminiń quramı bes sózden (komponentten) ibarat. Frazeologizmlerdiń quramına sanı jaǵınan bunnan da kóp sózler kiredi.

Belgili bir sebepler – xalıqtıń jámiyetlik-siyasiy, ruwxıy dúnyasındaǵı ózgerisler, tariyxıy jańalanıwlar, jańa kásip, óner hám t.b. payda bolıwı menen frazeologizmlerdiń quramında ózgerisler payda bolıp baradı. Bunday ózgerisler birden emes, al belgili bir dáwirlerdiń ótiwi menen júz beredi.

100