Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri
.pdf
milliy kiyim-kenshek atamaları iyeleydi. Bul másele de ayrıqsha qızıǵıwshılıq payda etedi.
«Orta Aziyada jasawshı túrkiy xalıqlardıń ótmish tariyxı, mádeniyatı, etnografiyası bir-birine uqsas bolǵanı menen, olardıń ózine tán ayırmashılıq belgileri bar. Bunı túrkiy tilles xalıqlardıń etnomádeniy ózgeshelikleri kórsetip turadı. Máselen, kiyimkenshek túrleri hám olardıń atamalarında da bul ózgeshelik belgileri seziledi»291. Usınday ki- yim-kenshek atamalarınıń biri − jelek sózi qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde ushırasadı:
Elge elek te kerek, jelek te kerek. (36-bet)
Bunda «jelek – kiymeshek ústinen tartatuǵın oramal; sáwkele ornına basqa jabılatuǵın oramal»292. Bunnan qaraqalpaq xalqınıń ótmishtegi kiyim-kenshek túrlerin, kiyiniw mádeniyatı, máwsimge, waqıtqa, qarım-qatnas túrlerine yamasa kúndelikli turmısta, toymereke, bayramlarda kiyiniw ózgeshelikleri kórinedi. Maqaldaǵı elek sózi haqqında eki túrli pikir aytıwǵa boladı: birinshiden, un yamasa dán elew ushın paydalanılatuǵın úy tutınıw buyımınıń ataması bolıwı (variantları: elewish, elgezer) yamasa ekinshiden, qazaq tilindegi «Elektiń bası – Esenbay» degen maqalǵa tiykarlansaq «Jayıqqa quyatuǵın Elek ózeni»niń ataması bolıwı da múmkin. Jelek sóziniń qaraqalpaq tilindegi tiykarǵı − hayalqızlardıń kiyim-kenshegi mánisine tiykarlanıp, elek sózi menen baylanıslı túrde elek hám onı paydalanatuǵın adam – shańaraqta – hayal-qız, ana, apanıń ornı haqqında da pikir júritiw múmkin. Sonday-aq, ózen atamasına baylanıslı tárepinen de izertlep kóriw zárúr. Bizińshe, úy tutınıw buyımı hám kiyim kenshek ataması mánilerinde kelgen bolsa kerek. Maqaldan kelip shıǵatuǵın mazmun – tolıq mánidegi baxıtlı shańaraq bolıw ushın hayal adamnıń ornı, xızmeti, wazıypası, pazıyletleri haqqında pikir júritilgen degen pikirdemiz. Solay da, bunday máselelerdi arnawlı túrde tereń etimologiyalıq izertlewler júrgiziw arqalı anıqlaw kerek.
291Qarlıbaeva G., Úsenova Q., Zayrova Q. Qaraqalpaq tilindegi kiyim-kenshek atamaları.
–Nókis: Qaqnus media, 2020, 9-bet.
292Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 534-bet.
