Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Qustıń sumı − hákke,

Qıtaydıń sumı − táńke. (32-bet)

«Táńke − tekstte: uruw-tiyre ataması»233.

Qaraqalpaq paremiyaları tilinde toponimler – geografiyalıq obekt atamaları da bar. Qaraqalpaq xalqınıń tariyxıy watanı, jaylaǵan jerleri de naqıl-maqallar tilinde óshpes iz qaldırǵan. Mısalı:

Edil ǵarǵası eline keter,

Jayıq ǵarǵası jayına keter,

Hárkim kórgen-bilgenin ayta keter. (17-bet)

Edil ǵarǵası eline ketti,

Jayıq ǵarǵası jayına ketti. (63-bet)*

Qarǵa sóziniń mánisin kópshilik, «Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq» degen maqalda da bar, qus mánisindegi ǵarǵa sózi menen baylanıstıradı. Bul sózdiń mánisin qarǵa sózi menen salıstırıp, ayrıqsha etimologiyalıq izertlewler júrgizip tallaw, anıqlaw zárúr: «Qarǵa – tekstte: zúriyat, qarǵash − zúriyat, perzent, qarǵatamır − tamırlas, túbirles, tekles el; mıńqarǵa − jalǵız perzent, mıńtuyaq (ırımlıq laqap)»234.

Diniy mazmundaǵı naqıl-maqallarda Káába jer ataması ushırasadı:

Bir jetimniń basın sıypaǵan,

Mıń Káábaǵa barǵan menen teń. (70-bet) Bir kewil − júz mıń Káába. (70-bet)

Káábaǵa barıp kelseń de, áwelgi kóziń. (105-bet)

Xiywa xanlıǵı qaraqalpaq xalqınıń ótmishi menen tıǵız baylanıslı ekenligi tariyxtan málim. Xiywa toponimi hám geypara antroponimler tómendegi naqıl-maqallar quramında beriledi:

233Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 541-bet.

234Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 536-538-betler.

241

Qayıp Xiywaǵa xan boldı.

Oraz begi sultan boldı, Abadan jurt oyran boldı.

Keldi Qonırattıń náwbeti. (232-bet)* Dáryanıń arjaǵında turıp, Xiywadaǵı xanǵa sálem deme. (34-bet) Eki arba sheńgelden hárem bolmas,

Xiywaǵa neshe barsa da máhrem bolmas. (233-bet)* Kemege baylasa,

Xiywaǵa may dáble de barar. (146-bet) Aspanda aydan ne payda,

Usınsam qolım jetpes, Xiywada xannan ne payda, Aytsam arzım pitpes. (98-bet)

Maqal: Shortan balıq jaqsı bolsa,

Xiywaǵa barmas pa edi? (47-bet)

Awızeki gúrrińlerdegi variantı: «Shortanıń jaqsı bolǵanda,

Xiywaǵa barmaspedi?!»235.

Bul maqallardıń kópshiliginde xalıqtıń tariyxına baylanıslı kóplegen waqıyalar tiykarında payda bolǵan astarlı aytılǵan oypikirler bar. Kópshiliginiń Xiywa qalası menen baylanıslı kelip shıǵıw, payda bolıw derekleri, dóreliw sebepleri folklordıń basqa janrlarında tolıq saqlanǵan, tariyxıy maǵlıwmatlar menen anıq kórsetilgen. Usınday jaǵdaylarǵa tiykarlanıp dóregen naqıl-maqallar waqıt, dáwirler ótiwi menen basqa da uqsas jaǵdaylarǵa baylanıslı astarlı mánide qollanılıp, ulıwma xalıqlıq kórkem sóz óneriniń múlkine aynalıp, paremiya sıpatında xızmet atqarıp ketken.

Toponim komponentli basqa da naqıl-maqallar arasında, sondayaq, folklordıń basqa janrları tilinde variantlılıq qubılısı ushırasadı. Mısalı:

Qul qashsa, Qulatawdan shıǵar. (67-bet) Qul qashsa, Qońırattan tabılar. (67-bet)

235 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 331-332-betler.

242

kirge tiykarlanǵan sheshenligi, sózge sheberligi, usı arqalı dóregen sheshenlik sózlerdiń miyras bolıp qalǵanlıǵı kórinedi. Tariyxıy adam atları, folklorlıq shıǵarmalarda, sonıń ishinde, naqıl-maqallar tilinde de belgili bir sebepler tiykarında saqlanıp qalǵan. Bul máseleni, ulıwma, qaraqalpaq folklorı shıǵarmaları tiliniń onamastikalıq leksikasın arnawlı túrde túrli baǵdarlar, usıllar tiykarında izertlew tek ǵana qaraqalpaq tili, onıń túrli tarawları, til tariyxı, etimologiya ilimi ushın ǵana áhmiyetli bolıp qalmastan, tariyx, mádeniyattanıw, etnografiya hám t.b. tarawlar ushın da bahalı.

