Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri
.pdf129.Tórebekov M.T., Orazbaeva R.J., Sarıbaev Q.S., Tilewmuratov M., Moldaxmetov K.Tariyxıy terminlerdiń hám atamalardıń qaraqalpaqsha túsindirme sózligi. – Nókis: «Bilim», 1996.
130.Trazanova N.Yu. Paremiologiya kak osoboe semioticheskoe prostranstvo. https://gotlib.ru.
131.Umarova N.R., Xolmatova O.W. Maqol birliklari semantikasining kognitiv asoslari//ORIENSS. 2023. №7. https:// cyberleninka.ru/.
132.Umarxwjaev M.E.Wzbek tilining diniy atamalari luǵati qachon tuziladi? https://e-adabiyot.uz/.
133.Umarxwjaev M.E.Diniy atamalar va iboralar : [Tekst] : ommabop qisqacha izohli luǵat. − Toshkent: Ǵafur Ǵulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2016.
134.Useinov T.B. Osnovnıe pragmaticheskie funkсii krımskotatarskogo paremiologicheskogo fonda // Nauchnıy Vestnik Krıma. № 3 (14) 2018. https://cyberleninka.ru.
135.Fayzraxmanov G. L. Buxarсı v Zapadnoy Sibiri v XVII
-nachale XX vekov // Vestnik Bashkirskogo universiteta, 2005,
№3. https://cyberleninka.ru.
136.Xalıq awzınan: Sheshenlik sózler, shayırlıq oylar, ańız áńgimeler. Qazaq tilinen awdarǵan Qállibek Bekjanov. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1990.
137.Xojanov M. Qaraqalpaq tilinde ornitonimler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2019.
138.Xojanov Sh. Qaraqalpaq tilindegi antonimiya qubılısı. – Nókis: «Bilim», 2017.
139.Xudayarova M.Wzbek tilida taom nomlari (Qoraqalpoǵiston hududi materiallari asosida). – Toshkent: Noshirlik yoʻǵdusi, 2020.
140.Hamidov H. Qaraqalpaq tili tariyxınıń ocherkleri. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1974.
141.Chadamba Sh. S. O nekotorıx osobennostyax perevoda pred- lojeniy-paremiy v tekstax russkix xudojestvennıx perevodov s tuvinskogo yazıka // Filologicheskie nauki. Voprosı teorii i praktiki. −Tambov: Gramota, 2014. № 5 (35): v 2-x ch. Ch. I. C. 191-
193. www.gramota.net.
391
142.Shagiaxmetova L. I. Funkсii paremiologicheskix ediniс // Vestnik Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta. 2009. № 10. https://cyberleninka.ru.
143.«Shejire» ruwxıy-aǵartıwshılıq kanalı. https://telegra. ph/TANKE-SHAL.
144.Shoabdurahmonov Sh., Shorahmedov Sh.. Hikmatnoma.
−Toshkent, 1990.
145.Shomaksudov Sh., Shoraxmedov Sh. Manolar mahzani.
–Toshkent: Wzbekiston milliy enciklopediyasi, 2001.
146.Shukur E. Bobo swz izidan. Swzlar bilan swzlashuv.
–Toshkent: Mashhur-press, 2018.
147.Shınnazarova S. Tilimizdegi qus atamalarına baylanıslı
ayırım frazeologizmler // Qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń aktual máseleleri. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2011, 94-bet.
148.Shınnazarova S.J. Qaraqalpaqstannıń Qanlıkól aymaǵındaǵı qaraqalpaqlardıń sóylew tili ózgeshelikleri. – Nókis:
Golden print Nukus, 2023.
149.Etnografiya karakalpakov XIX nachalo XX veka (Materialı
iissledovaniya) – Tashkent: Fan, 1980.
150.Yusupova Á.Sh., Nábiullina G.Á. Denmóxámmetova E.N., Mógtásimova G.R. Tatar paremiyaláreneń tele. – Kazan: Ixlas, 2010.
151.Yusupova B. I.Yusupov shıǵarmaları tilinde kelbetliktiń stillik xızmetleri. − Tashkent: Tafakkur boʻstoni, 2020.
152.Yusupova B. Qaraqalpaq tili frazeologiyası hám frazeografiyasınıń rawajlanıw baǵdarları // Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri. – Tashkent: Tafakkur boʻstoni, 2020, 11-13-betler.
153.Yusupova B. Qaraqalpaq tilinde antroponim komponentli frazeologizmler // Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri. – Tashkent: Tafakkur boʻstoni, 2020,
149-169-betler.
154.Yusupova B. Folklor frazeologiyası: Terme-tolǵawlar tilindegi frazeologizmler // Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri.−Tashkent: Tafakkur boʻstoni,
2020, 124-125-betler.
