Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

lik sózler folklordıń jeke bir janrı sıpatında tanılıw menen birge, basqa da janrlarǵa qarısıp ketken. Olardıń bunday ómirsheńligi, qollanılıw ózgesheligi usı sózlerdiń ekinshi bir uqsas jaǵdaylarǵa baylanıslı qollanıla beriwinde, aradan qansha ásirler ótiwine qaramastan mazmunınıń úylese beriwinde kórinedi. Sonlıqtan, olardı jeke sóylewshiler óz sózinde de, kórkem sóz sheberleri ózleriniń ádebiy dóretpeleri tilinde de zárúr bolǵan orınlarda paydalanıp, óz oy-pikiri- niń bántin basadı, onı dálillewge umtıladı, belgili bir til- lik-stillik qural sıpatında ónimli paydalanadı.

Tómende sheshenlik sózleri menen naqıl-maqallar quramınan orın alǵan paremiyalardı kórsetip ótpekshimiz:

Naqıl-maqallar hám jumbaqlar:

1.Baylıq − uslap turǵan muz, Baxıt − uzatılǵan qız,

Bala − keynińdegi iz. (91-bet)

2.Kósherimdi jel bilsin, Qonarımdı say bilsin. (145-bet) Jumbaq:

Kósherimdi jel bilsin,

Qonarımdı say bilsin. qańbaq. (424-bet)

Sheshenlik sózler:

Qazaq folklorında mınaday sheshenlik sózler bar:

1. «Bóltiriktiń qartayǵan waǵında aqıl sorap kelgen bir jas jigit:

−Aq ata (Bóltirikti jurtı usılay ataǵan), bax kimge qonadı? Bala jaqsı ma, baylıq jaqsı ma? – deydi. Sonda Bóltirik:

−Qaraǵım, baylıq – qolǵa uslaǵan muz emes pe, bax – ol da bir ushqan qus emes pe, bala – artta qalǵan óziń emes pe?! Bárinen de jora-joldasıń menen, aǵayin-tuwısqanıń menen, el-jurtıń menen siz-

biz dep ómir súrgenge ne jetsin. Usılarǵa júregiń jıllı bolsa, qayǵıń – kúl, quwanıshıń − ot! – deydi»37.

37 Xalıq awzınan: Sheshenlik sózler, shayırlıq oylar, ańız áńgimeler. Qazaq tilinen awdarǵa Qállibek Bekjanov. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1990, 129-bet.

41

2. Izertlewshilerdiń tariyxta jasap ótken jırawlar sóziniń saqlanıp qalıwınıń sırı – olardıń aforizm, naqılmaqal túrinde keletuǵınlıǵı haqqındaǵı pikirlerin maqullay kelip, A.Pirnazarov bılay dep jazadı: «...Máselen, xannıń Jiyrensheni jel menen ushıp baratırǵan qańbaqtıń qayda baratuǵının bilip qayt dep jumsaǵanında, Jiyrenshe qańbaq atınan bılay dep juwap beredi:

Meniń usharımdı jel bilsin, Qonarımdı say bilsin,

Seni jibergen xanıń aqılsız, Meni uslaǵan sen de aqılsız, Dedi de, qańǵıp ketti»,

− deydi Jiyrenshe.

...Jiyrenshe sheshenniń «Qonarımdı say bilsin, usharımdı jel bilsin» degen qatarlarınıń naqılǵa aynalıp ketkenligin aytadı: «...ásirese, ashlıq, qımbatshılıq jılları úysiz, jaysız, mákansız (bas panasız) qol ushınan talap islep kún kórip júrgen adamlar «Endi qayda barasań?» dep soraǵanǵa: «Meniń usharımdı jel bilsin, Qonarımdı say bilsin!» dep juwap beretuǵın bolǵan, yaǵnıy usı sózler arqalı nesiybe qayda quwalasa, óziniń sol betke ketetuǵınlıǵın bildiretuǵın bolǵan. Mine Jiyrensheniń sheshenlik sózleriniń bizge ózgerissiz dáslepki qálpinde jetiwiniń bir sırı usında»38.

