Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Usı orında haywan atamaları menen kelgen ayırım paremiyalardıń payda bolıwı haqqında dereklerdi kórsetip ótpekshimiz:

1.Teke bolsa gór bolsın, Balalarǵa sawın bolsın. (165-bet)

«Serke bolsa gór bolsın

Bir kúni Xojekeńe bir oy kelipti: «Bazarǵa barıp balalarıma bir eshki alayın. Eger ılaǵı bar sawın eshki tabılıp qalsa, júdá jaqsı. Balalarımnıń sút-qatıq iship, qursaqtı tır-tır qasıp jatqanına ne jetsin» dep bazarǵa ketipti. Bazardı aralap ári-beri sandalǵan menen, Xoja eshki satıp otırǵan adam taba almaptı. Bazardıń qay jerine barsa da, kózi serke satayın dep turǵan adamǵa túse beripti.

Xojeke barıptı da, serkeni satıp alǵannan keyin serkeniń iyesinen: − Bul ne, urǵashı ma, erkek pe? – dep soraptı.

Sonda iyesi:

−Serke, − depti. Xojekeń:

−Serke bolsa gór bolsın. Balalarıma sawın bolsa bolar, − dep serkeni bas jibinen jetelep úyine kete beripti»247.

2. Ura bilgen jigitke, Iyt te jaraq248.

«Jigitke qus ta, iyt te jaraq»

Bir kúni xan Ernazar menen sóylesip otırıp, gáptiń arasın-

da:

− Er jigitke ne jaraq boladı? – dep soraǵan eken, Ernazar xanǵa:

− Er jigitke iyt te, qus ta jaraq boladı, − dep juwap beripti. Bunıń bir halın kóreyin dep xan hámeldarlarına buyrıq

beredi. «Búgin qalada janı bar adam esiklerin ishten ilip,

247Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 441-442-betler.

248Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları Jıynap baspaǵa tayarlaǵan T.Niyetullaev. – Nókis:

«Qaraqalpaqstan», 1995, 80-bet.

261

dalaǵa shıqpay otırsın, kimde kim dalaǵa shıqsa, ózi ólimdar, malı patshalıq!» dep jar urǵızadı. Xan húkimi orınlanbay qala ma? Qala azmaz ǵana waqıttıń ishinde tım-tırıs bolıptı. Usı waqıtta xan Ernazarǵa ruxsat beredi de, jállatlarǵa qorǵannıń dárwazasın bekitip, qarańǵıda baylawlı turǵan ja-

raǵan túyeni kóshege bosatıp jiberiwdi buyıradı.

Jaqtı kórmey ishi pisip turǵan túye hesh bir qıymıldaǵan jan taba almay júrgende jańa ǵana saraydan shıqqan Ernazardı kóredi.

Túyeniń táp bergenin kórip Ernazar jan-jaǵına qarasa, qolaylı hesh jaraq taba almaptı. Túye bolsa jaqınlap qalǵan. Usı waqıtta bir buralqı iyt Ernazardıń janınan óte bergende, Ernazar iyttiń artqı ayaǵınan uslap alıptı da, túyeniń basına urıptı. Iyt bolsa pıt-shıtı shıǵıp ketipti, al túyeniń moyın omırtqası úzilip ketip, turǵan jerinde sespey qatıptı. Ernazar hesh nárseden xabarsızday óz jónine ketipti.

Xan barlıq bolǵan háreketti biyikte turıp wázirleri menen kórip turǵan eken. «Er jigitke iyt te, qus ta jaraq» degen sózdiń mánisine sonda túsinipti»249.

