Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri
.pdf
V-VIII ásirlerden saqlanǵan Orxon-Enisey jazba esteliklerinen baslanatuǵın anıq» dey kelip, «Qorqıt atanıń «Kitabi Korkut», «Oǵuznama», Yusip Balasaǵuniydiń «Kutadgu bilig», Mahmud Qashǵariydiń «Devonu luǵat-it turk», Axmed Yugnakiydiń «Hibatul haqoyiq» («Haqıyqatlar sıylıǵı»), N. Rabǵuziydiń «Hissas-ul ánbiya» («Payǵambarlar qıssası»), Xoja Axmet Yassawiydiń «Diywanı ál-hikmet» («Danalıq kitabı») atlı miynetlerin» kórsetedi.
Ádebiyatshı ilimpaz K.Mámbetov71 tárepinen de «Devonu luǵat-it turk» miynetindegi naqıl-maqallar tallaw jasalǵan. Ilimpaz házir qaraqalpaq tilinde ushırasatuǵın 20 naqıl-maqaldı kórsetedi.
A.Pirniyazova72 turaqlı sóz dizbekleri terminin keń mánide túsinedi hám naqıl-maqallardı olardıń bir túri sıpatında qaraydı.
Biziń pikirimizshe, naqıl-maqallardı turaqlı sóz dizbekleri quramında qaraw jaǵdaylarında onı turaqlı sóz dizbekleri degenniń ornına, joqarıda atap ótkenimizdey, turaqlı birlikler yamasa turaqlasqan birlikler dep ataw maqul. Sebebi, naqıl-maqallar gáp túrinde keledi. Al, frazeologizmler gáp túrinde keliwi tek sırtqı kórinisi, forması jaǵınan ǵana, mánisi, mazmunı bir sózge barabar keledi.
B.Yusupova73 naqıl-maqallardı frazeologiyanıń quramınan bólek alıp qaraydı hám óz aldına izertlew zárúr dep esaplaydı: «Frazeologiyalıq sózler. Ayırım izertlewlerde naqıl-maqal- lardı ataydı: Miynet etseń emerseń; Jamannan qash, jaqsıǵa jantas; Qızım úyde, qılıǵı dúzde. Biziń pikirimizshe, bul birliklerdi frazeologiyalıq
sóz dizbekleriniń quramında qaraw máselesin arnawlı úyreniw zárúr»74.
71Mámbetov K. «Devoni luǵat at turk»tegi naqıl maqallar // Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı. – Nókis: «Bilim», 1992,100-101-betler.
72Pirniyazova A.Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sisteması hám onıń stilistikalıq imkaniyatları. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2020, 17-18-betler.
73Yusupova B. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası. – Tashkent: «Tafakkur boʻstoni», 2020, 268bet.
74Yusupova B. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası. – Tashkent: «Tafakkur boʻstoni», 2020, 65-bet.
71
G.Kdırbaeva75 tárepinen alıp barılǵan jańa baǵdardaǵı izertlewde ortaǵa qoyılǵan máselelerdiń biri − «man» − «adam» konсeptosferasınıń túrli tillerde payda bolıwınıń ózine tán ózgeshelikleriniń biri − paremiologiyalıq dúzilmeler quramında payda etetuǵın qurallar kompleksin anıqlaw»dan ibarat. Bunda izertlewshi naqıl-maqallardı «man» − «adam» konсeptosferasın quraytuǵın birliklerdi kategoriyalastırıw prinсipi tiykarında insan intellekti, sırtqı kórinis, miynet iskerligi, temperament, tuwısqanlıq qatnasları, zoonimlik komponentler sıyaqlı mazmunlıq toparlarǵa bólip, olarǵa salıstırmalı tallaw jasaydı.
N.Jalǵasovtıń76 jumısında ingliz, ózbek hám qaraqalpaq tillerindegi naqıl-maqallarda insanǵa beriletuǵın bahanıń antropoсentristlik negizin, mazmunın ashıp beriw hám onıń usılları tallaw jasaladı. Bul miynette qaraqalpaq til biliminde naqılmaqallar tiline baylanıslı jarıq kórgen ilimiy maqalalar kólemindegi izertlewlerge keń túrde sholıw berilgen.
