Добавил:
Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

.pdf
Скачиваний:
22
Добавлен:
20.01.2025
Размер:
2.1 Mб
Скачать

orınların paydalanıwı haqqında tolıq tariyxıy, etnografiyalıq derekler bolıp ta xızmet etedi. Bunday naqıl-maqal- lar xalıqtıń kórkem sóz óneriniń jemisi sıpatında astarlı, awıspalı mánilerdi ańlatıp, sóylewde oy-pikirdi dálillew, tastıyıqlaw xızmetinde ónimli paydalanıladı.

3.11. Úy tutınıw buyımları atamaları

Insannıń kúndelikli turmıs tirishiliginde áhmiyetli orın iyeleytuǵın buyımlarınıń biri – úy tutınıw buyımları. Olar túrli xızmet atqaradı, insannıń bir neshe zárúrliklerine muwapıq paydalanıladı. Úy tutınıw buyımları er adamlar hám hayal-qızlar tárepinen paydalanıladı.

Qaraqalpaq tilindegi úy tutınıw buyımların G.Dosjanova: «ıdıstabaq, kórpe-tósek, kestelew hám tigiw, mebel, tex- nika-quralları, jaqtılandırıw buyımları, jılıtıw hám salqınlatıw buyımları, gigienalıq buyımlar»313 dep ajıratadı.

Xalıqtıń kúndelikli turmısında júz bergen túrli jaǵdaylarǵa baylanıslı dóregen kópshilik naqıl-maqallardıń tilinen hár qıylı úy tutınıw buyımlarınıń atamaları orın alǵan. Olar bir tárepten, xalıqtıń jeke ózinsheligin ózi paydalanǵan buyımlardıń atamaları arqalı kórsetse, ekinshi tárepten, naqıldıń ózine tán konstrukсiyanı payda etiwinde, onıń poetikalıq qurılısında, mazmunlıq úylesim hám sáykes uyqaslardı dóretiwde júdá sheberlik penen paydalanıladı. Mısalı:

Qumǵan qonaq aldına jayǵasar. (120-bet) Suw gezeginen qalǵan,

On eki ay ash qalar, Digirman gezeginen qalǵan, Bir kún ash qalar. (159-bet)

Áńgime súymegen digirman qurar,

313 Dosjanova G. Qaraqalpaq tilinde úy buyımları atamalarınıń semantikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri. – Nókis: «Ilimpaz», 2021, 6-32-betler.

321

Qonaq súymegen balasın urar. (133-bet)

Sıpırasında bir shılım unı joq, Qızınıń atın

Maydabiyke qoyar. (117-bet)

Xalıq shayırı A. Dabılovtıń «Bahadır» dástanında onıń qaharmanı Shınargúldiń tilinen berilgen mınaday qatarlar bar:

«Mınaw turǵan shatpada, Uramda da, qapta da, Yarım batpan bolmasa, Batpan shıǵar dánim joq. Aqılım bar, pulım joq, Jarlılıqtan minim joq, Sıpıramda bolmasa,

Shanashımda unım joq»314.

Bunda xalıqtıń belgili bir dáwirlerde kúndelikli turmısında ónimli paydalanılǵan, ayırımları házir de qollanılatuǵın shatpa, ura, qap, batpan, pul, shanash birlikleri menen birge sıpıra sózi de qollanılǵan. Bul qatarlardan «Sıpıramda bolmasa, Shanashımda unım joq» birligi aforizmlerge aynalǵan.

Naqıl-maqallar tilinde úy tutınıw buyımları atamaları, joqarıda atap ótkenimizdey, onıń obrazlılıǵın, astarlı mánide keń turmıslıq túsiniklerdi, jaǵdaylardı ańlatıwdıń ózinshelik kórkemlewshi bir quralı esaplanadı. Mısalı:

Jaqsı jerge túsken kelin − kelin bolar, Jaman jerge túsken kelin,

Kelsap penen keli bolar. (49-bet)

«Qaraqalpaq xalqında gúbi, piskek sózleriniń qatnasında naqılmaqallar hám turaqlı sóz dizbekleri payda bolǵan: Erte jat ta, erte tur, Bir piskekti artıq ur. Gúbini mayǵa batırıw.

314 Dabılov A. Tańlamalı shıǵarmaları (Qosıqlar, poema, dástan). – Nókis: «Qaraqalpaqstan»,

2018, 98-bet.

322

Ayranday atlap, qımızday pisiw. Gúbisine qaray piskegi, murtına qaray iskegi».

