Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri
.pdf
payda bolıw, dóreliw sebepleri, derekleriniń bar ekenligi, qanday da bir jaǵday, waqıyaǵa baylanıslı, túrli tárepten qatnaslı bolıp keliwi hám onıń juwmaǵı, nátiyjesi sıpatında sóylewge túrli mánilerdi alıp kiriwi, sóylewge tereń, ótkir máni beriwi hám t.b. Sonıń menen birge, olardıń ózine tán ózgeshelikleri bar.
Kópshilik tillerde naqıl hám maqallar naqıl-maqallar túrinde juplasıp aytıladı. Degen menen, naqıllar menen maqallardıń da ózgeshelikleri bar ekenligi joqarıda kórsetip ótildi.
Til iliminde, ádebiyattanıw hám folklortanıwda paremiologiyalıq birliklerdiń ózgeshelikleri haqqında sóz etiledi.
Til iliminde sóylew barısında tayar túrinde ushırasatuǵın, tayar túrinde qollanılatuǵın bunday turaqlı birlikler haqqındaǵı pikirler de tolıq birdey emes. Bul máselede hár qıylı pikirler, kózqaraslar ushırasadı.
Qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallarda ótpelilik, sinkretizm qubılısları bar. Ayırım jaǵdaylarda olar transformaсiyalanıp ta keledi. Bunday jaǵdayda olardıń biri ekinshisinen payda bolıp, dóreliwi, kelip shıǵıwı yamasa biri ekinshisine ótip otırıwı ushırasadı. Sonlıqtan, izertlewshiler tárepinen ayırım jaǵdaylarda olardı hár qıylı birlikler túrinde kórsetiw ushırasadı. Máselen, Q.Ayımbetov tárepinen bir neshe frazeologizmler kórsetilgen, sonıń menen birge, «Túye boyına isenip, jıldan bos qalǵan»10 turaqlı birligi frazeologiya sıpatında berilgen bolsa, ol «Túye boyına isenip, jıldan bos qalıptı» (163-bet) túrinde naqıl-maqallar quramında kórsetilgen. E.Berdimuratov11 naqıl-maqallardı frazeologizmniń bir túri sıpatında anıqlaydı. G.Aynazarova tárepinen teńles eki komponentli frazeologizmler túrinde berilgen «palapan basına, turımtay tusına», «qoy deytuǵın xoja joq, áy deytuǵın áje joq»12 frazeologizmleri qaraqalpaq folklorınıń
10Ayımbetov Q. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń qısqasha túsindirme sózligi hám júyeli sózler – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2007, 8-bet.
11Berdimuratov E. Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1968.
12Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler.– Nókis: Berdaq atındaǵı QMU, 2005, 12,78-betler.
21
naqıl-maqallar berilgen tomında «Palapan basına, Turımtay tusına» (171-bet), «Ay deytuǵın aja joq, Qoy deytuǵın xoja joq, Ózi xan, ózi sháriyar birew» (80-bet) túrinde berilgen. G.Aynazarova bul birlikti sáykes mısallar menen tallap kórsetedi: «Iskender Zulxarnay dúnyaǵa kelip, sol tınısh otırǵan saxrayı xalıqtıń uyası buzıldı, palapan basına, turımtay tusına degendey zaman boldı. (T.Qayıpbergenov «Maman biy» ápsanası)». A.Pirniyazova pátiya beriw, tilek mánisinde kelgen frazeologizmler sıpatında «Jortqanda jolıń bolsın, Qıdır ata joldasıń bolsın; Abırayıń assın, mártebeń tassın»13 frazeologizmlerin kórsetedi. Qaraqalpaq folklorında bul birlik «Bala tuńǵısh jolǵa shıqqanda» aytılatuǵın «Nárestege arnalǵan salt tilekleri» esaplanıp: «Jortqanda jolıń bolsın, Qıdır ata joldasıń bolsın, Qubırılar qoldasıń bolsın, Ámin, Allahıw ákbar!» (538-bet) túrinde berilgen. B.Yusupova tárepinen antroponim komponentli frazeologizmler sıpatında kórsetilgen «Qırıqtıń biri – Qıdır» (bunda: qırıq adamnıń degen mánide – Yu.B.), «Óldiń, Mamay, joq boldıń» (bul frazeologizmniń «Óldiń, Mamay, xor boldıń» degen variantı da bar)»14 dep keltirilgen frazeologizmler qaraqalpaq folklorında «Tórttiń biri tóre degen, Qırıqtıń biri qıdır degen» (109-bet), «Óldiń Mamay, xor boldıń» (70-bet) sıyaqlı naqılmaqallar túrinde berilgen.