301
Basqa túrkiy tillerde de usı jelek sózi ushırasadı. Ayırım pikirlerge dıqqat awdarıp kóreyik. Ózbek tilindegi jelek sózi hám onıń mánileri haqqında Eshqobul Shukur bılay dep jazadı: «Jelek» sózin balalıǵımnan bilemen. Házirgi ádebiy tilimizde «jelek» parsı tilindegi «yaktak» sózi menen bildiriledi. Awılımızda jası úlkenler jelek kiyetuǵın edi. Aq, kúl reń jelekler olarǵa jarasatuǵın edi. Jelek erkekler kiyimi bolıp, sheti jiyeklengen, astarsız, uzın kiyim. Anıǵıraq aytqanda, shapannıń astarsız hám paxtasız túri. Keyin bul sózge ádebiy tilimizde dus kelmedim hám «jelek» te tar ǵana sóylesimdegi sózlerden biri eken dep qoya ǵoydım. Degen menen, bul sózdiń tariyxı menen G.Ramstedt, M.Resenin sıyaqlı úlken shıǵıstanıwshılar da shuǵıllanǵan eken. Bul sóz bir qansha túrkiy tillerde bar eken. «Túrkiy tillerdiń etimologiyalıq sózligi»nde «jelek» sózi «yelek» formasında keltirilgen hám onıń «jelek» forması bar ekenligi de atap ótilgen. Lekin,
«yelek» hayallar kiyetuǵın kiyim de delingen. Tatarlar hám bashqurtlarda erkekler jelegi bezeksiz boladı, hayallar jelegi teńgeler hám kesteler menen bezetiledi. Hayallar basına taslap júretuǵın kúrte,
jamılǵıshtı da ayırım aymaqlarımızda jelek degen. «Boshida jelagi bor, qwlida malagi bor» (Mirtemir). Jelek (yelek) − júdá jeńil kiyim. Ayırım tilshiler onıń tamırın «jel» sózine taqaydı. Jeldey jeńil degen de gáp bar ǵoy. Múmkin, jelden saqlanıw mánisinde shıǵar. Sondayaq, I.G.Dobrodomovtıń pikirine qaraǵanda rus tiline arab, ispan, franсuz tilleri arqalı kirip barǵan «jilet» sózi de tiykarı «jelek»ke jaqın bolıwı múmkin. Qarań, sonsha tariyx-táriyp- ke iye
«jelek» sózi ádebiy tilimizge kirmey qalǵan.
Ádebiyattanıwshı Tóre Nafasov Yakkabaǵda eki jeń ushı tigilip hám ortasınan jip tasma menen tutastırılıp, hayallar basına taslap júretuǵın, astarsız, bas hám jelke bólimine keste tigilgen úst kiyimdi «jelek» deydi dep, Diyqanabadta bolsa, erkekler yaktagin (astarsız, paxtasız tigilgen juqa shapan − Yu.B.) «jelak» deydi dep jazǵan.
Bobomdan qolǵan jelagim,
Egnimdan enggan diragim.
302
Kiyganda titrar juragim...
Bobomdan qolgan jelagim»293.
Bul maǵlıwmatlar túrkiy tiller ushın júdá bahalı, onda ózbek, tatar, bashqurt xalıqlarınıń da kiyim-kenshek ataması ekenligi hám onıń erler yamasa hayallar kiyimi ekenligi, sonday-aq, arab, ispan, franсuz tillerinen rus tiline ózlesken «jilet» sózine baylanıslı ilimiy boljawlar haqqında maǵlıwmatlar bar.
Bul maqal qazaq tilinde de bar. Jelek sóziniń qazaq tilindegi mánisi mınaday: «1) jelek (tonkiy shelkovıy platok, kotopıy molodıe jenshinı nosyat vpepvıe mesyaсı zamujestva, do togo kak nadevayut jaulık (sm. jaulıq); − onıń álі jelegі túsken joq ona eshe xodit pod jelekom (o nedavno vıshedshey zamuj jenshine); jelek astındaǵı (ili jelekі jelbіpegen) moloduxa; 2) peren. zelenıy naryad (napr. depevev); jasıl jelek jamılǵan derevya v zelenom naryade; − jelek aǵash dekorativnoe derevo»294.
Demek, qazaq tilinde usınday máni ańlatadı. Bunnan kelip shıǵatuǵın juwmaq sonnan ibarat: naqıl-maqallar ózleriniń quramında saqlap qalǵan kiyim-kenshek atamaları arqalı xalıqtıń júdá uzaqta qalǵan ótmishinen saza beredi, olar til, millet hám onıń tariyxı ushın oǵada qunlı derekler esaplanadı.
