Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri
.pdf
bolatuǵınlıǵı, hár qanday nárseni arzan, sonlıqtan, qádirsiz, kereksiz, paydasız dep qaramaw, al adamnıń bir mútájine jaraytuǵınlıǵı, hár bir ónerdiń sheberi bolatuǵını hám oǵan eń kerekli nárseniń bolatuǵınlıǵı haqqında pikir, juwmaq beredi.
Sonday-aq, shıt gezlemesiniń de áhmiyeti kórsetiledi:
Shıptalı úyge shıt pitse, Sán kirgeni áneydey. (102-bet)
Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları, sonıń menen birge, aytıslar, terme-tolǵawlar tilinde paydalanılǵan gezleme atamaları xalıqtıń kúndelikli turmısta kiygen kiyim-kenshek- leri, tutınǵan úy buyımları hám olar tayarlanǵan gezlemeler haqqında anıq, tolıq hám áhmiyetli maǵlawmatlar beriw menen birge naqıl-maqallardan ańlasılatuǵın tásirli, kórkem, tereń mazmunnıń jetkerilip beriliwinde ayrıqsha orın iyeleydi.
3.10.Úy, jay, qara úyge baylanıslı atamalar
Qaraqalpaq xalqınıń kórkem sóz dóretiwshiliginde naqıl sózdiń qúdireti, ornı, áhmiyeti óz aldına. «Biziń ata-babala- rımız ázelázelden sóz óneriniń ustaları sıpatında óz oy-pi- kirlerin, sezimtuyǵıların qısqa hám anıq aytıp, basınan ótkergen unamlı da, unamsız da keshirmelerinen úyrengen turmıs tájiriybelerin bir-eki qatar menen tastıyıqlawdı, yaǵnıy toqsan oydıń túyinin bir sóz benen sheship beriwdi dástúrge aylandırǵan. Máselen, bir ǵana naqıl sózde sáwlelengen túsinik tutas bir kólemli shıǵarmanıń mazmunın beriwi múmkin»302.
Qaraqalpaq tilinde úy, jay, qara úy hám onı quraytuǵın bóleklerine baylanıslı kóplegen leksikalıq birlikler ushırasadı: orda, shatır, úy, kerege, ılashıq, otaw, baqan, tam, qapı, ergenek, esik, tuwırlıq, túńlik, tór, tóle, shatpa hám t.b. Bunday birlikler folklorlıq shıǵarmalar tilinde, sonıń ishinde, naqıl-maqallardıń quramında da bar.
302 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 4-bet.
311
Qaraqalpaqlar qonıs basıp, mákan tutıp otırǵan jerinde úy, jay, imarat qurıp, onda óz milliy belgilerin, ayrıqshalıqların kórsetetuǵın sıpatlı belgilerdi tolıq saqlap mákan basqan. Qaraqalpaqlardıń eń eskiden kiyatırǵan úyi – qara úy. Qara úydiń ózine tán tigiliw usılları, onıń qurap turǵan bólekleri bar. Qara úy hám onıń bólekleriniń atamaları naqıl-maqallar tilinde tómendegishe ushırasadı. Mısalı:
Tuwǵan jerińe úyińdi tik. (18-bet) Kisi úyiniń jıǵıwın bilseń de, Tigiwin bilmeyseń. (131-bet)
Sońǵı maqal haqqında Q. Ayımbetov bılay dep jazadı:
«Kisi úyiniń jıǵıwın bilsem de,
Tigiwin bilmeymen. (Maqal).
Bul kóshpeli zamanda payda bolǵan. Qaraqalpaqlar kóshkende qara úydi jıqqan, qonǵanda tikken. Hár kim óziniń úyin tikkende, óziniń qálewinshe tik, sopaq, jalpaq qılıp tikken. Al kisiniń úyin jıǵıwǵa járdem bergen menen tigiwde úy iyesiniń kewlin tabıw qıyın bolǵan. Bul maqal birewdiń isin islep kewline jetiw, oǵan jaǵınıw qıyın boladı degen mánige iye»303.