Ilimpazlardıń bunday pikirge keliwi bul turaqlı birliklerdiń quramalı tábiyatı, olarǵa sinkretizm qubılısınıń tán bolıp keliwi, idiomalılıǵı, ótpeliligi, bir neshe turaqlı dizbeklerdiń birdey, ulıwmalıq, ortaq belgi hám qásiyetlerge iye bolıp keliwi hám t.b. menen baylanıslı.
«Paremiyalardıń mazmunı ádette sóylemler (frazalar) aralıq birliktiń semantikalıq strukturasına «jayǵaspaydı», al bul óz náwbetinde eki yamasa onnan kóp frazalar aralıq birliklerdi úlkenirek tekst birlikleri sıpatında qayta dúze kelip
13Pirniyazova A. Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sisteması hám onıń stilistikalıq imkaniyatları. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2020, 57-60-betler.
14Yusupova B. Qaraqalpaq tilinde antroponim komponentli frazeologizmler // Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri. – Tashkent:
«Tafakkur boʻstoni», 2020, 149-169-betler.
22
olardıń semantikalıq baylanısıwı quralı funkсiyasın atqarıwına imkan beredi. Buǵan paremiyalardıń tek gáp emes, al kishi janr kólemindegi dóretpe, kórkem dóretiwshilik forması, minimal dárejedegi dúziliske (strukturaǵa) iye juwmaqlanǵan tekst ekenligi sebep boladı. Paremiyalar ushın eń xarakterli bolǵan belgi – bul gáp hám tekst qásiyetleriniń sinkretizmi. Paremiyalardıń óz funkсiyasın tek frazalar aralıq birlikte emes, al pútkil tekst sheńberinde de ámelge asıratuǵınlıǵı, máselen, avtordıń oyın ashıp beretuǵın yaki dóretpeniń tiykarǵı ideyasın belgilep kórsetetuǵın epigrafqa aylanatuǵınlıǵı usınıń menen túsindiriledi. A. S. Pushkinniń «Kapitan qızı» povestiniń epigrafına aylanǵan «Beregi plate snovu, a chest smolodu» («Arıńdı jastan saqla») yamasa N.V. Gogoldiń
«Revizor» komediyasınıń epigrafı bolǵan «Na zerkalo necha penyat, koli roja kriva» («Betiń qıysıq bolsa, aynaǵa ókpeleme») naqılları buǵan ayqın mısal bola aladı»15.
Solay etip, naqıl-maqallar turaqlı birliklerdiń bir neshe túrleri menen belgili bir tárepleri jaǵınan uqsas boladı. Tómende naqılmaqallar menen oǵan uqsas birliklerdiń geypara ózgesheliklerin, olardıń bir-biri menen baylanıslılıǵın, ortaq yamasa uqsas belgilerin kórsetip ótpekshimiz:
1.Frazeologizmler hám naqıl-maqallar;
2.Aforizmler hám naqıl-maqallar;
3.Idiomalar hám naqıl-maqallar;
4.Aytıslar hám naqıl-maqallar;
5.Sheshenlik sózler hám naqıl-maqallar;
6.Terme-tolǵawlar hám naqıl-maqallar;
7.Ańız, ápsanalar hám naqıl-maqallar;
8.Awızeki gúrrińler hám naqıl-maqallar;
9.Júyeli sózler hám naqıl-maqallar;
10.Anekdotlar hám naqıl-maqallar.
