Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri
.pdfgáp túrinde yamasa qospa gáp túrinde qáliplesken jaǵdayında da olar tek sırtqı kórinisi, sırtqı qurılısı jaǵınan, formalıq jaqtan ǵana gáptiń strukturasına sáykes qurılǵan, al, mánilik, mazmunlıq tárepten tildiń sózlik quramındaǵı jeke sózdiń mánisine ǵana sáykes keledi, bir sózdiń mánisine barabar boladı, jeke sózdiń emoсionalekspressivlik boyawlı, ótkir mánili sinonimi sıpatında máni ańlatadı, túsinik bildiredi. Máselen, artımda bala-shaǵam qalıp baratırǵan joq, quwanıshında shek joq, quwanıshı qoynına sıymadı degende qayǵırmaw, uwayımlamaw; qattı quwanıw mánileri, al, awa deseń, awa deydi, nawa deseń, nawa deydi (hesh nárseni bilmeydi) yamasa jer jarılmadı, men kirmedim degende uyalıw mánisiniń graduonimiyalıq joqarı dárejesi − júdá qattı uyalıp qalıw, qısınıp ketiw mánisi túsiniledi, oǵan jer (ne?), jarılmadı (ne qılmadı?), men (kim) kirmedim (ne qılmadım?) dep baslawısh bayanlawıshtıń sorawın qoyıp usı gáp aǵzalarınıń sintaksislik xızmetin júklewge bolmaydı. Sebebi, dara sózdiń mánisin ańlatqanlıqtan tiykarǵı frazeologiyalıq mánisi sózdiń leksikalıq mánisine sáykes keledi. Olar tek nominativlik birlikler sıpatında túsiniledi. Usı kózqarastan olardı «turaqlı sóz dizbekleri» túrinde atalǵan toparǵa qirgiziw múmkin.
Al, idioma, aforizm, mánili gápler, júyeli sózler hám t.b. atamalar menen júritilip kiyatırǵan birliklerdi, sonıń ishinde, atap aytqanda, naqıl-maqallardı «turaqlı sóz dizbekleri» dep atalǵan termin menen atalatuǵın toparǵa kirgiziw qıyın. Sebebi, olar predikativlik birlik sıpatında tamamlanǵan oy-pikirdi birdiredi, qanday da bir jaǵday, waqıya haqqında xabar, maǵlıwmat beredi, pikir ańlatadı. Sonlıqtan, basqasha aytqanda, gápti (úlken bólekti − predikativlik birlikti) sóz dizbegi (kishi bólek – gáptiń qurılıs materialı) quramına kiritiwge bolmaydı. Tilde turaqlı túrde qáliplesip qalǵan, tayar túrinde gápke alıp kiriletuǵın, sóylewde tayar túrinde paydalanılatuǵın birliklerdi, biziń oyımızsha, «turaqlı birlikler» yamasa «turaqlasqan birlikler» degen termin menen ataw maqul boladı degen pikirdemiz. Usınday jaǵdayda bul termin olardı yaǵnıy usı terminge qatnaslı bolǵan, oǵan kiretuǵın
61
birliklerdi mánilik-qurılıslıq ózgeshelikleri menen tolıq qamtıydı. Ekinshiden, paremiologiyalıq birliklerdiń tiykarǵı sıpatlı
ózgesheliklerin, belgilerin anıqlastırıp, olardı belgili bir sistemaǵa túsirip alıw zárúr. Olardı ajıralıp turatuǵın eń ózgeshe, ayrıqsha belgilerine sáykes úlken toparlarǵa bólip qaraw da jetkilikli bolsa kerek degen pikirdemiz. Turaqlı birliklerdi kópshilik jaǵdaylarda ortaq belgileri ulıwmalastırıp tursa, ayırım jeke, máselen, avtorınıń jeke adam yamasa xalıq ekenligi sıyaqlı táreplerinen de izertlep kóriw zárúr. Turaqlı birliklerdiń bir neshe ajıratıp turıwshı belgileriniń ózi de onıń ekinshi bir túriniń belgileri menen júdá uqsas bolıp, yamasa birigip, ushlasıp ketetuǵın jaǵdayları kóp. Bunday belgilerdiń ózi de júdá jaqın bolǵanlıqtan tek ǵana eń tiykarǵı ajıratıwshı ózgesheliklerin tabıw, anıqlaw hám ashıp kórsetiw maqul. Júdá mayda toparlarǵa bólgen jaǵdayda bul birliklerdiń ózgeshelikleri, belgileri ulıwmalasıp, ushlasıp ketedi hám olardıń qaysı topardıń túri ekenligin anıqlawda qıyınshılıq tuwdıradı. Sonlıqtan, olardı júdá kishi toparlarǵa bóliw máselesin de analizlep kóriw zárúr.
