Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Leksikada olardı ushırma sózler dep ataydı»27. Demek, A.Bekbergenov aforizm, ushırma sózler hám hikmetli sózlerdi bir qaraydı.

Aforizmler, joqarıda atap ótkenimizdey, ádebiyattanıw iliminiń de obekti sıpatında qaraladı. Ayırım ilimpazlar ádebiyattanıw ilimi kózqarasınan naqıl-maqal hám danalıq sózlerdi de aforizmler sıpatında kórsetedi: «Aforizm (grekshe qısqa, mánili sóz degen mánini beredi) – anıq hám ıqshamlı, tereń mánili sózler. Folklorda xalıq naqıl-maqalları, danalıq sózleri usıǵan kiredi.

El qádiri el menen, Jer qádiri el menen.

Dos qádirin ayırılmastan burın bil, Qanat qádirin ayrılmastan burın bil»28.

Aforizmler tereń mánili, óziniń qısqa kólemi hám qurılısına iye, kelip shıǵıwı tariyxta jasap ótken belgili bir sóz sheberleri, jazıwshıshayırlar yamasa xalıqtıń jámiyetliksiyasiy turmısında úlken xızmet atqarǵan adamlardıń ómirine, is-háreketlerine, aytqan sózlerine baylanıslı qáliplesip, keń, ulıwmaxalıqlıq qollanılıwǵa iye bolıp ketken turaqlı birlikler esaplanadı. Máselen, Sarıbay shayırdıń «Biz ash boldıq, dán ákep ber», «Basıńda jaman malaqay, Sóylegen sóziń bul qalay?», Gúlmurat shayırdıń «Eki diyxan ún salısıp jılaydı, Diyxan ashtan óler boldı, qazı iyshan», I.Yusupovtan

«Táńirim, insap ber óz bendelerińe», «Bul jer ele zor boladı», «Qaraqalpaqtı kóp maqtama kózimshe» sıyaqlı aforizmler bar.

T.Qayıpbergenovtıń miynetleri boyınsha aforizmler toplamı jarıq kórdi29.

Naqıl-maqallarǵa aforizmlerdiń uqsas tárepleri oǵada kóp, olar bir-birine júdá jaqın, bul jaqınlıq, uqsaslıq ortaq,

27Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası.– Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1990,

40-41-betler.

28Axmetov S., Bahadırova S. Folklorlıq terminlerdiń qısqasha sózligi.− Nókis: «Bilim», 1992,10-bet.

29Smaylov A. «Mamanbiy ápsanası» romanındaǵı danalıq sózler.– Nókis; 2021.; Smaylov A. «Baxıtsızlar» romanındaǵı danalıq sózler. – Nókis; 2022.; Smaylov A.

«Túsiniksizler» romanındaǵı danalıq sózler. – Nókis; 2023.

32

ulıwmalıq qásiyetler olardıń ekewiniń de tiykarınan, kóbinese, poetikalıq qatarlardan ibarat ekenligi, az sózli tereń mazmunlı bolıp keliwi, oy-pikirdi tastıyıqlawshı xızmette keliwi, oǵan ótkirlik, tásirsheńlik qosıwı hám t.b. sıyaqlı belgileri esaplanadı. Ózgesheligi naqıl-maqallardıń dóretiwshisi – xalıq, al, aforizmlerdiń dóretiwshisi, avtorı belgili ekenliginde. Naqıl-maqaldıń dóretiwshisi xalıq degende xalıq ishinen shıqqan sheshen, tapqır, házir juwap, improvizator adam − jeke sóz sheberi, onıń usı naqıl ya maqaldı belgili bir sebep tiykarında dóretkenligi, onıń keyin astarlı, awıspalı mánige ótip, naqıl-maqal túrindegi xalıq múlkine aynalıp, dáslepki avtorınıń saqlanbay, umıtılıp ketkenligi názerde tutıladı. Mazmunlıq ótkirligi, kórkemligi, belgili bir situaсiyaǵa, jaǵdayǵa baylanıslı tayar túrinde qollanılıw múmkinshiliginiń bar ekenligi aforizmniń naqıl-maqal sıyaqlı tanılıwına xızmet etedi. Aforizmler barlıq jaǵdayda qosıq qatarları túrinde ushırasa bermesten, jazıwshılar tárepinen dóretilgen ayırım aforizmler prozalıq ózgeshelikleri menen − qara sóz benen berilip, tamamlanǵan oy pikir bildiretuǵın gáp túrinde keledi.