Jumısta inglis, ózbek hám qaraqalpaq tillerindegi antropoсentristlik xarakterge iye probervial konstrukсiyalardıń biri – naqıl-maqallardıń semantikalıq, pragmatikalıq, lingvomádeniy hám funkсional-stilistikalıq mazmunı, xızmetleri tallaw jasaladı. Izertlewshi naqıl-maqallar arqalı insanǵa beriletuǵın bahanıń antropoсentristlik mazmunǵa iye bolatuǵının kórsetedi hám usı baha bildiriwshi semalardıń bir qansha usılların anıqlaydı, olardıń jeke etnomádeniy belgilerin ajıratadı. Úsh tildegi naqıl-maqallardaǵı unamlı hám unamsız baha semaların bildiriwdiń uqsas (semantikastrukturalıq hám leksika-morfologiyalıq belgileri) hám ózgeshelikke iye (lingvomádeniy, pragmatikalıq hám ta- riyxiy-etimologiyalıq belgileri) táreplerine tiykarlanıp túrli ólshemlerin islep shıǵadı.
75 Kdırbaeva G.K. Man − Adam konсeptosferasi birliklarining lingvomadaniy va lingvokognitiv xususiyatlari (ingliz va qoraqalpoq tillari misolida). Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. – Toshkent, 2017, 77-97-betler.
76 Jalǵasov N.M. Proverbial tuzilmalarda insonni baholashning pragmatik va lisoniymadaniy xususiyatlari (ingliz, wzbek va qoraqalpoq tillari misolida). Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)...
diss. avtoreferati. – Samarqand, 2020. – 60 b.
72
N.Jalǵasov usı tillerdegi insanǵa baha beriwshi naqıl-maqallardıń xalıqtıń úrp-ádet, dástúrleri, turmıs tárzi, milliy mentalitet hám milliy stereotipi tiykarında kelip shıǵatuǵın mazmunlıq ózgeshelikleri, olardıń kórkem ádebiyat tilindegi kórinisleri, xızmetleri analizlenedi. Izertlewshi bahalawshı sıpattaǵı naqılmaqallardı qaraqalpaq tilinde dáslepki mártebe úyrenip shıǵıp, olardı inglis hám ózbek tillerindegi ekvivalentleri menen salıstırmalı túrde analizledi jáne insannıń ishki dúnyası (ruwxıy jaǵday, minez-qulıq, qorshaǵan ortalıqtan psixologiyalıq tásirleniw) hám sırtqı dúzilisi (jas, sırtqı kórinis, sawlıq-salamatlıq-nawqaslıq, kásiplik iskerlik, soсiallıq dárejesi, statusı) sıpatlawǵa baǵdarlanǵan anıq parametrler tiykarında klassifikaсiyasın islep shıqtı.
Solay etip, qaraqalpaq til biliminde joqarıda atap kórsetilgen miynetlerdegi ilimiy pikirler, kózqaraslar, juwmaqlar arqalı onıń jańa
–paremiologiya tarawı qáliplesip atır.
1.5.Qaraqalpaq tili paremiografiyasınıń izertleniliwi
Paremiografiya – til biliminiń tarawı. Grekshe paroimia (naqılmaqal, hikmet) hám grapho (jazıw) degen sózlerden alınǵan. Bul bólimde paremiyalar leksikografiyanıń obekti sıpatında úyreniledi.
Paremiologiyanıń folklordıń kishi janrların, sonıń ishinde, naqılmaqallardı xalıq arasınan jıynaw, jazıp alıw, bastırıp shıǵarıw menen baylanıslı bólimi paremiografiya dep ataladı. N.F.Alefirenko, N.N.