«Keli-kelsap sóziniń qatnasında naqıl-maqallar hám turaqlı sóz dizbekleri payda bolǵan. Mısallar: Xan da bolsań, kelsaptı ákel. Keli túye almaǵan – úplewish, digirman tarta almaǵan – jelpiwish. Kelgenniń kelsabın, ketkenniń ketpenin. Keli de may, kelsap ta may. Janın kelige qamadı hám t.b»315.

«Keli de may, kelsap ta may» maqalınıń «Qazan da may, shómish te may, Bola berdi bir bılǵamay (117-bet) variantı da bar.

Ayırım úy tutınıw buyımlarınıń atamaları házirgi kózqarastan gónergen sózlerdiń qatarına kiredi. Olar naqılmaqallardıń komponentlik qurılısında da ónimli ushırasadı. Máselen, sandıq, gebeje, sabayaq, qarshın úy tutınıw buyımları paydalanıwdan shıǵıp qalǵan. Bunda olardıń geyparaları qaraqalpaq tilinde búgingi sóylewshiler menen tıńlawshılar ushın mánisi jaǵınan túsiniksiz bolıwı múmkin. Biraq, naqıl-maqaldıń ózi usı komponentlik qurılısın buzbay qollanıla beredi hám naqıl-maqaldan kelip shıǵatuǵın astarlı máni túsinikli boladı. Mısalı:

Kelin kelse ayday, Qas, kirpigi jayday,

Qarshınında bir zatı joq,

Ne qılıp keldi eken uyalmay?! (920-bet)

Qımız ıdıstı saba deydi, Háddinen asqanǵa toba deydi. (94-bet) Sabasına qaray piskegi,

Murtına qaray iskegi. (168-bet)

«Saba – jılqınıń terisinen islengen qımız ashıtatuǵın ıdıs, qalta. Mısalı:

Jarılǵanda sharwalardıń sabası,

Qulaǵına jetti xalıqtıń nalası («Qanshayım»).

315 Dosjanova G. Qaraqalpaq tilinde úy buyımları atamalarınıń semantikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri. – Nókis: «Ilimpaz», 2021,10-11-betler.

323

Torsıq – qımız quyıw ushın teriden islengen ıdıs, qalta. Q.Ayımbetov óziniń miynetlerinde torsıq eshkiniń terisinen islenip, oǵan ashıǵan qatıq quyıp qoyıw ushın arnalǵan qoyshılardıń buyımı ekenligin jazǵan.

Jaman atqa jal pitse, Janına torsıq baylatpas. Jaman erge mal pitse,

Janına qońsı qondırmas (Qaraqalpaq naqıl-maqalı). Belinde torsıǵı, qolında urshıǵı, mıń jarım qoydıń izin-

de kóziniń jasın aǵızıp berdi («Alpamıs»)»316.

Bunday naqıl-maqallar qaraqalpaq folklorında kóp ushırasadı hám xalıqtıń ótmish, tariyxı, belgili bir dáwirlerde jiyi paydalanılǵan úy tutınıw buyımları menen tıǵız baylanıslı bolıp keledi. Mısalı:

Kemege baylasa,

Xiywaǵa may dáble de barar. (146-bet)

Qumannıń pulın ıbırsıq qurtar.(147-bet) (Durısı:

ıbırıq – Yu.B.)

Sıltawım saz gúle, Báhánem basqa. (144-bet)

Variantı: Báhánem basqur bolsa da,

Sıltawım qarshın. (140-bet)*

«Ertede bir qız qara úyde qozaq toqıp otır eken. Qozaqtıń sartıldaǵan dawısı menen esigi túriwli turǵan úyge bir jigittiń kirip kelip, tórge otırǵanın sezbey qaladı. Qız naysha jibi tawsılǵannan keyin, mákige naysha salayın dep tórge qarasa, jigitti kóredi hám onıń menen sálemlesip:

Haw, jigit! Siz qashannan beri barsız? − dep soraydı. Sonda jigit:

Saz benen sazǵaptı jalǵan demeńler,

Gúleden ótkerip alǵanda bardı, Basqıshın basıp, atqıshın atıp,

316 Dosjanova G. Qaraqalpaq tilinde úy buyımları atamalarınıń semantikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri. – Nókis: «Ilimpaz», 2021,16-bet.