Bul birliklerdiń geypara túrlerinde naqıl-maqallardıń payda bolıwı, dóreliwi haqqında derekler ushırasadı. Son-
15 Chadamba Sh. S. O nekotorıx osobennostyax perevoda predlojeniy-paremiy v tekstax russkix xudojestvennıx perevodov s tuvinskogo yazıka // Filologicheskie nauki. Voprosı teorii i praktiki. −Tambov: Gramota, 2014. № 5 (35): v 2-x ch. Ch. I. C. 191-193. www.gramota.net.
23
lıqtan, ayırım jaǵdaylarda olardıń geyparaların paremiyalardıń etimologiyalıq táreplerine baylanıslı qaraw da orınlı.
1.2.1.Frazeologizmler hám naqıl-maqallar
Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası boyınsha alıp barılıp atırǵan izertlewlerde naqıl-maqallar hár qıylı pikirlerdi payda etip kiyatırǵan máselelerdiń qatarına kiredi. Ayırım izertlewshiler naqıl-maqallardı frazeologiyalıq sóz dizbekleri quramında kórsetse, geyparaları onı óz aldına bólek alıp qaraydı. Bunday pikirler qaraqalpaq til biliminde de ushırasadı. Prof. E.Berdimuratov naqıl-maqallardı frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń semantikalıq birigiwshiligi boyınsha bir túri sıpatında bahalap, onı frazeologiyalıq sózler dep esaplaydı: «Frazeologiyalıq sózler – bular frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ayrıqsha bir gruppasın quraydı. Olar turaqlı leksikalıq sostavına iye gáp formasında ushırasatuǵın turaqlı sózler. Buǵan naqıl-maqallar, aforizmler, aforizmlerge, naqıl-maqallarǵa aynalıp baratırǵan obrazlı sóz dizbekleri kiredi: qalawın tapsań, qar janar; jaqsı isi menen jaqsı; miynet etseń, emerseń, miynet túbi – ráhát; kóz qorqaq, qol batır; altaw ala bolsa, awızdaǵı ketedi; tórtew túwel bolsa, tóbedegi túsedi; qorqaqtıń qatını bolǵannan batırdıń jesiri bolǵan jaqsı (Dolores Ibarruri); jaqsı adam sóz mánisin ańlaydı (Berdaq) hám taǵı basqalar»16. Al, A.Dáwletov penen avtorlıqta jazǵan miynetinde bılay dep kórsetedi: «4. Frazeologiyalıq sózler – bular frazeologizmlerdiń joqarıdaǵı úsh tipinen pútkilley ózgeshe qatlamnan ibarat. Olardı frazeologizmlerge jatqarıw, tiykarınan alǵanda, shártli túrde boladı. Bul jaǵday frazeologiyalıq sózlerdiń komponentlik turaqlılıǵı, pútinligi, bóleklerge bóliwge bolmaytuǵınlıǵında, tayar túrinde qáliplesip ketkenliginde kórinedi. Frazeologiyalıq sózler qurılısı jaǵınan keń, sóz dizbegi túrinde emes, al gáp
16 Berdimuratov E. Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1968, 262-263-betler.
24
túrinde keń tarqalǵan. Bul qatlamǵa turaqlı xarakterge iye bolıp ketken сitatalar, ushırma sózler, naqıl-maqallar kiredi:
«Adam – ullı ataq» (M.Gorkiy), ... «Kóz qorqaq, qol batır», «Qalawın tapsań, qar janar», ... t.b.»17.
