Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri
.pdf
naqıl-maqalǵa aynalıp qalǵan bul maqal ózinde úlkeń, tereń mazmundı jámleydi:
«Qaraqalpaqtıń tirishiligi
Qaraqalpaqtıń Aydos biyi Xiywa xanına barıp sóylesip otırǵanda xan:
− Qaraqalpaqta ne jemis bar, ne jep tirishilik etedi? − degen. Aydos biy:
−Jemisimiz sútilmek, atshoqay hám sobıq. Kún kóris tirishiligimiz – úsh ay qabaq, úsh ay shabaq, úsh ay qawın, úsh ay sawın, − dep xanǵa juwap beripti»264.
«Kóshpeli hám yarım kóshpeli xalıq (qazaq, qırǵız, túrkmen hám t.b.)lardıń awqatı otırıqshı xalıq (tájik, ózbek hám t.b.) lardıń awqatınan sútli ónimlerdiń kóbirek qollanılatuǵınlıǵı menen parıqlanǵan. Diyqanshılıq penen shuǵıllanatuǵın xalıqlardıń awqatlanıw raсionında kóbinese ósimliklerden alınatuǵın ónim basım bolǵan. Qaraqalpaq tilindegi «Úsh ay sawınım, úsh ay qawınım, úsh ay qabaǵım, úsh ay shabaǵım» degen naqıl túrkiy xalıqlardıń awqatlanıw rejimin anıq súwretleydi. Kún dawamındaǵı awqatlanıw sanı belgilenbegen. Tek azanda hám keshte awqat jelinetuǵınlıǵı anıq kórsetilgen. Sonı atap ótiwimiz kerek, kópshilik túrkiy xalıqlarda keshki awqat ataması awqattıń áyne keshte jelinetuǵınlıǵın bildirip turadı: qazaq tilinde – keshkі as (tamaq); qaraqalpaqshada
– keshki awqat; tuva tilinde – kejeeki chem (sózbe-sóz: «keshki awqat»); tek karachay-balkar tilinde – «ushxuur» delinedi»265.
Bul naqıl haqqında Sh.Qunnazarova jazadı: «Úsh ay sawınım, úsh ay qawınım, úsh ay shabaǵım, úsh ay qabaǵım» naqılı xalıqtıń kún-kóris jaǵdayına baylanıslı dóregen. Onda adamlardıń azıqlıq ónimlerdi qaysı pasılda ne zatlardan alatuǵınlıǵı sóz etiledi. Sharwa mallarınan alınatuǵın azıqlıq ónim bul – sút-qatıǵı hám góshi. Sút qatıqtı xalıq tilinde aǵarǵan dep te aytadı. Malı bar adamlardıń úyinen hár
264Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 332-bet.
265Jilkubaeva A.Sh. Leksika pitaniya v tyurkskix yazıkax (lingvokulturologicheskiy aspekt).
Avtoreferat dissertaсii na soiskanie uchenoy stepeni doktora filologicheskix nauk. Bishkek – 2012, s.12.
281
dayım aǵarǵan tabıladı. Aǵarǵan – qatıq, sút, ayran (QTTS, T.I. 26). Onnan bir qansha taǵamlar tayarlanadı. Ayran – aǵarǵannıń bir túri, qatıqtı pisip mayın alǵannan keyingisi (QTTS, T.I. 47). Ayrandı shóldi basatuǵın suwsın sıpatında da paydalanǵan. Awqatlanıw ádebinde taǵamnan dáslep jası úlkenler dám tatıwı kerek, soń jası kishiler. Awqattan birinshi jası úlkenler awız tiyse, qalǵan bólegi sarqıt delinedi»266.
Qaraqalpaq xalqında sıyırdan sawılıp alınǵan sút tiykarında islenetuǵın barlıq ónimlerdi ulıwmalastırıp aq, aǵarǵan dep ataydı, al miywelerdi kók dep ataydı. Aq sózi sútten alınǵan ónimlerdiń basqa atamaları menen mániles bolıp keledi. Olar naqıl-maqallar tilinde tómendegishe qollanıladı:
Sáwir bolmay, táwir bolmas,
Sıyır bolmay, ayran bolmas. (149-bet)
Qatıq tógilse, juǵı qalar,
Ayran tógilse, nesi qalar? (163-bet) Ayran soraǵan shelegin jasırmas. (163-bet) Jaz aqsız bolmas,
Gúz kóksiz bolmas. (149-bet)
Jaz − sawın, qıs − as-qatıq. (150-bet) Jarasıǵı bolmaǵan jazı qurısın,
As-qatıǵı bolmaǵan ası qurısın. (149-bet)
Laqay tilindegi ekvivalenti mınaday: «Jazdiń juǵindiǵi, qishqa ashqatiq»267.