Er, azamat, batır – qaraqalpaq xalqında ayrıqsha sıy-húr- metke miyasar bolǵan. Ásirese, eldi qorǵaǵan batırlardı xalıq ózgeshe súyispenshilik penen húrmetlegen, qádirlegen. Olarǵa baylanıslı «Batır jaraqsız bolmas (26-bet); Oraqshı oraq tańlamas, Batır jaraq tańlamas (28-bet)» sıyaqlı naqıl-maqal- lar dóretken. Paremiyalar, ulıwma, turmısta júz beriwi múmkin bolǵan belgili bir jaǵdaylarǵa baylanıslı dóregen naqıl-maqallar oǵan uqsas ekinshi bir jaǵdaylarǵa da baylanıslı qollanılıwı nátiyjesinde usı mazmundı saqlap qalıp, transformaсiyaǵa ushırap, komponentlik quramında ayırım ózgerisler júz beretuǵın mániles paremiyalar payda boladı. Bunday jaǵdaydıń «Ura bilgen jigitke, Iyt te jaraq» maqalında da ushırasatuǵının tómendegi mısallardan kóremiz:

Batırdıń mushı da jaraq. (28-bet)

Batırǵa bári jaraq. (29-bet)

Uratuǵın adamǵa iyt te jaraq. (156-bet)

249 Qaraqalpaq ańızları, ápsanalar hám sheshenlik sózleri. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1992,

79-bet.

262

Batırǵa tayaq ta jaraq. (29-bet)

Ura bilgenge iyne de jaraq. (144-bet)

Batırǵa tayaq ta jaraq.

Ura bilgen jigitke iyne de jaraq. (126-bet)*

Solay etip, qaraqalpaq naqıl-maqallarınıń tili quramındaǵı haywan atamaları tuwra hám awıspalı mánilerde kelip, insan ómiriniń túrli táreplerin kórkem súwretlewde áhmiyetli qurallardıń biri sıpatında paydalanılıp, ótkir, tereń mazmunlı paremiyalardıń dóreliwinde úlken xızmet atqaradı.

3.5. Qus atamaları

Hár qanday xalıqtıń awızeki dóretpesi onıń ásirler dawamında jıynaǵan turmıslıq tájiriybeleriniń jıynaǵı, tildegi kórinisi, aynası esaplanadı. Folklorlıq dóretpelerdiń kishi bir janrı – naqıl-maqallar. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń tili júdá tásirli, astarlı, kórkem bolıp, az sóz benen kóp, tereń máni beriwge beyimligi menen sıpatlanadı. Naqıl-maqaldıń quramındaǵı sózler mánileri, leksikatematikalıq sıpatlaması jaǵınan da hám qıylı. Olardıń bir toparın qus atamaları – ornitonimler quraydı.

Qaraqalpaq tilindegi ornitonimlerdi izertlegen ilimpaz M.

Xojanov qus atamalarınıń frazeologizmler hám naqıl-maqal- larda stillik qollanılıw ózgesheliklerin izertlep, bılay dep jazadı: «Quslar dúnyası qaraqalpaq xalqınıń mádeniy turmısında áhmiyetli orın iyelegen hám sonlıqtan da kópshilik frazeologizmleri hám naqılmaqalları quslardıń atı menen baylanıslı dórep otırǵan. Quramında ornitonimlerine iye frazeologizmler hám naqıl-maqallar xalqımızdıń turmıs danalıqların, kúshli yumor, ótkir máni hám t.b. belgilerdi óz boyına jámlegen.

Solay etip, qus atamaları menen baylanıslı frazeologizmler hám naqıl-maqallar xalıqtıń milliy ózgesheligin,

mádeniyatın, tariyxın túsiniwge múmkinshilikler beredi. Olardı lingvistikalıq kózqarastan úyreniw arqalı bul leksikalıq birliklerdiń tilde atqaratuǵın keń stilistikalıq múmkinshiliklerin anıqlawǵa erisemiz». Ilimpaz «quramında qus

263

atamaları ushırasatuǵın frazeologizmler hám naqıl-maqallar- dıń sırtqı kórinisti, minez-qulıq belgilerin, sapalıq mánini hám adam háreketin ańlatatuǵının»250 kórsetedi.