392
155.Yusupova B.T., Allambergenova M. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde túye/nar zooniminiń qollanılıwı
//«Globallasıw sharayatında filologiyanıń aktual máseleleri» atamasındaǵı Respublikalıq ilimiy-ámeliy konferenciya materialları avtorları jámááti atınan dúzilgen. − Nókis, 2023, 26-29-betler.
156.Yusupova B.T. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri. − Tashkent: Tafakkur bo‘toni, 2020.
157.Yusupova B. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası. – Tashkent: Tafakkur boʻstoni, 2020.
158.Yusupova B.Qaraqalpaq xaliʻq naqiʻl-maqallariʻndagʻiʻ frazeologizmler // Ilim haʻm bilimlendiriwge arnalgʻan woʻmir. II Akademik A.Dáwletovtıʻnʻ 70 jıʻllıʻq yubileyine arnalgʻan ilimiyteoriyaliʻq konferenciya materiallariʻ. – Noʻkis: «Bilim» 2012, 53- 58-betler.
159.https://bilim-all.kz.; https://maqal.kz.
160.https://kk.wikipedia.org/wiki/Barımta.
161.Istochnik: https://psk-group.su/znacheniya/etnografiya-cto- eto-takoe.
162.Wolfgang Mieder. https://translated.turbopages.org/.
393
Qosımshalar
Paremiologiyalıq sinonimler hám variantlar dizimi
1.Dize búgip jaqsı jasaǵansha, Tik turıp ólgen artıq. (260-bet)* Eńkeyip kúneltkennen,
Tik turıp ólgen jaqsı. (201-bet) *
2.Bir qumalaq bir qarın maydı shiriter. (163-bet) Bir padanı bir buzaw buzar. (105-bet)
3.Iyt joqta dońız tóbege shıǵar. (171-bet) Iyt
joq jerde shoshqa úrer,
Eki sawdayı bir júrer. (96-bet)
4. Oyda on sıyırdıń múyizi sırqırasa,
Qırda qırıq suwınnıń múyizi sırqırar. (72-bet) Suwda suwınnıń múyizi sırqırasa,
Qırda qulannıń qulaǵı ǵuwıldar. (72-bet)
5.Bizden ketkenshe,
Qarıydarına jetkenshe. (181-bet) Mennen ketkenshe,
Iyesine jetkenshe. (191-bet)
6.Bórini surlıǵı ushın urmas, Urlıǵı ushın urar. (79-bet)
Bórini kók bolǵanı ushın urmaydı, Qoydı jegeni ushın uradı. (170-bet)
7.Qasqır baylaǵanǵa kónbes, Shoshqa aydaǵanǵa kónbes. (76-bet)
Qasqır baylawǵa, shoshqa aydawǵa kónbes. (95-bet)
8.Jalǵız attıń shańı shıqpas,
Jalǵızdıń úni shıqpas. (43-bet) Jalǵız attıń shańı shıqpas,
Shańı shıqsa da dańqı shıqpas. (43-bet) 9. Attan attıń nesi artıq, Ózi
tarlan kók bolsa, Erden erdiń nesi artıq
Wádesine berik bolsa. (207-bet)* Attan attıń nesi artıq,
394
Ózi tarlan kók bolsa, Torsıldaq paqır ne qılsın,
Jigittiń júregi joq bolsa. (207-bet)* Attan attıń nesi kem,
Ózi tarlan kók bolsa, Erden erdiń nesi kem,
Wádesine berk bolsa. (93-bet)
10.Jaqsı qatın − ırıs, Jaman qatın − urıs. (46-bet) Jaqsı qostar − ırıs,
Jaman qostar – urıs. (91-bet)
11.Bir bálesi bolmasa,
Shúdigarda shortan ne jesin? (131-bet) Jol ústinde batpan quyrıq,
Bir bálesi bolmasa,
Naǵıp jolda jatqan quyrıq. (131-bet)
12.Qara tawıq qırman shashar, Óz sırın ózi ashar. (80-bet) Sarı tawıq saban shashar,
Óz ayıbın ózi ashar. (106-bet)
13.Jaw joq deme, jar astında
Bóri joq deme, bórk astında. (130-bet) Qasqır joq deme, mal qastında, Dushpan joq deme, ayaq astında. (89-bet)
14.Iyt joqta dońız tóbege shıǵar. (171-bet) Balıq joqta baqaǵa da qalash piter. (179-bet)
15.Men baǵdan kelsem, sen tawdan keleseń. (80-bet) Men ne deymen, qobızım ne deydi. (143-bet)
16.Alarmanǵa altaw az,
Berermenge besew kóp. (179-bet) Alasıǵa altaw az,
Beresige besew kóp. (179-bet)
17. Qıs kiyerin jaz kiyip, Jarlı qaydan bayısın?! (150-bet) Jazdıń ǵamın qıs kórmey, Qıstıń ǵamın jaz kórmey,
395
Jarlı qaydan bayısın?! (150-bet) 18.Qulǵa kúle sóyleseń, Qoltıǵına jamaw sorar. (69-bet) Jamannıń betine kúlip qarasań, Kóylegine jamaw tileydi. (52-bet)
19. Pákene eken boyı dep, Soraǵanın bermey ketpe, Páskeltek eken úyi dep, Kelgenińde kirmey ketpe. (126-bet) termede: Kishkene eken boyı dep, Soraǵanıp bermey ketpe,
Kishkene eken úyi dep,
Iretinde kirmey ketpe. (186-bet)
20.Jaman kóldiń suwı ashshı, Jaman tonnıń biyti ashshı,
