Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Til qurılısında tarı ataması ushırasatuǵın basqa da paremiyalar bar. Mısalı:

Hárne barı jaqsı,

Ishpege tarı jaqsı. (108-bet)

Kimniń tarısı pisse, sonıń tawıǵı. (64-bet) Mennen qalıp bir qap tarı artıq isherseń. (143-bet) Ógizine kúshi jetpegen,

Arısın tóbeleydi. Kelsapqa kúshi jetpegen,

Kelidegi tarısın tóbeleydi. (130-bet) Soqır tawıqqa bári tarı. (64-bet)

Tarı ataması menen kelgen paremiyalar basqa naqıl-maqal- lar menen variant bolıp keledi:

Shımshıqtan qorqqan tarı ekpes. (29-bet)

Qasqırdan qorqqan qoy baqpas. (29-bet)

Tarı sózi naqıl-maqaldıń quramına belgili bir sebep, mazmun menen kirip kelgen bolıp, olar túrli qatlamlarǵa tiyisli adamlardıń turmısınan xabar, maǵlıwmat beredi.

Túrkiy tilleriniń azıq-awqat leksikasın izertlegen ilimpaz A. Jilkubaeva qaraqalpaqlardıń dánli eginler jáne olardan alatuǵın ónimler hám tayarlanatuǵın as, taǵamları haqqında oǵada bahalı, qunlı pikirlerin bildirip, geypara naqıl-maqal- lardıń dóreliwi, bul paremiyalarda usı egin, taǵam atamalarınıń paydalanılıwı haqqında ayrıqsha atap kórsetedi: «Ósimliklerden alınatuǵın ónimlerdi barlıq túrkiy xalıqlardıń wákilleri awqatqa paydalanǵan. Máselen, qaraqalpaqlar ázelden dán eginlerin jetistiriw menen shuǵıllanǵan. Qaraqalpaq tilindegi sozban, shiy bawırsaq, shelpek, shórek nan, qatırma nan leksemaları bunnan dárek beredi. Sonday-aq, tilde qaraqalpaqlardıń tandırǵa nan japqanlıǵı tuwralı hár túrli ańız hám etnoetyudler bolıwı da buǵan dálil bola aladı. Degen menen, «tandırǵa nan japsań, tandırıń shıǵadı» degen naqıl bul

271

dálillerge biraz gúman tuwdıradı. Tarı (sók) qaraqalpaqlarda áyyemgi zamanlardan berli dástúriy taǵam bolıp kiyatırǵan, hátte, qonaq kelse dasturxanǵa qoyılatuǵın dán túri bolıp tabıladı. Qaraqalpaqlar tarını «ata-babalarımızdıń awqatı» dep ataydı. Olar tarınıń bir neshe túrlerin egetuǵın bolǵan: qızıl tarı, qara tarı, shegir tarı. Eń tez piser túri qara tarı bolıp, ol 4 kúnde ónip shıǵatuǵın bolǵan. Sókten házirgi kúnlerde de sók taqan, maysók sıyaqlı mazalı taǵamlar tayarlanadı. Sók sonday-aq, tarı zaǵara, tarı bılamıq, jiyde taqan, belbaylı sıyaqlı taǵamlarǵa da qosıladı. Qaraqalpaqlardıń awqatlanıw raсionında máshten pisirilgen awqatlar da bolıp, bul haqqında: «Máshaba − másh keltirer, sıqpan – ashtan óltirer» degen naqıl bar»260.