Semenenko: «Paremiografiya – bul naqıl-maqallar hám t.b. paremiyalardı toplaw, sistemalastırıw hám alfavitlik yaki tematikalıq prinсip boyınsha toplam hám sózliklerge jaylastırıw menen baylanıslı ámeliy hám ilimiy-metodikalıq iskerlik»77 dep kórsetedi. Dúnya xalıqlarınıń naqıl-maqalların jıynaw, bir sistemaǵa túsiriw, jazıp alıw hám baspadan shıǵarıw dúnya til bili-
77 Alefirenko N.F., Semenenko N.N. Frazeologiya i paremiologiya. – Moskva: Flinta, Nauka, 2009, s. 316-317.
73
minde óziniń uzaq tariyxına iye. Naqıl-maqallar toplamları hár qıylı prinсipler tiykarında toplastırılǵan. Máselen, rus til biliminde házirge shekem «L.Permyakovtıń miynetinde kórsetiliwinshe, paremiyalar
– alfavitlik, monografiyalıq, tirek sózli (enciklopediyalıq hám leksikalıq) tematikalıq hám genetikalıq jaqtan klassifikaсiya islengen»78. Usı tártipte jaylastırılǵan paremiologiyalıq toplamlar, naqıl-maqallar jıynaǵı, sózlikleri baspadan shıǵarılǵan.
«Dúnya júzindegi naqıl-maqal jıynaqlarınıń (kollekсiyalarınıń) dizimi Xalıq aralıq paremiografiya bibliografiyası (Volfgang Mider, 2011) sıpatında basılıp shıqqan»79. Volfgang Mider − nemis tili hám folklorı professorı, dúnyaǵa belgili paremiolog alım.
Qaraqalpaq til biliminde de paremiografiyalıq jumıslar alıp barıldı. Bir qansha sózlikler baspadan shıǵarıldı. Atap aytqanda, bir tillik, eki tillik, úsh tillik hám tórt tillik naqıl-maqallar sózlikleri dúzilip, baspadan shıqtı.
Naqıl-maqallardıń bir tillik túsindirme sózligi E.Iskenderova80 tárepinen islep shıǵıldı hám basılıp shıqtı.
Qaraqalpaq tiliniń paremiografiya tarawında eki tillik sózlikler dúzildi. Qaraqalpaq tili menen genetikalıq jaqtan jaqın bolǵan qazaq tiliniń paremiologiyalıq sózligi qaraqalpaq tili paremiografiyasınıń ayrıqsha tabısı sıpatında jarıqqa shıqtı.
Bul miynet qazaq hám qaraqalpaq xalıqları naqıl-maqal- larınıń salıstırmalı-túsindirmeli sózligi bolıp esaplanadı. Sózlikke f.i.d., prof M.Eskeeva alǵı sóz jazǵan. M.Eskeeva qaraqalpaq naqılmaqalların jıynaw hám baspada járiyalaw jumıslarına belsene qatnasqan ilimpazlardıń miynetleri
78Alekseeva O.P., Davıdocheva M.A. Paremii: k voprosu terminologii v lingvisticheskom znanii //Gumanitarnıy nauchnıy vestnik. 2020. №4. https://docs.yandex.ru.
79Paremiografiya. Material iz Vikipedii – svobodnoy enciklopedii; https://translated. turbopages.org/.Wolfgang Mieder. https://translated.turbopages.org.
80Iskenderova E. Qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallarda zoonimlerdiń qollanılıwı.
–Nókis: «Bilim», 2020. – 40 bet.
74
haqqında ayta kelip: «...Bul miynetler qazaq hám qaraqalpaq tilleriniń salıstırmalı-paremiologiyalıq sózligin dúziwde negizge alındı. Sonday-aq, sózlik materialınıń haqıyqıylıǵı menen tolıqlıǵın támiyinlew maqsetinde Qazaqstanda jasaytuǵın qaraqalpaqlardıń, Qaraqalpaqstandı mákanlaytuǵın qazaqlardıń, basqa da shet ellerdegi qazaq, qaraqalpaq diasporalarınıń tilinde qollanılatuǵın naqıl-maqallar da qamtıldı. Óz ara aralas-quralas ómir súretuǵın qaraqalpaqlar menen qazaqlar tilindegi naqıl-maqallardıń dáslep qaysısı qaysı xalıqqa tán bolǵanın ajıratıwdıń ózi qıyın, fonetikalıq, bireń-sarań leksikalıq ayırmashılıqları bar ortaq paremiologiyalıq sistema qáliplesken»81 dep oǵada qunlı pikir aytadı. Sózlikte paremiyalıq birliklerdiń rus hám inglis tillerindegi qısqasha túsinikleri de berilgen. Bul sózlikti dúziwde qaraqalpaq tilshi ilimpazlarınan prof. Sh.Abdinazimov hám G.Allambergenova qatnastı.