Úshinshiden, paremiyalıq birlikler de, ayırım turaqlı
birlikler de mánilik jaqtan sáykes keledi. Paremiyalıq birliklerdiń biri esaplanǵan – naqıl-maqallar tilin arnawlı túrde izertlew arqalı qaraqalpaq tili paremiyalogiyasın qáliplestiriw hám rawajlandırıw zárúr.
Tórtinshiden, usı turaqlı birliklerdi salıstırmalı túrde arnawlı izertlew, olardıń sózliklerin dúziw hám baspadan shıǵarıw tiyis. Usı arqalı qaraqalpaq tili paremiografiyasın da rawajlandırıwǵa boladı.
Usı orında naqıl-maqallardıń jıynalıp, baspadan shıǵarılıwı máselesi haqqında da qısqasha toqtap ótpekshimiz.
1.3.Naqıl-maqallardıń xalıq arasınan jıynalıwı, toplastırılıwı
Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde naqıl-maqallardıń xalıq arasınan jıynalıwı, toplastırılıwı, olardı belgili
62
bir sistemaǵa túsirip, baspadan shıǵarıw boyınsha úlken jumıslar alıp barıldı.
Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları boyınsha izertlengen jumıslarda berilgen maǵlıwmatlarǵa tiykarlansaq, olardıń jıynalıwı ótken ásirlerden baslanadı.
T.Niyetullaev «Qaraqalpaq folklorı»nıń naqıl-maqal- larǵa arnalǵan tomına jazǵan «Alǵı sózinde» qaraqalpaq xalıq naqılmaqalların jıynaw XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslanǵanlıǵı, belgili qazaq alımı Ch.Valixanovtıń karaqalpaqlar arasına kelgenligi hám awızeki xalıq dóretpelerinen biri esaplanǵan naqıl-maqallardı jıynaǵanlıǵı, 1888-1981-jılları R.P.Ostroumov óziniń «Túrkistan krayınıń jergilikli xalıqlarınıń naqıl hám maqalları» (etnografiyalıq materiallar)» degen miynetinde 1110 naqıl hám maqallar úlgileri arasında qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalla- rınıń da bar ekenligi, A.A.Divaevtıń «Sırdárya oblastındaǵı jergilikli xalıqlardıń ertek, tımsal, naqıl, jumbaq hám dástanları» miynetinen de orın alǵanlıǵı, N.A.Baskakovtıń 1926-1946-jıllarda Qaraqalpaqstannıń barlıq rayonlarında júrgizilgen etnografiyalıq hám dialektlogiyalıq ekspediсiyalardıń nátiyjesi sıpatında 1951-jılı rus tilinde jarıq kórgen «Karakalpakskiy yazık» miynetiniń 1-tomında 700 den aslam naqıl-maqallardıń úlgisi orın alǵanlıǵı, ulıwma, usı 1950-jıllardan baslap jámlenip qaraqalpaq naqıl-maqalları- nıń qaraqalpaq hám rus tilinda basılıp shıqqanlıǵı, A.A.Valitovanıń 1961-jılı jarıq kórgen «Posloviсı i pogovorki narodov Vostoka» miynetinde, sonday-aq, 1963-jılı basılǵan
«Bez boga shire doroga» degen miynette orın alǵanlıǵın kórsetedi. Túrkiy tillerden – qazaq, ózbek tillerindegi toplamlarda qaraqalpaq paremiyalarınıń orın alǵanlıǵın da atap kórsetedi.