Dánli egin atamaları ushırasatuǵın naqıl-maqallarda da basqa paremiyalar menen variantlılıq qubılısı ushırasadı. Mısalı:

1.Tuwısqannıń jamanı bolǵansha, Aq biydaydıń sabanı bol. (24-bet) Qaramıqtıń dáni bolǵansha, Biydaydıń sabanı bol,

Jaman eldiń jaqsısı bolǵansha, Jaqsı eldiń jamanı bol. (54-bet)

2.Taqannıń túrli-túrli bılǵawı bar. (131-bet) Arpadan taqan shalǵannıń,

Túrli-túrli bılǵawı bolar. (131-bet)

Sonday-aq, paremiyalar qurılısındaǵı sózlerde fonetikalıq variantlılıq qubılısı ushırasadı. Mısalı:

Biyday: Essiz ǵana biydaydı,

Taqan qılmay nan qıldı. (63-bet)

260 Jilkubaeva A.Sh. Leksika pitaniya v tyurkskix yazıkax (lingvokulturologicheskiy

aspekt). Avtoreferat dissertaсii na soiskanie uchenoy stepeni doktora filologicheskix nauk. Bishkek –

2012, s.13.

272

Gáp unda emes, biydayda. (159-bet)

Buwday: Buwday nanıń bolmasa da,

Buwday sóziń bolsın. (133-bet)

Arpa hám biyday atamaları bir naqıl-maqal quramında qatar qoyılıp yamasa jup sóz túrinde qollanıladı. Mısalı:

Arpa-biyday as eken,

Altın-gúmis tas eken. (158-bet) Jaqsı qatın arpa unın kábap qılar,

Jaman qatın biyday unıńdı qarap qılar. (46-bet)

Bunda olardıń uqsaslıqları menen ayırmashılıǵı ekinshi bir nárselerge qarama-qarsı qoyılıp (altın hám gúmistiń tas ekenligi yamasa jaqsı hám jaman hayaldıń is-háreketi, belgileri, ózgesheligi) kórsetiledi.

Arpa jıǵılsa, qap tayarla,

Buwday jıǵılsa, sabanxana tayarla. (157-bet)

Bunda hár bir nárseniń ózgesheligin bil, túsin, soǵan sáykes, sonı esapqa alıp is tut degen sıyaqlı mazmun túsiniledi.

Paremiyalardıń túrli pragmatikalıq xızmetleri arasında turmıslıq másláhat, jol-joba beriw, aqıl-násiyat etiw tiykarǵı orında turadı. Usı eki dánli eginniń parqı kórsetile otırıp, olar arqalı násiyat, másláhat beriledi:

Arpa egip, buwday oraman deme. (76-bet)

Variantı: Ne ekseń, sonı orarsań. (160-bet)

«Arpa ekken arpa alar, biyday ekken biyday alar» maqalınıń payda bolıwı haqqında mınaday derekler bar: «Bul maqaldıń kelip shıǵıwı menen baylanıslı bolǵan gúrrińdi XIII ásirde Nasiriddin Burhaniddin ulı Rabǵuziy óziniń «Qissai Rabǵuziy» shıǵarmasında XVI ásirde Abdulvahabxoja ulı Poshshaxoja (laqabı – «xoja») óziniń «Miftohul-adl» shıǵarmasında