Solay etip, joqarıda atap ótilgen basqa da ayırım janrlar sıyaqlı sheshenlik sózler hám naqıl-maqallar sıpatında da qaralatuǵın birlikler bar. Bunday naqıl-maqallar sheshenlerdiń aytqan sózlerinen payda bolǵan. Bunday máselelerdi naqılmaqal menen basqa janrlar ortasındaǵı baylanıs yamasa olardıń biri arqalı ekinshisiniń payda bolıp, dóreliwi, birinen ekinshisine ótiwi, variantlılıǵı dep qaraw kerek pe – mine usı máselelerdi ilimiy tiykarda kólemli izertlew jumısların júrgiziw arqalı anıqlaw – til bilimi hám ádebiyattanıw ilimi ushın áhmiyetli bolǵan máseleler esaplanadı.

38 Pirnazarov A. Jiyrenshe sheshen. − Nókis: «Bilim», 1992, 16-17-betler.

42

súwretlew quralı sıpatında paydalanıldı ma yamasa xalıqtıń ótmishinde iz qaldırǵan tariyxıy waqıyalardı kórkem qatarlar arqalı miyras etip qaldırıwda dóretilgen qosıq qatarları naqıl-maqalǵa aynaldı ma – bul máseleni de úyreniw áhmiyetli. Termetolǵawlardıń til qurılısınan orın alǵan kórkem, ıqsham, tásirli qatarlar tereń mazmundı súwretlewi arqalı ónimli qollanılıwı nátiyjesinde naqıl-maqallarǵa aynalıp ketiw jaǵdayları da ushırasadı.

1.2.7.Ańız, ápsanalar hám naqıl-maqallar

Ańızlar hám ápsanalar hár qanday milliy ádebiyattıń quramınan orın alǵan tariyxıy dóretpeler sıpatında belgili. Qaraqalpaq folklorında da ańız, ápsanalar úlken orın tutadı. Ilimpazlar tárepinen «awızeki tariyx» degen bahaǵa iye bolǵan ańızlar belgili bir dáwirlerde tariyxta ómir súrgen adamlar, anıq tariyxıy orınlar, belgili bir xalıq, millet atamaları hám olardıń kelip shıǵıwına hám t.b. baylanıslı, tiykarınan, tariyxıy faktler arqalı beriletuǵın kólemli mazmundaǵı shıǵarmalar bolsa, ápsanalar ullı jaratılıs, ondaǵı káramatlı kúshler, ǵayrı tábiyiy kúshke, káramatqa iye payǵambarlar, pirler, diniy ulama adamlar, ayırım tariyxıy orınlar, olardıń tilsimli, káramatlı qásiyetleri haqqındaǵı kórkem dóretpeler bolıp esaplanadı. Kóbinese, fantaziyalıq súwretlewler basım bolıp, qaharmanlardı táriyiplewde, waqıyalardı kórkem bayanlawda obrazlılıq dóretiwshi qurallar paydalanıladı. Olardıń qatarında naqılmaqallar da ayrıqsha orın iyeleydi. Tiykarınan, ańız-ápsanalarda naqıl-maqal- lardıń dóreliw sebepleri, aytılıw jaǵdayları, payda bolıwına tiykar bolǵan waqıyalar, derekler ayqın kórinedi.

Qaraqalpaq ańız-ápsanaları menen naqıl-maqalları quramında qaralıp kiyatırǵan tómendegi poetikalıq qatarlar bar:

Naqıl-maqallar:

1.Mańlayda bolsa, kórermen,

Ayamda bolsa, jalarman. (39-bet)

45

Balamda bolsa, sorarman,

Ayamda bolsa, jalarman. (39-bet)

2. Ayazxan, sharıǵıńa baq. (76-bet) Ayazxan, halıńdı bil,

Qumırısqa, jolıńdı bil. (113-bet)

Ańızlar:

1. Reyipnazar

Erejep tentekke atalıq:

− Ballarımdı sınap ber, − depti.

Ballarınıń bári bir kórpede qara úyde uyqılap jatqan eken. Erejep tentek kórpeni ashıp jiberip, ballarǵa qaraptı. Erejep tentek adamǵa názerin salarda eki kóziniń qabaǵın barmaqları menen ashıp turıp qaraydı eken.

− Túpálem-túpálem. Jata beriń, kele bolarsız, − degen eken.