Naqıl-maqallar menen frazeologizmlerdiń ózgesheliklerin ajıratıwda J.Eshbaevtıń miyneti oǵada áhmiyetli. J.Eshbaev naqılmaqallardı óz aldına bólek alıp qaraydı. Ol naqıl-maqallar menen frazeologizmlerge ortaq esaplanǵan ulıwmalıq belgilerdi anıqlaw menen birge ózgesheliklerin kórsetedi:
1)Frazeologiyalıq sóz dizbekleri bir mánige barabar bolıp keledi. Yaǵnıy bunıń sostavına kirgen jeke sózler óz mánisin joytıp, ulıwma dizbek bir sóz mánisine barabar bolıp keledi. (Mısalı: Dárya tassa tobıǵına kelmew – uwayımsız). Naqıl-maqallardıń sostavındaǵı sózler ózleriniń jeke mánisin saqlap keledi hám onıń mánisi sol sózlerdiń mánisine baylanıslı boladı.
2)Naqıl-maqallar kópshilik jaǵdayda tıyanaqlı bir pitken oydı bildirip, gáp formasında keledi. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri bolsa gápte bir aǵza xızmetin ǵana atqaradı.
3)Naqıl-maqallar oylanıwdı, sheshimdi talap etip turmastan (frazeologiyaǵa qaraǵanda) onıń mánisi túsinikli bolıp turadı.
4)Naqıl-maqallar, kóbinese, násiyat mánisine iye boladı. Al
frazeologiyalıq sóz dizbekleri bolsa, kóbinese, astarlı mánide obrazlı bolıp keledi»18. Bunnan naqıl-maqallar menen frazeologizmlerdiń bir-birinen ajıralıp turatuǵın sıpatlı belgileri ayqın kórinedi. Haqıyqatında da, naqıl-maqallar til biliminiń frazeologiya tarawınıń obektine kirmeydi. A.L.Oniani naqıl-maqallar menen birge jumbaqlar hám aforizmlerdiń de frazeologiyanıń obekti esaplanbaytuǵının atap kórsetedi: «Sonlıqtan, til bilimi ushın naqılmaqallar hám aforizmler ádettegi sóz dizbekleri (re.sp. gápler), al olar-
17 Berdimuratov E., Dáwletov A. Til bilimine kirispe. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1988, 182-
bet.
18 Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1985, 61-64-betler.
25
dıń komponentleri ádettegi sózler esaplanadı hám olardı frazeologiyada izertlewge tiykar joq.
Naqıl-maqallar hám aforizmlerdiń seplik, san, bet hám t.b. grammatikalıq kategoriyalar menen ózgermewi tosınnan bolǵan jaǵday emes»19.
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler menen naqıl-maqal- lardıń ózgesheliklerin ajıratıwda S.Naurızbaevanıń pikirleri salmaqlı orın tutadı. Ilimpaz bul eki birlikti eki toparda qaraydı, naqıl-maqallardı frazeologizm dep esaplamaydı. «Naqıl-maqallar turaqlı quram hám turaqlı mániden turatuǵın turaqlı kompleks bolıp, obrazlı, astarlı mánige iye bolıp kelse de, onıń frazeologizm dep esaplanbaytuǵınlıǵın, bir pútin leksikalıq máni bildirmey, gáptiń dara aǵzası bolmaytuǵınlıǵın, al, násiyat mánisindegi tamamlanǵan pikirdi bildiretuǵının, jay gáp túrinde kelip, gápti qospa gápke aynaldıra alatuǵının, al frazeologizmniń aqıl-násiyat mánisine iye bolmay, gáptiń bir aǵzası bolatuǵının, jay gápti qospa gápke aynaldıra almaytuǵınlıǵın, frazeologizm belgili bir sóz shaqabına kiretuǵının kórsetedi. Sonday-aq, maqal menen frazeologizmdi ajıratıwdıń qıyınshılıǵın atap ótedi20. Ayırım frazeologiyalıq sózliklerde olardıń mánileri paremiyalar arqalı túsindirilgen. Máselen, T.Djumamuratovtıń miyneti – frazeologizmlerdiń mánilerin túsindiriwde oǵada zárúrli sózliklerdiń biri. Frazeologiyalıq sózlikte ayırım frazeologizmlerdiń (naqıl-maqallardıń – Yu.B.) mánileri de
mınaday paremiyalar arqalı beriledi:
«Babushka nadvoe skazala – qoy noǵayda, sipse – toǵayda, úydegi sawdanı bazardaǵı nırq buzadı.
