Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

«Er adamlardıń qısqı kiyimlerinen biri – ton (postın) bolǵan. Onı sırılǵan paxtalı shapannıń sırtınan kiygen. Tondı qoydıń terisinen qalıń júnin ishine qaratıp tikken. Teriniń sırtqı tegis tárepi biyday-sarı reń menen boyalıp, shetleri jińishke qızıl tawar menen jiyeklengen. Shapan sıyaqlı, ton da aldınan shep qaptalınıń astına oń qaptalı túsirilip, jabılǵan. Arqa tárepinde jawırınnıń tusında jiyektiń materialınan ushı tómen qaraǵan úsh múyesh qılıp tumarsha (jawrınsha) tigilgen»280.

Ton hám oǵan baylanıslı xalıqtıń kózqarasları, pikirleri, qádirlep bergen bahası naqıl-maqallarda ayqın kórinisin tapqan. Jaqsı, haq kewil adamǵa baylanıslı ton qádiri kórsetilse, barlıq waqıtta, barlıq jaǵdayda tondı úlgi menen pishiw pikir arqalı jas áwladqa jol kórsetilgen, ananıń – shesheniń, eneniń qızǵa órnegi, tárbiyası, kórsetken jolı, ómirge, turmısqa siltegen soqpaǵı, baǵdarı ton hám onı pishiw arqalı naqıl-maqallarda sheber kórsetiledi. Mısalı:

Haq kewildiń atı ozbas, tonı tozbas. (96-bet)

Úlgisiz ton pishilmes. (130-bet)

Atanıń salǵan jolı bar,

Shesheniń pishken tonı bar. (133-bet)

Dawıńa qaray ant isher,

Boyıńa qaray ton pisher. (96-bet)

Ata kórgen oq jonar,

Ene kórgen ton pisher. (42-bet)

Haytta, toyda toylaw, toy beriw, haytlıqta haytlaw – qaraqalpaq xalqınıń eń qásterli merekeleriniń biri sıpatında belgili. Toyda qádirli qonaqtı sıylap ton jabıw – qaraqalpaq xalqınıń erteden kiyatırǵan salt-dástúri. Usı úrp-ádet, dástúrlerdiń ajıralmas bir bólegi sıpatında tonǵa baylanıslı mınaday naqıllar dóregen.

Toy − tonlıniki, as − atlıniki. (122-bet) Toyda tonıńdı sorama. (122-bet)

280 Qarlıbaev M., Kurbanova Z. Karakalpakskiy kostyum. Nauchno-xudojestvennoe izdaniefotoalbom. Na karakalp. i rus. yaz. − Nukus: «Ilim», 2013, Ill. s. 28.

292

Toyǵa qarap ton pish.(131-bet) Kiydirgen ton tozbas,

Kiygen ton tozar. (115-bet) Sıpayı sókse ton jabar. (71-bet)

«Ádette, bir ton tigiwge 6-8 qoy terisinen paydalanılǵan. Bular qırqılmaǵan qozılardıń terisi bolıwı kerek edi. Tek dúnyalı adamlardıń tondı alıwǵa múmkinshiligi bolǵan. Xalıqta mınaday sóz bar ekeni tosınnan emes: Toy tonlınıki, hayt atlınıki»281.

Naqıl-maqallarda ton qaraqalpaqlar ushın «ulıwma kiyim mánisin»282 bildirip te qollanıladı:

Ońarıńnıń belgisi − Birińniń tonın biriń kiy, Ońbasıńnıń belgisi –

Biriń − shayan, biriń − miy. (82-bet)

Ton ataması naqıl-maqallarda házil-dálkek retinde de paydalanıladı:

Kún de jawmadı,

Tonımızdı kiyer edik. (151-bet)

At ta qaraqalpaq xalqınıń túsiniginde er jigittiń ármanı, joldası, qıyın jaǵdayda qutqarıwshı dostı hám arqa súyeri, qádirli dúnyası sıpatında bahalanadı. Sonlıqtan da, folklorlıq shıǵarmalardıń tilinde at-ton sózleri juplasıp, kerekli, qásterli, bahalı, qádirli sıyaqlı mánileri menen ulıwmalaslıqtı bildirip keledi:

Atlı-tonlı kisiniń, Atanshaday kúshi bar. (68-bet) Ulaw-tonı say kisi,

Ullı toyǵa barısar,

281Kurbanova Z.I.Tradiсionnıy mujskoy kostyum karakalpakov (koneс XIX-koneс XX vv.)// Problem vostokovedenie. 2016.№ 2 (72). https://cyberleninka.ru.

282Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 541-bet.

293

Ulı-qızı bar kisi,

Ulıs kúni jarısar. (41-bet)

At-tonı bar kisiniń,

Alǵı-bergisi bar,

Tamaǵı toq kisiniń,

Taltań-taltań júrisi bar. (124-bet)

Bunda at mánisi ulaw gónergen sózi menen de bildirilgen.

«Ulaw − kúsh-kólik, miniletuǵın kólik»ti283 bildiredi. Xalıq danıshpanlıǵı eń qádirli dúnyańnan ayrılsań da, adamgershilikten ayrılma dep násiyat etedi:

At-tonıńnan ayrılsań da, Adamgershilikten ayrılma. (64-bet)

Ton – naqıl-maqallar tilinde xalıq ómiriniń áhmiyetli buwını, turmıs tirishiliginiń deregi, tiykarı – suw; el, jurt; kól, bir-birine bárqulla jarasıq bolatuǵın qız benen jigit sıyaqlı, olar qatarlı kórilgen.

Suw saǵasız bolmas, El aǵasız bolmas, Kól balıqsız bolmas, Ton jaǵasız bolmas, Jigit aǵasız bolmas,

Qız jeńgesiz bolmas. (36-bet)

Tonnıń bir neshe túrleriniń bolǵanlıǵın naqıl-maqallar tilinen de ayqın kóriwge boladı:

Qamqa tonnıń qádirin, Jamılıp jatqan qart biler. El-xalıqtıń qádirin,

Jekke júrgen márt biler. Háńgi eshektiń qádirin, Sabın satqan sart biler,

Eltiri tonnıń qádirin,

283 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 542-bet.

294

Jası qaytqan qart biler. (123-bet)

Jipek tonnıń ishinde,

Jaqsı-jaman tanılmas. (53-bet)

Toyǵa barsań toyıp bar,

Torqa tonıńdı kiyip bar. (121-bet)

Ton jaqsısı mawıtı,

At jaqsısı yawmıtı. (47-bet)

Seńseń tonnıń qádirin

Seksendegi qart biler.

Bunda tonnıń qamqa, jipek, mawıtı, eltiri, torqa, seńsen ton dep atalǵan túrleri qaraqalpaq xalqınıń milliy kiyimkenshekleriniń óziniń jarasıqlı kórkine, túrlerine iye bolǵanlıǵın dálilleydi. Bunday leksikalıq birliklerdiń qollanılıw, kelip shıǵıw ózgeshelikleri bar bolıp, házirgi kózqarastan gónergen túrlerin ayrıqsha izertlew zárúr. Usı orında xalıq turmısınıń tereń izertlewshisi Q.Ayımbetovtıń ton tigiw kásibi hám onıń menen shuǵıllanıwshılar haqqında jazıp qaldırǵan maǵlıwmatların keltiriw orınlı: «Tonshılar. Tonshılar tondı júni ósik qoydıń terisinen tigedi. Tonshı ushın ton tigiw de ańsat kásip emes, al terini ashıǵan qatıqqa iyleydi, kepkennen keyin onı súrgi dep atalatuǵın temir menen súredi, onnan keyin por menen aǵartadı, onnan keyin narpoz degen sarı boyawǵa boyaydı. Narpoz parsısha anar miywasınıń postı (terisi) qabıǵı – degen sózi, ol «narpoz» bolıp tilge kirgen. Tonnıń materialı seńseń, eltiri – teri dep

ataladı. Usıǵan baylanıslı «Seńseń tonnıń qádirin

Seksendegi qart biler» degen naqıl payda bolǵan»284.

Bunnan basqa da naqıl-maqallar tilinde jabaǵı ton, sarı ton, túlki ton túrleri aytıladı.

El-jurtıńnıń qádirin, Is túskende bilerseń, Sarı tonnıń qádirin,

Qıs túskende bilerseń. (36-bet)

284 Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1988, 265-bet.