Jergilikli ilimpazlar N.Dáwqaraev, Q.Ayımbetov, son- day-aq, JOO oqıtıwshıları, studentleri, jazıwshı-shayırlar K.Berdimuratov, I.Yusupov, 1959-1972-jılları Q.Maqsetovtıń basshılıǵında − N.Japaqov, Q.Mámbetnazarov, A.Alimov, Ó.Erpolatov, M.Nizamatdinov, A.Qojıqbaev, J.Xoshniyazov, T.Niye-
63
tullaevlardıń qatnasıwında Ózbekstannıń Andijan, Namangan, Ferǵana, Buxara, Samarqand oblastlarında shólkemlestirilgen ekspediсiyanıń bay naqıl-maqallardıń jıynalıwında jemisli bolǵanlıǵın kórsetedi. Ásirese, naqıl-maqallardı jıynaw hám bastırıp shıǵarıwda Q.Ayımbetovtıń xızmetleri ayrıqsha bolıp, eki mártebe bastırıp shıǵarǵanlıǵın atap ótedi»54. T.Niyetullaev ulıwma, naqılmaqallar hám olardıń ózgeshelikleri, janr sıpatındaǵı ayrıqshalıq belgileri, jıynalıw, bastırılıp shıǵarılıwı haqqında bahalı maǵlıwmatlar beredi.
Q.Maqsetov hám Á.Tájimuratovtıń «Qaraqalpaq folklorı»55 miynetinde folklorlıq shıǵarmalardıń kóplegen úlgileriniń, sonıń ishinde, qaraqalpaq naqıl-maqallarınıń jıynalıwı, izertleniliwi, baspadan shıǵarılıwı haqqında oǵada bay maǵlıwmatlar berilgen.
«Qaraqalpaq folklorı» 100 tomlıǵınıń baspadan shıǵıwı qaraqalpaq xalqınıń milliy ádebiyatı tariyxında, pútkil mádeniy- tariyxıy turmısında úlken waqıya boldı. Onıń 88-91-tom- larında qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları berilgen. Bul miynette olardıń jıynalıwı, baspada járiyalanıwı haqqında bılay delinedi: «Naqılmaqallardı jıynaw hám járiyalaw jumısları XIX ásirdiń aqırınan baslap, pútkil XX ásir dawamında hám házirgi ǵárezsizlik dáwirinde de dawam etip atır. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalla- rın eń dáslepki jıynawshılar hám járiyalawshılar qatarında N.P.Ostroumov, Sh.Wáliyxanov, A.Divaevlardıń ismleri tilge alınadı. Keyin ala bul iygilikli jumıstı orıs alımı N.A. Baskakov dawam etken. Biraq bul jıynalǵan hám járiyalanǵan materiallardıń kólemi oǵada az bolıp, janrdıń tolıq kólemin óz ishine qamtıy almaytuǵın edi. Usı kemis-qutıqlar- dı tolıqtırıwda jergilikli alımlardan N.Dáwqaraev hám Q.Ayımbetovlardıń xızmetleri ayrıqsha. Ásirese, Q.Ayım-
54Niyetullaev T. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları // Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq IV tom Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1978, 7-19-betler.
55Maqsetov Q., Tájimuratov Á. Qaraqalpaq folklorınıń jıynalıw hám izertleniliw tariyxınan.//Qaraqalpaq folklorı. − Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1979, 51-61-betler.
64
betov naqıl-maqallardı arnawlı túrde jıynap, úyrenip, bir qatar ilimiy maqalalar járiyaladı, naqıl-maqallar toplamların bir neshe márte baspadan shıǵardı. Bunnan tısqarı, qaraqalpaq naqıl-maqalları menen qızıǵıwshı K.Berdimuratov, I.Yusupov, R.Xojambergenov, T.Genjemuratov, Á.Sháribaev, A.Ábdixalıkov, Ó.Nurǵaliev, A.Kulımbetov hám t.b. jankúyerler tárepinen toplanǵan materiallar ÓzRIAQB fundamental kitapxanasınıń qoljazbalar fondında saqlanbaqta.