273

keltirgen. Tómende «Miftohul-adl»degi gúrrińdi dál keltiremiz: «Kúnlerdiń bir kúni Hákim Ulıqpan dáslep bir qul edi. Xojası bir kúni ayttı: áy, Ulıqpan, pálen jerge barıp, arpa ekkil, pálen jerge barıp, biyday ekkil. Ulıqpan bolsa barıp, arpa ekkil degen jerge biyday ekti, biyday ekkil degen jerge arpa ekti. Qashan egin tamam boldı, al Ulıqpannıń xojası keldi, kórdi, kórse, arpanıń jerinde biyday egilipti hám biydaydıń jerinde arpa egilipti. Xojası ayttı: «Ne ushın bunday qıldıń? Ulıqpan ayttı: «Men (gúman qıldım) arpanıń jerinde biyday piter hám biydaydıń jerinde arpa piter». Jáne Ulıqpan ayttı: «Ey, xoja, ne ushın gúna ornında sawap piter, sawap ornında jazıq piter?! Túni-kúni zulım qılasań, jáne qiyamette sawap úmit eterseń. Xojası bul sózdi esitti, bir ah urdı jámi etken gúnalarınan táwbe hám istiǵfar qıldı hám Ulıqpandı azat qıldı. Endi bilmek kerek, hár kim bul dúnyada ne ekse sonı orar». «Arpa ekken arpa aladı, biyday ekken biyday aladı, Mádelixan neńdi aladı?», «Arpa ekken arpa aladı, biyday ekken biyday aladı, Abdullaxan neńdi aladı?!», «Arpa egip, biyday kútpe», «Ne ekseń, sol kógerer», «Hár kim ekkenin pisher», «Hár kim ekkenin orar», «Ne ekseń, sonı orasań», «Ne ekseń, sonı orasań, Ulpandı tólep, qalǵanın kóreseń», «Jaqsılıq ekken esenlik orar», «Qawın ekken qabaq almas», «Qabaq egip, qawın kútpe», «Tal egip, alma kútpe», «Tikennen tarı ónbes», «Bóz toqısań, bóz alasań, Gilem toqısań, gilem alasań»;

«Ot bergen otın aladı, Suw bergen – suwın», «Tas qoyǵan tasın aladı, gerbish qoyǵan gerbishin». Bul keyingi maqalǵa bir gúrriń keltiredi: Buxara xanlarınan Abdullaxan Qarshı dalasına sardoba (suw saqlanatuǵın hám ishine bir kárwan túye sıyatuǵın ústi jabıq tereń hawız) qurdıra baslaptı. Bul imaratqa ketetuǵın gerbish, tas hám ganchti usı dógerektegi diyxanlardıń moynına júklepti. Bunıń ústine olardı «kómek» nıqabı astında pul da tólemey, awqat ta bermey, májbúriy islete baslaptı. Bunday jábir-zulımǵa qarsı diyxanlar kóterilis shıǵarıp, is taslaptı. Sonda Abdullaxan sardobanıń qurılısı hám kóterilis sebeplerin anıqlaw ushın tikkeley ózi súwret túrine kirip (yaǵnıy diyxan súwretine kirip), islewshiler ara-

274

sına kirip barıptı da, kekse diyxannan soraptı: − Ata, Abdullaxan sonsha táshwishler menen imarat qurdırıp atır. Xosh, bunnan Abdullaxanǵa ne payda hám qanday sawap tiyer eken? – Ey biradar, − depti danıshpan ǵarrı. − Kim bul imaratqa ne úles qossa, sonı aladı da! Tas qoyǵan tasın aladı, gerbish qoyǵan gerbishin. – Xosh, Abdullaxan bul imaratqa ne qostı, nesin aladı? – Abdullaxan xalıqqa jábir-zulım qostı, azap-uqıbet qostı, sonı aladı da, basqa neni alar edi?

Kekse diyxannıń bul gápi el arasına tarqap, keyin ala maqalǵa aynalıp ketken. Ulıwma, joqarıda keltirilgen maqallardıń bárin de: «Kim adamlarǵa jaqsılıq kılǵan bolsa, jaqsılıq kóredi, jamanlıq qılǵan bolsa, jamanlıq kóredi» degen mánide qollanadı»261.

Dánli eginler, olardıń túrleri, hár biriniń egiliwinde, ósip rawajlanıwında diyxan tárepinen paydalanılatuǵın usıllar, kútimi, orımı, dán alıw, qırman úyiw diyxanshılıqtıń paydası, abzallıqları menen qıyınshılıqları hám t.b. bir neshe naqıl-maqallarda ayqın kórinis tabadı. Mısalı:

Awırsam awırǵayman, Ólimnen jıraǵıraq, Táwir bolǵayman,

Biyday orımnan sońıraq. (142-bet)

Maldı shubırtqan qurtar, Biydaydı quwırǵan qurtar. (72-bet) Biz de qatın bolarmız,

Qapqa arpa salarmız.(22-bet)