Bir neshe avtorlar jámááti, sonday-aq, J.Taspanova, A.Bekjanova, A.Pirekeevalar82 tárepinen tuwısqan emes tillerden inglis tili menen qaraqalpaq tiliniń salıstırmalı naqıl-maqallar sózligi baspadan shıqtı.
G.Bekbergenova hám B.Shaniyazovlardıń83 avtorlıǵında úsh tillik paremiologiyalıq sózlik qaraqalpaq, rus hám inglis tilleri menen salıstırılıp dúzildi hám basılıp shıqtı.
S. Esemuratova84 tárepinen qaraqalpaq naqıl-maqallarınıń tórt tillik sózligi ózbekshe-russha-inglisshe variantları tiykarında dúzildi hám baspadan shıqtı.
Basqa da túrkiy tillerde jarıq kórgen paremiologiyalıq sózliklerdi úyreniw hám basshılıqqa alıw múmkin. Máselen,
81 Qazaq jáne qaraqalpaq tilderiniń salıstırmalı-paremiologiyalıq sózdigi (rus, aǵılshın tilderindegi qısqasha túsiniktemelerimen). Sózdik. / Jalpı redakсiyanı basqarǵan M.Q.Eskeeva./ A.: − Bulatov A.J., 2022, 5-bet.
82English-Karakalpak idioms. – Nókis: «Bilim», 2014.− 76 bet.; Taspanova J., Bekjanova A., Prekeeva A. Inglis naqıl-maqallarınıń qaraqalpaqsha ekvivalentleri. – Nókis: Ilimpaz, 2022. −32 bet.
83Bekbergenova G., Shaniyazov B. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları hám olardıń basqa (ingliz, orıs) tillerdegi sáykeslikleri. – Nókis.: «Bilim», 2000.− 52 bet.
84Esemuratova S. Qaraqalpaq naqıl-maqalları hám frazeologizmleriniń ózbeksherusshainglisshe variantları toplamı. – Tashkent.: Extremum press, 2011.− 76 bet.
75
qazaq85 hám ózbek filologiyasında86 salmaqlı, qunlı jumıslar jarıq kórdi.
Ulıwma, atap ótilgen bul jumıslardıń bári de qaraqalpaq til biliminde paremiologiya hám paremiografiya tarawınıń payda bolıw hám qáliplesiw basqıshında ekenligin kórsetedi. Sonlıqtan, búgingi kúni qaraqalpaq til biliminde paremiologiyanıń tiykarǵı izertlew obekti, predmeti, paremiologiyalıq birlikler, olardıń lingvistikalıq statusı, paremiya (parema, paremiologizm) hám onıń basqa birliklerden tiykarǵı ózgesheliklerin, ózine tán belgilerin anıqlaw hám til bilimi quramında onı jeke pán sıpatında tolıq qáliplestiriw zárúr. Jáne de bul pándi JOO qaraqalpaq tili hám ádebiyatı tálim baǵdarı hám qánigeliklerinde oqıtıw maqsetke muwapıq keledi.
Usı orında qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde jarıq kórgen miynetlerge de qısqasha sholıw berip ótpekshimiz.
1.6. Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde naqıl-maqallar- dıń izertleniliwi
Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde, folkloristika tarawında, joqarıda atap ótkenimizdey, naqıl-maqallar jıynaǵı 1950,1956,
1978, 1990 (rus tilinde), 1995, 2015-jılları jarıq kórdi. Alfavitlik tártipte ishki isler uyımı xızmetkeri M.Abdullaev87 tárepinen qaraqalpaq xalıq naqıl-maqal- larınıń jıynaǵı basılıp shıqtı.
85 Adambaev B.Xalıq danalıǵı. Qazaq maqal-mátelderi men sheshendik sózderi. – Almatı: Mektep, 1976. – 162 bet.; Qaydar Á. Xalıq danalıǵı (qazaq maqal-mátelderiniń túsindirme sózdigi jáne zertteu). – Almatı: Tolǵanay T, 2004. – 560 bet.