Solay etip, kóbinese, poetikalıq mazmun hám qurılısqa iye, ayırım sóz sheberleri tárepinen dóretilgen, tamamlanǵan bir pútin mazmundı obrazlı, kórkem sáwlelendiretuǵın, gáp túrindegi birlikler aforizmler esaplanadı.

1.2.3. Idiomalar hám naqıl-maqallar

Til ilimi hám ádebiyattanıw iliminde, folkloristikada ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdıratuǵın máselelerdiń biri idiomalar bolıp esaplanadı. Ilimpazlar arasında idioma terminin tar hám keń mánide túsiniw ushırasadı. Keń mánide belgili bir tilge tiyisli bolǵan, onıń milliy ózine tánligin, jeke, sıpatlı ózgesheliklerin kórsetetuǵın semantika-sintak- sislik jaqtan birlesken, obrazlı turaqlı birliklerdi bildirse, ekinshiden, sol tildegi frazeologizmlerdi de ańlatadı.

33

Folkloristika kóz-qarasınan S.Axmetov hám S.Bahadırovalardıń pikirlerin keltirmekshimiz: «Idioma (grek sózi, ózinshellik) – bir tilden ekinshi tilge sózbe-sóz awdarıwǵa kele bermeytuǵın, sol tilge ǵana tán sózler. Idiomalıq sózlerdi sózdiń sózbe-sóz mánisine qarap túsiniwge bolmaydı, bunda sózler ekinshi bir awıspalı máni beredi. Idiomalıq sózler ádebiyattan góre xalıq tvorchestvosında kóbirek paydalanıladı, ádebiyat usı xalıq tiline súyenedi. Mısalı, búyrekten sıyraq shıǵarıp, awzına qatıq uyıtıp qoyǵanday, awzı tozǵan, júregi jarıldı.

Qurt oynı qurıldı, Kósheler ólikke toldı»30.

Al, tilshi ilimpazlar A.Bekbergenov hám Q.Paxratdinovlar idiomaǵa tómendegishe túsinik beredi: «1.Óziniń sintaksislik hám semantikalıq qurılısı boyınsha usı tildiń speсifikalıq, qaytalanbas ózgesheliklerin kórsetetuǵın sóz dizbegi. 2.Frazeologiyalıq dizbek»31.

Til iliminiń bir tarawı idiomatika bolıp, ol idiomalar, olardıń ózine tán ózgesheliklerin izertleydi. Idiomatika termini eki máni bildiredi, birinshiden til iliminiń bir tarawı, ekinshiden, sol tildegi idiomalar jıynaǵı.

Kópshilik jaǵdaylarda idiomalar haqqında anıqlama, túsinik berilip, mısallar arqalı tallaw jasalǵanda, mısallarǵa naqıl-maqal yamasa frazeologizmler, aforizm yamasa alǵısǵarǵıs sózleri hám t.b. turaqlasqan birliklerdiń aralasıp beriliw jaǵdayları ushırasadı. Bul usı turaqlı birliklerdiń jeke ózine tán ayrıqshalıqlarınıń tolıq, anıq, úzil-kesil ajıratıp alınbaǵanlıǵın, kópshilik tárepinen tán alınǵan birdey pikirlerdiń tolıq qáliplesip bolmaǵanlıǵın kórsetedi.

Usınday jaǵdaylardan kelip shıǵıp, G.Rwzieva idiomalar haqqında alımlar hám izertlewshilerdiń hár qıylı pikirle-

30Axmetov S., Bahadırova S. Folklorlıq terminlerdiń qısqasha sózligi.− Nókis: «Bilim», 1992, 39-40-betler.

31Bekbergenov A., Paxratdinov Q. Til bilimi terminleri sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1997, 36-bet.