Qara úyden shıqsa, qostıń túbinde tır jalańash balanıń qawındı shopaǵı menen jep otırǵanın kóredi.

−Ha! Kenegeslerdi bir shıbıǵı menen aydaytuǵın mında eken ǵo,

−dep Reyipnazardı kórsetken deydi.

Reyipnazar kóp jıllar bolıs bolǵan. Seytnazar hajıdan Qudaynazar tuwıladı. Qabıl biy Ámiwdáryanıń shep tárepi, házirgi Taqıyatas qalası tusına kenegeslerdi kóshirip aparǵan. Sol jerden kanal qazıp, suw aparǵan.

Qabıl biy qartayǵan soń ornına balası Ernazar biy boladı. Sonda awıl adamları Qabıl biyge kelip:

− Balańız ornıńızdı basıp, biy bolıptı, − dep qutlı bolsın aytıp atırǵanda Qabıl biy:

Terisine qutlı bolsın. Ayańda bolsa, jalaysań, balańda bolsa, soraysań, − depti»39.

2. «Ayazqala

Bul qala Ayaz atlı shopan jigittiń atına qoyılǵan dep aytısadı. Ayazdıń basına «baxıt qusı» qonıp, xan boladı. Ol usı

39 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 139-bet.

46

qalalardı saldıradı. Xan bolǵan dáwirinde ol menmenlikke berilmew ushın shopan bolǵan kúnlerinde kiygen kiyimlerin qasına ildirip qoyıp:

Ayaz xan, halıńdı bil, shopan tayaǵına baq, − dep óziniń shopan bolǵan waqıtların eske túsiredi eken»40.

Naqıl-maqallarda: «Qurbaqa juttırsań da, aytqanım» (115-bet) – (ańızlarda: «Óytpegende, qurbaqa juttırasań ba?» (122-bet); sondayaq, «Sóz júyesin tapsa, mal iyesen tabadı» (133-bet); «Sumlıqtı ala tana baslar» (60-bet) hám t.b. sıyaqlı naqıl-maqallardıń kelip shıǵıwına baylanıslı derekler ushırasadı.

Túrkiy xalıqlardıń folklorına ortaq dóretpeler bar. Qazaq folklarında da qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń payda bolıwına baylanıslı derekler ushırasadı. Bunda ápsanalar menen naqılmaqallarǵa ortaq birlikler bar. Mısalı:

Naqıl-maqallar:

Burınǵınıń qoyı mańıraytuǵın edi,

Endiginiń qoyı awzın ashar. (152-bet)

Ápsanalar:

Qazaq xalqınıń «Neniń qásiyeti?...» degen ańız áńgimelerinde bılay delinedi: Bir kúni eki gereń gez kelipti. Aman- lıq-esenlikten keyin birinshisi:

−Mınaw júrgen qoylar anaw bir jılları mańıraytuǵın edi, házir awzın ashadı da qoyadı, bul neniń qásiyeti eken-á? – dep soraptı. Sonda ekinshi gereń turıp:

−Meniń uzın qulaq eshegimniń minezi júdá qızıq, − depti

eshegine qarap, − kóp aqıratuǵın edi, jániwar, bir-eki jıl boldı, aqırǵandı qoyıp, esnegendi shıǵardı»41.

Ańız, ápsanalar menen naqıl-maqallarǵa ulıwmalıq hám jeke ayrıqshalıqlar, belgiler haqqında tilshi hám ádebiyatshı ilimpazlar túrlishe pikir júritedi. Olardan S.Bekchanova

40Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 152-bet.

41Xalıq awzınan Sheshenlik sózler, shayırlıq oylar, ańız-áńgimeler Qazaq tilinen awdarǵan

Qállibek Bekjanov. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1990, 325-326-betler.