86 Berdiyorov X., Rasulov R., Wzbek tilining paremiologik luǵati. – Toshkent: Wqituvchi, 1984. − 389 s.; Shoabdurahmonov Sh., Shorahmedov Sh.. Hikmatnoma. − Toshkent, 1990.;
Shomaksudov Sh., Shoraxmedov Sh. Manolar mahzani. – Toshkent: Uzbekiston milliy enciklopediyasi, 2001. − 448 s.; Jwraeva B. Wzbek xalq maqollarining qisqacha sinonimik luǵati. – Toshkent: «Fan», 2006. http:// uz.denemetr.com.
87 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq IV Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1978; Karakalpakskie narodnıe posloviсı i pogovorki. – Nukus: «Karakalpakstan», 1990. – 64 s.; Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları Jıynap baspaǵa tayarlaǵan Tórebay Niyetullaev. – Nókis: Qaraqalpaqtan, 1995; Abdullaev M. Atalar sózi – aqıl. − Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2013.; Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar.
– Nókis: «Ilim», 2015.
76
Qaraqalpaq folklorında, sonday-aq, Q.Ayımbetovtıń
«Xalıq danalıǵı», A.Paxratdinovtıń «Mánili gápler hám xalıq ápsanaları», Q.Ayımbetovtıń «Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń qısqasha túsindirme sózligi hám júyeli sózler», S.Bahadırovanıń «Qaraqalpaq qanday xalıq», M.Nızanovtıń «Qaraqalpaqlar»88 hám t.b. sıyaqlı shıǵarmalarda ayırım naqıl-maqallardıń dóreliw tariyxına baylanıslı maǵlıwmatlar, olardıń kelip shıǵıw, payda bolıw derekleri haqqında etimologiyalıq maǵlıwmatlar ushırasadı.
Qaraqalpaq folklorınıń, qaraqalpaq naqıl-maqalları- nıń jankúyeri, enciklopediyashı alım Q. Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» shıǵarmasında: «…Al, territoriya, kún-kóris tirishiligine baylanıslı qaraqalpaq xalqınıń ózine tán maqallardı mınaday qatarlardan kóriwge boladı: «Ákeń murap bolǵansha, Jeriń oy bolsın», «Jerdi súrseń gúz súr, Gúz súrmeseń júz súr» h.t.b.
Bul maqallar qaraqalpaqlardıń Xorezmge kóship kelip, diyxanshılıq penen shuǵıllanıp, otırıqshılıqqa aylanǵannan keyin payda bolǵan bolsa kerek. Al, bul maqal kóshpeli, sharwashılıq penen kún kórgen xalıqlar ushın túsiniksiz bolıp shıǵadı. Máselen, Ernazar qoldawlı ózi baslaǵan xalıq kóterilisinde satqınshılarǵa aytqan: «Mennen qalıp bir qap tarı isherseń» degen maqalı tek qaraqalpaq xalqınıń ózi ushın túsinikli, al basqa xalıqlar ushın túsiniksiz» dep jazadı.
Sonday-aq, alım miynettiń «Túrli óner kásip adamları» dep atalǵan bóliminde «shashın jibitpey aldı» frazeologizm (Q.Ayımbetov maqal sıpatında kórsetedi – Yu.B.), «Murtına qaray iskegi» − bul maqaldıń «Gúbisine qaray piskegi» sıńar komponenti bar, «Kóter kirkireńdi» maqal, «Shapanıńnıń
88 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014. – 560
bet.; Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1988. – 492 bet.; Paxratdinov A. Mánili gápler hám xalıq ápsanaları. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1989. – 116 bet.; Ayımbetov Q. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń qısqasha túsindirme sózligi hám júyeli sózler – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2007. – 60 bet.; Bahadırova S. Qaraqalpaq qanday xalıq. – Tashkent: Navrwz, 2017. − 256 b.; Nızanov M. Ayırım naqıl-maqallarǵa mániler//Qaraqalpaqlar. Nókis: «Bilim»,
2020. – 432 bet.