Ulıwma, kiyim-kenshek atamaları naqıl-maqallarda túrli mazmun bildirip qollanıladı:
Birew sóz berer, Ózińe ermek bolar, Birew bóz berer,
Ústińe kóylek bolar. (136-bet)
Pashshayı kóylek kiygenniń, Maqpaldan shılǵawı bolar. (106-bet) Tamaq toq, kóylek kók. (146-bet)
293Shukur E. Bobo swz izidan. Swzlar bilan swzlashuv. – Toshkent: «Mashhur-press», 2018, 290-291-betler.
294Kazaxsko-russkiy slovar. jelek. https://classes.ru.
303
Bul qatarlardan bóz kóylek, pashshayı kóylek, kók kóylek arqalı qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, kiyiniw mádeniyatına baylanıslı qunlı maǵlıwmatlardı tabıwǵa boladı.
Qaraqalpaqlarda ayaq kiyim atamalarınıń biri – tıshtaban. «Tıshtaban / tıstaban (A.) – ápiwayı usıl menen qoldan islengen teriden tigilgen ayaq kiyim. (Tkr.,Shım. r., Shr., L p., QR, Mr.. B, I, 383, 388). Tıshtaban kiyip bel gotoruu... (Shım. r., Orj.).
Tıshtabanlı jigitler,
Aq peyil bolar, (Q. Ermanov. «Oyanıw», roman. 49-6.). Tıshtaban qarılpaq (A.) – turmısı tómen, adam qararlıq dárejede
emes degen mánini bildiredi. Bul bir tıshtaban qarılpaqqo dep turǵan shıǵarsız (Kr., Est.)»295. Bul tıshtaban ayaq kiyim ataması naqıl-maqalda bılay qollanıladı:
Kiysem de ózim tıshtaban,
Aytpayman ózimdi jaman. (58-bet)
Ayaǵıńda tıshtaban,
Baǵqa seyil eteseń,
Qaltańda bir pulıń joq,
Qoy góshinen dáme eteseń. (63-bet)
Bunda sońǵı berilgen naqıldıń dóreliwi mınaday: «Shańaraǵı joq-juqa bir jigit Aytmurat mergen degen jorasınıń úgitlewi menen zıyapatqa barıptı. Basqa adam qapılǵanday, sol awıldıń quwaqı, juwapshıl qızı jańaǵı jigitke mınanday dep juwap aytıptı:
− Ayaǵıńda tıshtabanıń,
Baǵda seyil eteseń, Kiseńde bir pulıń joq, Qoy góshinen dáme eteseń.
Sonda qızdıń juwabına ne derin bilmey qalǵan jigit bunı ertip kelgen jorasına qarap:
295 Nasırov D.S., Dospanov O. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1983, 307-bet.
304
− Mergeni qurısın, Mergenge ergeni qurısın, Semizin ózi alıp, Arıǵın bergeni qurısın, Bul qızlardı qız dep, Izińe ergenim qurısın!
− dep, otırıspadan ketip qalǵan qusaydı»296. Bunda usı tıshtaban ayaq kiyimi arqalı jigitti kemsitiw, mazaq etiw, házil mánileri berilgen. Al, naqıldıń ózi bir tutas túrinde astarlı, awıspalı mánige ótip, ekinshi bir mazmundı bildiriw ushın xızmet atqaradı.
Ulıwma, naqıl-maqallar tilindegi kiyim-kenshek atamaları xalıqtıń etnomádeniy ózgesheliklerin kórsetedi. Mısalı:
Tatıwlıq tabılmas,
Qız jawlıq jamılmas. (102-bet)
Jawan teńge taqpas,
Awırıwǵa áńgime jaqpas. (142-bet)
Bunda qaraqalpaq xalqında qızdıń jawlıq jamılmaytuǵınlıǵın, jawannıń teńge taqpaytuǵınlıǵın, ulıwma hár bir adamnıń ózine, dárejesine, jasına, ornına qaray qanday kiyim kiygenin, kimler ushın qanday kiyim kiyiw úrp ádet, dástúr bolǵanlıǵın, xalıqlıq milliy kiyiniw mádeniyatın kórsetedi.
Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde kiyim-kenshek atamaları kóp ushırasadı. Olardı arnawlı izertlew qaraqalpaq xalqı qádirlep kiygen kiyim-kenshekleriniń kóp túrliligin, olardıń hár máwsimge, haytqa-toyǵa, bayram-seyillerge, qız-jigitler otırıspalarına, ziyapatlarına, kúndelikli turmısta paydalanılıwına qaray bezeliwin, tigiliwin, materialın hám t.b. ózgesheliklerin tolıq kórsetip beredi.
296 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 297-bet.
305
3.9. Gezleme atamaları
Qaraqalpaq xalqınıń kiyim-kenshek hám basqa da úy tutınıw zatların tigiwde, tayarlawda paydalanatuǵın hár qıylı gezlemeleriniń bolǵanlıǵı uzaq tariyxtan belgili. Qaraqalpaqlarda shayı, shıt, alasha, jipek, pashshayı, túrme, mádeli, torqa, maqpal, parsha, ushıǵa hám t.b. sıyaqlı gezlemeler paydalanılǵan. Olar hár qıylı kiyimlerdi tigiwde qollanılǵan. Bunday gezleme atamalarınan naqıl-maqallar tilinde bir neshe túrleri ushırasadı.
Jipek − uzaq tariyxqa iye gezleme, onı Oraylıq Aziya xalıqları da, sonıń ishinde, qaraqalpaq xalqı da kiyim-kenshek tigiwde paydalanǵan. Olar naqıl-maqallar tilinde bılayınsha saqlanǵan:
Jipek tonnıń ishinde, Jaqsı-jaman tanılmas. (53-bet) Jalań ayaq, jalań bas,
Jaz kúniniń nıshanası, Jipek kóylekshe, bedew at,
Beg jigittiń nıshanası. (149-bet) Shapandı jipek kóteredi, Saqaldı iyek kóteredi. (124-bet) Jaqsınıń kegi –
Jipek oramal kepkenshe,
Jamannıń kegi –
Bası górge kirgenshe. (48-bet) Qızdı kúte bilmegen kúń eter,
Jipekti túte bilmegen jún eter. (42-bet)
Gezleme atamaları tuwra hám awıspalı mánilerde qollanıladı:
Jerdiń júzin maqpal alsa da, Ańqawǵa taqıyalıq tiymes. (130-bet) Qazı menen qarta jediń, awzıńda joq,
306
Maqpal menen torqa kiydiń, ústińde joq. (124-bet)
Toyǵa barsań toyıp bar,
Torqa tonıńdı kiyip bar. (121-bet)
Dáslepki mısalda material, gezleme mánisinde tuwra máni ańlatqan bolsa, «Maqpal menen torqa kiydiń» degende metonimiyalıq usılda usı gezlemelerden tigilgen kiyim-kenshek túsiniledi, al sońǵı mısalda da torqa gezlemesinen tigilgen ton mánisinde keledi. Usı gezleme atamaları naqıl-maqal- larda olardıń ulıwmalıq bir pútin paremiologiyalıq mazmunınıń payda bolıwına qatnasadı: óz paydası, maqseti ushın umtılmaw, háreket etpew, hár qanday nárseniń, dáwirdiń máńgilik emes, ótkinshi ekenligi, zárúr ornında zárúr nárseni islew, jaǵdayǵa qaray is tutıw, háreket etiw kerekligi túsindiriledi.