«Asqatıq at. Azıq, awqat, jarmaǵa qatatuǵın ayran, qatıq, sút, aǵarǵan. Sıyırın sawıp, gúbisin pisip, asqatıqlıq ayran alıp kiyatırman (A.Begimov)»268.
266Kunnazarova Sh.M. Qaraqalpaq xalıq ertekleriniń leksika-semantikalıq hám lingvomádeniy analizi. – Tashkent: «Lesson press», 2022, 108-bet.
267Nazarov N.Laqaylar: etnografiya, lingvistika va folklor. – Toshkent: «Tamaddun» 2010, 40-
bet.
268 Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi Tórt tomlıq |
1-tom A−V. – Nókis: |
«Qaraqalpaqstan», 1982, 106-bet. |
|
282
Túrkiy tillerdegi taǵam atamaları ayırım ilimpazlar tárepinen salıstırmalı baǵdarda izertlendi. Olardan A.Jilkubaeva zatlıqtematikalıq hám leksika-semantikalıq jaqtan túrkiy tiller azıq-awqat atamalarınıń «arpa, biyday, tarı, júweri, jiyde, mákkeden alınatuǵın taǵamlar, azıq-awqat atamaları, nan hám nan ónimleri, haywan hám onıń góshinen yamasa isheginen tayarlanatuǵın, sút hám sút ónimleri, aralas taǵamlar, túrkiy tillerge tán ishimlik, suwsın atamaları, mazalı awqatlar, may, balıqtan tayarlanatuǵın awqatlar»269ǵa baylanıslı toparlarǵa ajıratadı. Al, M. Xudoyarova Qaraqalpaqstandaǵı ózbek sóylesimlerindegi taǵam túrlerin dán ónimlerinen, unnan, sút ónimlerinen tayarlanatuǵın hám mazalı-shireli zatlar sıyaqlı taǵam atamaları toparlarına bólip qaraydı.270
«Sıyır, eshki hám qoy súti tiykarınan, uzaq waqıt saqlawǵa arnalıp tayarlanǵan sút ónimleri (may, súzbe, ejigey, irimshik, qurt) ushın paydalanılǵan. Túrkiy xalıqlardıń barlıq sút ónimleri eki túrge bólinedi: Birinshi toparına ayran kiredi. Bul taǵamnıń áhmiyetliligi haqqında tómendegi naqıl-maqal- lar sóz etedi: xakas tilinde: «іrgі chonnı xazil ayranda» (zdorove predkov zavisit ot ayrana); qaraqalpaq tilinde: «ayran ishken sharwalar»; qazaq tilinde «ayranday ұyu», «ayranday aptap, kúbіdey kúptep» hám t.b. Shubat
– túye sútinen tayarlanǵan suwsın, emlik ishimlik esaplanadı. Ekinshi toparǵa qurt – tek ǵana taǵam emes, al, saparǵa shıqqanda, kóship qonǵanda ushırasatuǵın kewli aynıw hám сingada em esaplanatuǵın qurǵatılǵan irimshik kiredi. Qurttı barlıq túrkiy xalıqlar tayarlaydı. Onı qaraqalpaq tilinde gurut, monǵol tilinde – chúyіrmek ili chaǵıldaq dep ataydı. Sıyır sútinen yag (maslo), gatık (ryajenka), súzme (tvorog), gurt (kurt) tayarlanadı. Túye sútinen − aq (shubat), aǵarǵan (slivki); qoy-eshki sútinen − payner (sır). Qaraqalpaq xalqınıń «Asqatıǵı bolmaǵan ası qursın, jarasıǵı
269Jilkubaeva A.Sh. Leksika pitaniya v tyurkskix yazıkax (lingvokulturologicheskiy aspekt). Avtoreferat dissertaсii na soiskanie uchenoy stepeni doktora filologicheskix nauk. Bishkek – 2012, s.12-19.