Attıń kúshi arpada. (104-bet)

Ash bolsań, arpa ek. Azǵa aspaz bolǵansha,

Kópke tabaqshı bol. (104-bet)

Qaraqalpaq xalqında júweri egiw, onnan dán alıw, taǵam, suwsın tayarlaw − júdá erte waqıtlardan kiyatırǵan dástúr. Júweriden tayarlanatuǵın, xalıqtıń súykimli taǵamları –

261 Shomaksudov Sh., Shoraxmedov Sh. Manolar mahzani. – Toshkent: Uzbekiston milliy enciklopediyasi, 2001, 17-18-betler.

275

zaǵara nan hám júweri gúrtik. Paremiyalarda júweri dánli egin ataması bılayınsha qollanıladı:

Júwerini jerine sep,

Nan iymannın arqawı. (159-bet)

Júwerige baylanıslı basqa da naqıl-maqallar qáliplesken bolıp, olardıń biri mınaday bolıp, K. Smamutov onı tómendegishe qollanadı: «Biraq, «júweriniń jeter jeri digirman». Sol aytqanday, ekewiniń baratuǵın ornı hámeldardıń tas qudıqtay tereń qaltası. Alına beredi, alınadı da, sol shúńgil qaltaǵa salına beredi»262.

Xalıq usı dánli eginlerden alınatuǵın dáslepki ónimdi ulıwmalastırıp dán dep ataydı. Ol naqıl-maqallarda bılay keltiriledi:

Dáme etkennen dán sorama, Dáńgeseden jón sorama. (63-bet) Bosqa júrseń, qısqa júr, Dániń tolsa mardanǵa. (102-bet) Maldı qurtayın deseń, pul et,

Dándi qurtayın deseń, un et. (162-bet) Aqlay ishken dánge jarımas. (176-bet)

Qansha suwırsań da,

Góne qırmannan dán shıqpas. (159-bet) Jaqsı ketip, jaman qaldı,

Dáni ketip, saban qaldı. (51-bet)

Dán joqta diywana da qıstaydı. (124-bet)

Bunday ulıwmalastırıwshı máni bildiretuǵın birliklerden egin, daqıl sózleri qollanıladı:

Tuqım seppey, daqıl bolmas, Áwliyeden baqıl bolmas.

Sebep penen sherik bolar,

262 Smamutov K. Sizlerge aytıp ketejaqpan… − Nókis: «Bilim», 2017, 39-bet.

276

Aytısa júre moyın ortaq bolar. (159-bet)

Tógin − jer ırısı,

Egin − el ırısı.

Ekpegen jerge kógermes. (159-bet)

Basqa da dánli eginler atamaları qatarında salı birligi de qollanıladı, basqa eginlerden ayırmashılıǵı salıdan alınǵan dán − gúrish delinedi. Mısalı:

Aytılǵan bir awız sózdiń, Qırıq awız qıytıǵı bolar, Qırıq aǵarı salınıń,

Qırıq qadaq qıltıǵı bolar. (138-bet)

Salınıń arqasında shigin de suw isher. (124-bet) Jarlının salısı tikenli keler. (119-bet) Isińdi pitker de, qıdır,

Salıńdı túy de, suwır. (175-bet) Salı suwǵa toymas. (159-bet) Gúrishti may keltirer. (124-bet)

Paremiyalarda gúnji ataması júdá ónimsiz qollanıladı:

Diywanaǵa gúnji de bolsa jaraydı. (124-bet)

Dán, ónim mánisi basqa da birlikler arqalı awıspalı mánide bildiriledi:

Qapqa túsken qatındiki. (159-bet)

Dán jıynalıp, ónim alınatuǵın orın qırman delinedi: Zamanı

birdiń hamalı bir,

Qırmanı birdiń samalı bir. (159-bet)

Qaraqalpaq xalqınıń kún kóris, turmıs tirishiligi derek­ leriniń biri esaplanǵan dánli egin atamaları folklordıń

277

basqa da janrlarına kiretuǵın shıǵarmalarınıń tilinde qollanıladı. «Túrkistan edi jerimiz» tolǵawında xalıqtıń abadan, baxıtlı jasaǵan dáwirleri kórkem súwretlenedi:

Túrkstan edi jerimiz, Dáwletli edi elimiz, Bulaqlar shapshıp atılǵan, Miyankól edi kólimiz.