34

rin, kózqarasların keltiredi, 9 ilimpazdıń pikirin salıstırıp kórsetedi. Ol bılay dep jazadı: «Idioma (grekshe idios –

«óz», «ózine tán») – idioma (sóylew oborotı)n bildiretuǵın lingvistikalıq atama bolıp, ol bir pútin túrinde qollanıladı hám óziniń keyingi bóliniwine jáne óz ishindegi komponentleri orınlarınıń qayta ózgertiliwine jol qoymaydı».

Izertlewshi usı anıqlamalar menen bir qatarda basqa da ilimpazlardıń idioma haqqındaǵı pikir hám kózqaraslarına sholıw beredi, olardıń tiykarǵı juwmaqların kórsetedi. Avtor idiomalardı atlıqlı (substantiv), feyilli, atributiv, ráwishli, modallı, tańlaq sózli idiomalar dep bóledi, son- day-aq, basqa da toparlarda qarastıradı. Izertlewshi bılay dep jazadı: «Idioma qáliplesiwiniń ulıwmalılıq nızamlılıqları joq. Hár qanday idiomalardıń payda bolıw proсesi tosın jaǵdaylar shınjırı esaplanadı. Sonıń menen birge, derlik hár qanday jaǵdayda, bul proсess ayrıqsha áhmiyetke iye boladı»32.

Kópshilik jaǵdaylarda izertlewshiler idiomanı frazeologizmniń bir túri dep esaplaydı, frazeologiyalıq sintez degen de termindi paydalanadı yamasa frazeologiyalıq ótlesiw menen baylanıstıradı. Kópshilik idiomalardıń kelip shıǵıw tariyxı bar, olar belgili bir tariyxıy dáwirlerde ónimli qollanılıwda bolǵan zat, predmetlerge, sol dáwirlerde ámel etken úrp-ádet, dástúrlerge, belgili bir waqıyalarǵa yamasa jeke adamlarǵa hám t.b. barıp ushlasadı. Olar dáslep usı tiykarda qáliplesip keyin awıspalı mánige ótip ketedi. Idiomalar basqa tilge sózbe-sóz awdarmalanbaydı, onday jaǵdayda kútilgen máni shıqpaydı yamasa mánisi ózgerip ketedi. Joqarıdaǵı pikirlerge tiykarlansaq, idiomalar basqa da turaqlı birlikler sıyaqlı az sózli, tereń mánili, astarlı, obrazlı, ózine tán qurılıslıq ózgesheliklerine iye bolıp keledi. S.Shınnazarova bunday birlikler haqqında bılay dep jazadı:

32 Rwzieva G.X.Filolog talabalarga chet tilini wqitishda lingvistik kompetenсiyani shakllantirish (ingliz tili idiomalari misolida). Pedagogika fanlari bwyicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertaсiya. –Toshkent: 2022, 44-50, 54-betler.

35

«Kók ǵarǵaday kórinbew – adamlardıń kóp waqıtqa shekem duslaspawı, kórispewi. Tiykarınan, ǵarǵa qara túsli qus bolıp, kók ǵarǵa ulıwma ushıraspaydı. Bul frazeologizm de ótkir emo- сionallıq-ekspressivlik mánige iye.

Qolına ǵarǵa tıshıw – puldan, ǵárejetten tarıǵıp, qıynalıp júrgen adamnıń bir kúni qolına mol pul túsedi degen úmiti. Bul frazeologizmde de xalqımızdıń «adamnıń qolına yaki tóbesine ǵarǵa saralasa, bul mol aqshaǵa iye boladı» degen ırımǵa isenimi kórinedi yaǵnıy bunnan adamlardıń haywanlardı, quslardı kiyeli nárseler sıpatında qaraw sıyaqlı ertedegi miflik uǵımı seziledi»33. Degen menen, idiomalar frazeologizmniń bir túri me yamasa turaqlı birliklerdiń basqa túri – máselen, aforizm yamasa naqıl-maqalǵa qatnaslı ma, usı sıyaqlı máselelerdi tereń teoriyalıq baǵdarda sáykes usıllar tiykarında izertlew júrgiziw arqalı anıqlaw hám oǵan ilimiy kózqarastan baha beriw zárúr. Sonlıqtan olardı monografiyalıq baǵdarda arnawlı izertlew tiyis. Qaraqalpaq til biliminde idiomalar arnawlı túrde úyrenilmedi.