324

Qaqıp enliksheni urǵanda bardı, − dep juwap aytıptı. Juwaptan jeńilgen qız tez qozaqtan shıǵıp, otqa quman qoyıp, jigitke xızmet islepti»317. Bunday birliklerdiń mánilerin sózliklerden yamasa paremiyalar haqqındaǵı derekler keltirilgen ilimiy miynetlerden túsiniw múmkin: «gúle − uzınına qoyılǵan jiplerdi ekige ajıratıp, olardıń arasınan jip ótkeriwge xızmet etetuǵın ásbap»318. «Íbırıq − saz ılaydan islenip, qumbızda pisirilgen qumǵan boladı. Diniy adamlar meshitlerde namaz oqıǵanda ıbırıq qumǵanına suw quyıp taharet alǵan. Bazarlarda shoyınnan quyılǵan qara qumǵan menen ıbırıq birge satılǵan. Qara qumǵanǵa qaraǵanda ıbırıq arzan bolǵanlıqtan, adamlar kóbinese ıbırıqtı alǵan. Al, shoyın qumǵanlar ótpey, iyeleri olardıń bahaların kemeytiwge májbúr bolıp otırǵan. Maqal usı tiykarda kelip shıqqan»319.

Qaraqalpaq tili paremiologiyalıq qorınıń baylıǵı, onda túrli leksikalıq qatlamlarǵa tán birliklerdiń qollanılıwı, olardıń ózi arqalı paremiyalardıń mazmunına jáne de tereń máni qosıwı, xalıqtıń turmıs tirishiligi menen kún kórisinen alınǵan turmıslıq bilim hám tájiriybeleriniń juwmaǵı sıpatında kórinedi. Bunda basqa da atamalar sıyaqlı úy tutınıw buyımları atamaları belgili dárejede xızmet atqaradı. Bunday naqıl-maqallardıń jáne bir toparı tómendegiler:

Qasıqlap jıynap, Shómishlep tókpe. (145-bet) Kún qısqarıp,

Shómish keppes kún boldı. (150-bet) Eshki saqlasań, júni qap bolar, Múyizi pıshaǵıńa sap bolar. (98-bet) Dos pıshaǵı menen múyiz kes,

Dushpan pıshaǵı menen kiyiz kes. (87-bet)

Otırǵan − boyra,

317Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 295-bet.

318Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 532-bet.

319Ayımbetov Q. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń qısqasha túsindirme sózligi hám júyeli sózler – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2007, 11-bet.

325

Júrgen – dárya. (115-bet) Toqpaǵı kúshli bolsa,

Kiyiz qazıq jerge kirer. (70-bet)

Aǵayinge biye berseń, Uyalǵanınan túye berer, Qırmanınan kewsen alsań, Kepshigine úye berer. (24-bet) Hárbir quralıń ózińe dárt, Átteń kelin bolıp turıpsań,

Bolmasa alaqshın-aw quralıń! (122-bet) Kóshken jurtta kósew qalar. (131-bet)

Shashtıń kirin taraq alar,

Jaman atı taraqqa qalar (16-bet) Uyqıǵa dastıq kerek emes.(78-bet)

Jırtıq elek, góne tam. (105-bet)

Qasıq, shómish, pıshaq, kiyiz, kepshik, boyra, qazıq, taraq, elek, alaqshın sıyaqlı úy tutınıw buyımları atamaları qatnasıwında kelgen paremiyalar kúndelikli turmıstıń túrli táshwishlerinen kelip shıqqan turmıslıq tájiriybelerdiń jıyındısı esaplanadı.

Naqıl-maqallar tili sózlik quramında túrli buyım atamaları ónimli paydalanıladı. Olar paremiyalardıń keń, tereń mazmundı bildiriwinde áhmiyetli xızmet atqaradı. Ulıwma

«Toqsan awız sózdiń tobıqtay túyini» usı naqıl-maqallarda bolǵanlıqtan, olardı xalqımız kúndelikli turmısında keńnen qollanadı»320.

Qazan – kúndelikli turmısta áhmiyetli úy buyımı. Qaraqalpaq xalqınıń qazanǵa kiyeli, qásiyetli buyım dep qarawı, úydiń, shańaraqtıń, eldiń ırısqı-nesiybesi, bereketi, qutı dep esaplanılıwı, qazandı juwıp qoyıw, qızdıń kór- pe-tósegine qazan qosıp bermew, tóńkerip qoymaw – bunda qaytıs bolǵan adamnıń izinde ot jaǵıp, qazan qaynatatuǵın adamı, áwladı qalmaǵanda qábiriniń basına qazan tóńkerilip qoyǵan,

320 Nasırov D.S., Qayırbaev J., Dospanov O. Qaraqalpaq tili. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1985,

80-bet.