Qara úydi tigiw hám jıǵıw – qaraqalpaq milliy mádeniyatınıń ajıralmas bólegi. Bulay dewimizdiń sebebi hár bir millet óziniń milliy ózinsheliklerine sáykes, ózleri jasaǵan ıqlım sharayatı, olardı qorshap turǵan geografiyalıq ortalıq hám t.b. jaǵdaylardan kelip shıǵıp túrli jasaw orınların, imarat, úy-jayların oylap tawıp, ózlerine kúndelikli turmıs keshiriw ushın qolaylı, shıdamlı jaylardı salǵan. Olardıń quram bóleklerine de ayrıqsha itibar menen qarap, olardı kórkem óner dárejesinde bezep, ıqsham hám sulıw jasaw orınların payda etken. Qaraqalpaq xalqında bolsa qara úyler basqa da ayırım túrkiy xalıqlardaǵı sıyaqlı sırtqı kórinisi, olar-
303 Ayımbetov Q. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń qısqasha túsindirme sózligi hám júyeli sózler – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2007, 17-bet.
312
dıń quram bólekleri yamasa oǵan paydalanılatuǵın materiallar hám t.b. jaǵınan ortaq, ulıwmalıq belgilerge iye bolǵan menen, milliy ózinsheligi jaǵınan ayqın ajıralıp turadı. Tiykarǵı úlken úy, ákeniń úyi − ata-ananıń jasaǵan shańaraǵı – qara úy bolsa, ul úylendirip, kelin túsirgende – oń jaqqa otaw tikken, al sol jaqqa uzatılatuǵın qız ushın otaw tigilgen. Bul dástúr haqqında xalıq turmısın tereń bilgen ilim iyesi Q.Ayımbetov bılay dep jazadı: «Kelinshek túskende. Awılǵa kelinshek keledi, toy-tamasha boladı degen xabar ekinshi awıllarǵa deyin jetti. Toydıń tayarlıǵı bolıp atır, shiy bawırsaqlar (dóńgelek bawırsaq) pisirilip atır. Dástúr boyınsha úy xojayınınıń úyi «úlken úy» dep ataladı, al kelin túsirgendegi úydi
«otaw» dep ataydı. Jańadan tigiletuǵın otawdıń ornı úlken úydiń oń jaǵınan bel menen qırshılıp atır»304.
«Oń jaqta otaw kórinse, Uldıń úyi desedi.
Sol jaqta otaw kórinse, Qızdıń úyi desedi (Terme).
Qaraqalpaqlardıń eski dástúrinde kelin túsirgendegi tikken qara úyi otaw dep ataladı, al burınǵı atasınıń, ákesiniń úyi úlken úy dep ataladı.
Al, birewdiń qızı erjetip, onı uzatar aldında qızdıń kelinshek bolıp túsetuǵın jerine basqa jasawlar menen birge alıp ketetuǵın otawdı qızdı uzatqanǵa shekem uwıq-keregele- ri ǵajıp ketpew ushın qızdıń ákesiniń úyiniń sol jaǵına tigiledi. Sırttan kórgen adam bul
úydiń jaqında uzatayın dep atırǵan qızı bar ekenin soramay-aq biledi»305.
Solay etip, otaw qaraqalpaqlarda jańadan qurılıp atırǵan jas shańaraq iyeleri ushın arnalǵan úy-jay, jasaw ornın bildiredi. Otaw ataması menen keletuǵın naqıl-maqallarda xalıqtıń úrp-ádet, dástúrleri, mádeniyatı menen baylanıslı tereń maǵlıwmatlar berilgen:
304Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1988, 240-241-betler.
305Ayımbetov Q. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń qısqasha túsindirme sózligi hám júyeli
sózler – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2007, 5-bet.
