Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

xalıqtıń milliy qádiriyatları esaplanadı. Attıń kútimi, er-turmanı, onıń bezeliwine ayrıqsha itibar berilgen. Qaraqalpaq xalqında atqa baylanıslı tómendegidey naqıl-maqal- lar dóregen:

Jılan jılı julıs boldı,

Jılqı jılı urıs boldı. (149-bet) Jılqınıń óz tuyaǵı ózine em. (156-bet) Túye júkten qutılmas,

At arbadan qutılmas.

Shabandoz shapqısh attı súyedi. (156-bet) Er jigittiń júregine,

Er-júwenli at jayǵasar. (26-bet) Qırdaǵı jılqımdı quwa ǵoy, Biraq ala attı taslap ket. (168-bet) Jılqınıń óti bolmas,

Qustıń súti bolmas. (158-bet) Qoylı bay − qorlı bay,

Jılqılı bay − sıldır bay. (162-bet) Tórt ayaqlı at ta súrniger. (110-bet) Tay atqa jetkerer,

At muratqa jetkerer. (110-bet)

Aǵayin tatıw bolsa, at kóp,

Abısın tatıw bolsa, as kóp. (23-bet)

At, jılqı sózleri menen kelgen bul naqıl-maqallar komponentlik qurılısı, strukturası jaǵınan da, mazmunı jaǵınan da hár qıylı bolıp, qaraqalpaq xalqınıń ótkendegi ómiriniń úlken bir kórkem kartinasın jaratadı, insan ómiriniń túrli táreplerin kórsetedi. Mısalı:

At iyesi aldına minedi. (168-bet) Sol zattıń iyesi ústem boladı, jaqsı, paydalı tárepi oǵan tiyisli boladı, aytqanı boladı hám sol nárseniń sırın, jónin, usılın biledi degen mánide qollanıladı.

Basqa da atamalar menen kelgen paremiyalar sıyaqlı olarda variantlılıq qubılısı ushırasadı:

251

Jılqı kisneskenshe,

Adam sóyleskenshe. (132-bet)

Variantları:

Adam tilleskenshe,

Mal móńireskenshe. (131-bet)

Jılqı kisnesip tabısar,

Adam sóylesip tanısar. (139-bet)

Naqıl-maqallar tiliniń leksikalıq qurılısında atqa baylanıslı oǵada kóplegen naqıl-maqallar bar. Olar astarlı mániler, tereń tásirsheńlik, obrazlılıq penen sıpatlanadı. At, jılqı atamasınıń qatnasında dóregen paremiyalar tek olar haqqında maǵlıwmat beriw ushın dóretilmeydi, sol arqalı adam turmısı, insan ómiri hám ondaǵı waqıyalar, jaǵdaylar, onıń ashshısı menen dushshısı hám t.b. tárepleri usı úy haywanına bolǵan kózqarası arqalı sáwlesin tabadı. Paremiyalardıń quramalı qurılısındaǵı qabatlar úlken bir xalıqtıń tariyxınıń betlerin ashıp beredi hám onda júz bergen barlıq waqıyalardıń, salt-dástúrlerdiń, úrp-ádetler menen túsiniklerdiń deregin tabıwǵa járdem beredi.

Sıyır da − túrkiy xalıqlarda tórt túlik maldıń biri. Xalıqtıń «Mal ashıwı – jan ashıwı» degen gápi onıń turmısında maldıń qanday áhmiyetke iye bolǵanlıǵın ayqın kórsetedi. Mal, sıyır sózleri bir neshe naqıl-maqallar quramında bar. Mısalı:

Sıyır: Sıyırımnıń shaqına,

Ne bereyin haqına. (100-bet) Táwibiń buyırsa, ilajıń ne? Júk kótergen «háwp» deydi, Sıyır suwǵarǵan «sháwp» deydi,

Bası awırǵan «táwip» deydi. (141-bet)

Sıyırıń jinli bolsa,

Háwkesin qası. (165-bet)

Sıyır urlasań, buzawı ere keler,

252

Qoy urlasań, qozısı ere shıǵar. (168-bet) Ash adamǵa sıyırdıń shaqı da jumsaq, Toq adamǵa qoy góshi de qattı. (167-bet)

Mal:

Mal iyesine uqsamasa haram óler. (98-bet) Malım kóp dep taspa,

Jaw keldi dep saspa. (95-bet)

Bas ekew bolmay mal ekew bolmas. (103-bet) Suw jetpeyin demes,

Qazıwsız jap jetpes, Er jetpeyin demes,

Qapılǵır mal jetpes. (103-bet)