«Shayı [˂shahi «shaxqa qaraslı, tiyisli» ]− 1) jipekten toqılǵan gezleme, tawar; 2) jipek gezlemeden tigilgen kiyim»297. Bul sóz pul birligi degen mánini de ańlatadı. Olar qaraqalpaq paremiyalarında bılay qollanıladı:
Qoqannıń shayısın ayt, Jumattıń dayısın ayt. (100-bet) Toyım toy bolsın deseń, Shayısınan qashpa. (121-bet)
Bunda shayı sózleri gezleme ataması hám eski pul birligi degen mánilerde omonim bolıp keledi degen pikirdemiz. Jáne de − sońǵı mısalda: birinshiden, toydıń kóp muǵdardaǵı aqsha qárejetleri menen atqarılatuǵınlıǵına tiykarlansaq, aqsha, pul birligi degen mánini de, al, ekinshiden, sol xalıqtıń eski dástúri, toy beriw ádeti, tártibi qanday, sonnan kelip shıǵıp pikir aytıw zárúr boladı. Qaraqalpaq xalqında toydıń sarpay jabıw dástúri menen atqarılatuǵın esapqa alsaq, material, gezleme degen mánini de ańlatıp turǵan sıyaqlı túsiniledi. Ulıwma, maqaldaǵı Qoqannıń shayısı – bul, Qoqandda tayarlanǵan material, toqılǵan gezleme me yamasa Qoqandda tayarlanǵan
297 Paxratdinov Q., Ótemisov A. Qaraqalpaq tilindegi shıǵısı parsısha sózler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2017, 36-bet.
307
ya paydalanılǵan pul birligi ataması ma, olardıń mánilerin paremiyanıń dóreliw sebebin, deregin, tabıw arqalı etimologiyalıq jaqtan anıq ilimiy tiykarda belgilew zárúr. Solay etip, bunday omonimlik yamasa polisemiyalıq sıpattaǵı birliklerdiń mánilerin dál tabıw máselege ilimiy jaqtan durıs sheshim beredi.
Shayı ataması menen birge paremiyalarda pashshayı gezleme ataması da qollanıladı. «Pashshayı at. Ala jolaq naǵıshlı jipek gezleme, material. Ústilerine hár qaysısı, hár túrli etip pashshayı, aydınlı, jupqa, mádáli kóylekler kiyip alǵan qızlar (Q.Irmanov)»298. Bul gezleme xalıqtıń bay qatlamın kórsetiw ushın xızmet etedi. Mısalı:
Pashshayı kóylek kiygenniń,
Maqpaldan shılǵawı bolar. (106-bet)
Naqıl-maqallar tilinde de ushırasatuǵın, sonıń menen birge, basqa da folklorlıq janrlarǵa kiretuǵın shıǵarmalar tilinde saqlanǵan pashshayı, ushıǵa, jipek, parsha, maqpal sıyaqlı gezleme atamaları aytıslar, termelerde bılay qollanılǵan:
1.Baydıń qızı maqtansa… «Ushıǵa menen jipekti,
Parsha ton menen ishikti,
Kúnligime kiydim» der, «Maqpaldan bolıp shılǵawım,
Bir ármansız boldım» der. (203-bet)
2.Pashshayı taqıyam bar edi,
Basgeneme tar edi,
Sendey, sendey kóp jigitler,
Izgeneme zar edi. (329-bet)
Qaraqalpaq aytısları tiliniń sózlik quramında alasha gezleme ataması menen kelgen qatarlar bar. Mısalı: «Ayapbergen birden juwap qaytara almay, sıpayıshılıq penen mınaday dep juwap bergen eken:
298 Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi Tórt tomlıq 4-tom O −Ya. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1992, 95-bet.
308
1.− Kiygenimiz alasha, Sózlerimiz tamasha, Bizden juwap sorasań,
Bara beriń, qudasha. (286-bet)
2.Astımızǵa tósedik,
Gilem emes, alasha,
Qudashalar sóyleńiz,
Bir maydan bolsın tamasha. (325-bet)
Bunda alasha eki mánide: alasha ataması arqalı usı gezlemeden tigilgen kiyim hám usı materialdan tayarlanǵan tósek mánisi ańlatılǵan: «Alasha – túksiz gilem texnikasında islenetuǵın qurdıń túri. Alashanıń qumırısqa bel, qusqanat, taraqı naǵıs salınǵan kóp sanlı túrleri diywalǵa qıstırıladı. Tek hár túrli reńli jollardan toqılǵan ápiwayı alashalar tósek boladı»299. Sonday-aq: «Alasha at. Qoldan toqılǵan kishkene tósekshe, tósek ushın, geyde kiyim shapan ushın da islenetuǵın material, júnnen de, paxta, jipekten de, qádimgi tawarlardan qalıń etip toqıladı, kóbinese, tósekke arnaladı, túrli boyawlarǵa jipti boyap toqıydı»300.