313
Jigit on beste otaw iyesi, Jigirma beste jurt iyesi. (38-bet) Duzıń bolmasa da, dosıń bolsın,
Otawıń bolmasa da, qońsıń bolsın. (87-bet)
Al, «Aytıstan úzindiler»de házil-dálkek túrinde aytılǵan qatarlarda da úy hám otaw birlikleri qollanılǵan:
Úyimiz joq, aq otawda jatamız, Asqatıǵımız joq, sút qatamız,
Naqılǵa shebermiz, juwapqa shortaqpız. (322-bet)
Qara úy hám onıń insannıń ózi jasaytuǵın jeke múlki sıpatındaǵı qádir-qımbatı, áhmiyeti, bahası, ózgesheligi folklordıń barlıq janrlarındaǵı shıǵarmalardıń tilinde saqlanǵan maǵlıwmatlardan ayqın kórinedi. Olardıń biri – naqıl-maqallardıń til qurılısında da qara úy hám oǵan baylanıslı kóplegen bahalı maǵlıwmatlar, áhmiyetli derekler bar. Házirgi dáwirde imarat yamasa jay salıw túrinde aytılatuǵın yaki bolmasa usı kásip iyesi qurılısshı dep atalatuǵın bolsa, qara úylerdi soǵıwshı ustalar, kásip iyeleri úyshi dep atalǵan. Qara úyge baylanıslı ilimiy maǵlıwmatlar T.A.Jdanko hám S.Kamalovtıń juwaplı redaktorlıǵındaǵı «Etnografiya karakalpakov XIX-nachalo XX veka (Materialı issledovaniya)», Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı», S.Bahadırovanıń «Qaraqalpaq qanday xalıq», I.V. Bogoslovskayanıń «Karakalpakskiy ornament: obraz i smısl», Sh.Allaniyazovanıń «Qaraqalpaq tiliniń qol óner leksikası», M.Nızanovtıń «Qaraqalpaqlar» hám t.b. kóplegen miynetlerde, sonıń menen birge, basqa da ilim tarawlarına qatnaslı jarıq kórgen ádebiyatlarda berilgen. Naqıl-maqallar quramında qara úy yamasa onıń quram bóleklerine baylanıslı atamalardıń mánilerin, qollanılıwın, xızmetlerin arnawlı túrde tolıq izertlew tiyis. Sebebi, usı atamalar arqalı obrazlı hám salıstırmalı túrde qaraqalpaq xalqınıń turmısına baylanıslı barlıq táreplerdiń sáwlelengenin kóriwge boladı. Mısalı:
314
«Úy meniki» demeńiz,
Úy artında kisi bar. (93-bet)
Úlken úydegi kúlse,
Kishkene úydegi jımıyadı. (29-bet)
Jazda oyǵa qonba, úyińdi suw alar, Qısta oyǵa qonba, úyińdi qum alar,
Dóńge qonsań, úyińdi samal awdarar. (150-bet)
Naqıl-maqallar tiline xarakterli ózgeshelik qara úy túrinde emes, al qısqartılıp, kóbinese, qara komponentli túsirilip qollanılǵan, yaǵnıy tek úy degende de qara úy túsinilgen. Mısalı:
Jaqsıǵa jaqsı janasqan, Aqbawlı úyge jarasqan, Qostar bolıp jalshımas, Kem-ziyattı sanasqan. (52-bet)
Salqın úy, salıwlı tósek. (144-bet)
Úyge belbaw da kerek, jelbaw da kerek. (37-bet) Jaman úyden suw ótpes qosım jaqsı. (51-bet)
Bunda qos ta jasaw ornı degen máni ańlatadı.
Úy sózi naqıl-maqallar tilinde awıspalı máni bildirip te keledi. Mısalı: Elge el sıysa da, úyge úy sıymas. (15-bet) Bunda úy jáne bir óz aldına shańaraq semya, xojalıq hám onıń aǵzaları – ata-ana, olardıń balalarınan ibarat bir pútin xojalıqtı ańlatadı.
Úydiń bólekleri de naqıl-maqallar tilinde óz aldına qollanıladı:
Úydiń kórki shiy menen tuwırlıqtı,
Shańaraqtı kótergen uwıqtı, Aramızdan qıl ótpestey tatıw edik,
Álle kimler saldımeken suwıqlıqtı? (112-bet) Tuwırlıq jamılǵan qız,
Shıpta jamılǵan ákesinen táme etedi. (63-bet) Tırna keldi, tur, qatın,
315
Tuwırlıǵındı tut, qatın. (22-bet) Xan − shańaraq, xalıq – uwıq. (19-bet)
Ergeneksiz egilgen,
Tárbiyasız saqlanǵan. (157-bet) Báhánem basqur bolsa, Sıltawım qarshın. (124-bet)
Shıqqan qız shiyden tısqarı. (66-bet)
Bunda shańaraq, uwıq, shiy, tuwırlıq, ergenek, basqur − qara úydiń bólekleri. Tuwırlıq − qara úy keregesiniń irgesinen uwıqtıń orta beline shekem jawıp turatuǵın kiyiz»306. «Ergenek – qara úydiń esigi. Írımǵa tek ergenegin soqpaymız, onı qapı ustaları soǵadı. (Jayh.Dfx.) Ádebiy tilde ergenek sózi mal qora, hárem esigi mánisin bildiredi»307. Qara úy ushın bul bóleklerdiń atqaratuǵın xızmetleri arqalı naqıl-maqallarda astarlı mánide xalıqlıq turmıstıń kórkem kórinisi berilgen.