77
móresi tústi me?» maqal-frazeologiya, «Taz hám taraqlı boladı, Ol hám kerekli boladı», «Solaqayǵa sorpa joq», «Seńseń tonnıń qádirin Seksendegi qart biler», «Bir digiri qalǵansha ayday ber» sıyaqlı naqıl-maqallardıń dóreliwiniń tariyxıy dereklerin, payda bolıw, qáliplesiwiniń sebeplerin kórsetedi. Bunda ilimpaz qaraqalpaq xalqınıń ótken dáwirlerde shuǵıllanǵan kásip-kási, olar paydalanǵan ásbap-úskene, qurallar, úy tutınıw buyımları, shashtárez, kónshi, kirkireshi, móreshi, taraqshı, qasıqshı, tonshı, aǵash ustası sıyaqlı kásip iyeleriniń kásiplik iskerligi menen baylanıslı dóregenligin kórsetedi:
«Shashtárezler. Shashı ósken bazarshılardı pás kúrsige otırǵızıp qoyıp shashların suwıq suw menen suwlap shashın jibitip eki qollap uwqalaydı. Suw menen shashtı jibitpese, páki ótpey bastı awırtıp qıynaydı, «shashın jibitpey aldı» degen maqal usınnan qalǵan. Shashtárezdiń iskek degen ásbabı menen ósken murtlardı sulıwlaydı, «murtına qaray iskegi» degen sonnan qalǵan.
Kirkireshi. Qaraqalpaqlarda salıdan dán tazalap gúrish qılıwshı kásipti kirkireshi deydi. Kirkireshi eki adam boladı, olardıń salı tartatuǵın digirmanınıń bir jaǵı tas, bir jaǵı aǵash boladı, bular erkek adamlar boladı, bular kirkiresin arqasına salıp arqalap awılma-awıl júrip salı tazalaydı, olardıń tartqan salısı tolıq taza gúrish bolmaydı, qalǵan jaǵın úyi iyesi – hayallar kelige túyedi, onnan keyin taza gúrish boladı.
Kirkireshiler tuwralı: «Kóter kirkireńdi» – degen maqal elege deyin saqlanǵan.
Móreshi. Móreshiler erkek adamlardan boladı. Móreshi jerdi qazıp qozaq qılıp ústine jalpaq taqtay qoyadı. Móreshiniń ayaǵı taqtaydıń astına jayǵasadı, arbanıń arısınday juwan aǵashtıń joqarısı maslıqqa bekitiledi. Aǵashtıń tómengi basınıń ortası kesilip, úlken dumalaq (jumırı jalpaq) shiyshe ornatıladı. Arıs aǵashtıń orta beline awır digirman tası baylanadı. Móreshi óre aǵashtıń ortasın tesip ótkerilgen shúy tutqadan ustap qozaqta otırıp toqılǵan alasha, bózdi taqtaydıń ústine jayıp alashanıń uzın boyına sawma-
78
lap shiyshe menen arman-berman ısadı, alasha tawarda jıltıraq payda boladı. Hayt seyil kúnleri jaqınlaǵanda, móreshige zakaz kóbeyedi, al alashaǵa túsken shiysheniń jıltıraǵanına jawın tiyse joǵaladı. «Shapanıńnıń móresi tústi me» degen maqal – frazeologiya sonnan qalǵan89. Ilimpaz bul jerde maqalfrazeologiya degen termindi paydalanadı.
Bul mısallarda naqıl-maqallardıń kelip shıǵıwı haqqında áhmiyetli maǵlıwmatlar bar.
Shıǵarmada túrli tarawlarǵa baylanıslı gónergen sózlerdiń úlken toplamı bar. Máselen, búgingi oqıwshıǵa, qaraqalpaq milletiniń búgingi wákillerine mánisi túsiniksiz bolǵan
«may dáble» sózi naqıl-maqallarda ushırasadı. «Kemege baylasa, Xiywaǵa may dáble de barar» degen maqal bar. Bul sózdiń mánisi − gúnji may quyılatuǵın ıdıs ekenligin usı shıǵarmadan Q.Ayımbetovtıń bergen túsindirmesi arqalı biliwge boladı. «Juwazdıń tárezi tekshesinde túrli razmerde chaynek formalı, jelimnen islengen «May dáble» dep atalatuǵın gúnji may quyatuǵın jıltıraǵan qara ıdıslar qatarlasıp turadı» dep túsinik beredi.