Solay etip, naqıl-maqallar menen idiomalardı ulıwmalastıratuǵın belgileri – turaqlı birlik ekenligi, tilde tayar qollanılıwı, ózine tán qurılısqa iye ekenligi, astarlı, tereń mánililigi sıyaqlı belgiler esaplanadı. Til birligi sıpatında idioma turaqlasqan leksikagrammatikalıq qurılısına iye bolıp, sóz dizbegi, jay gáp yamasa qospa gáp túrinde kelip, jeke semantikalıq strukturası arqalı komponentleriniń mánilerinen ǵárezsiz, ózgeshe, basqa, astarlı máni bildiretuǵın, mánileri tek ǵana sol millettiń wákillerine tolıq túsinikli bolǵan, basqa tilge sózbe-sóz awdarmalawǵa kelmeytuǵın, ayırım jaǵdaylarda tildiń qáliplesken nızamlılıqlarınan shıǵıw jaǵdaylarına iye bolǵan turaqlı birliktiń bir túri esaplanadı.

33Shınnazarova S. Tilimizdegi qus atamalarına baylanıslı ayırım frazeologizmler

//Qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń aktual máseleleri. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2011, 94-bet.

36

1.2.4. Aytıslar hám naqıl-maqallar

Aytıslar hám olardıń quramındaǵı naqıl-maqallar − ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdıratuǵın máselelerdiń biri. Aytısıwshı táreplerdiń sózge sheberligi, sheshenligi, tabannan oylap tabatuǵın tapqırlıǵı arqalı dóregen kórkem poetikalıq qatarlar naqıl-maqallarǵa aynalǵan ba yamasa naqıl-maqallardı tayın túrinde sóylewde tásirlilik, ótkirlik beriw ushın aytıwshı tárepler paydalanǵan ba degen másele óz ilimiy sheshimin talap etedi.

Ayırım naqıl-maqallar folklordıń basqa da kópshilik janrlarına qatnaslı bolıp keledi. Olar naqıl-maqallarda da berilgen, sonıń menen birge, basqa da janrları, sonıń ishinde, kishi janrları esaplanǵan shıǵarmalar tilinen de orın alǵan. Bul jerde bir pikirdi bildirmekshimiz, naqıl-maqal- lar bárqulla ónimli qollanılıwda boladı, bul olardıń jeke birlik sıpatındaǵı xarakterine baylanıslı, ulıwma, olar sóylewdiń barlıq formalarında júdá ónimli paydalanıladı, rásmiy is qaǵazları stilinen basqa barlıq stillerdiń leksikasınan orın aladı.

Bul jerde másele: naqıl-maqallar aytıstıń quramına ótken be yamasa aytıstaǵı birlikler waqıttıń ótiwi menen naqılmaqalǵa aynalǵan ba? Mine usı másele ayrıqsha qızıǵıwshılıq payda etedi hám izertlewlerdi talap etedi. Bul jaǵday basqa da janrlarda ushırasadı. Mısalı:

Naqıl-maqallar:

Attan attıń nesi kem, Ózi tarlan kók bolsa, Erden erdiń nesi kem,

Wádesine berk bolsa. (93-bet)

Attan attıń nesi artıq, Ózi tarlan kók bolsa,

Torsıldaq paqır ne qılsın, Jigittiń júregi joq bolsa. (207-bet)*

37

Aytıslar:

Bir qız úyine qıdırıp kelgen jigitler shaydı jańa isheyin dep atırǵanda olardı sınaw ushın bildirmey ottıń qozına balıqtıń torsıldaǵın salıp jiberedi. Torsıldaq qattı ses penei «pańq» etedi. Abaysız otırǵan jigittiń birewi qorqqanınan shalqasına taslaydı. Ekinshisiniń de qattı qorqqanınan kózi alarıp ketedi. Keyin eki jigit qızǵa qarap:

−Bul ne bále, ne boldı? − dep soraptı. Sonda qız:

−Attan-attıń nesi artıq, Ózi

tarlan kók bolsa? Torsıldaq paqır ne qılsın,

Jigittiń júregi joq bolsa? − dep, eki jigitti juwaptan jeńip qoyadı»34. Solay etip, aytıslar hám naqıl-maqallardıń tillik qurılısında birdey

paremiyalar ushırasadı.