Qaraqalpaq folklorınıń naqıl-maqallar da qamtılǵan 88-100- tomında bir qansha qus atamalarına túsindirme berilgen: «kógershin qalbıǵay/qalbaǵay − 1. láylek tuqımlas qus; 2.jeńiltek, ushqalaq adam (qalbalaq), aqsarı − jırtqısh qus, aqúrpek – qıran quslardıń (búrkit, iygelgi, lashın hám t.b.) palapanı, alagót − qus ataması, búldirshin − bódenege uqsas qus, digildik/tigildik − qamıslıqta jasawshı qus, japalaq – túnde ǵana ushatuǵın, kózi baqırayǵan, iymek tumsıq jırtqısh qus, jiyek qus − jorǵa tuwalaq (djek), iytelgi − kishkene qıran qus, mıyqı − kishkene qıran qus, kógershin – qus ataması, qamshır

− qamıslıqqa uya salatuǵın góshi hadal qus, kúshigen − qus ataması, nurqus – nurdan jaratılǵan ápsanawiy qus, samalıq – báhárde birinshi kórinetuǵın kók qus, aspanqus (jıl qusı), sandıwǵash − sayrawıq qus, búlbúl, turımtay − kishkene, suńqar tekli jırtqısh qus, uyabasar − qıran quslardıń (búrkit, iytelgi, lashın hám t.b.) mákiyeni, shúregey − qus túri»251.

Bunday qus atamalarınıń biri – shaja bolıp, ol naqılda bılay keltiriledi:

Qustıń pátlisi − shaja, Óristiń pátlisi − xoja. Bunda

«shaja − tawlı jerde jasaytuǵın, dawısı ashshı qus; búrkittiń bir túri»252. Bul sózdiń mánisi qazaq tilindegi miynetlerde de túsindiriledi: «Shaja – tawdıń shıńlı basın mákanlaytuǵın, dawısı ashshı qus». Sonday-aq, sózlikte ayırım aymaqlarda shaja sóziniń tawdıń usha bası, shıń degen mánisi jáne shajaǵay sóziniń nayzaǵay, najaǵay degen mánilerdi ańlatatuǵını kórsetiledi253.

Qus atamaları hár bir xalıqtıń quslar dúnyasına bolǵan kózqarasına, qatnaslarına sáykes naqıl-maqalları quramınan orın alatuǵınlıǵın kóriwge boladı. B.Juraeva ózbek xalıq naqıllarınıń qáliplesiwinde «búrkit, shımshıq, tawıq (qoraz,

250Xojanov M. Qaraqalpaq tilinde ornitonimler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2019, 52-53-

betler.

251Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 529-543-betler.

252Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis:« Ilim», 2015, 542-bet.

253Qazaq dástúrli mádenietiniń enciklopediyalıq sózdigi. https://enc_kaz.academic.ru/.

264

shóje), láylek, ǵarǵa, ǵaz, bódene, aqquw, úyrek, búlbil, tırna, kepter, kók boztorǵay»254 hám t.b. qus atamalarınıń ushırasatuǵınlıǵın atap kórsetedi.

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde qollanılǵan ornitonimlerdiń xızmeti ayrıqsha. Bunda quslardıń minez-qu- lıq belgileri a rqalı adam turmısı, adamnıń minez-qulqı, salt-sana, xarakter, qásiyet belgileri salıstırmalı ashıp beriledi. Mısalı:

Qustıń sumı − hákke,

Qıtaydıń sumı − táńke. (32-bet)

Bunda qustıń sumlıqlı qásiyeti bir urıw tiyresi adamlarına tán belgi menen salıstırıladı. Sonday-aq, qustıń qásiyeti pútin bir millet, xalıqqa tán ózinshelik belgi menen teńelip kórsetiledi:

Qarshıǵa qustıń balası, Qanatın jayıp jem jemes, Qaraqalpaq baydıń balası, Birin-biri kem demes. (37-bet)

Bunda qarshıǵa qus − qaraqalpaq baydıń tóreligi, salmaqlılıq, ózin salmaqlı uslaw, ózine isenimlilik, tabanlılıq, keń peyillik sıpatlar ashıp beriledi. Al, adamdaǵı unamsız minez-qulıq ózgeshelikleri oǵan sáykes, uqsas bolǵan quslarǵa qatar qoyıp kórsetiledi:

Qus jamanı sawısqan,

Adamnıń bolar jamanı,

Gáptiń keynin quwısqan. (55-bet)

Unamlı minez-qulıq, tábiyiy artıqmashlıq, tórelik, erlik, tózimlilik sıyaqlı qásiyet belgileri aqquwǵa hám jaqsı, er jigitke tán ulıwmalıq, ortaq belgiler ekenligi aytıladı.