Qaraqalpaq folklorınıń basqa janrlarına kiretuǵın dóretpeleri tilinde de ushırasadı: Aytıslardıń bir túri − juwap aytıslarda qara úyge baylanıslı atamalar bılayınsha qollanıladı:
«Qız:
− Sozadı túye moynın uzın talǵa, Qudayım quwat bergey shıbın janǵa, Sizden men, axun bolsań, sóz sorayın, Aq orda ústindegi neshe tulǵa?
Jigit:
− Záńgi qayıs, qara saǵaldırıq, Mańlaysha, qos bosaǵa, tabaldırıq, Kerege, altı qanat, alpıs uwıq, Shańaraq gúldirewish, oǵan juwıq, Eki úzik, bir túnlik,
306Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 541-bet.
307Shınnazarova S.J. Qaraqalpaqstannıń Qanlıkól aymaǵındaǵı qaraqalpaqlardıń sóylew tili
ózgeshelikleri. – Nókis: «Golden print Nukus», 2023, 28-bet.
316
Tórt tuwırlıq, belinen belbaw, Arqan menen mıqlap buwdıq. (306-bet).
Qaraqalpaq xalqında shatpa da jasaw ornı esaplanadı. «Shatpa at. 1. Qamıstan islengen ılashıq, qos. 2. Úy, jay, xojalıq. Kóp awıldıń shetindegi jaman shatpada Tınım degenniń áwladı (Q.Ayımbetov)»308. Naqıl-maqallarda bılay qollanıladı:
Shashılǵannan shatpa bolmas,
Jıǵılǵannan tam bolmas. (107-bet)
Qızdıń jaqsısı qıysıq shatpadan shıǵar. (23-bet)
Jasaw orınların bildiretuǵın tóle, ılashıq, qos sıyaqlı birlikler de naqıl-maqallar tilinde paydalanıladı. Tam sózi ayırım orınlarda jay mánisin bildiredi. Mısalı:
Úy jamanı tóle,
Dem alarsań óle. (56-bet)
Jıǵılǵan tamdı bir gerbish súyemes. (77-bet) Qostamǵalınıń qosı duw-duw. (31-bet) Aqırzaman bolarda,
Tam ústine tam túser. (153-bet)
Ílashıǵım úy bolar,
Balam saw bolsa biy bolar. (40-bet)
Kelemen deseń − ılashıq,
Ketemen deseń − jol ashıq. (144-bet)
Jay hám tam sózleri barlıq jaǵdaylarda sinonim bolıp kelmeydi. Mısalı:
Bunıń atın «jay» dep qoyǵan, Asıqqan menen pitpeydi. (144-bet)
Bunnan basqa da orda ataması da jasaw ornın ańlatadı. Olar naqılmaqallar emes, al tolǵaw, jumbaq, jańıltashlar tilinde ushırastı:
308 Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi Tórt tomlıq |
1-tom A−V. – Nókis: |
«Qaraqalpaqstan», 1982, 513-bet.
317
Aylanıp aqqan Aq Jayıq, At salmay óter kún qayda?
Esigi biyik boz orda,
Eńkeymey kirer kún qayda? (261-bet) Edildiń boyın el jaylap, Shalǵınına at baylap,
Boz ordanıń tórinde, Qız balanıń qolınan,
Qımız isher kún qayda? (261-bet)
Naqıl-maqallar tiline úy túrinde qollanılıw tán bolsa, jumbaq, jańıltpashlar tiline qara úy túrinde qollanılıw tán bolıp keledi. Mısalı:
Uzın-uzın waqıya, Onnan da uzın waqıya,
Tóbesinde tur taqıya. (qara úy) Dóńgelegen boyı bar, Túrli-túrli tonı bar. (qara úy) Altı qabırǵa,
Qırıq omırtqa. (qara úy) Dúbirlegen tórt at, Túnde ketip baratır, Taqır jerdiń juwsanın,
Tartıp ketip baratır. (qara úy túńliginiń tórt bawı)
Beli juwan bolsa da, belbew taǵar, Onı ustanıń sheberi soǵar, Ushpasa da, bes-onnan qanatı bar,
Iyesiniń pulına qaray sawlatı bar (qara úy). (388-bet)
Sonıń menen birge, basqa da zatlardı, nárselerdi jasırıp kórsetiw arqalı jumbaqlardıń dóreliwinde de qara úy atamasınıń qollanılıwı ayrıqsha qızıǵıwshılıq, súyispenshilik payda etedi.