47

naqıl-maqallar menen ápsanalardıń ózgesheliklerin hám ulıwmalıq belgilerin tómendegishe anıqlaydı:

«Naqıllardıń ózine tán tárepleri tómendegi jaǵdaylarda kórinedi:

−naqıl belgili bir maqsette aytıladı;

−naqıl waqıya yamasa hádiyseni tastıyıqlaw ushın aytıladı;

−naqıl násiyat beriw wazıypasın atqaradı;

−naqıl obrazlar tımsallıq mánide boladı;

−naqıl úlgi bolıw xarakterinde boladı;

−naqıllarda waqıyadan juwmaq shıǵarıladı;

−syujet ápiwayı boladı;

−túsinikler hám obrazlar bir-birine qarama-qarsı qoyıladı. Ápsanalardıń ózine tán ózgeshelikleri bolsa tómendegi jaǵdaylarda

kórinedi:

−ápsana belgili bir maqsette aytıladı;

−ápsana waqıya yamasa hádiyseni túsindiriw ushın aytıladı;

−ápsana xabar-derek mazmunı ústinlik qıladı;

−ápsana obrazlar tımsallıq mánide boladı;

−ápsana xabar beriw xızmetin atqaradı;

−ápsana obrazlar qıyalıy oylap tabılǵan yamasa reallıǵı menen parq qıladı;

−ápsana syujet ápiwayı boladı;

−túsinikler hám obrazlar bir-birine qarama-qarsı qoyıladı»42. Solay etip, naqıl-maqallar ańız-ápsanalarǵa juwmaq jasawshı,

onda aytılǵan oy-pikirdiń bántin basıwshı, mazmunı kórkemlik penen bayanlanǵan poetikalıq qatarlar sıpatında kórinedi. Ańız, ápsanalar usı naqıl-maqallardıń payda bolıp, dóreliwiniń bir deregi esaplanadı. Bunday naqıl-maqal- lar «toqsan awız sózdiń tobıqtay túyini» esaplanıp, olardaǵı eń tiykarǵı pikirdiń, juwmaqtıń qısqa qatarlı, tereń mazmunlı naqıl-maqallarda saqlanıp qalıwına sebep boladı.

42 Bekchanova S. Afsona va naql munosabati // Filologiya hám onı oqıtıw tarawlarındaǵı fundamental hám innovaсiyalıq izertlewler» atamasındaǵı Respublikalıq ilimiyteoriyalıq konferenсiya materialları. – Nókis: NMPI, 2019, 23-bet.

48

1.2.8. Awızeki gúrrińler hám naqıl-maqallar

Qaraqalpaq folklorınıń jeke bir janrı sıpatında sońǵı basılımında ajıratılǵan awızeki gúrrińler – belgili bir adamlardıń ómiri, táǵdiri, olarǵa tán bolǵan ayrıqshalıq belgiler jáne bul belgilerdiń kórkem shıǵarmalarǵa eniwi arqalı xalıq yadında saqlanıwı menen baylanıslı. Bunda ayırım tariyxıy obekt yamasa geografiyalıq orın atamaları da qatnasadı. Usı tárepleri jaǵınan ańızlarǵa jaqın turatuǵın awızeki gúrrińlerde de naqıl-maqallarǵa qatnaslı máseleler ushırasadı.

−Aq túyeni kórdiń be?

−Kórgenim joq. (145-bet)

Bul maqaldıń qáliplesiwine baylanıslı awızeki gúrrińlerden mına derekti kórsetiwge boladı:

«Aq túyeni kórdiń be… (2-variant)

Bul gáptiń kelip shıǵıw tariyxı haqqında Beruniy, Tórtkúl, Ellikqala jaqtıń adamları arasında mınaday ańız bar. Ertede Qaratawda Kóklen degen adam jasaǵan. Ol ushına shıqqan baspashı bolıp, ózin Qaratawdıń narıman dep esaplaydı eken. Qısta da, jazda da aq postındı teris awdarıp kiyip júredi eken.

Geyde etektegi ellerge túsip, adamlarǵa ózine shekpen, atına jona tiktirip, er soqtırıp alıp ketedi eken. Eger onı birew kórip qalsa, qınabınan qılıshın suwırıp alıp, onıń alqımına tirep turıp:

−Aq túyeni kórdiń be? – dep soraydı eken.

−Ol ne degenińiz? – dese:

−«Aq túye» degen men. Eger meni kórdim deseń, óleseń. Kórmedim deseń, qutılasań, − dep eskertedi eken.

Onnan soń «onı kórdim» dep bir adam aytpaydı eken. Sonnan

elde «Aq túyeni kórdiń be? Kórgenim joq» degen sóz qalıptımısh dep aytısadı»43.

43 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 330-bet.

49