Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

millettiń mádeniy hám ruwxıy dúnyasınıń ajıralmas bólegi ekenligi dálil talap etpeytuǵın haqıyqat. Aytqanday, usı qatlam leksikası jámiyettiń óz aldına bólek shegaralanǵan bir toparı ushın xızmet etetuǵın qubılıs bolmastan, al usı tilde sóylesiwshilerdiń ulıwmalıq múlki, yaǵnıy ulıwma xalıq múlki esaplanadı»362.

Ózbek naqıl-maqalların izertlegen ilimpaz B.Juraeva olardı bir neshe tematikalıq toparlarǵa bólip, olardıń bir toparın diniy túsinikler tiykarında qáliplesken naqıl-maqal- larǵa ajıratadı:

«3. Diniy túsinikler sheńberinde qáliplesken naqıllar. Bunday naqıllardıń tiykarları úshke bólindi:

3.1.Diniy máresimler. Hayttan keyin arafa. Bul naqıl waqtınan ótkerip, yaǵnıy keshiktirilip orınlanǵan isti ma- zaq-masqara qılıw, sın taǵıw maqsetinde aytıladı.

3.2.Diniy atamalar. Otız kún Orazanıń bir kún hayıtı bar. Naqılda sabır-taqattıń keyni bárqulla qayırlı boladı degen ideya alǵa súrilgen.

3.3.Diniy adamlardıń ismi. Eshek Mákkege barıp Hajı bolmas. Ómirde sonday adamlar bar, olardıń tek súwreti ǵana adamǵa uqsaydı, kewlinde bolsa insanıylıqtan hesh nárse de joq. Bul naqılda xalıq mine usınday topardaǵı adamlardı qaralap atır, óytkeni,

bunday adamlar kóplegen jaqsı ámellerdi orınlasa da shaytanlıq illetlerden awlaq bolmaydı»363. Bunday topardaǵı naqıl-maqallar qaraqalpaq tili paremiyaları quramında da ushırasadı.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik qorında diniy mánige iye leksikalıq birlikler belgili bir topardı quraydı. Bunday atamalarǵa iyman, namaz, shayıq, mashayıq, payǵambar, perishte, áwliye, dozaq, jánnet, dáw, dárwish, mámelek, shaytan, jin, qiyamet hám t.b. sıyaqlı sózler kiredi. Usı mánidegi atamalardan

362Umarxwjaev M.Wzbek tilining diniy atamalari luǵati qachon tuziladi? https://e- adabiyot.uz/.; Umarxwjaev M.E.Diniy atamalar va iboralar : [Tekst] : ommabop qisqacha izohli luǵat / a. – Toshkent: Ǵafur Ǵulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2016. − 219 s.

363Jwraeva B.M. Wzbek xalq maqollari shakllanishining lingvistik asoslari va pragmatik xususiyatlari. Filol. fanl.dokt. (DSs) diss. avtoreferati. – Samarqand, 2019, 23-bet.

361

naqıl-maqallar tiliniń sózlik qorında tómendegi birlikler qollanıladı:

Áwliyeni tanıydı kózli kisi, Bazarǵa qatnaydı bózli kisi. (92-bet) Bilgeniń qaysı,

Bilmegenińdi keshirmeseń?

Áwliyeshiligiń qaysı,

Janǵan ottı óshirmeseń? (11-bet)

Úlken áwliye keshirimli bolar. (143-bet)

Áwliyeniń azǵanınan qorq. (154-bet) Tuqım seppey, daqıl bolmas,

Áwliyeden baqıl bolmas.

Sebep penen sherik bolar,

Aytısa júre moyın ortaq bolar. (159-bet)

Qaraqalpaq tilindegi áwliye sózi eki túrli máni ańlatadı. Ol sózliklerde tómendegishe túsindiriledi: «Áwliye at. 1.Ólilerdi jerleytuǵın, kómetuǵın jer, qúdiretli mákan, orın, mazar, qábir. Kóp qıynalıp atańdı, Áwliyege qoydırdıń («Qırq qız»). 2. Bilgish, dana kózi ashıq.

Áwliyedey kel. Húrmetli, izzetli, kópti kórgen, jası úlken.

– Áwliydey qaynaǵamnıń atın aytıp salıppan ǵoy, ańqaw basım… (K.Sultanov)»364;

«Áwliye [˂ʻawliya «Kiyeli adam, ǵamqorshı, payǵambar»] –

1)dana, bilgish, kózi ashıq, wáliy; 2) ólilerdi jerleytuǵın, kómetuǵın jer, qábir, mazar»365. Bul paremiyalarda dana, bilgish, kózi ashıq, wáliy degen mánilerdi bildiredi degen pikirdemiz.