Úlken qara úy,
Úlken qara úydiń ishinde, Kishkene qara úy,
318
Kishkene qara úydiń ishinde,
Mójene qara úy. (erik, shańǵalaq, dáne) Úlken qara úy, kishkene qara úy, Ortasında
Murtaza biy. (erik) (419-bet)
Qaqıra ataması jańıltpashlarda ushırasadı: Qaqaman suwıqta qaqıranı panaladıq, Qaqıranıń ishi de qaqaman suwıq. (446-bet)
Kóplegen izertlewshilerdiń miynetlerinde, oǵada kóp kórkem shıǵarmalardıń tilinde qaraqalpaqlardıń erte dáwirlerden berli atababaları jasaǵan hám búgingi dáwirde izindegi áwladları jasap atırǵan hám maqtanısh tutqan milliy úyi – qara úy, onıń ózine tán ayrıqshalıqları, jasalıwı, soǵılıwı, tigiliwi, bezeliwi hám t.b. haqqında milliy maqtanısh sezimi menen berilgen unamlı pikir hám kózqaraslar ushırasadı. Qaraqalpaqlardıń jasaw orınlarına baylanıslı tómendegi atamalar bar:
«Íqtırma (A.) − eplep panalaytuǵın turaq jay. Íqtırma taptıq
(K,r.);
jolım úy − kóship-qonıwǵa ıńǵaylı, tik uwıqlı kishkene qara úy; «Jolım úy (A.) − qara úydiń júdá ápiwayı, kólemi boyınsha
otawdan kishilew hám pás, kóp bezewdi talap etpeytuǵın túri (Mr.,
Shege.)309.
qos − iyt arqa qılıp islengen ılashıq, gúrke; terme úy – qospa qanatlı qara úy;
gúrke −1. kishkene baspana, qos, ıqtırma; 2.mal turatuǵın kóleńkeli orın;
shayla – qos, gúrke»310.
A.Pirekeeva Kenimex qaraqalpaqları sóylesiminde: «Shayla – otarda asxana retinde qollanılatuǵın orın»311 dep kórsetedi. Dissertaсiyalıq jumısında: «Shayla – otarda asxana retin-
309Nasırov D.S., Dospanov O.D. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1983, 351, 127-bet.
310Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 534, 536, 541,532,
542-betler.
311Pirekeeva A.A. Konimex qoraqalpoqlari shevasi. Filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertaсiyasi avtoreferati. – Nukus, 2012, 12-bet.
319
de qollanıp, qoyan súyek (qoyan súyek – jıńǵılǵa uqsaydı) yaki seksewilden islenedi. Biyikligi 1,5 metrlik sheńber yaki tórt múyeshli boladı. Wonıń ishine woshaq qurup, tamaq pisiremis. Samawurın qoyup, shay qaynatamıs (Dóńgelek)» dep kórsetedi. Qaraqalpaq folklorınıń basqa janrları tilinde, máselen,
«Qız balaǵa arnalǵan súymishler»de shayla ataması qollanıladı:
Aspanda juldız jaynaydı,
Shaylada shaydoz qaynaydı,
Atası dúzden kelgende-aw,
Shaydaxan qızı oynaydı! (471-bet)
«Berdaq shayır menen Ótesh shayırdıń aytısı»nda qos, gúrke atamaları ushırasadı:
Aytqan sózge kelmes namıs, Ótesh shayır, haslıń abız, Ómirinshe jaqqan qamıs,
Qos-gúrkeli xalqıń, múyten. (355-bet)
«Irge − úy-jay, qonıs; jaydıń tırnaǵı»312. Naqıl-maqallar tilinde bul sóz awıspalı mánide qollanılǵan:
Irgesi bek eldi jaw almas, Awızı bir eldi daw almas. (36-bet)
Solay etip, úy, jay, qara úyge baylanıslı atamalar qaraqalpaq tilindegi etnomádeniy leksikaǵa tán birlikler bolıp, naqıl-maqallar tilinde paydalanılıwı arqalı qaraqalpaq xalqınıń turmıs tárzi, jasaw jaǵdayları, jasaw orınları, úy, jay, imarat tiklewdegi ózine tán ózgeshelikleri, olardıń túrleri, hár biriniń qolaylılıqları, abzallıqları menen kemshilikleri, milliy úrp-ádet, dástúrlerine sáykes jasaw
312 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 534,
536-betler.
320