254 Jwraeva B.M. Wzbek xalq maqollari shakllanishining lingvistik asoslari va pragmatik xususiyatlari. Filol. fanl.dokt. (DSs) diss. avtoreferati. – Samarqand, 2019, 21-bet.

265

Aqquw qustıń tóresi, Jalǵız júrip otlamas, Shın jaqsınıń belgisi,

Jaman sózdi xoshlamas. (51-bet)

Aqquw qusqa oq tiyse,

Qanatın suwǵa tiydirmes, Er jigitke oq tiyse,

Qıynalǵanın bildirmes. (65-bet)

Naqıl-maqallarda adamnıń adamlar menen, basqalar menen bolatuǵın qatnasları, kúni-kórisi, mártebesi, abırayı, basqalardıń járdemi, qollap-quwatlawı menen erisetuǵın dárejesi qus ataması arqalı da beriledi. Mısalı:

El kórkeyer basshısı menen, Basshı kórkeyer qosshısı menen, Iytelgi abıraylı bolar, Tazılı qusshısı menen. (18-bet)

Sonday-aq, bul maqalda qusshı – kásip ataması bolıp, «qus salıwshı, qálpe, ańshı sayat» atamaları menen de júritiledi. Bul tómendegi naqılda da keltirilgen.

Belgili qusshıń bolmasa, Belińdi buw da, atqa bar. (108-bet)

Bunda qaraqalpaq xalqı shuǵıllanǵan kásip túrleri haqqında da maǵlıwmat alıwǵa boladı. Iytelgi qus ataması, sonday-aq, qustı atıw, awlaw kásip ataması arqalı maqalda bir nársege jetisiw ushın kerekli quralıń, múmkinshiligiń bolmasa, basqa jolın tap, basqa ilajı bar degen máni beriledi.

Qarshıǵanıń qıranı bar,

Babın tappay ań alalmas,

Qálpeniń de jamanı bar,

Babın tawıp qus alalmas. (155-bet)

266

Bunda qustıń qásiyeti arqalı hár bir isti islewdiń máwriti, payıtı, jolı bar ekenligi, ilajın, babın tawıp islew kerekligi, qálpe arqalı adamnıń hár qanday kásipke uqıplılıq múmkinshiligi, uqıpsızlıq belgileri ashıp kórsetiledi. Son- day-aq, hár adamnıń qanday da bir másele boyınsha pikir aytıw, bunda sol pikirdiń shınlıqqa qatnası hám onı bayanlawda jeke ózine pitken ádeti, qásiyeti «Qusshınıń qurı áńgimesi» maqalında sáwlelengen.

A.Berdimuratov qaraqalpaq tilindegi qus atamalarınıń belgilerin, ózgesheliklerin: reńine, dene músheleriniń sırtqı ózgesheligine, denesiniń turpatına, jasaytuǵın ornına, qıymıl-háreketine, uqsaslıǵına, ulıwma sırtqı kórinisine, awqatlanıw belgisine, quslardıń shıǵaratuǵın seslerine qaray 9 toparǵa bólip kórsetedi255. Bul ornitonimlerdiń kópshiligi naqıl-maqallar tilinde qollanıladı. Bunda variantlılıq qubılısı kóp ushırasadı.