Diniy atamalar menen kelgen naqıl-maqallardıń bir neshe variantları ushırasadı. Mısalı:

Áwliye, áwliye emes, may áwliye,

Maysız jarılqaydı qay áwliye? (169-bet)

362

Áwliye, áwliye, may áwliye,

Maysız shıraq jandırǵan qay áwliye? (169-bet) Qaysı áwliye qız shıǵarıp beredi,

Batpanǵa bermey jarımǵa júredi. (154-bet)

«Júyeli sózler»de qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń kópshiliginiń kelip shıǵıw, payda bolıw derekleri, sebepleri ushırasadı. Bul maqaldıń kelip shıǵıwı mınaday:

«Áwliyeniń bári bir áwliye»

Ómirbek óleyin dep atırsa, jaqın-juwıqları kelip, basında otırıp:

−Ómirbekjan, jaman aytpay jaqsı joq, awırıw bar jerde qáter bar degen, olay-bılay bolıp ketken kúnińde, adamnıń bir kewilge alǵan niyeti boladı ǵoy, qaysı áwliyege qoyayıq? – dep soraptı.

−Áwliyeniń bári áwliye ǵoy, ólgennen keyin qaysısında

jatqanda ne? Qaysı áwliye maǵan qızın berer deyseń? – depti

Ómirbek»366. Bul maqalda áwliye sózi qoyımshılıq, qábiristan mánisinde keledi.

Usı orında qaraqalpaq folklorınıń basqa da janrları tilinde áwliye diniy atamasınıń qollanılıwına da toqtap ótpekshimiz. Olardan termelerde kózi ashıq, wáliy bolıw ushın áwliyege káramat kerek degen máni ańlatılsa, tolǵawlarda, máselen, «Meniń atım Súyindik» tolǵawında bılay qollanıladı:

Áwliye boldıń, ne boldıń, Káramatıń bolmasa? Sıpayı boldın, ne boldıń,

Saltanatıń bolmasa? (224-bet)

Ullı-kishi áwliye,

Xalqıńa qulaq salmadıń. (257-bet)

Bunda xalıqtıń ishinen shıqqan aqıllı, aldın boljap biletuǵın, kóregen, dana, danıshpan, wáliy degen mánilerde qolla-

366 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 396-bet.

363

nılǵan. Al, «Háyyiwler»de pir sózi menen juplasıp, jup sóz túrinde keledi:

Háyyiw, háyyiw, hál bolǵay, Balam meniń bay bolǵay, Áwliye-pirler qollaǵay,

Az dáwletim mol bolǵay! (457-bet)

«Darım»larda, atap aytqanda «Qamshılaw darımı»nda ushırasadı:

Áwelha Haqtan sorayın,

Áwliyelerden sorayın, Árwaqlardı tıńlayın, Árwaqtıń sózi − aq sóz, Áwliyeniń sózi − haq sóz, Kiye sózin aytıp tur, Ketiwińdi aytıp tur,

Keter bolsań, ket te ket. (481-bet)

Qanday da bir nársege baylanıslı onıń áwliyesi degende eń jaqsısı, úlkeni, zorı, kúshlisi degen máni bildiriledi. Awızeki sóylewde usı awıspalı mánidegi áwliyesi degen sózge mániles kókesi degen birlik te jeke kelip jáne kókesin kóriw frazeologizmi quramında qollanıladı.

«Juwap aytıslar»dan mına qatarlarda ushırasadı:

«Úmitxan degen ataǵı shıqqan juwabıy qız benen aytısıw ushın Ábdikerim degen juwabıy jigit qızdıń úyine izlep baradı. Jigit qız benen amanlıq-esenlik sorasıp alǵannan keyin qız benen bılay aytısadı:

J i gi t:

− Awılımız, qarındasım, sıbaylas, Qurbıqurdaslardı shaqır, ırzalas, Ábdikerim qayqı kelip úyińe, Juwap bilseń, biziń menen hal soras.