Budet i na nashey uliсe prazdnik – bizge de dáwlet qus qonar, biziń de asıǵımız alshılar, biziń de eshegimiz jorǵalar, biziń de daw júrer, biziń de kóshemizde toy bolar, asqabaq-qawın piser – bizge de isiń túser.
19Oniani A.L. Frazeologizm i slovo (na materiale kartvelskix yazıkov). – Voprosı frazeologii. III.Samarkand, 1970, s. 139.
20Nauruzbaeva S.T. Frazeologicheskie ediniсı v karakalpaksko-russkom slovare. – Tashkent: «Fan», 1972, s. 44-45.
26
Voron voronu glaza ne vklyunet – ǵarǵa ǵarǵanıń kózin shoqımaydı, shoshqa shoshqanı jarmaydı.
Vorone okolom ne bıt – ǵarǵa ǵańqıldap ǵaz bolmas, iyt túynekten qawın bolmas, iyt balalap sawın bolmas»21.
Ulıwma, til bilimi rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında, túrli dáwirlerde turaqlı birlikler hám olardıń túrleri haqqındaǵı ilimiy pikirler, kózqaraslar belgili dárejede ayırım ózgerislerge ushıraydı. Bunday pikirler qaraqalpaq til bilimi, sonıń ishinde, frazeologiya tarawına qatnaslı miynetlerde de ushırasadı. Máselen, A.Pirniyazova: «Frazeologiya boyınsha házirgi kúnge shekemgi miynetlerge sholıw jasay otırıp, onıń quramına tómendegi birliklerdiń kirgizilgenin kóremiz:
Idiomalar – semantikası hesh qanday bólinbeytuǵın, mánisi leksikalıq quramınan, komponentleriniń mánisinen biyǵárez frazeologiyalıq birlikler.
Frazeologiyalıq dizbekler – ulıwma máni bunıń quramındaǵı jeke komponentleriniń leksikalıq mánileri menen tikkeley baylanısta boladı.
Naqıl-maqallar − xalıq tárepinen dóregen qısqa qatarlar. Olar tayar túrinde ushırasadı. Ómir tájiriybeleri joqarı dárejede ulıwmalastırılǵan.
Qospa terminler hám atamalar – quramı turaqlı, bir túsinik yaki predmetti sózler kompleksi arqalı bildiredi.
Ushırma sózler – belgili avtorlardan, dereklerden alınǵan qısqa qatarlar.
Shtamplar hám klishe – stereotiplerden qáliplesken. Shtamplar – ideologizaсiyalasqan hám soсiologizaсiyalasqan birlikler. Klishe – belgili jaǵdaylarǵa baylanıslı qáliplesip turaqlasqan standart sóylew dizbekleri»22 dep jazadı.
Ayırım naqıl-maqallar menen frazeologizmler biri ekinshisine
ótip, eki mánide de paydalanıladı. Bir birliktiń
21Djumamuratov T. Russko-karakalpakskiy frazeologicheskiy slovar dlya shkolnikov. – Nukus:
«Karakalpakstan», 1985, 17, 26, 41-betler.
22Pirniyazova A. Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sisteması hám onıń stilistikalıq imkaniyatları.
–Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2020, 17-18-betler.
27
maqal hám frazeologizm túrinde túsiniliwi ushırasadı. Mısalı: «Túyeni túgi menen jutqan, Atandı júgi menen jutar. (104bet) − Túyeni túgi menen, biyeni júgi menen jutqan»23 teńles eki komponentli frazeologizm.