Jaman adamnıń tili ashshı. (51-bet) Bulttan shıqqan kún ashshı, Jamannıń sózi ashshı.(55-bet)
21.Jabanlıdan qız alsań, jalańayaq júriwin qoymaydı. (28-bet)* Qırǵawıldıń balası shetlegenin qoymas. (37-bet)
22.Biz de batır bolarmız,
Atqa kisen salarmız. Búgin jarlı bolsaq ta,
Bir kún iske jararmız. (151-bet) Biz de qatın bolarmız,
Qapqa arpa salarmız. (22-bet) 23. Dáwletim kelgen waqta, Túyem kiyik aldı,
Iytim qoyan aldı, Túyem túlki aldı. Dáwletim qaytqan waqta,
Meni túyenin ústinen iyt qaptı. (152-bet) Dáwletim kelgen waqta,
Qaqqa jılım saldım, Ishinen balıq aldım.
396
Dáwletim qaytqan waqta, Jılımımdı tomar ilip, Suwdıń astında qaldı.
(152-bet)
24.Qorqıp qılǵan biyligi qurısın,
Húw-haq dep jıynalǵan dúnyası qurısın. (29-bet) Qorqıp ómir súrgeni qurısın,
Telpek kiyip júrgeni qurısın. (29-bet) Júwensiz mingen atı qurısın,
Jónsiz ósken qızı qurısın. (29-bet) Asıwdan aspaǵan túyesi qurısın,
Kewildegini bilmegen tóresi qurısın. (147-bet) Jarasıǵı bolmaǵan jazı qurısın,
As-qatıǵı bolmaǵan ası qurısın. (149-bet) Qıs kúninin xojası qurısın. (151-bet) 25.Sóziń qurısın, duz salǵanday,
Íssı suwǵa muz salǵanday, Qorazǵa qorjın bókterip,
Pıshıqqa pishen artqanday. (137-bet) Sóziń qurısın, duz salǵanday,
Íssı suwǵa muz salǵanday,
Shegirtke menen qos aydap,
Qumırısqa menen mala basqanday. (137-bet) 26.Kókten kiyiz jawsa da,
Qulǵa ultaraq jetpes. (108-bet) Jerdiń júzin maqpal alsa da, Ańqawǵa taqıyalıq tiymes. (130-bet)
27.Jeken bası jel bolmasa shayqalmas. (155-bet) Shamal bolmasa shóptiń bası qıymıldamas. (93-bet)
397
|
MAZMUNÍ |
Alǵı sóz |
.........................................................................................3 |
Kirisiw........................................................................................... |
5 |
I Bap. Qaraqalpaq tiliniń paremiologiyası – til biliminiń jańa tarawı
....................................................................................................... |
|
1 |
1 |
|
|
1.1. |
Paremiya – naqıl-maqal hám paremiologiya .................... |
12 |
1.2.Paremiya (naqıl-maqal) hám onıń uqsas
|
birliklerden ayırmashılıǵı ................................................. |
20 |
1.2.1. |
Frazeologizmler hám naqıl-maqallar................................ |
24 |
1.2.2. |
Aforizmler hám naqıl-maqallar ........................................ |
30 |
1.2.3. |
Idiomalar hám naqıl-maqallar .......................................... |
33 |
1.2.4. |
Aytıslar hám naqıl-maqallar ............................................. |
37 |
1.2.5. |
Sheshenlik sózler hám naqıl-maqallar.............................. |
38 |
1.2.6. |
Terme-tolǵawlar hám naqıl-maqallar ............................... |
43 |
1.2.7. |
Ańız, ápsanalar hám naqıl-maqallar ................................. |
45 |
1.2.8. |
Awızeki gúrrińler hám naqıl-maqallar ............................. |
49 |
1.2.9. |
Júyeli sózler hám naqıl-maqallar...................................... |
50 |
1.2.10. |
Anekdotlar hám naqıl-maqallar........................................ |
52 |
1.3.Naqıl-maqallardıń xalıq arasınan jıynalıwı, toplastırılıwı 62
1.4. |
Qaraqalpaq tili paremiologiyasınıń izertleniliwi .......... |
65 |
1.5. |
Qaraqalpaq tili paremiografiyasınıń izertleniliwi............. |
73 |
1.6.Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde naqılmaqallardıń
izertleniliwi....................................................................... |
76 |
1.7.Paremiologiya hám onıń ilim tarawları
|
menen baylanısı ................................................................ |
81 |
1.8. |
Paremiyalardıń pragmatikalıq xızmetleri ......................... |
92 |
|
398 |
|
II Bap. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika- |
|
|