Arpa egip, qos aydap, Júrdik bárhá masayrap. Balıǵı júzgen búlkildep, Biydayı turǵan jelkildep, Diyxanları más bolǵan, Shógirmesi selkildep. Xalqımız edi ańqıldaq, Tórt-besewi qosılsa,

Keter edi ǵawqıldap. (268-bet)

Ulıwmalastırıp aytqanda, dánli egin atamaları xalıqtıń kún kórisi, turmısında olardıń oǵada úlken áhmiyetke iye bolıp kelgenligin paremiyalar quramında saqlanıp keliwi arqalı ayqın kórsetedi. Óytkeni, insan ómirin onı qorshap turǵan obektiv dúnya − haywan, taw, taslar, suw, quslar, ósimlikler dúnyası hám t.b. ajıratıp alıp qarawǵa bolmaydı. Adam tábiyattıń ónimi sıpatında olar menen birge bir ortalıqta ómir súredi. Usı sıyaqlı qaraqalpaq xalqınıń tutas ómirinde de ósimlikler dúnyası úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan da, xalqımız «Úsh ay qawınım, úsh ay sawınım, úsh ay qabaǵım, úsh ay shabaǵım» degen gápti aytadı. Yamasa «qawın pisikte tuwıldım» deydi. Alǵıs aytsa «túbiń bir, shaqań mıń bolsın», ǵarǵasa «juwaday solǵır» deydi. Olardıń arasında xalıq óz qolı menen óndiretuǵın mádeniy ósimlikler – qaraqalpaq jerinde ónip, qaraqalpaq turmısınıń ajıralmas bólegi esaplanǵan dánli eginler onıń azıq-awqatqa bolǵan barlıq turmıslıq mútájliklerin qanaatlandıra kelip, xalıq naqıl-maqalları- nıń quramına da eniw arqalı onıń mádeniy, ádebiy, ruwxıy

278

dúnyasında da tereń orın aladı. Bunnan ósimlikler dúnyası menen insan ómiriniń óz-ara qatnası ayqın kórinedi. Usı kózqarastan, qaraqalpaq awız ádebiyatınıń kórkem úlgileriniń biri − naqılmaqallar tilindegi túrli atamalardı, sonıń ishinde, dánli egin atamaların da hár tárepleme tereń tallaw júrgiziw arqalı izertlew áhmiyetli máselelerdiń biri esaplanadı.

3.7. Azıq-awqat, taǵam atamaları

Xalıqtıń kúndelikli turmısınıń bir bólegin as, taǵam, azıq-awqatqa baylanıslı mútájlikleri quraydı. Hár bir xalıqtıń azıq-awqatqa baylanıslı zárúrlikleri, talapları ózinshe bolıp, onıń milliy asxanası ushın tán bolǵan milliy taǵamlar menen birge basqa xalıqlar taǵamları, azıq awqatlıq zatlarınan paydalanılǵan as, taǵamları boladı. Azıq-awqat atamaları kórkem ádebiyatta, tilde óziniń belgili bir qollanılıw ózgeshelikleri menen sıpatlanadı. Ásirese, folklorlıq shıǵarmalar xalıqtıń júdá erte waqıtlardan berli tayarlap, paydalanıp kiyatırǵan kúndelikli hám milliy bayramlarda, toy-merekelerinde, basqa da arnawlı jaǵdaylarda, máselen, kelin jas bosanǵanda hám t.b. sharayatlarda awqatlanatuǵın taǵam, azıq-awqatlarına baylanıslı kóplegen atamalardıń deregi bolıp esaplanadı. Onıń janrlarınıń biri – naqıl-maqallar tiliniń bay sózlik quramınan azıq-awqat atamaları da orın alǵan.