Naqıl-maqaldan frazeologizmniń ózgesheligi mınada: «Tilde kem degende eki yamasa bir neshe leksikalıq birliklerdiń dizbeginen turatuǵın, quramalı dúziliske iye, biraq mánisi jaǵınan bir sózge barabar, erkin sóz dizbekleri menen sózlerden (qospa sózlerden) ayqın ajıralıp turatuǵın birlikler bar. Olardıń tujırımlı, astarlı, awıspalı mánilerdi ańlatıwı jáne obrazlı sıpatqa iye bolıwı frazeologizmge tán quramalı qásiyetlerdiń jıyıntıǵın kórsetuǵın jáne bir belgi. Frazeologizm komponentler ańlatqan mánilerden basqa máni bildiredi. Solay etip, eki yamasa bir neshe sózlerdiń turaqlasqan dizbeginen ibarat bolıp, quramındaǵı komponentleriniń mánilerinen basqa máni bildiretuǵın, turaqlı quramı hám qurılısı menen ajıralıp turatuǵın birlikler tilde frazeologizmler dep júritiledi»24. Naqıl-maqal bul belgilerdiń barlıǵına iye bolıp kelmeydi.
B.Yusupova frazeologizmler menen naqıl-maqallardıń tiykarǵı ajıratıp turatuǵın ózgesheliklerin bılay anıqlaydı: «Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasın úyreniwde oǵada áhmiyetli, sheshiliwi tiyis bolǵan máseleler kóp. Máselen, naqıl-maqallar frazeologiyanıń izertlew obektine kire me yamasa olar basqa birlikler esaplana ma degen máselede házirge shekem úzil-kesil bir sheshimge kelinbegen, hár qıylı pikirler bar. Frazeologizm menen naqıl-maqaldı ańsat ajıratıwdıń bir usılı olardı sóz shaqaplarına tallap kóriw kerek, frazeologizm belgili bir sóz shaqabına – atawısh sózlerge yamasa feyilge qatnaslı bolıp keledi, usı sóz shaqaplarına kiretuǵın sózlerdiń mánisin bildiredi, olar menen sinonim boladı, ayırımları modallıq máni bildiredi. Mısalı: Bay-baylasqan bir ses, sógisken, ayqırısqan bir ses, iyt iyesin, pıshıq biykesin
23Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler.– Nókis: Berdaq atındaǵı QMU, 2005, 81-bet.
24Yusupova B. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası. – Tashkent: «Tafakkur boʻstoni», 2020, 15-bet.
28
bilip bolmaydı. (Sh.S.) Kelgen komissiyanıń ústinen adamlar awız biriktirip: «Kámil Ikramovqa aydasaq qáytedi!..» desip, ǵawqıldasıp júr edi, Esbergen qurıltayǵa ketpesinen táwir-aq aldın ıraslap jiberdi... (Sh.S.) Adamlardıń awzı ala, biriniń aytqanın biri tıńlaǵısı kelmeydi. (Sh.S.) Mısallardaǵı iyt iyesin, pıshıq biykesin bilip bolmaydı, awız biriktirip, awzı ala birlikleri is-háreket (feyil) hám sapa, belgi (kelbetliktiń) mánisin bildiredi, bir sózdiń mánisine barabar keledi, komponentleriniń bári jıynalıp bir máni ańlatadı, gápte bári bir sorawǵa juwap berip, bir sintaksislik xızmet − bir aǵza xızmetin atqarıp keledi. Al, naqıl-maqallar astarlı, awıspalı máni bildirgeni menen olardıń jeke komponentleri jıynalıp barıp bir máni ańlatpaydı, bir sorawǵa juwap berip, gáp ishinde kelip, bir sintaksislik xızmet atqarıp kelmeydi, bir sorawǵa da juwap bermeydi. Naqıl-maqallardıń ózi dara gáp túrinde kelip, sintaksis tarawınıń obekti esaplanadı. Mısalı: «Iyttiń awzı ala bolsa da, Bóri kelgende birigedi» yamasa «Jaw jaǵadan alǵanda, Iyt etekten aladı», «Iytti iyesi