Naqıl-maqallardı jıynaw jumısları 1960-jıllardan baslap ayrıqsha háwij aldı. Folklorshı alım Q.Maqsetovtıń basshılıǵında qaraqalpaq folklorı bóliminiń xızmetkerleri hár jıl sayın arnawlı folklorlıq ekspediсiyalar shólkemlestirip, xalıq awızeki dóretpelerdiń basqa janrları qatarında naqıl-maqallardı toplawǵa ayrıqsha dıqqat awdardı. Nátiyjede, burın járiyalanǵan hám járiyalanbaǵan maǵlıwmatlar tiykarında qaraqalpaq folklorı kóptomlıǵınıń tórtinshi tomı filologiya ilimleriniń kandidatı T.Niyetullaevtıń tayarlawında járiyalandı. Bunnan tısqarı, 2010-jılı Maxmudjan Abdullaevtıń «Atalar sózi − aqıl» kitabı jarıq kórdi. Házirgi biziń baspaǵa tayarlanǵan materiallarımız usı maǵlıwmatlardı sintezlestiriw menen birgelikte, jańadan jıynalǵan materiallardı sistemalastırıw, tematikalıq ózgesheliklerin anıqlaw, zárúrli jerlerinde tekstologiyalıq baqlawlar júrgiziw nátiyjesinde baspaǵa tayarlandı»56.
Sonday-aq, bunday bahalı maǵlıwmatlar miynetlerinde de berilgen.
Solay etip, qaraqalpaq naqıl-maqallarınıń jıynalıwı, bir pútin sistema túrinde toplastırılıwı hám baspadan shıǵarılıwı boyınsha usınday iygilikli jumıslar alıp barıldı.
1.4.Qaraqalpaq tili paremiologiyasınıń izertleniliwi
Naqıl-maqallar, onıń tábiyatı, sıpatı, tili, obrazlılıǵı, qurılısı, xalıqlıq filosofiya hám sana menen tıǵız bayla-
56Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 5-bet.
57Mámbetov K. Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı. – Nókis: «Bilim», 1992. −215-bet.
65
nıslılıǵı, onıń aynası, sáwlesi ekenligi, xalıq ómiriniń barlıq tárepleri menen baylanısıp kete beriwi, kórkemligi, tásirsheńligi izertlewshilerdi barlıq dáwirlerde de qızıqtırıp keldi. Bul máselede túrli dáwirlerde túrli ilim tarawlarında kóplegen ilim-izertlew jumısları júzege keldi, túrli ilimiy túsinik hám kózqaraslar qáliplesti. Olardıń juwmaqları hám nátiyjeleri baspa júzin kóre basladı hám naqıl-maqallar haqqındaǵı úlken ilimiy bilimler toplandı.
Ulıwma, qaraqalpaq tili máseleleriniń izertleniliw basqıshları bir qansha dáwirler menen baylanıslı.
Ótken dáwirlerde qaraqalpaq tili máseleleri, onıń qaysı tillerge jaqınlıǵı, klassifikaсiyası boyınsha qaysı toparǵa kiretuǵınlıǵı, basqa da tillerden ózgeshelikleriniń izertleniliwi haqqında S.E.Malov58 Palmblad, Balbi, Vâmbéry,
«Cagataische Sprachstudien» (Leipzig), V.V.Radlov, N.F.Katanov,
I.A.Belyaev, A.I.Samoylovich, A.S.Morozov, Moskva universiteti studentleri Devlet, Ivanov hám Baskakovtıń miynetlerin atap kórsetedi.
S.E.Malov óziniń 1930-jılı qaraqalpaq tilin izertlew ushın Qaraqalpaqstanǵa etken saparı haqqında jazadı hám izertlew jumısların júrgiziwde Baqıev, Ayımbetov, Eralı ulı, Seytmuratov, Ayteshov, Ibadullaev hám t.b. sıyaqlı jergilikli xalıq wákilleriniń úlken hám bahalı jumıslarınıń ornın ayrıqsha atap ótedi.
Qaraqalpaq til biliminde N.A.Baskakovtıń miynetlerinen fundamental izertlewler baslandı. Qaraqalpaq tili máselelerin ilimiy tiykarda izertlewde N.A.Baskakovtıń «Karakalpakskiy yazık»59 miynetiniń ornı ayrıqsha. Joqarıda naqıl-maqallardıń xalıq arasınan jıynalıwı, toplastırılıwı máselesine baylanıslı N.A.Baskakovtıń salmaqlı miynetleri atap kórsetildi.