295

Jaman adamnıń sózi ashshı,

Jabaǵı tonnıń biyti ashshı. (84-bet)*

Jaman tonnıń biyti ashshı, Jaman adamnıń tili ashshı. (51-bet)

Jabaǵı sózi eki mánini: 6 ay menen 1 jas aralıǵındaǵı jılqınıń balası – qulındı; qoy, eshki, túyeniń báhárgi, qırqılmaǵan júni, túbiti degen mánilerdi bildiredi. Bunda sol jabaǵı júnnen tigilgen ton mánisi túsiniledi. Bul maqalda jabaǵı sóziniń jaman sóz menen almastırılıp aytılıwınan payda bolǵan variantlılıq qubılısı bar.

Naqıl-maqallardan basqa da janrlarda – terme-tolǵawlar tilinde ton túrleri ushırasadı:

Qırqpa tonnıń ıssısın, Jası qaytqan qart biler, Shapshıp kelgen kiyikti, Anlıp jatqan ań biler, Kimniń jaqsıjamanın,

Xalayıq biler, xalıq biler. (193-bet) Artqı ayıldıń batqanın,

Iyesi bilmes, at biler.

Aǵayinniń azǵanın, Aǵayin bilmes, jat biler, Teri tonnın

ıssısın,

Jası tolǵan qart biler. (193-bet)

Baydıń qızı maqtansa,… «Ushıǵa menen jipekti,

Parsha ton menen ishikti, Kúnligime kiydim» der,… (203-bet)

…Iyt juwırtıp qus salsań, Kiygen tonıń túlki eter. (203-bet) Qızlar kiygen qamqa ton,

Biyler kiygen quba ton, Baybishe kiygen parsha ton, Xanlar kiygen qamqa ton,

Shúberek bolar tozǵan soń. (186-bet)

296

Qus jıynasań, búrkit jıy,

Qıs tonıńdı túlki eter. (236-bet)

Bunda qırqpa ton, parsha ton, ishik, túlki ton túrleriniń bolǵanlıǵın kóriwge boladı. «Ishik − ishi tıslanǵan qalıń ton»dı285 bildiredi.

Qaraqalpaq aytısları tilinde tonnıń basqa da túrleriniń atamaları ushırasadı:

Jaz kiyerim jalań ton, Qıs kiyerim postın,

Otırǵannan ne payda,

Sóylep otır, dostım? (325-bet)

Bunda «jalań ton − astarsız, juqa ton»286.

«1. Ertede bir xiywalı juwabıy qız aytısqa barǵan adamdı jeńip qoya beredi eken. Bir juwabıy jigit sol qızdı juwaptan jeńiw ushın ústindegi teri tonın terisine kiyip, xiywalı qızdıń úyine kirip baradı. Úyde otırǵanlar kelgen adamǵa qarasa, ábeshiy kórinedi. Jigittiń bir maqset penen kelgenligin sezip, oǵan: − Keliń, adam jabayısı, − deydi. Sonda jigit:

− Awa, qudashalar,

Keldi adam jabayısı,

Kelmey atırıp iyttey qapqan,

Iytpeken bunıń dayısı?

Tórde otırǵan tórt qatınnıń,

Qaysısı eken xiywalısı?

– dep juwap qaytaradı. Otırǵan usı úsh qatınnıń ishinde bir jas náwshe qız da bar eken. Ol: − Óybey, aǵa! Men de qatınǵa esaplanıp kettim be? − dep, shır-pır bolıptı.

Sonda jigit: − «Quw ishinde jas ta janadı» degen, siz de kettińiz, − deydi. Solay etip, jigit xiywalı qızdı juwaptan jeńipti»287.

285Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 534-bet.

286Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 533-bet.

287Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 294-bet.

297

Ton hám onıń túrleriniń ataması qazaq qızı Meńesh penen Ájiniyaz shayırdıń aytısında da ushırasadı:

Ájiniyaz: …Ózińizden atı shuwlı mırza qızdan, Eltiri seńseń alayın dep men keldim.

Meńesh:

− Eltiri joq, alsań saǵan qoy mut, Eltirińe qazaqtıń ózi de jut, Aman barsań, balańa ton qılarsań, Bereyin teri-tersek, tileseń, mut.