Mal jıysań, qonısın tap,

As jıysań, ıdısın tap. (109-bet) Qudaydıń aydap júrgen malı joq, Birewden alıp birewge beredi. (164-bet) Aq jalaw barda malım bar deme, Ázireyli barda janım bar deme. (108bet)

Bul paremiyalarda mal, sıyır sózleri qatnasqan bolıp, olardan kelip shıǵatuǵın mazmun hár qıylı. Sońǵı mısalda máselen, ázireyli adamnıń qálewine, erkine qaramay, onnan biyǵárez janın alatuǵın perishte ekenligine dıqqat awdarsaq, aq jalawdıń usılay etip adamnıń malın alatuǵın nárse ekenligi sezilip turadı. Sol «aq jalaw» − ne, ol xalıqtıń turmısındaǵı ótmish dáwirlerde húkimlik etken qanday tártip, nızam qaǵıyda menen baylanıslı, ne ushın aq reńde, ne sebep naqıl-maqaldıń quramına engen, búgingi dáwirge shekem qalay saqlanǵan, qáytip jetip kelgen, kórkem shıǵarmalar yamasa awızeki sóylew tilinde paydalanılıw múmkinshilikleri qanday

– mine usınday máselelerge ilimiy kózqarastan tiykarlanǵan juwmaq, sheshim beriw zárúr.

Muxan Isaxan Máshhúr Júsip estelikleri tiykarında bul paremiyanıń payda bolıw deregin Qoqan xanlıǵınıń ózine baǵınıshlı qazaq xalqına ayawsız qarım-qatnasına baylanıslı

253

bılay kórsetedi: «Onı Máshhúr Júsiptiń mına esteliginen kóriwge boladı: «Keshe XVIII (bunda qáte ketken XІX ásir bolıwı kerek) ásirdiń ishinde qazaq walayatında «Qoqan zamanı» degen zaman boldı. Sonda qazaqta maqal bolıp qaldı: «Aq jalaw barda malım bar deme, Ázireyil barda janım bar deme» degen sóz. Ol aq jalaw degen Qoqan xanlarınıń el shabatuǵın láshkeri eken. Ol aq jalaw at ústinde júrgende qazaqtıń malında, basında, hayal-qızlarında erk bolmadı. Qazaqtı shapqanda qalay shaptı, atqa miner, soyıl ustarın tegis qırıp, besiktegi balalardıń uyat jerin qaratıp, erkek kindigin dáneme qaldırmay, mal-jan, úy-múlklerin láshkerlerine oljalı qılıp, hayalların aparıp kúń ornına jumsadı…. Jalǵız-jarım erkeklerdi aq jalawdıń ústindegilergi xanlarınan, qolbasılarınan jasırıp, urlap, óltirmey tiri alıp ketip, Tashkentte Qoqannıń ar jaǵında Qanbaǵıs, Dosbaǵıs degen eline jigirma bes isek-tu- saqqa satadı. Sonnan ólmey, tiri qutılıp kelgen ǵarrılar menen sóylesip, usı áńgimeni ózlerinen esittim…»240. Bul maqaldıń qaraqalpaq xalqı arasında da tarqalıp, awız ádebiyatında da saqlanıp kiyatırǵanlıǵı, onıń úlken bir tariyxtı saqlap kelgenligi, xalıqtıń awır táǵdirinen derek berip turǵanlıǵı, naqıl-maqallardıń bir qabatında usınday uzaq ótmishten orın tawıp, birigip ketken túrli waqıyalardıń izi óshpey keletuǵını ayrıqsha qızıǵıwshılıq payda etedi.

Sıyır sózi menen kelgen ayırım paremiyalarda basqa naqılmaqallar menen mánileslik, variantlılıq qubılısları orın aladı. Mısalı:

Ólgen sıyır sútli. (128-bet)

– Joytılǵan pıshaqtın sabı altın. (143-bet)

Mal hám dúnya sózleriniń juplasıwınan jasalǵan maldúnya sózi qaraqalpaq tilinde baylıq, baǵ-dáwlet mánilerin ulıwmalastırıp keledi. Sonlıqtan, bul eki sóz paremiyalarda biri ekinshisine baylanıslı qatar qollanıladı:

240 Mұxan Isaxan. Qoqan xandıǵı dáuіrіndegі qazaq-ózbek qatınastarı. https://kazislam.kz.

254

Maldı baǵa bilmegen, Dúnyanı taba bilmes. (95-bet)

Tórt túlik maldıń jáne biri – qoy-eshki. Qoy-eshkini mayda mal, janlıq, usaq mal dep te ataydı. Olardıń paremiyalarda qollanılıwı tómendegishe:

Dúz jarasıǵı janlıq,

Úy jarasıǵı sandıq. (165-bet) Naqıl qaydan shıǵar, oy bolmasa,

Kiyiz qaydan shıǵar, qoy bolmasa. (164-bet) Qoy semiz bolmay tóli ońbas. (162-bet) Aqsaq qoy tústen keyin mańıraydı. (162-bet)

Qoyshı qızı qoy kelgende urshıq iyiredi. (162-bet) Jaman qoy iseginde qartayar. (57-bet)

Ya qoyda joq, ya qorada joq. (78-bet)

Ala qoydı bóle qırqqan júnge jarımas, Musılmandı kápir degen dinge jarımas. (162-bet) Eshkili qoy óregen,

Qızlı úy ósekshil. (42-bet) Eki qoshqardıń gellesi,

Bir qazanǵa sıymaydı. (70-bet)

Úyirli qoydan qasqır da qorqar. (167-bet) Mıń qoydı bir serke baslar. (11-bet)

Bul naqıl-maqallardan sońǵı mısalǵa tallaw júrgizip kóreyik: Bul paremiya haqqında Q.Ayımbetov bılay dep jazadı:

«Óriste mıń qoydı bir serke baslar» (Terme).

Tórt túlik maldıń bir túligi qoy-eshki boladı. Al, serke tájikshe «baslawshı» («sar» bas) degendi bildiredi. Yaǵnıy, «serke» – bul qoylardı basqarıp júriwshi. Qoy baqqan shopanlar kóp qoy eshkini uzaqqa aydaǵanda ishine bir serke qosadı. Serke baslaydı. Qoylar serkeniń izine eredi. Qoydı aydaǵan shopan-

255

nıń jumısı jeńillenedi. Bul naqıl el basqarǵan basshılar haqqında shayır-sheshenler tárepinen aytılǵan»241.

Eshki sózi de naqıl-maqallar tiliniń sózlik quramınan orın alǵan. Mısalı:

Esi ketken eshki jıynar,

Eshki menen esin jıynar. (71-bet) Túyeni jel ushırsa,

Eshkini aspanda kór. (162-bet)

Eshki juwırıp kiyik bolmas. (77-bet)

Túye soyǵan eshki soyǵannan dáme eter. (63-bet) Elenip alǵan shalımdı,

Eshki tewip óltirdi. (65-bet) Aydaǵanıń bir eshki, Aybaraǵıń jer jarar. (74-bet)

Qaraqalpaq folklorı «Tımsal aytıslar»ınan «Eshki menen qoydıń aytısı»nda mınaday qatarlar berilgen:

Eshki:

− Meniń de jegenim tal, Seniń de jegenin tal,

Talǵa asılıp jey almaytuǵın, Qoy degen bir sal.

Qoy:

− Seniń jegeniń aqbas, Meniń jegenim aqbas,

Shek degende qaytpaytuǵın, Eshki degen qaqbas»242.

Bul eki mal túrine berilgen sıpatlamada olardıń qásiyeti, basqa mal túrlerine salıstırǵanda ayırmashılıǵı kórsetilgen bolıp, olar geypara adamlardıń minez-qulqı menen salıstı-

241Ayımbetov Q. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń qısqasha túsindirme sózligi hám júyeli sózler – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2007, 23-bet.

242Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 314-bet.

256

rıp ta beriledi. Qoyday juwas, qoy awzınan shóp almaytuǵın, eshkibas, eshkidey, shıbısh eshkidey hám t.b. sıyaqlı teńew mánili birlikler qáliplesken.

Túrkiy xalıqlarda tórt túlik maldıń pirleri:

Qoydıń piri − Shopan ata;

Maldıń piri − Záńgi baba;

Jılqınıń piri − Qambar ata;

Túyeniń piri − Oysıl qara;

Eshkiniń piri − Shekshek ata.

Jabayı haywanlar. Úy haywanları menen birge naqıl-maqallar tilinde jabayı haywanlar, dúz ańları atamaları da qollanıladı. Haywan hám qus atamalarına baylanıslı bir neshe sózlerde lan birliginiń qollanılıwı olardıń qurılısın anıqlawǵa ayrıqsha qızıǵıwshılıq payda etedi. Bunda usı birliktiń haywan atamalarında payda bolıw sebepleri ayrıqsha izertlewdi talap etedi: Arlan, qaplan, jılan, qulan, bulan, tarlan, sırtlan, arıslan, baǵlan. Olardan qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde, sonday-aq, terme-tolǵawlar hám jańıltpashlarda tómendegidey sózler qollanıladı:

arlan: Jaǵaltayda arlannıń júregi bar. (32-bet) Arlandı ayaǵı asırar. (68-bet);

jılan: Jılan shaqqan adam jipten de qorqar. (29-bet) qulan:

Asqar tawdıń basına, Sekirip qulan da shıǵar,

Jer bawırlaǵan jılan da shıǵar. (169-bet) Jılqı − qulannan,

Aqsha − tıyınnan óser. (109-bet); bulan: Qulanǵa ergen kesekke awnar,

Bulanǵa ergen sheshekke awnar. (112-bet); tarlan: 1.Tawda tarlan aqırar, Dawısınan taw-tas qaltırar. (71-bet);

2. Jerlep ushqan tarlan qus,

257

Jez qanattan qayırılsa,

Jetip bir qoyan alalmas (208-bet) 3. Attan attıń nesi kem,

Ózi tarlan kók bolsa, Erden erdiń nesi kem,

Wádesine berk bolsa. (93-bet); sırtlan: Mal asırasań, qoy asıra, Qolıń ketpes sharadan,

Iyt asırasań sırtlannan, Qoydı bermes qoradan. (167-bet); qaplan:

Jarastıń iyti Qaplan,

Qabawıq iyt, onnan saqlan. (Jańıltpash, 454-bet); arıslan: Arıslanǵa temir shınjır ar emes. (70-bet); baǵlan: bul jerde: awıspalı mánide:

Baǵlı jerdiń ırısı kóp,

Baǵlan erdiń tuwısı kóp. (68-bet) Báliw, báliw − baǵlanım, Bóriler bası − arlanım, Bálentte ósken tarlanım,

Bálli, bálli, palwanım! (Er balaǵa arnalǵan súymishler, 470-bet);

«Baǵlan qozı (A.) – semiz, erte qozılardı «baǵlan qozı» dep ataydı»243.

Qaraqalpaq tilinde «Qulanǵa ergen kesekke awnar, Bulanǵa ergen sheshekke awnar» degen maqaldıń «Eshekke ergen kúlge awnar, Elikke ergen gúlge awnar» variantı da bar. Bul maqaldaǵı bulan – haywan ataması naqıl-maqallar tiliniń júdá erte dáwirlerden berli kóplegen sózlerdi saqlap kiyatırǵan xalıqlıq til ǵáziynesi, saqlawshısı ekenligin dálilleydi.

Basqa da túrkiy tillerde, sonıń ishinde, qazaq tilinde bul maqaldıń «Bulanǵa ergen sheshekke awnar, Dońızǵa ergen balshıqqa awnar», «Bulanǵa ergen shópke awnar, Dońızǵa ergen b..qa awnar», «Eshekke ergen kúlge awnar»244 ekvivalentleri bar.

243Nasırov D.S., Dospanov O.D. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1983, 58-bet.

244https://bilim-all.kz.; https://maqal.kz.

258

bulan dep ataytuǵın buyvollardan álleqayda úlken túrin taptı»246 dep jazadı.

Demek, bulan sózi júdá erte dáwirlerden berli naqıl-maqal tilinde saqlanǵan birlik sıpatında qaraqalpaq tilin izertlewde úlken áhmiyetke iye birliklerden tek birewi ǵana. Ol tildiń paremiologiyalıq qorında, ulıwma alǵanda, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında tariyxıy sóz sıpatında oǵada bahalı.

Qaraqalpaq tilindegi paremalardıń mánilik jaqtan ótkirligi, obrazlılıq sıpatı, tásirsheńligi olardıń bir neshe variantlarda keliwi arqalı da ayqın kórinedi. Bunday variantlarda bir neshe haywan atamaları hám olarǵa tán bolǵan minez-qulıq, biologiyalıq hám t.b. belgiler, olardıń ózgeshelenip turatuǵın qásiyetleri, úy buyımları, túrli geografiyalıq obektler menen salıstırmalı túrde berilgen turmıslıq juwmaqlar, tájiriybeler astarlı sáwlelendiriledi. Mısalı:

Qusına qaray qosıǵı,

Qumına qaray kósigi,

Jerine qaray jılanı,

Tawına qaray qulanı,

Kóline qaray sazanı,

Tawına qaray túlkisi,

Zamanına qaray kúlkisi,

Qudıǵına qaray qawǵası,

Bazarına qaray sawdası,

Sabasına qaray piskegi,

Murtına qaray iskegi.

Sonday-aq, bul naqıl-maqallarda sáwlelengen mánilerge jaqın, uqsas mazmun tómendegi paremalarda da ayqın kórinedi:

Dawıńa qaray ant isher, Boyıńa qaray ton pisher, Keliwińe qaray qaytısıń, Jeliwińe qaray jortısıń.

246 Sızdıqova R. Abay shıǵarmalarınıń tili. Leksikası men grammatikası: Kóptomdıq shıǵarmalar jinaǵı. – Almatı.: Elshejіre, 2014, 131-bet.

260