Q.Ayımbetov qaraqalpaqlardıń temirshi, mısker, zerger, shoyınshı, shıtker sıyaqlı kásipleriniń bárine toqtay almaw sebeplerin kórsete kelip: «Sonda da ózimniń bala gezimde kózim kórgen juwazshılar óneri, óz aǵamnıń shın kásibi, kópshilikti gúnjiniń mazalı mayı menen támiyin qılǵan Óteniyaz juwazshınıń juwazshılıq kásibi jóninde sóylemekshimen. Sol juwazshılardıń may quyatuǵın may dáble degen jelimnen islengen may quyatuǵın ıdısın házir muzeyge qoyǵanda qanday qızıq kóriner edi»90 dep jazadı.
Q.Ayımbetovtıń91 naqıl-maqallardıń qısqasha túsindirme sózligi hám júyeli sózlerge arnalǵan kishkene kólemdegi miyneti qaraqalpaq iliminiń úlken jemisi boldı. Onda naqıl-maqal, frazeologizm, termelerden toplanǵan turaqlı birliklerdiń kelip shıǵıwı, dóreliwine baylanıslı júdá
89Ayımbetov Q.Xalıq danalıǵı. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1988, 262-263-betler.
90Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1988, 36-38, 262-268-267-betler.
91Ayımbetov Q. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń qısqasha túsindirme sózligi hám júyeli sózler – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2007. – 60 bet.
79
qunlı, bahalı derekler berilgen. Bunda ilimpaz 100ge shamalas naqıl-maqallardıń etimologiyasına qatnaslı dereklerdi, olardıń dóreliwine sebepshi bolǵan jaǵdaylardı anıqlaydı. Búgingi oqıwshı menen tıńlawshı ushın mánileri túsiniksiz bolǵan, ayırım naqılmaqallardıń quramında saqlanıp kiyatırǵan sózlerdiń mánilerin túsindirip kórsetedi, sonday-aq, bir neshe júyeli sózlerge baylanıslı qunlı maǵlıwmatlar beredi.
Á.Paxratdinovtıń miynetinde «Kózińe Gúrlen kórseteyin be», «Kózińe xoja qorlıǵın kórseteyin be», «Qaydan shıqqan qalqaman», «Kimge kerek Qurbanquldıń sırnayı», «Qolıń keldi Annaqul, sırnayıńdı bılǵap ur», «Túlen túrtti me», «Bólte bóridey», «Qul qashsa Qońırattan tabıladı», «Iyt basına irkit tógilip atırǵan zaman», «Aqırepte urmasa, axırette de urmaydı», «Jawzada jawday egis», «Qayda barsań Qorqıttıń góri», «Jer shılım shekken qaraqalpaq», «Bir bálesi bolmasa, shúdigarda balıq ne jesin»92 hám t.b. sıyaqlı paremiologiyalıq birliklerdiń dóreliw, payda bolıw sebepleri kórsetiledi. Etimologiya ilimi ushın oǵada bahalı esaplanǵan miynette avtor naqıl-maqallardı «mánili gápler hám xalıq ápsanaları» dep ataydı.
Bul maǵlıwmatlar naqıl-maqallardıń payda bolıwı hám dóreliwine baylanıslı derekler sıpatında qaraqalpaq til bilimi hám ádebiyattanıw, folklortanıw ilimi ushın úlken áhmiyetke iye.
Usınday miynetlerden tısqarı naqıl-maqallar arnawlı túrde, monografiyalıq baǵdarda izertlengen jumıslar bar bolıp, olar júdá az sanda. T.Niyetullaev93 naqıl-maqallar boyınsha kandidatlıq jumısın qorǵadı hám miyneti basılıp shıqtı.
Ózbek hám qaraqalpaq naqıl-maqalları folklorlıq jeke janr sıpatında S.Bekchanova94 tárepinen arnawlı izertlendi.
92Paxratdinov A. Mánili gápler hám xalıq ápsanaları. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1989, 8, 9, 14,
15,31,33,36, 43, 53, 63, 93-betler.
93Nietullaev T. Karakalpakskie posloviсı i pogovorki. – Nukus: «Karakalpakstan», 1982. – 115
s.
94Bekchanova S.B. Oʻzbek va qoraqalpoq folklorida naql janri. – Toshkent: «Yosh avlod matbaa», 2021. – 88 b.
80