364

Q ı z:

− Shawqımnıń áwliyesi bazarda boladı, Tınıshlıqtıń bári mazarda boladı, Qayqıman dep onsha shawqım salasań,

Sendey qayqılar eshek arbada da boladı. (290-bet)

Al, áwliye ekenseń degende bir nárseni islewge baylanıslı, qanday da bir zárúr is-háreketti orınlawda hesh nárse qolıńnan kelmeydi, isley almaysań degen awıspalı máni ańlatıladı. Ol shayırlar aytısında, sonıń ishinde, «Sadıq shayırdıń Raxmanbergenge juwabı»nda bılay berilgen:

Alıp qashqan Dilim yarın sol aqsham, Jete almaysań endi quwıp at shapsań, Áwliye ekenseń, sol qızdı tapsań, Qálpedey alańlap júrgen usaysań. (372-bet)

Bunda sol qızdı taba almaysań degen keskin isenimli túrde aytılǵan pikir bildiriledi.

Diniy bilim iyeleri, diniy táliymat penen shuǵıllanatuǵın adamlar, dindi úgit-násiyat qılıwshılar toparı qaraqalpaq paremiyaları tilinen tómendegishe orın alǵan:

Mıń payǵambardan bir quda,

Mıń suwpıdan bir iyshan artıq. (154-bet)

Alıstaǵı áwliyeden,

Jaqındaǵı mashayıq artıq. (94-bet) Ulamadan insap ketse, Ózinshe hesh gúnası joq, Dúnyadaǵı qımbat nárse,

Bir kewildiń bahası joq. (34-bet) Qańlıdan ul tuwılsa − ulama bolar,

Ulama bolmasa da, ulamalıq qonar. (31-bet) Nannıń uwaǵınan qorq,

Ulamanıń urpaǵınan qorq. (68-bet) Shapan kiygen menen, shayıq bolmas,

Salǵa mingen menen, qayıq bolmas. (101-bet)

365

Diywana tentirese,

Shayıq el aralaydı. (102-bet)

Pir de óz jolına,

Múriyd te óz jolına. (106-bet)

Suwpı piyaz jemes,

Tapsa, qabıǵın da qoymas. (78-bet)

Ayırım sózliklerge tiykarlanıp bul atamalardıń mánilerine túsinik beremiz:

«Shayıq at. din.s. 1.Joqarǵı musılman ruwxaniylarınıń wákili. Qazı qallash shayıqquw islam, nahin izzeti – ikram. (Berdaq). Miyrimsiz shayıqlar sonda bar eken. (Berdaq). 2.Áwliye mazar hám taǵı sonday basqa da orınlardaǵı ziyaratshılardıń sadaqaların qabıl etiwshi, shıyıqshı. Ashılǵan kózlerden qashqan shayıqlar, Otqa topıraq shashıp jawıp shapanın (I.Yusupov)»367. Al, usı sózge seslik tárepinen júdá uqsas bolǵan birlik: «Shayqı at. din s. Sharapatı tiyetuǵın diywana»368. «Mashayıq − arab sózi, perishte, oqımıslı, qartayǵan adam (Alıstaǵı áwliyeden jaqındaǵı mashayıq artıq. Dolıdan mashayıq qashıptı)»369. «Ulama at. din.s. Din iyeleriniń eń sawatlı, bilimli, molla, alım adam. Qosıq penen sazdı ulama hám shayıqlar namaqul kóredi. (K.Sultanov)»370. «Pir [˂piyr

«qartayǵan, ǵarrı; ónermentler basshısı»] – qollap-qorǵawshı ruwx, sıyınıwshı, tabınıwshı árwaq; qollawshı, járdemshi»;

«payǵambar [˂ peyǵambar «xabar beriwshi, aldın burın xabar keltiriwshi»] – 1) diniy túsinik boyınsha, Allanıń dinin, wásiyatın xalıqqa tarqatıwshı elshi, áwliyelerdiń eń úlkeni; 2) dana, bilgish, wáliy». Iyshan [˂ishan «olar»] – din basshılarınıń biri, ruwxanıy; diniy ataq»371. Murid − Jaratqanǵa iyman keltirip, onı razı qılıwshı, suwpı − oǵan qol bergen

«Qaraqalpaqstan», 1992, 495-bet.

369Sáruarqızı B. https://multiurok.ru/files/soztanym-da-sozdier-mag-ynasy.html.

370Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi Tórt tomlıq 4-tom O−Ya. – Nókis: «Qaraqalpaqstan»,1992,381-bet.

371Paxratdinov Q.,Ótemisov A.Qaraqalpaq tilindegi shıǵısı parsısha sózler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2017, 16-bet.