Xannıń jaqsı bolmaǵı – Qarashanıń ózinen, Úydiń jaqsı bolmaǵı –
Alashanıń ózinen. (237-bet)
Bunda usı gezlemeniń qara úy ushın da paydalanılatuǵınlıǵı kórsetiledi.
Bóz shapannıń jańasınan, Jipek shapannıń gónesi. (60-bet) Eldiń awzın tıymaǵa,
Elli qarı bóz kerek. (17-bet)
299 Allamuratov A., Dospanov O., Tilewmuratov G. Qaraqalpaqsha kórkem óner atamalarınıń sózligi. – Nókis: «Bilim», 1991,7-bet.
300 Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi Tórt tomlıq 1-tom A−V. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1982, 75-bet.
309
Anasın kór de, qızın al, Erisin kór de, bózin al. (23-bet) Ata dańqı menen qız óter,
Mata dańqı menen bóz óter. (39-bet) Íshtansızdıń túsine,
Altı qarı bóz ener. (70-bet)
Birew sóz berer, Ózińe ermek bolar,
Birew bóz berer,
Ústińe kóylek bolar. (136-bet)
Shayırdan sóz qalar, Sheberden bóz qalar. (157-bet)
Qaraqalpaq xalqınıń turmısında eń kóp qollanılǵan gezleme – bóz. «Bóz [˂bazzun «gezleme, jip gezleme, bóz»]− paxta jibinen toqılǵan juqa gezleme, material, tawar»301. Naqıl-maqal- lar tilinde de ónimli qollanılǵan gezleme ataması bóz bolıp esaplanadı. Bóz eń ónimli paydalanılatuǵın, qalıń kópshilikke, sonıń ishinde, xalıqtıń jaǵdayı tómen toparlarınıń wákillerine qolaylı, múmkinshiligi jetetuǵın material, gezleme bolıp, paremiyalarda túrli mánilerde kelip, naqıl-maqal- larda jańa mazmunnıń dóreliwine tiykar bolıp xızmet etedi. Dáslepki paremiyada jipekke salıstırǵanda onıń sapası, shıdamlılıǵı jaǵınan tómenligi arqalı ekinshi bir mazmun ańlatılsa, ekinshi mısalda bózdiń uzınlıǵınday (elli qarı) zat, nárse arqalı kópshilik tárepinen tiykarlı-tiykarsız aytılǵan gáp-sózdiń tıyılıwı da qıyın ekenligi mánisi berilgen bolıp usı máni arqalı qanday jaǵdayda da hár qanday nárse, zat, waqıya yamasa adamnıń da yaki bolmasa onıń jaqsı-jaman is-háreketiniń de xalıq pikiri arqalı talqıǵa túsetuǵınlıǵı, hesh bir nárseniń kópshilik tárepinen aytılmay qalmaytuǵınlıǵı sóz etiledi. Jasaw jaǵdayı júdá tómen qatlam wákilleriniń kewlindegi, ózi qálegen yamasa zárúr bolǵan kiyimdi kiyiw ushın bárhama árman etip júrgenligi túsiniledi. Basqa da gezlemeler qatarı bózdiń de kerekligi, onıń kiyim – kóylek
301 Paxratdinov Q., Ótemisov A. Qaraqalpaq tilindegi shıǵısı arabsha sózler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2015, 9-bet.
310