1.2.5.Sheshenlik sózler hám naqıl-maqallar

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları menen tıǵız baylanısıp ketken folklordıń jáne bir janrı – sheshenlik sózleri bolıp esaplanadı. Naqılmaqallar arasında jiyi qollanılıp ketken bunday sheshenlik sózleri xalıq turmısında oǵada áhmiyetli rol atqarǵan tariyxıy adamlar hám olardıń islegen isleri menen baylanıslı. Bunda ásirese, olardıń sózge sheshenligi, jaǵdayǵa sáykes dárhal tabannan oylap tabatuǵın tapqırlıǵı, tosınnan aytıp salatuǵın, qarsı táreptiń juwap tawıp aytıwına hesh múmkinshilik qaldırmaytuǵın, tereń mazmunlı juwap sózleri, máselege tez, anıq, úzil-kesil, ekinshi qaytara qaytpaytuǵın etip sheshim beretuǵın, juwmaq jasap, shek qoyıp taslaytuǵın juwmaqlanǵan oy-pikirleri tiykarǵı orında turadı. Tariyxta jasap ótken tili ótkir, sózge sheber bunday adamlardıń ismleri menen baylanıslı dóregen sheshenlik sózleri ásirlerden ásirlerge ótip búgingi kúnge shekem jetip kelgen.

34 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 291-bet.

38

Qaraqalpaq folklorında olarǵa bılayınsha baha beriledi: «Sheshenlik sózler. Xalqımızdıń mádeniy-psixologiyalıq, turmıslıq kelbetin belgileytuǵın ózgeshelikleriniń biri bizge shekem jetip kelgen sheshenlik sózleri arqalı kórinedi. Haqıyqatında da, atababalarımızdıń jasap ótken turmıs ortalıǵında sózge sheshen, házirjuwap, oylaw, pikirlew qábileti ayrıqsha adamlar bolǵan. Xalıq olardıń aytqan sózlerin úlgi tutıp, áwladtan-áwladqa miyras sıpatında ótkerip kelgen. Máselen, waqtında sheshenligi menen belgili bolǵan Asan qayǵı, Jiyrenshe, Móńke, Maman biy, Erejep tentek hám t.b. insanlardıń el-jurtqa tanımalı bolıwı olardıń sóz ónerindegi tapqırlıǵı menen túsindiriledi. Solay eken, sheshenlik sózler tikkeley tariyxıy tulǵalardıń atı menen baylanıslı bolıp, toqsan oydıń túyinin bir sóz benen sheshetuǵın sheberligin, dál máwritinde tawıp aytılǵan sózleriniń tiyimliligin, tásirsheńligin, ayırım dawlı, básekili mashqalalarǵa tórelik etiwdegi tapqırlıǵın, aqıllılıǵın, urıs-qaǵıs, daw-jánjel- lerdi saplastıratuǵın sóz qúdiretin bayan etetuǵın milliy oy-pikirdiń jemisi bolıp tabıladı. Sheshenlik sózler adamlarǵa kúshli estetikalıq tásir jasaydı, oy-óristi keńeytiwge, qanaatlanıwshılıq sezim-tuyǵıların qáliplestiriwge hám rawajlandırıwǵa xızmet etedi»35.