Kógershin degen qus bolar,

Buǵıp barsań attırmas,

Adamzattıń jamanı,

Pisken astan tattırmas. (57-bet)

Qaraqalpaq kız-jigitler aytıslarında bul naqıldıń mınaday variantı ushırasadı: «Bir jigit jol júrip sharshap kiyatırıp bir úyge kirse, qazan asıp atırǵan qızdı kóripti. Qız jigittiń sálemin alsa da, onı dásturxanǵa mirát ete qoymaptı. Sonda jigit qızǵa mınaday deydi:

− Buldırıq degen qus boladı, Buǵıp barsań, attırmaydı, Adamıyzattıń kápiri,

Pisken astan tattırmaydı.

Bunı esitken sózge sheshen qız da qarap turmay:

255Berdimuratov K.A. Qaraqalpaq tilindegi qus atamalarınıń tematikalıq toparları

//Qaraqalpaq til biliminiń áhmiyetli máseleleri. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1995, 50-53-betler.

267

− Kúygelek degen qus boladı, Iynelikti jem qıladı, Adamıyzattıń jamanı,

Pispegen astan dáme qıladı,− depti.

Sózden jeńilgen jigit qayırılıp úyden shıǵıp baratırsa, qız onı toqtatıp, dásturxanǵa mirát etipti»256. Bunda kógershin ornitonimi ornına buldırıq, kúygelek degen qus atamaları qollanılǵan.

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarında jaqsı menen jaman, jaqsılıq penen jamanlıq máselesi − máńgilik temalardıń biri. Naqılmaqallarda bul máselege qatnas jasalǵanda oǵada kóp túrli usıllar, atamalar paydalanılǵan. Olardıń biri – qus atamaları bolıp, jaqsı hám jaman qus arqalı adamlardıń jaqsı-jaman minez-qulıq belgileri, ádetleri, pazıyletleri, qásiyetleri ashıladı.

Jaqsı qusqa jaman qus, Taplaw menen teń bolar, Jaqsı qızǵa jaman qız, Baǵı menen teń bolar.

(49-bet)

Hár bir qustıń ózine tán ózgesheligi, belgisi menen onıń tirishiligi, sol arqalı adam ómiriniń sanawlı ekenligi túsindiriledi. Mısalı:

Hákkeden saq qus joq,

Waqtı jetse gór bolar,

Adamnan mıqlı zat joq,

Waqtı menen qum bolar. (151-bet)

«Saq ǵarǵa saǵaǵınan ilinedi − ǵarǵa oǵada saq, setemshil qus, jemtigin ján-jaǵına qarap, qáwip dónip turmaǵanın anıq sezingen halda jeydi. Degen menen usınday artıqsha saq bolsa da torǵa túsip qalıwı, kewilsiz jaǵdayǵa dus keliwi múmkin. Bunda geypara adamlardıń toyımsızlıǵı, basqalarǵa mápi tiy-

256 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 285-286-betler.

268

mewi, qansha saq, puqta bolsa da geyde, kewilsiz jaǵdayǵa oylamaǵan jerde duwshar bolıp qalıwı»257.

Dáwlet qusı, baxıt qusı xalıqtıń túsiniginde erte dáwirlerden qáliplesken uǵım bolıp, ertekler tilinde patsha qaytıs bolǵanda ornına jańa patsha saylaw ushın dáwlet qusı ushırılıp, ol kimniń basına qonsa, sol patsha etip saylanatuǵın bolǵan. Usı salt-dástúrdiń mazmunı basına baxıt qusı qonıw258 frazeologizminiń mánisine kóship, jaqsılıqqa, baxıtqa, mal-dúnyaǵa, jaqsı niyetke jetisiw degen máni ańlatadı. Bul mániler usı qus atamalarına baylanıslı tómendegi naqıllarda da saqlanǵan:

Dáwlet qusı qonsa kimniń basına, Suymırıq kórmege keler qasına. (109-bet) Patshadan dáwlet ketse,

Dáwlet qus tuǵırdan keter. (152-bet)