menen qıyna» maqalları, «Iyttiń tabanı qıshısa, Kárwanǵa eredi», «Jaqsı iyt óligin awlaqqa taslaydı» naqılları menen joqarıda kórsetilgen, ulıwma, frazeologizmler arasında úlken ayırmashılıq bar. Bul jerde, álbette, jay gáp hám qospa gáp túrindegi frazeologizmler menen naqıl-maqallardı shatastırmaw kerek. Frazeologizmler sóz dizbegi túrinde de keledi, al, naqıl-maqallar tamamlanǵan oy-pikir bildirip, tek gáp túrinde ushırasadı. Olardı ulıwmalastıratuǵın obrazlılıq, tásirlilik, awıspalı, astarlı mánililik sıyaqlı belgiler bar bolǵanı menen, olar naqıl-maqal menen frazeologizmdi bir toparǵa kirgiziwge múmkinshilik bermeydi. Frazeologizm naqıl-maqaldıń quramında komponent sıpatında keledi, frazeologizmniń óziniń quramında da keledi, al, naqıl-maqal basqa naqıl-maqaldıń quramında komponent sıpatında qatnaspaydı. Mısalı: «Iyttiń awzı ala bolsa da, Bóri kelgende birigedi» degen maqalda awzı ala hám awzı birigiw frazeologizmleri bar. Ulıwma, usı sıyaqlı oǵada kóplegen máseleler frazeologiya hám
29
til biliminiń oǵan baylanıslı tarawları menen birgelikte tereń ilimiy kóz-qarasta sheshiliwi tiyis degen pikirdemiz»25. Solay etip, frazeologizmler sóz dizbegi túrinde keledi, qospa gáp hám jay gáp túrinde kelgen túri tek sırtqı forması, kórinisi bolıp, olar mánisi jaǵınan gápke teń kelmeydi, al naqıl-maqal sóz dizbegi túrinde kelmeydi, al sırtqı kórinisi jaǵınan sóz dizbegi túrinde kelgen paremiyalardıń ózi ellipsislik gápler esaplanadı. Sóz dizbegi − nominativlik, gáp − prediativlik birlik. Frazeologizmniń mánisi leksikalıq birlik sıyaqlı
kontekstte jáne de anıq boladı, al naqıl-maqal másláhat, aqıl-násiyat, bilim, tárbiya beriw hám t.b. mazmunındaǵı tamamlanǵan oypikirdi bildiredi.
1.2.2. Aforizmler hám naqıl-maqallar
Til ilimi hám ádebiyattanıw iliminiń izertlew obektine ortaq máselelerdiń jáne biri aforizmler bolıp esaplanadı. Anıq bir jaǵdayǵa sáykes dóregen, belgili bir avtorı bar, tereń, astarlı mánili hám turaqlı qurılısqa iye, qısqa danıshpanlıq qatarlar aforizmler esaplanadı. Olar naqıl-maqallar sıyaqlı mazmunlıq-qurılıslıq sıpatqa iye, sóylewde naqıl-maqallar sıyaqlı aytılıp atırǵan oy-pikirdiń tásirliligin arttırıw, pikirdiń durıslıǵın tastıyıqlaw, bántin basıw hám t.b. stillik xızmetlerdi atqaradı. Kópshilik ilimiy ádebiyatlarda naqıl-maqallar qatarında aforizmler yamasa aforizmler degende naqıl-maqallardıń beriliw jaǵdayları ushırasadı.
Usı orında aforizmler haqqında tilshi hám ádebiyatshı ilimpazlardıń geypara pikirlerin keltirip ótpekshimiz.
Aforizmler (Hikmetli sózler). A.Bekbergenov aforizmler haqqında bılay dep jazadı: «Aforizm (grekshe aphorismos – qısqa, ótkir sóz) – haqıyqıy turmıstaǵı qubılıslar haqqında oydı, pikirdi ulıwmalastırıp, onı qısqa, ıqshamlı, qonımlı hám kórkemlik penen bildiretuǵın sóz, sózler dizbegi hám gápler.
25 Yusupova B. Qaraqalpaq tili frazeologiyası hám frazeografiyasınıń rawajlanıw baǵdarları // Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri.
– Tashkent: «Tafakkur boʻstoni», 2020,11-13-betler.
30