326

jawgershilik zamanlarında jas balanı qazandı tóńkerip astına jasırıp saqlap qalǵanı, hayal tolǵatqanda jarıs qazan dep as pisiriwi − bulardıń bári xalıq tariyxınıń óshpes aynası bolıp, ósip kiyatırǵan jas áwladqa bunday úrp-ádet, dástúrlerdi umıttırmay, saqlap qalıw, úyretiw áhmiyetli wazıypa esaplanadı.

Komponentlik quramında qazan sózi ushırasatuǵın naqılmaqallardı keltiremiz:

Bermestiń ası pispes,

Qazanı ottan túspes. (126-bet) Pis qazanım bes ay,

Otır qonaǵım on ay. (120-bet) Qazanǵa ne salsań,

Shómishke sol iliner. (104-bet)

Qazannan qara nárse joq, Ishseń qarnıń toydırar, Qardan da aq nárse joq,

Uslasań qolıń tońdırar. (59-bet)

Qazanı basqanıń qayǵısı basqa. (146-bet) Birewden túslik jeseń

Úyińe kel de,

Qazan-oshaǵıńdı saylay ber. (108-bet)

Qazan oshaqtıń ayaǵı úsh bolar, Birewi-birewine kúsh bolar,

Birewi jıǵılsa, bári esh bolar. (45-bet)

Qara qazan qaynasa,

Qara alaman quwanar. (60-bet) Sulıw − názerde, júyrik − tozańda, Qıdır qayda? − dep sorasań, Aldıńdaǵı qara qazanda. (65-bet)

Qaraqalpaq xalqında «qazanı joq» dep birewge as bere almaytuǵın adamǵa aytadı. Qazanı arqalı sol shańaraqqa, adamǵa baha beriledi. Óz ara qatnasıq, húrmet-sıylasıq ushın aldına as qoyılıwı, bir nársege tolıq isenimli bolıp, kóz jetkizbey

327

turıp, sırtınan baha beriwdiń aldamshı bolıwı múmkinligi, bir shańaraqtıń adamınday, tuwısqan, jaqınday bolıp basqanıń janı ashımaytuǵınlıǵı, bir-birewge súyenish bolıp jasawdıń abzallıǵı, hár bir adamnıń islegen is-háreketine qaray onıń nátiyjesine erisetuǵınlıǵı – naqıl-maqallar tilindegi

«qara qazan»nıń oǵada keń mánini ańlatıwı arqalı bildiriledi. Bunda naqıl-maqallardan kelip shıǵatuǵın ulıwmalıq mazmunnıń bir pútinligi, tásirsheńligi ushın qazan úy tutınıw buyımı ataması áhmiyetli xızmet atqaradı. Al, tabaq sózine baylanıslı naqıl-maqallar:

Haytlayman dep asqabaǵımnan,

Sarqıt qoyaman dep tas tabaǵımnan ayrıldım. (100-bet) Bar, tabaǵım, kel, tabaǵım,

Barmasań, kelmeseń,

Orta jolda sın, tabaǵım. (105-bet) Tókkenim joq,

Tabaǵımdı tappay júrmen. (145-bet) Sırlı tabaqtıń sırı ketse de, Sını ketpes.

(123-bet)

Tabaǵın kórip, asın ish, Anasın kórip, qızın al. (23-bet) Qısta shabaǵım,

Aldımda tabaǵım. (151-bet)

Ası joq, altın tabaǵıńa bolayın. (146-bet)

Sonday-aq, «Isles bolmay, qoslas bolmay, tabaqlas bolmay bilmeyseń», «Úy bolǵan soń qazan-tabaq qaǵıspay turmaydı» sıyaqlı naqıl-maqallarda, sonıń menen birge, xalıqtıń tabaq jasaw, tabaq tartıw úrp-ádetlerinde tabaq sóziniń qollanılıwına qanday mánilerdiń jatırǵanın túsiniw zárúr. Usı tabaq atamasınan kelip shıǵıp, tallaw jasaǵanda naqıl-maqal- lar tilinde turmıstıń túrli oylıbálentli tárepleri, adamlar ortasındaǵı qatnasıqlar, hár qıylı jaǵdaylarda adamnıń ózin uslap-tutıwı, jaǵdayǵa qarap is kóriw, jaqsı-jamandı ayırıp tanıw, bir nárse menen ekinshisin salıstırıw arqalı

328

oǵan durıs baha beriw hám t.b. sıyaqlı tártip qaǵıydaları kórkem súwretlenip beriledi.