58 Malov S. E. Karakalpakskiy yazık i ego izuchenie. // Karakalpakiya Trudı pervoy konferenсii po izucheniyu proizvoditelnıx sil Karakalpakskoy ASSR Tom II/ Izdatelstvo Akademii nauk SSSR, Leningrad, 1934, s.200-207.
59 Baskakov N. A.Karakalpakskiy yazık I tom Materialı po dialektologii (tekstı i slovar). –
Moskva: Izdatelstvo Akademii nauk SSSR, 1951. s.209.
66
A.M.Bushuy60 tárepinen qaraqalpaq tili frazeologiyası hám paremiologiyasın izertlewge arnalǵan jumıslarǵa sholıw berilgen. Miynetti tabıw múmkinshiligine iye bolmaǵanlıqtan, usı orında bul bibliografiyalıq kórsetkish haqqında tómendegi pikirlerdi keltirmekshimiz.
V. M. Mokienko Ózbekstandaǵı paremiologiyalıq izertlewlerdiń Samarqand bibliografiyalıq seriyası haqqında bılay dep jazadı:
«Bul kórsetpe aldı menen qaraqalpaq tilindegi derekler – paremiologiya menen baylanıslı arxiv maǵlıwmatları, dáwirli gazetajurnallar, kórkem ádebiyatlardı óz ishine aladı. Onda, ásirese, dástan, ertek, ańız, qosıq hám basqa janr túrleri kóbirek orın alǵan. Kórsetpe – qaraqalpaq xalqınıń naqıl-maqal- ları, ushırma sózleri, jumbaqları, jańıltpashları hám taǵı basqa paremiologiyalıq dóretiwshilik túrleri haqqındaǵı jámlengen bibliografiyalıq maǵlıwmatlar boyınsha birinshi tájiriybe bolıp, ol óz ishine birinshi jazıwlardan baslap, jańa basılımlarǵa shekem qamtıp alǵan.
Bibliografiyada paremiologiya boyınsha jumıslar avtorları, paremiya tuwralı derekler, tiller haqqında maǵlıwmatlar keltirilgen. Qaraqalpaq paremiologiyası úlgileri kórsetilgen kórsetkishler seriyası qánigeler ushın oǵada paydalı bolıp tabıladı, máselen, qaraqalpaq tilindegi paremiyalar (naqıl-maqallar), qaraqalpaq tilindegi ushırma sóz úlgileri, qaraqalpaq tilindegi jańıltpash úlgileri, rus tilindegi paremiyalar (naqıl-maqallar hám aforizmler), rus tilindegi jumbaq úlgileri,…
Frazeologiya hám paremiologiya boyınsha sovet dáwirindegi bibliografiyalıq kórsetpelerge sholıw bul xalıq hám ádebiy sóylew tiliniń áhmiyetli elementlerin izertlew boyınsha túrli profil qánigeleriniń kúsh-háreketlerin birlestiriwge meyillikti ayqın kórsetedi. V. N. Sergeev, L. I. Royzenzon, M. A. Pekler hám A. M. Bushuy tárepinen islep shıǵılǵan bib-
60 Paremiologiya Uzbekistana. Bibliograficheskiy ukazatel literaturı po paremiologii/ Sost.
Bushuy A. M., Salimova R X., Sattarova R. T. Otv. red. Bushuy A. M. Samarkand, 1978, v. I, 209 s.; Paremiologiya Uzbekistana. Bibliograficheskiy ukazatel po paremiologii//Sost.: Bushuy A.M.,Salimova R.X.,Inoyatova F.B., Mizarbaeva E., Karimov I. Otv. red. Bushuy A. M., Samarkand; 1980, v. II, 113 s.
67
liografiyalıq kórsetpelerde paremiologiya hám frazeologiya sıyaqlı bir-biri menen baylanıslı pánler haqqında tolıq hám operativlik maǵlıwmatlar keltirilgen. Olar tilshiler, folklorshılar hám etnograflar arasındaǵı ilimiy baylanıslardı bekkemlewde áhmiyetli rol oynaydı»61.
Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń til ózgeshelikleri izertlewshilerdi qızıqtırıp kelgenligi málim. Kópshilik jaǵdaylardı folklortanıw ilimi kózqarasınan awız ádebiyatınıń kishi janrı hám onıń tili, al til bilimi kózqarasınan frazeologiya máselelerine qatnaslı úyrenildi.
Waqıttıń ótiwi menen bunday ilimiy kózqaraslar jergilikli tilshi hám folklorshı alımlardıń miynetlerinen, izertlewlerinen orın ala basladı. Jergilikli ilimpazlardan Q.Ayımbetov, E.Berdimuratov, S.Naurızbaevanıń miynetlerinde, J.Eshbaev sózliginde naqılmaqallardıń tiykarǵı ózgesheliklerin, onıń sıpatlı belgilerin úyreniwge baylanıslı ilimiy pikirler payda boldı. Sonday-aq, T.Djumamuratovtıń frazeologiyalıq sózliginen de bir qansha naqılmaqallar orın aldı.
Qaraqalpaq filologiyası iliminiń payda bolıwı hám rawajlanıwında Q.Ayımbetovtıń62 xızmetleri oǵada ullı. Qaraqalpaq ádebiyatı, qaraqalpaq follorınıń eń áhmiyetli máselelerin ilimiy aynalısqa alıp shıǵıwda, arnawlı izertlewde, eń áhmiyetli máselelerin tereń úyreniwde hám áhmiyetli sheshim beriwde Q.Ayımbetovtıń salmaqlı úlesi bar. Qaraqalpaq filologiyasınıń eń úlken tabıslarınıń biri sıpatında bahasın alǵan bir neshe miynetleri, sonıń ishinde, «Xalıq danalıǵı» shıǵarması qaraqalpaq ádebiyatı, folklorı, tili, tariyxı, etnografiyası hám basqa da ilim tarawlarınıń tariyxında óshpes iz qaldırǵan salmaqlı, qunlı miynet sıpatında bahalı.
Ilimpaz qaraqalpaq filologiya ilimi tariyxında «naqılmaqal» hám «frazeologiya» terminleriniń mánilerin túsindirip, olardıń ózgesheliklerin tereń ilimiy kózqarastan tallaw jasap, ashıp kórsetedi. Bul haqqında A.Pirniyazova bılay dep
61Mokienko V. M. Kritika i bibliografiya Kriticheskie stati i obzor sovetskie bibliograficheskie ukazateli paremiologicheskoy i frazeologicheskoy literaturı // https:// docs.yandex.ru.
62Ayımbetov Q Qaraqalpaq folklorı. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1960. – 223 b.
68
jazadı: «Qaraqalpaq tilinde «naqıl-maqal» hám «frazeologiya» terminlerin birinshilerden bolıp filologiya ilimleriniń doktorı, professor Q.Ayımbetov qollandı. Óz miynetlerinde olardıń ayırmashılıǵı hám uqsaslıqları jóninde bılay pikir bildiredi: ...xalıqtıń sóylew tilinde astarlı mániste sóylenetuǵın mısal sózler frazeologiya bolıp aytıladı, awız ádebiyattıń bul sóylemniń qısqa frazeologiya (astarlı, ushqır, ótkir) túrin tilshiler til ilimine kirgizip sóz júritedi. Bizińshe, sózdiń frazeologiya túri maqaldan uzaq ketpeydi, tek frazeologiyanıń maqaldan ayırması – ol qısqa aytıladı. Mısalı, jelkesiniń shuqırın kórsetti, qas penen kózdiń arasında t.b. 34»63.
Qaraqalpaq til biliminde naqıl-maqallardıń tili boyınsha dáslepki izertlew jumısları prof. E.Berdimuratovtıń64 miynetleri menen baylanıslı. Ilimpaz olardı frazeologizmlerdiń quramında qaraydı.
S.Naurızbaeva65 naqıl-maqallardıń frazeologizmnen ózgesheliklerin ilimiy tiykarda anıq kórsetip beredi.
D.S.Nasırov, J.Qayırbaev, O.Dospanovlar66 naqıl-maqal- lardı frazeologizmlerden óz aldına bólek alıp qaraydı hám olardıń tiykarǵı ayırmashılıǵın kórsetedi.