semantikalıq ózgeshelikleri......................................................... |
99 |
|
2.1. |
Sinonim sózler hám variantlar............................................ |
99 |
2.2. |
Paremiyalar sinonimiyası hám variantlılıǵı ........................ |
126 |
2.3. |
Antonim sózler ................................................................... |
135 |
2.4. |
Omonim hám kóp mánili sózler ......................................... |
144 |
2.5. |
Frazeologizmler .................................................................. |
154 |
2.6. |
Gónergen sózler.................................................................. |
159 |
III Bap. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika- |
|
|
tematikalıq toparları ................................................................... |
170 |
|
3.1. |
Millet hám urıw atamaları .................................................. |
173 |
3.2. |
Tuwısqanlıq atamaları ........................................................ |
185 |
3.3. |
Adam atları hám geografiyalıq atamalar ............................ |
236 |
3.4. |
Haywan atamaları............................................................... |
245 |
3.5. |
Qus atamaları...................................................................... |
263 |
3.6. |
Dánli egin atamaları ........................................................... |
270 |
3.7. |
Azıq-awqat, taǵam atamaları.............................................. |
279 |
3.8. |
Kiyim-kenshek atamaları.................................................... |
291 |
3.9. |
Gezleme atamaları .............................................................. |
306 |
3.10. |
Úy, jay, qara úyge baylanıslı atamalar ............................... |
311 |
3.11. |
Úy tutınıw buyımları atamaları .......................................... |
321 |
3.12. |
Ólshem birlikleri atamaları................................................. |
329 |
3.13. |
Pul birlikleri atamaları ........................................................ |
339 |
3.14. |
Kórkem óner, muzıka mádeniyatına |
|
|
baylanıslı atamalar.............................................................. |
350 |
3.15. |
Milliy oyın túrleri atamaları ............................................... |
356 |
3.16. |
Diniy túsinikler hám mifologiyalıq |
|
|
maqluqlar atamaları ............................................................ |
360 |
3.17. |
Áskeriy tarawǵa hám qural-jaraq túrlerine |
|
|
baylanıslı atamalar.............................................................. |
372 |
Juwmaq ......................................................................................... |
376 |
|
Ádebiyatlar .................................................................................... |
382 |
|
Qosımshalar................................................................................... |
394 |
|
399
Yusupova Biybisánem Turdıbaevna
PAREMIOLOGIYa
QARAQALPAQ XALÍQ
NAQÍL-MAQALLARÍ TILINIŃ
LEKSIKA-SEMANTIKALÍQ HÁM
LEKSIKA-TEMATIKALÍQ
|
ÓZGEShELIKLERI |
|
Monografiya |
|
Qaraqalpaq tilinde |
|
«Qaraqalpaqstan» baspası |
|
Nókis – 2024 |
Redaktor: |
Bazargúl Zivarova |
Texnik redaktor: |
Azat Xojamuratov |
Operator: |
Sveta Qurbaniyazova |
Original-maketten basıwǵa ruqsat etilgen waqtı 22.08.2024
Qaǵaz formatı 60x84 1/ . Ofset usılında basıldı.
16
Graniturası – «Times New Roman» Kólemi 25,0 b/t., shártli 23,25 b/t., 20,16 esap b/t., Jámi 50 nusqada. Bahası shártnama boyınsha.
Buyırtpa №
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen Baspa xızmeti menen shuǵıllanıw ushın 2021-jıl 13-fevral.
Al №6374-7260-276d-a5ad-5276-7722-9442.
Liсenziyası berilgen.
«PRINT DARHAN», baspası 230100.
Mánzil: Nókis qalası, A. Ablatov kóshesi, nomersiz jay.