«...Jerdiń jaratılıwı» (Q.F.77-87-t) ápsanasında adamnıń, dúnyanıń payda bolıwın suymurıq penen baylanıstıradı, áyyemgi zamanlarda jer bolmaǵanlıǵı, suymurıq degen qus suw astınan ılaydı tumsıǵı menen kóterip alıp shıǵıp uya salıwı hám usı uyasınan jer payda bolǵan dep boljanadı. Xalqımızdıń ápsanalıq kózqaraslarında suymurıq qus káramatlı, ayrıqsha ózgeshelikke iye, hátte, onıń párleri de nawqaslardı emleytuǵın, kórmeytuǵın kózlerdi ashatuǵın kúshke iye dep esaplanadı. «Suymurıq (Semurg‘) − Iran-Suǵd xalıqları mifologiyasında sıyqırlı, hámme nársege kúshi jetetuǵın qus sıpatında súwretlenip, Axuramazdaǵa teńlestiriledi. Ol búrkitke uqsas tumsıqlı, úlken qanatları bar, giddiman, párleri de sıyqırlı qus sıpatında súwretlenedi. Suymurıq sózi

«quslar patshası» mánisi menen birge, onnan parsı tilindegi sóz oyını arqalı si+murg − otız qus sózi payda etiledi»259.

257Iskenderova E. Qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallarda zoonimlerdiń qollanılıwı.

–Nókis: «Bilim», 2020, 30-31-betler.

258Yusupova B. Folklor frazeologiyası: Terme-tolǵawlar tilindegi frazeologizmler

// Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri. (Ilimiy maqalalar toplamı).−Tashkent: «Tafakkur boʻstoni», 2020, 124-125-betler.

259 Iskenderova E.K. Qoraqalpoq tilidagi zoonimlarning lingvomadaniy tahlili. Filol. fanl. boʻyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. – Nukus, 2023,17-bet.

269

Ulıwma, qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde ornitonimler – xalıqtıń ómir, turmıs, tirishilik, qorshap turǵan obektiv dúnyaǵa degen kózqarasların, qatnasların sáwlelendiriwdiń kórkem bir usılı bolıp xızmet atqaradı. Qus atamaları naqıl-maqallarda insan ómirin júdá sheberlik penen salıstırıp súwretlewge múmkinshilik beredi. Olardıń folklorlıq shıǵarmalarda, sonıń ishinde, naqıl-maqallar tilinde qollanılıw ózgesheliklerin, kórkemlik xızmetlerin úyreniw ayrıqsha áhmiyetke iye.

3.6. Dánli egin atamaları

Qaraqalpaq xalqınıń túrli kásipleriniń biri – diyxanshılıq. Hár qıylı egin túrlerinen júweri, tarı, biyday arpa, salı erte waqıtlardan berli egilip, ónim alınıp, kún kóris, tirishilik ushın paydalanılıp kelingen. Bul eginlerdiń dánin, sabanın azıq-awqat hám t.b. maqsetlerde paydalanǵan. «Qapta qalǵansha, tapta qalsın» dep jaqsı niyet, úlken úmit penen jerge tuqım sepken. Bunday dánli egin atamaları qaraqalpaq naqıl-maqallarınıń til qurılısında jiyi qollanıladı:

Tarı – naqıl-maqallar tilinde ónimli paydalanılǵan dánli egin ataması. Bul birlik penen berilgen naqıl-maqallar da ayrıqsha tásirli, tereń mazmunlı bolıp keledi. Mısalı:

Egiwge tarı berip,

Jerime jarı boldı. (161-bet)

Bul eki qatar naqıldan qaraqalpaq xalqınıń ótkendegi qıyın turmısı, kún kórisi, jarlı, malı, jeri joq adamlardıń qolında dáni, jeri, suwı, mal-dúnyası bar adamlarǵa ǵárezli bolıp kún kórgeni, tarı, ulıwma, egin egip etken miynetiniń teń jarısı basqa adamǵa – egin egip, jer súriw ushın dán, basqa da miynet quralların berip turǵan adamǵa tiyisli bolǵanlıǵın anıq sáwlelendiredi. Demek, naqılmaqallar − onıń tili arqalı saqlap qalınǵan xalıqtıń ótmishi, tariyxı bolıp esaplanadı.

270