270Xudayarova M.Wzbek tilida taom nomlari (Qoraqalpoǵiston hududi materiallari asosida). – Toshkent: «Noshirlik yoʻǵdusi», 2020, 16-bet.
283
bolmaǵan jazı qursın» naqılınan sút hám sút ónimlerinen tayarlanǵan azıq-awqatlar usı xalıqlardıń ómirinde áhmiyetli rol atqarǵanlıǵı ayqın kórinedi»271.
Naqıl-maqallar qaraqalpaq xalqınıń awqatlanıw mádeniyatı, awqatlanıw dástúrleri, tártipleri haqqındaǵı maǵlıwmatlardı kórsetedi. Mısalı:
Jawınlı kúni jarma, Qarlı kúni qarma. (149-bet) Jarlınıń teńi jarma,
Balıqshınıń teńi qarma. (178-bet) Balıqshınıń úyinde qarma jeyseń, Diyqannıń úyinde jarma jeyseń. (178-bet)
A.Jilkubaeva bılay dep jazadı: «Túrkiy xalıqlardıń awqatlanıw raсionında balıq ónimlerinen tayarlanatuǵın taǵamlar áhmiyetli orın iyeleydi. Dálil sıpatında xalıq awızeki dóretiwshiliginen bir neshe mısallar keltiremiz:
«Esek mіngen at sұramaydı, balıq jegen et sұramaydı», «Balıqtı júzuge, kúshіktі úruge úyretpe», «Balıqqa bata joq» hám t.b. Hámmeden kóbirek balıqtı taǵamǵa qaraqalpaqlar paydalanadı. Eń súyikli taǵamı – qarma. Buǵan mına naqıllar dálil boladı: «Jarlınıń teńi jarma, balıqshınıń teńi qarma» yamasa «Balıq bolsa, bergen qarma, óletuǵın kúniń bar ma?». Ilimpaz qaraqalpaq xalqınıń sıylı qonaqlar ushın maysók, ashamlıq, biyday gúrtik hám júweri gúrtik tayarlaytuǵının da atap ótedi272.
Tábiyattıń ajıralmas bólegi sıpatında jaratılıstan insan sıpatında ómir súrgen dáslepki dáwirlerden baslap-aq adam óziniń tiri qalıp jan saqlawı, tirishiligi, jasap ómir súriwi ushın eń tiykarǵı zárúrlikleriniń biri esaplanǵan
271 JilkubaevaA.Sh. Leksika pitaniya v tyurkskix yazıkax (lingvokulturologicheskiy aspekt). Avtoreferat dissertaсii na soiskanie uchenoy stepeni doktora filologicheskix nauk. Bishkek – 2012, s.17, 19, 28.
272 Jilkubaeva A.Sh. Leksika pitaniya v tyurkskix yazıkax (lingvokulturologicheskiy aspekt). Avtoreferat dissertaсii na soiskanie uchenoy stepeni doktora filologicheskix nauk. Bishkek – 2012, s.19, 28, 17.
284
taǵam, azıq-awqat haqqında oy juwırtıp kelgenligi málim. Uzaq dáwirler dawamında ol taǵamnıń bir neshe túrlerin payda etip, jetilistirip kelgen. Bir ónimnen ekinshi, úshinshi taǵam túrlerin oylap tapqan. Óz gezeginde, bul túrli taǵam atamalarınıń tilde qáliplesip baratuǵının kórsetedi.