Kúyewge shekpen jarasar, Diyqanǵa ketpen jarasar, Bel menen balta, oraqsız, Gúrek, jaba, jaraqsız, Gerdiyip júrgen diyqannıń

Esigin tepken jarasar» (160-bet)

degen naqılda qaraqalpaq xalqınıń qansha qural-sayman atamaları keltirilgen hám usı arqalı aqıl-násiyat berilgen.

Solay etip, qaraqalpaq paremiyalarınıń til qurılısında úy tutınıw buyımları atamaları turmıstı onıń ashshısı hám dushshısı, barlıq táshwishleri hám mashqalaları menen bir tutas túrde, qarapayım, xalıqqa jaqın, ápiwayı til arqalı kórkemlep súwretlewdiń quralı bolıp xızmet etedi.

3.12. Ólshem birlikleri atamaları

Hár bir eldiń, millettiń, xalıqtıń uzınlıq, aralıq, salmaq hám t.b. ólshewde qollanılatuǵın ólshem birlikleri bar bolıp, olar túrli atamalar arqalı ataladı. Qaraqalpaq xalqında da bunday ólshem birlikleri bar. Olardıń bir bólegi qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde ushırasadı. Bunday ólshem birlikleriniń kópshiligi túrkiy tillerge ortaq bolıp keledi. Máselen, «Laqaylarda uzınlıq ólshewi sıpatında «qarish» (bir qarıs orta esapta 22 sm), «qulach» (bir qulash

– bir yarım metr), «arqan böyı» (5-6 metr), «at chaptırım» (6-8 km) ólshew birlikleri dástúriy leksikonda aktiv qollanıladı»321.

Qaraqalpaq xalıq ertekleri tilindegi ólshem birliklerin Sh.Qunnazarova bılay kórsetedi: «...Búyrek mayı bir batpan, Sharbı mayı siyseri… («Búrge menen gúres», 204-b.). Bar, mına hayalǵa qırıq aǵarı gúrish, jigirma aǵarı may, on aǵa-

321 Nazarov N.Laqaylar: etnografiya, lingvistika va folklor. – Toshkent: «Tamaddun», 2010, 37-

bet.

329

gósh hám geshir, piyaz ákelip ber, − deydi («Esim boyrashı», 267- b.). −Háy, jeńge, siz túwe sizden jamanlarǵa da bizden jigirma, jigirma bes gez tawarımız ketip atır. Sonlıqtan, sizge bir on arshın tawar kúyip keter deysiz be («Esim boyrashı», 266-b.). Qulamet tóreniń seksen qulash tanabı bar edi («Qulamet tóre»,195-b.)»322. Bul mısallar usı ólshem birlikleriniń qaraqalpaq xalqında júdá erte waqıtlardan berli qollanılıwda bolǵanlıǵın dálilleydi.

Qaraqalpaq tilindegi ólshem birlikleri hám olardıń túrleri kóplegen ilimiy miynetlerde atap kórsetilgen. Usınday ólshem birlikleri Sh.Allamuratova323 tárepinen toplanǵan. Túrkiy tillerden qazaq tilindegi ólshem birlikleri de qaraqalpaq tilindegi ólshem birlikleri menen kópshilik jaǵdayda sáykes keledi. M.Sembay324 olardıń bir neshe túrlerin kórsetedi. Usı miynetlerdi basshılıqqa ala otırıp, qaraqalpaq paremiyalarındaǵı ólshem birlikleriniń tómendegishe qollanılıw ózgesheliklerin kórsetiwge boladı:

1. Uzınlıq ólshem birlikleri. Qaraqalpaqlarda uzınlıqtı ólshewde tutam, qarıs, qarı, súyem, gez, arshın, qulash, adım, atlam hám t.b. atamalar paydalanıladı. Mısalı:

Ótiriktiń quyrıǵı bir tutam. (60-bet) Dáli dálini kórgende bir gez óser. (77-bet) Ólshegen arshınlar,

Jıynaǵan qarshınlar. (99-bet) Etikshiden qulash qash. (145-bet)

Úsh yarım qulash arıstıń,

Úsh qulash bulqını bolar. (97-bet) Bir qulash jetpese, arqannan kór,

Bir qarıs jetpese, kúshińnen kór. (113-bet)

Sonday-aq, bul ólshem birlikleriniń ayırımları yarımǵa

322 Kunnazarova Sh.M.Qaraqalpaq xalıq ertekleriniń leksika-semantikalıq hám lingvomádeniy analizi. – Tashkent: «Lesson press», 2022, 53-bet.

323Allamuratova Sh. https://t.me/ibratli_sozler.

324Sembay M. Qazaqtıń qanday ólshem birlikteri barın bilesiz be? https://qamshy.kz.

330