Ájiniyaz:

−Alayın men terińdi, sen berseń mut, Bermeseń, usı waqıt bolar umıg,

Tilegende bermegen eltirińdi,

Áketer kelse orıs, noǵay, bashqurt. (33-bet)

2.Meńesh:…«Awshıdan ań, batırdan sawǵa» degen, Bizderge baylaytuǵın atıń qáne?» dep soraǵanda, Ájiniyaz «…Eki úyrek, bir quwım bar qorjınımda, Aq Meńesh, quwala da, birewin al» dep juwap beredi. Meńesh «Úshewin ber, birewin ne eteyin?» degende, Ájiniyaz shayır:

−Aq Meńesh, men aytayın, qulaǵıń sal,

Úshewin birden bersem, bolar obal, Oramal ton bolmaydı, jol boladı, Ekewin qoy, Aq Meńesh, birewin al» deydi.

Bul maqaldıń mánisi A.Qaydardıń miynetinde bılay túsindiriledi: «Oramal ton bolmaydı, jol boladı ˂ awıs. qazaq sahrasında erteden kiyatırǵan ata-baba saltı boyınsha sıylı qonaqqa, yubiley toy iyesine, ónerin kórsetken sheberlerge, ǵamxorlıq etken jaqsıǵa t.b. sıy-húrmet, minnet-parız retinde astına at mingizip, ústine shapan jabıw ádeti bar. Ertede bul «toǵız beriw», «ton jabıw» dep te atalǵan. Dál sonday múmkinshilik bolmay qalǵan jaǵdayda, ton bolmasa da, sonıń or-

298

nına beriletuǵın kishigirim sıylıqtı berip atırıp, sıpayıshılıq penen aytılatuǵın, bul dástúrli sıy-sarpaydıń ózi bolmasa da, sonıń ornına júretuǵın qáde, ırım; az bolsa da kóptey kórip alıńız» degen sóz»288.

Ton kiyim-kenshek ataması qaraqalpaq ádebiyatı tariyxıy shıǵarmaları tilinde dáwir koloritin kórsetiw maqsetinde qollanılıp kiyatır. Olardıń bir neshe túrlerin ushıratıwǵa boladı. Mısalı: Beli oq jayday búgilgen jalbır tonlı, qopa saqal bir ǵarrı atlardıń ayaqları arasınan «xalayıq, xalayıq», dep malaqayın kóterip shıqtı. (T.Qayıpbergenov) Ishten saza bolmadı. Ekinshi ret súrenlegende ǵana basına góne qılqa ton búrkengen Almagúl shıqtı. (T.Qayıpbergenov) Gúmanlanıp tez barsaq, qasqır degenimiz qılqa tonın awdarıp kiygen Jandos bay eken, attıń súyretkisindegi Elmurat bolıp shıqtı. (T.Qayıpbergenov)

K.Sultanovtıń «Ájiniyaz» shıǵarmasınıń tili arqalı at, ton, sarpaydıń qaraqalpaq xalqınıń turmısında qanday xızmet atqarǵanlıǵın ayqın kóriwge boladı: 1. Sonda biy menen qazı, qızdıń úyi menen awıl jigitleri qáytedi? Túsirgen ya kelini joq, ya qızdan alǵan qalıńı joq, awzın shamalǵa ashıp qala bere me? At, ton, sarpay menen taqıya qáde qayda? Ash arıq, gedey qızı bolsa da, Qulımbet biydiń awılınıń nasharı emes pe? «Qalıńsız qız bolsa da, qádesiz kúyew bolmaydı». Arıq qoydan tóslik alatuǵın dástúr, salt qayda? 2.− Biydiń sarı jorǵası Qosıbayǵa mingizgen sarpayı bolsın! Baydıń kegi gedeyde ketse, Erjannıń qarındasın kelin etip, óshi pitedi. Qosıbay menen baydı biy jarastıradı. Al, biydiń jaqsılıǵı ushın Qosıbay jesir berip, biy menen tatıwlasıp quda boladı. Eki qudanıń pátiyası ústine kelgen siz,− sıylı miymanǵa at, ton, sarpay jabamız. Ne xızmet buyırsańız bárjay etemiz.

«Doslastırmaq jawshıdan, ellestirmek elshiden». Tóreligim usı, taqsır!»289. Bul orında ton jawıp sarpaylaw dástúriniń qaraqalpaq xalqı ushın oǵada úlken áhmiyetke iye bolǵanlıǵın tolıq túsiniwge boladı.

288Qaydar A. Xalıq danalıǵı Qazaq maqal-mátelderiniń túsindirme sózdigi jáne zertteu.

–Almatı: Tolǵanay T., 2004, 442-bet.

289Sultanov K. Ájiniyaz roman. – Nókis: «Bilim», 2018, 106, 145-betler.

299