366

adam. Bul atamalar menen kelgen paremiyalardıń hár biri ózine tán tereń mazmunǵa iye, máselen, olarda áwliye hám mashayıq sózleri olardı sıpatlawshı antonimleri arqalı bilimi, danalıǵı, kóregenligi, kózi ashıqlıǵı, wáliyligi jaǵınan salıstırılıp kórsetiledi yamasa ulamanıń xalıq arasında káramatlı, qásiyetli dep qabıl etiliwi ayrıqsha sıy-húrmet penen qaralıwı túsiniledi t.b. Usı ulama, shayıq, pir, múrid, suwpı, payǵambar, quda, áwliye, mashayıq diniy túsinik atamaları arqalı dinge kózqarasları, diniy sana sezim kórinisleri, túsinikleri sáwlelenedi. Ekinshiden, olar naqıl-maqaldıń tillik qurılısında kelip, bir tutas paremiyalıq mazmun ańlatadı.

Bul paremiyalar usı dinge qatnaslı adamlar hám olardıń ayrıqsha qásiyetleri, pazıyletleri, din, ilim, hikmette artıqmashlıǵı, sonıń menen birge olardıń jeke adam sıpatındaǵı xarakter, minezqulqı, túsinik, is-háreketlerinde júz bergen unamlı hám unamsız jaǵdaylarǵa baylanıslı dóregen bolıp, keyin awıspalı, astarlı mánige ótip ekinshi bir jaǵdaylarǵa sáykes tásirsheńlik, obrazlılıq payda etiw ushın, aytılıp atırǵan oy-pikirdiń bántin basıw, onı tastıyıqlaw sıyaqlı maqsetlerde qollanıladı.

Musılman xalıqları diniy úrp-ádetleriniń biri – oraza tutıw hám Qurban hayt bayramı. «Oraza [˂ ruwze «oraza, kúndizgi is»] – 1) musılmanlardıń ramazan ayında bir ay dawamında tań atqannan kún batqanǵa deyin as-suw ishpey júriw úrp-ádeti; islamda bes parızdıń biri; 2) Ramazan ayı»372. Oraza tutıw hár qıylı máwsimlerge tuwra kelip qaladı, onıń belgilengen talapları, tártipleri bar, geyde olar ayırım adamlar ushın qıyınshılıqlardı payda etiwi, máselen, adamnıń azıp qalıwı múmkin, sonday-aq, sabır-taqatlılıqtıń jaqsı bir nátiyjesi bolatuǵınlıǵı sóz etiledi. Mısalı:

Orazanıń onı qaldı, Kempirlerdiń kóni qaldı. (94-bet) Otız kún orazanıń bir haytı bar,

Hár bir jaqsılıqtıń bir qaytımı bar. (110-bet)

372 Paxratdinov Q., Ótemisov A.Qaraqalpaq tilindegi shıǵısı parsısha sózler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2017, 24-25-betler.

367

Solay etip, qaraqalpaq tiliniń paremiologiyalıq qorında bunday diniy túsiniklerge baylanıslı atamalar belgili bir topardı quraydı. Olar túrli mazmundı bildiredi. Mısalı:

Jamannıń isi minnetti, Jaqsınıń isi jánnetti. (54-bet)

Kúyewdi payǵambar hám sıylaǵan. (144-bet)

Payǵambardı bilmese,

Sahabadan túsinigi joq. (102-bet)

Altın kórse perishte joldan shıǵar. (70-bet)

Bunday paremiyalar arasında mazmunlıq jaqınlıq seziledi:

1.Paydasız perishteden tanıs dáw jaqsı. (106-bet) Mıń payǵambardan bir quda,

Mıń suwpıdan bir iyshan artıq. (154-bet)

Alıstaǵı áwliyeden,

Jaqındaǵı mashayıq artıq. (94-bet)

2.Ózi bolǵan payǵambar. (70-bet)

Ózi bolǵan Baymurat.

Ayırım paremiyalar naqıl-maqallar menen óz ara mániles bolıp kelse, geyparaları folklordıń basqa janrlarına kiretuǵın shıǵarmalardaǵı variantlarına iye bolıp keledi. Mısalı:

Naqıl-maqallarda:

Qıyanatshınıń kózi qıyıqta, Zıyaratshınıń kózi shıyıqta. Qasqırdı qaydan bileyin, Jolbarıstıń kúshi ıyıqta. (90-bet)

Termelerde:

Qıyanatshınıń kózi qıyıqta,

Zıyaratshınıń kózi shıyıqta,

368

Qasqırdıń sırın bilmedim, Jolbarıstıń kúshi ıyıqta. (234-bet)