Tildiń eń eski sóz baylıqların jámlep, ózinde saqlap áwladtan áwladqa ótkerip kiyatırǵan naqıl-maqallar tilinde de azıq-awqat, taǵam atamaları belgili orın iyeleydi. Bir neshe taǵam atamaları qaraqalpaq naqıl-maqallarınıń sózlik qorınan orın alǵan. Mısalı, qaraqalpaq xalqınıń júdá erte dáwirlerden berli saqlanıp kiyatırǵan milliy taǵamlarınıń biri bılamıq haqqındaǵı pikirler mına naqılmaqallarda ushırasadı:
Bılamıq betinen suwıydı. (974-bet)
Ishkenim bolsa bılamıq,
Basalayı taǵı bar. (124-bet)
Shórekti un keltirer,
Bılamıqtı may keltirer. (144-bet)
Bul paremiyalarda bılamıq, basalay, shórek, may taǵam atamaları bar. Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde bılamıq hám basalay sózleriniń mánileri bılay túsindiriledi: «Bılamıq at. Mayda etip dánnen jarılǵan jarmanıń untaǵınan, júweriniń unınan suwǵa salıp qaynatılıp, islengen awqat, tamaq, as, taǵam. Bókpennen baslap bılamıqqa shekem awqat ishiwge úyretken. (J.Aymurzaev) Aydargúl bir kúni bılamıq pisirdi (J. Aymurzaev). Mańlayı qurǵan jurın taz, bılamıqqa toymaǵan (Qırq qız) ♦ Basalay bılamıq – tarını, shigindi jarıp, kepeginen ayırmastan pisiretuǵın awqat, taǵam, as. Jaz bolsa jediń qaramıq, Uyat emes pe soramaq, Ishkeniń basalay bılamıq, Bul isiń qalay, shermende (Ótesh)»273.
Birinshi paremiyada taǵamnıń júdá ıssı bolıwı, kóbirek waqıtta suwıytuǵınlıǵı, beti, ústi beti suwıq bolǵanı me-
|
|
|
273 Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi Tórt tomlıq |
I A–V. – Nókis: |
|
«Qaraqalpaqstan», 1982, 391-bet. |
|
|
285
nen astı ıssı bolıwı arqalı onıń ózine tán jeke sıpatı sóz etiledi jáne bul arqalı hár bir zattıń basqalardan ajıralıp turatuǵın jeke bir ózinsheligi, qásiyeti bolatuǵınlıǵı kórsetiledi.
Bılamıqtıń qatıbılamıq dep atalatuǵın da túri bar bolıp, oǵan qatıq qatıladı. Ol da júdá ıssı bolıp, tez suwımaydı. Qaraqalpaq aytıslarında oǵan baylanıslı mınaday qatarlar bar.
«Bir jigit ózi sulıw, ózi sózge sheshen bir kelinshektiń úyine barsa, kelinshek qatıbılamıq pisirip atır eken. Ol jigittiń aldına ıssı qatıbılamıqtı qoyǵan. Jigit háypáyine qaramastan qasıqtı toltırıp urtlaǵanda qatıbılamıq tańlayına qataǵoyǵan.
−Mınaw qayerdiń aǵashı? − depti jigit, kózinen jas aǵıp, tómen qaray almay, ańqayıp shańaraqqa qarap. Sonda kelinshek:
−Sazlaw jerdiń aǵashı,
Sabırsız jigittiń sazası,− dep jigitti juwaptan da utqan»274.
Ekinshi mısalda bılamıqtıń jáne bir túriniń bar ekenligi arqalı bir nárseniń qasında júretuǵın, onnan ajıralmaytuǵın bóleginiń bar ekenligi, sońǵı mısalda tiyisli kerekli nársesi bolmasa kewlindegidey bolıp shıqpaydı degen máni túsiniledi. Bul mazmun bılamıqtıń ústine sarı may quyılsa ǵana júdá tatlı, súykimli, mazalı bolatuǵını, mayı bolmasa dámsiz taǵam bolatuǵını arqalı túsindiriledi. Bir nárseni islewde qárejet, aqsha zárúrliligine baylanıslı da aytıladı. Naqılmaqallardıń úlken bir bólegi ulıwma túrkiy tillerge ortaq bolıp keledi. Olardıń ekvivalentleri (analogları) ushırasadı.
Ayırım taǵam atamaları da túrkiy tillerge ortaq leksikanı quraydı. M.Xudayarova ulıwma túrkiy tillerdegi taǵam atların bılay kórsetedi: «Qaraqalpaqstandaǵı ózbek sóylesimlerinde túrkiy tildegi taǵam atamaları 31%ti quraydı. Bul taǵam atamaları eń áyyemgi dáwirlerden házirgi kúnge shekem qollanılıp kiyatır. Taǵam atlarınıń kópshiligi házirgi qaraqalpaq, qazaq, túrkmen tillerinde de saqlanǵan. Olar túp
274 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 301-bet.