Xalıq sheshenlik sózlerine úlken qızıǵıwshılıq penen qaraydı, olardı aytıp izinde ájayıp, tań qaldırarlıq miyras qaldırǵan sheshenlerin ayrıqsha húrmetke bóleydi, óz xalqınıń usınday kórkem sóz ónerine ózgeshe súyispenshilik sezimleri menen qatnas jasaydı. Sheshenlik sózlerine kópshilik ádebiyatshı ilimpazlar ayrıqsha qızıǵıwshılıq bildiredi. Olardan biri S.Bawatdinova bılay dep jazadı: «Sheshenlik sózler hár qanday folklorlıq janrlardan óziniń túpkilikli ózgeshelikleri menen ayrılıp turadı. Onıń mazmunı, mánisi, sózdiń salmaǵı, ótkirligi, awıspalı mánilerde qollanılıwı, kórkemligi hám t.b. belgileri sheshenlik sózlerdiń ayırmashılıǵın belgileydi. Ekinshi bir belgisi kópshilik sheshenlik sózlerdiń óz avtorları, iyeleri bar. Atqarıwshıları – pútkil xalıq massası. Qaraqalpaq xalqınıń ishinde sheshenlik sózler

35 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 9-bet.

39

aytıw, onı dóretiw, tarqatıw – atadan-balaǵa, áwladtan áwladqa shınjırma-shınjır ótip kiyatırǵan ullı dástúrlerdiń biri. Xiywa xanı dáwirinde qaraqalpaq awıllarına salıq jıynawshılar kelip, salıǵın jıynap atırǵan. Bir awıldıń biyi awıllasları yaǵnıy qaramaǵındaǵı adamlar bul salıqtı tóleytuǵın jaǵdayı joq bolǵanlıqtan uwayımlap, salıq jıynawshını sırttan baqlap bir-eki kún júripti. Qarasa qońsı awıllas bir biy salıq jıynawshıǵa óziniń salıǵın azaytıw maqsetinde paraǵa ingen (túyeniń nasharı) berip atırǵanın sezip qaladı. Dárriw bul da úyinen bir iyneni alıp kelip Xiywadan kelgen salıq jıynawshınıń jaǵasına ildiredi. Hayran qalǵan salıq jıynawshı: − Bul ne? – deydi. Sonda biy: − Ingen de niyaz, iyne de niyaz, − dep sózden utıptı. («Niyaz» sózi sawǵa mánisinde paydalanılǵan)»36.

Bul oy-pikirlerdiń bári de qaraqalpaq xalqınıń ullı xalıq ekenligin dálilleydi. Kerek jerinde batırlıǵı, kerek jerinde tapqırlıǵı, kerek jerinde sheshenligi menen sózdi, tildi qúdiretli qural etip, jan shıǵarmay, qan shıǵarmay, bas panalap, jan sawǵalap, talay mártlik kórsetip, óz xalqın, óz áwlad-urpaqların aman saqlap ǵana qalmay, xalıqtıń yadınan máńgi óshpeytuǵın usınday sheshenlik sózlerin miyras etip qaldırǵan. Sheshenlik sózlerde xalıq qaharmanlarınıń úlgili isleri, xalıq ushın islegen erlikleri, mártlikleri olardıń sózge sheberligi, óz sózin, óz tilin qılıshtay keskir qural etip sheshiwi qıyın túyindi ańsat sheshken qúdiretli kúshi kórkem sáwlelenedi. Xalıq arasınan shıqqan sóz sheberleriniń ómir, turmıs haqqındaǵı tereń filosofiyalıq oy-pikirleri, danalıǵı, «qol menen baylaǵandı tis penen sheshken» tapqırlıǵı olardan qalǵan sheshenlik sózlerge kóship, bunday túrli «tar jol, tayǵaq keshiw»de jol tapqan aqıllılıǵı, danıshpanlıǵı keleshek áwladlarına aqıl-násiyat, sóz óneri sıpatında neshshe ásirler dawamında xızmet etip kiyatır. Ápiwayı, xalıqqa júdá tanıs, túsinikli sózler menen-aq, tereń máni ańlatqan sheshen-

36 Bawatdinova S.Sheshenlik sózler hám sheshenlik óneri. // Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berilgeniniń 26 jıllıǵı múnásibeti menen ótkerilgen «Ana tilimiz: keshe, búgin hám erteń» atamasındaǵı ilimiy-ámeliy konferenсiyası materialları (28-noyabr 2015-jıl). – Nókis: Ájiniyaz atındaǵı NMPI 2015, 97-bet.

40