«Qaraqalpaq xalqı ushın kompleksli mal sharwashılıǵı, diyxanshılıq hám balıqshılıq penen shuǵıllanıw tán hám bul yarım otırıqshı jasaw tárizine sáykes keledi. Bunday jasaw tárizi qaraqalpaq xalqınıń eń xarakterli etnografiyalıq ózgeshelikleriniń biri bolıp, ol turaqlı diyxanshılıq rawajlanıwı múmkin bolmaǵan Ámiw hám Sırdárya deltalarındaǵı ómir súriw hám xojalıq júrgiziw shárayatlarınıń tómenligi menen baylanıslı.

Azıq-awqat túri xojalıq júrgiziw iskerligi, aymaqlardıń tábiyiy shárayatları, geografiyalıq jaylasıwı hám etnomádeniy dástúrler menen belgilenedi. Qaraqalpaq xalıq taǵamları-

279

nıń ózgeshelikleri olardıń kompleksli xojalıq túrleriniń speсifikalılıǵı menen shártlengen. Qaraqalpaqlarda: «Úsh ay sawınım, úsh ay qawınım, úsh ay qabaǵım, úsh ay shabaǵım» degen naqıl biykarǵa tarqalmaǵan. Solay eken, qaraqalpaqlardıń azıq-awqatı, tiykarınan, jıl máwsimine baylanıslı bolıp, yaǵnıy máwsimge qaray diyqanshılıq, sharwashılıq yamasa balıqshılıq ónimleri kóbirek qollanılǵan. Joqarıda kórsetilgen naqılda gósh jewge múmkinshiligi bolmaǵan miynetkesh shańaraqlardıń awqatlanıw rejimi ayqın sáwlelendirilgen. Jası úlken ata-apalardıń ótmishti eslewin tıńlasaq, revolyuсiyadan aldınǵı dáwirlerde baylar hám taǵı basqa awqatlı shańaraqlar gósh hám basqa da mazalı awqatlardı jeytuǵın bolsa, kámbaǵal xalıqtıń kóp bolsa kúnine bir mártebe ıssı awqat jewge shaması kelgen. Sıyırı hám eshkileri bolmaǵan jarlı adamlar, hátte, aǵarǵan da ishe almay, kóbinese, tarı, júweri hám hátte, shiginnen pisirilgen qatıbılamıq jegen. Shımbayǵa jaqın awıllarda jasaǵan baylar, molla hám iyshanlardıń miyweli baǵları bolıp, olar alma, erik, júzim uqsaǵan miywelerdi tata alǵan, al kámbaǵal biysharalar tek qawın jewge imkaniyatı bolǵan»263. Xalıqtıń bunday turmısı, kún kórisi naqıl-maqal- larda óziniń ayqın kórinisin, sáwlesin, izin qaldırǵan.

Qaraqalpaq tili paremiologiyası sózlik qorınıń quramında azıqawqat, taǵam atamalar menen baylanıslı dóregen naqıl-maqallar oǵada kóp. Olardıń arasında:

«Úsh ay sawınım, Úsh ay qawınım, Úsh ay shabaǵım,

Úsh ay qabaǵım. (149-bet)

maqalı qaraqalpaq xalqınıń pútkil ómir tariyxı, kún kóris tirishiligi menen baylanıslı eń tásirli, ótkir, mánili naqıl-maqallarınıń biri sıpatında qádirli. Xiywa xanına Aydos biydiń bergen juwabı sıpatında turaqlasıp, xalıqlıq

263 Etnografiya karakalpakov XIX-nachalo XX veka (Materialı i issledovaniya) – Tashkent:

«Fan», s. 113-114.

280