Naqıl-maqallardıń bir qansha pragmatikalıq xızmetleri bar bolıp, onda bilim beriwshilik, tárbiya beriwshilik, saqlandırıw, eskertiw, aqıl-násiyat beriw sıyaqlı xızmetler orın alǵan. Bul xızmetler diniy túsinikler, diniy atamalar arqalı qáliplesken paremiyalarda da tolıq saqlanıp, úlken áhmiyetke iye bolıp keledi. Mısalı:

Qartayǵanda saz úyrenip, Qıyamette sherteseń be? (177-bet)

Xoja menen xoja Mekkede tabısar. (153-bet)

Suwpınıń qosbawınday sholtańlama. (70-bet)

Iymansızdıń malı,

Iyshansızǵa buyırar. (109-bet) Qırıqqa shıqqan qatınnıń, Qıysalaqlap turǵanı,

Payǵambardıń ǵarǵap, Qudaydıń belli urǵanı. (21-bet)

Quday ǵarǵaǵandı payǵambar hasası menen túrtedi.

Birinshi maqalda hár bir nárseni óz waqtında, máwriti kelgen payıtta islew kerekligi, ekinshisinde bir-birine kásibi, maqseti, oypikirleri, is-háreketleri jaǵınan uqsas adamlardıń bir orında, bir jaǵdayda tabısıwı, dinge qatnası bar ayırım adamlardıń unamsız qılıqları, is-háreketleri, hár bir adamnıń is-háreketine jarasa juwap alatuǵını diniy atamalardıń naqıl-maqal quramına eniwi arqalı sheberlik penen berilgen bolsa, sońǵı mısalda ayırım hayal-qızlarǵa tán jeńil minez-qulıq belgileri kórsetilip, musılman xalıqları ushın qádirli esaplanǵan ar-namıs, uyat, iybe hám onı saqlaw shárt ekenligi násiyat etiledi, ulıwma, ádep-ikramsızlıq is-háre- ketler usı diniy atamalardıń qollanılıwı arqalı keskin qaralanadı.

Peri túsinigi hám usı tiykarda awıspalı mánidegi periyzat birlikleri qollanıladı. Mısalı:

369

Periniń ózi sulıw, Qurbaqanıń kózi sulıw. (62-bet)

Bóri bar jerde peri júrmes. (91-bet) Biyik-biyik taw bolsa hám Jılǵasında jol bolar,

Hasılzada bek bolsa hám Periyzattıń qulı bolar. (122-bet)

Peri, periyzat, perishte sózleri ortasındaǵı mánilik baylanıslar tómendegishe:

«peri [˂páriy «gózzal hayal; jaqsılıq etiwshi ruwx»] – 1) diniy isenim boyınsha boyınsha aspanda, suw ishinde tirishilik etetuǵın ápsanalı obraz; gózzallıq simvolı; 2) sulıw, gózzal, arıw.

periyzat [˂páriyzad «periden tuwılǵan»] – sulıw, gózzal, janan. perishte [˂fereshte «peri, húr»] – 1) quday hámirin orınlawshı,

adamlardıń islegen sawap hám gúnaların esaplawshı; 2) hadal, haq; 3) sulıw, periy, húr»373. Keltirilgen paremiyalardıń birinshisinde sulıw hayal-qız degen mánide kelip – hár bir nárseniń ózine jarasa sulıwlıǵı, jeke ózinsheligi, qanday da bir tárepten ayrıqshalıǵı boladı degen mazmun peri menen qurbaqadaǵı belgilerdi salıstırıw arqalı kórsetiledi; ekinshisinde ápsanalıq obraz mánisinde kelgen degen pikirdemiz, bunda periniń ózine tán jeke qásiyeti, onıń názik, sıyqırlı, káramatlı tárepleri, oǵan ılayıq júretuǵın jerleri, bolatuǵın orınları haqqında túsinik alıwǵa boladı, bunnan bir nárse menen ekinshisiniń sáykes kelmeytuǵın yamasa ulıwma qarama-qarsı tárepleriniń bar bolatuǵınlıǵı kórsetiledi; al periyzat – peri sıyaqlı ayrıqsha sulıw hayal-qız mánisin bildirip, bunnan hár qanday er, azamattı óz sulıwlıǵı menen boysındıradı degen mazmun ańlasıladı. Diniy mazmundaǵı bul atamalar tuwra hám awıspalı mánide qollanıla kelip, paremiyanıń astarlı, awıspalı mánilerden dóreytuǵın obrazlı,

373 Paxratdinov Q., Ótemisov A.Qaraqalpaq tilindegi shıǵısı parsısha sózler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2017, 27-bet.

370