286
atamalar túrinde de: chórák, qazi, gódjá, taqan//talqan, qımız, qaymaq, átálá, chálpák, kómách, turaq, qurt, tósh, qayısh, bavursaq, gómmá, qırmıch, possıq sıyaqlı; morfologiyalıq usılda jasalǵan atamalar túrinde de: qatlama, doǵrama//tuvrama, quvırdaq, kuymaq, karma, bulamit//bılamıq, yarma//djarma, pitiraq, irimchik, vaǵlama, dımlámá, salma, qatırma, quvırmach, qatırmach, djayman sıyaqlı; kompoziсiyalıq (sintaksislik) usılda jasalǵan atamalar túrinde de: sarıyaǵ, maysók sıyaqlı; dizbek túrinde de: achıǵan gódjá, sutli gódjá, sók talqan, qaq balıq, balıq qarması sıyaqlı ushırasadı»275. Bunday birliklerden qaraqalpaq paremiyalarında tómendegi atamalar ushırasadı:
Essiz ǵana biydaydı,
Taqan qılmay nan qıldı. (63-bet) Az da bolsa, kóptey kór,
Taqan da bolsa, sóktey kór. (143-bet)
Óziniń úzbenin úze almay, Birewdiń kespasın kesedi. (81-bet)
Kóp qıdırǵan jolıǵar úzbentayǵa. (65-bet)
Bunda taqan, nan, sók, úzben, kespas, úzbentay taǵam atamaları bar. «Úzben − júweri qamırın úzip-úzip salıp, ayran yaki qatıq qosıp pisirilgen taǵam; úzbentay − unashı túri (úzbe góje)»276.
As jaqsısı qartadı,
Ol da negizine tartadı. (137-bet)* As mazası qartadı,
Ol da negizine tartadı. (146-bet) Qazı menen qarta jediń awzıńda joq,
Maqpal menen torqa kiydiń ústińde joq. (124-bet)
K.Smamutovtıń shıǵarmasında qaharmanlardıń dialoglarında bul maqaldıń mazmunı bılay ashıp berilgen:
275Xudayarova M.Wzbek tilida taom nomlari (Qoraqalpoǵiston hududi materiallari asosida). – Toshkent: «Noshirlik yoʻǵdusi», 2020, 29-30-betler.
276Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 542-bet.
287
– «Hámme istiń sharası bar, sum ólimniń sharası joq, Demek, ólimnen basqanıń ilajı tabıladı. Qorqpay-aq qoy!
−Raxmet.
−Sen «As mazası qartadı, ol da tiykarına tartadı» degenniń mánisin bileseń be?
−Al, endi keshirerseń, Sadiwaqas jora, onı bilmedim.
−Qarta dep jılqınıń qarnın aytadı. Pisirip jegende onnan ótetuǵın mazalı awqat dúnyada joq. Biraq, toyıp bolǵannan keyin nabada kekire qoysań, awzıńa tezektiń iyisi kelip turadı. Túsindiń be?
−Túsindim.
−Túsinseń endigiden bılay abaylı bol! Otırar ornıńdı, júrer jolıńdı
bil! Ózińdi ótkirmen dep oylaǵanıń menen hár bir háreketińnen biyqásiyet adamnıń áwladı ekeniń bilinip tur»277.
Bul azıq-awqat ataması menen kelgen maqaldıń mazmunı tómendegi naqıl-maqallardan kelip shıǵatuǵın, mazmun, mániler menen tolıq sáykes keledi:
Suwdıń bası bulaq bolsa da, Ayaǵı quyar teńizge, Jaqsıdan jaman tuwsa da,
Tartpay qoymas negizge. (56-bet)
Tawdan aqqan bulaǵım, Quyadı barıp teńizge, Qanday jaqsı bolsa da, Tartar aqırı negizge. (95-bet) Tawdan aqqan tas bulaq,
Quyadı barıp teńizge, Qansha jaman deseń de,
Tartpay qoymas negizge. (230-bet)
Bul naqıl-maqallardan kelip shuǵatuǵın juwmaq: «kim bolsa da túbinde, báribir qanına, negizine, shıǵısına tartadı» degen pikirdi payda etedi.