Geypara ilimpazlar, máselen, J.Eshbaev67 naqıl-maqallar menen frazeologizmlerdi bólek alıp qaraydı hám olardıń ózgesheliklerin sáykes mısallar tiykarında isenimli túrde dálillep beredi.
T.Djumamuratovtıń68 miynetinde bir neshe naqıl-maqallar berilgen.
63Pirniyazova A.Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sisteması hám onıń stilistikalıq imkaniyatları. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2020, 17-18-betler.
64Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili Leksikologiya. – Nókis: «Bilim», 1994, 144-147-
betler.
65Nauruzbaeva S.T. Frazeologicheskie ediniсı v karakalpaksko-russkom slovare. – Tashkent: «Fan», 1972, 44-45-betler.
66Nasırov D.S., Qayırbaev J., Dospanov O. Qaraqalpaq tili. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1985,
80-bet.
67Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1985,18-26, 61-64-betler
68Djumamuratov T. Russko-karakalpakskiy frazeologicheskiy slovar dlya shkolnikov. –
Nukus: «Karakalpakstan», 1985.− 204 b.
69
Paremiologiyalıq birliklerdi ilimiy kózqarastan úyreniw keyingi izertlew jumıslarında dawam ettirildi. Sh.Abdinazimov hám X. Tolıbaevlar naqıl-maqallar hám olardıń til ózgesheliklerin qamtıytuǵın birliklerdiń jıyındısın
«tildiń paremiologiyalıq qorı»69 dep ataydı. Sh.Abdinazimov qaraqalpaq naqıl-maqallarınıń túrkiy tillerge ortaq miynetlerde beriliwi haqqında bılay dep jazadı: «Mahmud Qashǵariydiń sózliginde 290ǵa shamalas turaqlı sóz dizbekleri hám naqıl-maqallar jumsalǵan. Bul turaqlı sóz dizbeklerin qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında saqlanǵan sıńarları menen salıstırmalı baǵdarda úyreniw házirgi tilimizde jumsalatuǵın naqıl-maqallardıń kelip shıǵıw deregin túsiniwde hám olardıń qurılısında, sonday-aq, semantikasında júz bergen ózgerislerdi ańlawǵa, ayırım sózlerdiń etimologiyasın anıqlawǵa járdem beredi. Mahmud Qashǵariydiń «DLT» miyneti menen qaraqalpaq tilinde ushırasatuǵın naqılmaqallardı úsh toparǵa ajıratıp úyreniw maqsetke muwapıq:
M.Qashǵariydiń «DLT» miyneti hám qaraqalpaq tilinde birdey, ózgerissiz qollanılatuǵın naqıl-maqallar; M.Qashǵariydiń «DLT» miyneti hám qaraqalpaq tilinde mánisi jaǵınan sáykes keletuǵın turaqlı sóz dizbekleri; sonday-aq, Sh.Abdinazimov «S.Mutallibov tárepinen jasalǵan awdarmada ayırım naqıl-maqallardıń mánilerin túsindiriwde bazı bir kemshiliklerge jol qoyılǵan» dep esaplaydı hám awdarmadaǵı «anut (tayarlıq)», «achiǵlik (as, azıq-awqat)», «shábúk (tez, jıldam)»,
«kókagún (kógin)», «qulan (qulan)», «erkach (serke)», «Umay (hayal qudayı)», «botu (bota, botalaq)» sózleriniń mánilerin qaraqalpaq tilindegi sáykes mánili sózler menen túsindiredi70.
Ulıwma, til iliminde naqıl-maqallar tili hám oǵan baylanıslı ilimiy pikirler ótken ásirlerdegi kóplegen miynetler menen baylanıslı. Bul haqqında R.Q. Baqbergenova bılay dep jazadı: «Túpkiy tillerinde naqıl-maqallardıń qáliplesiwi
69Abdinazimov Sh., Tolıbaev X. Lingvokulturologiya. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2020, 140bet.
70Abdinazimov Sh. Qashǵariydiń «Devonu luǵat-it turk» miyneti hám qaraqalpaq tilindegi ayırım naqıl-maqallar.// Til – millettiń ruwxı. – Tashkent: Mumtoz soʻz, 2017, 77-82-betler.
70