277 Smamutov K. Sizlerge aytıp ketejaqpan… − Nókis: «Bilim», 2017, 149-bet.
288
Bunday mazmundaǵı naqıl-maqallar basqa tillerde de ushırasadı. Olardan laqay tilindegi naqıl-maqallar haqqında N.Nazarov bılay dep kórsetedi: «Boy jetken qızǵa kelgen jawshılar qızdıń ata-anasına óziniń maqsetlerin aytqan soń, eger bala qız tárepke maqul bolmasa, yamasa qanday da bir kemshiligi bolsa, qızdıń ata-anası qızınıń ele jas ekenligin aytıp, bere almaytuǵının málim etedi, eger kúyew tárep maqul yamasa maqul degendey bolsa, «biz máslahátleseyik» yaki «keńeseyik» dep, «bir háptelerden keyin kelińizler» deydi. Bul dáwir aralıǵında qız tárep ózleriniń tuwǵan-tuwısqanları hám jaqınlarınan másláhát sorap, bolajaq kúyewdiń ata-tegi (suegini surip, aslini aniqlav) sorastırıladı.
Etnikalıq oy-pikirde insandı biliw ushın onıń ata tegin soraw úrp, ádet bolǵan. Ata-babaları sorastırılıp, oǵan baha berilgen. Sol sebepli elde: Qazisan, qartasan, aslińe qaytasan», «Jamannan yaxshi chixti dep suyinme, yaxshidan jaman chixti dep kuyinme, baribir
aslige qaytadi», «At aynalip qaziǵini tabadi» degen naqıllar ámel qıladı»278.
Zaǵara – qaraqalpaq xalqınıń erte waqıtlardan berli paydalanıp kiyatırǵan súykimli taǵamlarınıń biri, nannıń bir túri. Ol júweri unınan tayarlanadı. Naqıl-maqallarda bılay qollanıladı:
Qaqqan daǵarasınan,
Bir tislem zaǵarań artıq. (101-bet)
Zamanaǵa saz kerek,
Zaǵaraǵa piyaz kerek. (114bet) Harıp-sharshap kelgende,
Ańtumsıq qara esik at bolar, Qarnıń ashıp kelgende,
Zaǵara nan-qant bolar. (111-bet)
Naqıl-maqallar quramında saqlanıp kiyatırǵan kópshilik azıqawqat, taǵam atamaları házirgi kózqarastan túsinikli
278 Nazarov N.Laqaylar: etnografiya, lingvistika va folklor. – Toshkent: «Tamaddun», 2010, 17-bet.
289
bolmaydı, máselen, sútke suw qosılsa, onı suw qosılǵan dep aytıwı múmkin, al, onıń burınǵı, gónergen atamasınıń súmesin ekenligin millettiń búgingi wákili bilmewi múmkin, olardı naqıl-maqallar tili joytpay saqlap keledi. Sonlıqtan da, naqıl-maqallardı shańaraqta, baqshada, mektep hám joqarı oqıw orınlarında úyretip, oqıtıp barıw zárúr. Sonday jaǵdayda ǵana gónergen sózlerge qayta jan beriwge boladı.
Sútke suw qosılsa, súmesin bolar,
Kúshke kúsh qosılsa, úmesin bolar,
Sózge sóz qosılsa, demesin bolar. (52-bet)
«Túlkishek» qosıǵınıń tórtinshi nusqasında bılay delinedi:
−Túlki, túlki, túlkishek, −Túnde qayda barasız?
−Biyimdikine baramız.
−Biyińiz newe beredi?
−Eshkiniń sútin beredi.
−Eshki súti em be edi?
−Eshkiniń súti emesin, −Sıyırdıń súti súmesin, −Qoydıń súti qoyırtpaq, −Túyeniń súti túyirtpek.
−Túlkishekke ne kerek? (474-bet)
Qaraqalpaq xalqında «boza − arpadan ashıtıp islengen suwsın»279 bolıp, terme-tolǵawlar tilinde ushırasadı.
Naqıl-maqallardıń sózlik quramına kiriw arqalı azıqawqat atamaları bir pútin paremiologiyalıq mazmunnıń dóreliwinde áhmiyetli orın tutadı. Mısalı:
Iytke sarımay jaqpas. (72-bet)
Jasqa tiyip barmaq jegenshe,
279 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 531-bet.
290