3.4. Haywan atamaları

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń til ózgesheliklerin analizlep qaraǵanda, onıń sózlik qorında erte dáwirler hám sol dáwirler menen baylanıslı bolǵan geografiyalıq ortalıq jáne onda jasaǵan ósimlik, qus hám haywanatlar dúnyasına hám t.b. baylanıslı túrli leksikalıq birlikler, atamalardıń jámlengenligin kóriwge boladı. Paremiyalar tilinde úy haywanları hám jabayı haywan atamaları qollanıladı.

Úy haywanları. Túrkiy xalıqlarda, sonıń ishinde, qaraqalpaq xalqında da tórt túlik mal – túye, at (jılqı), qara mal, mayda mal – qoy-janlıq (eshki) sıyaqlı úy haywanlarınıń atamaları naqılmaqallardıń til qurılısında sheberlik penen qollanıladı. Olar turmıstıń túrli táreplerin kórkemlep sáwlelendiriwde, oy-pikirdi basqa nárse, zat, qubılıs, waqıya, belgi yamasa háreket penen salıstırıp kórsetiwde áhmiyetli orın tutadı. Túye ataması menen kelgen naqıl-maqallar mazmunı, kórkemligi jaǵınan ózgeshelenedi. Mısalı:

Túye tuwǵan jerin tárk etpes. (14-bet) Tórkin dese qız tózbeydi,

Kóshek dese túye tózbeydi. (23-bet) Túyeniń moyını jaman, Jamannıń oyını jaman. (30-bet) Túyege naz qıl deseń,

Tanap jerdi wayran qılar. (90-bet)

245

Jaqsı bolsa jiyeniń, Urlanǵanı túyeńniń. (52-bet) Kisi bolǵan menen, bári de er me?

Túye bolǵan menen, bári de nar ma? (70-bet) Aqılsızdıń sózi túyeden postın taslaǵanday. (83-bet) Baqırawıq túyeniń barı jaqsı. (162-bet)

Túyeniń tanıǵanı − jantaq. (161-bet)

Túye − qaraqalpaq xalqınıń turmısında shólge tózimli, kúshqarıwlı haywan sıpatında júk tasıw, kólik hám t.b. maqsetlerde oǵada zárúr bolǵan. Bir tárepten múláyım jániwar, tóline miyrimli haywan dep qaralsa, ekinshi tárepten, onıń unamsız qásiyetleri, sırtqı kórinisi, gewdesiniń úlkenligi, iriligi arqalı astarlı mánide oǵan uqsas nárse haqqında pikir júritilgen, úshinshi tárepten, xalıq arasında saqlanǵan úrp-ádetlerge qatnası kórsetilgen, yamasa onıń xalıqtıń awırın jeńilletken kúsh-kólik retindegi xızmeti ekinshi bir waqıya, jaǵday tuwralı sóz etiwge, astarlı, awıspalı mánidegi sheber salıstırıwlarǵa tiykar etip alınǵan.

Bul túye haywan ataması menen kelgen ayırım naqıl-maqal- lar óz ara jaqın mánilerdi bildirip te keledi:

Biydáwletti túyeniń ústinde iyt qabar. (55-bet) Jetimdi túyeniń ústinde jılan shaǵar. (77-bet)

«Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde túye, nar sózleri ónimli qollanıladı. Nar – bir órkeshli iri túye esaplanadı.

Nar sózi naqıl-maqallar tilinde teńew jasap keledi. Mısalı:

Qatın alsań darday, Ul tuwar narday, Barǵan isin pitkerer,

Artınan kisi barmay. (21-bet) Kóktegi juldız jıyılsa,

246

Tolısıp tuwǵan aysha joq, Óńsheń jaman jıyılsa,

Kúshine tolǵan narsha joq. (56-bet)

Bunda teńewler kelbetliktiń salıstırıw, teńew mánili -day hám - sha affiksleri arqalı jasalǵan. «Narday – kúshke tolǵan er adam»238 mánisin bildiredi. Kóbinese, qaraqalpaq dástanları tilinde qaharmanlardıń erjetip, kamalǵa kelip, kúshine tolıwı «narday kúshine toldı» degen frazeologizm arqalı beriledi. Naqıldıń ózinde «Jelini saw qoy qosaqqa júrmes, Kúshine tolǵan nar buydasız júrmes» (162-bet) dep aytıladı.

Qaraqalpaq naqıl-maqallarında nar túyeniń kúshi, qarıwı ayrıqsha kórsetilip, joqarı baha beriledi, er, azamat penen salıstırıladı. Bul máni bir neshe paremiologiyalıq sinonimler, variantlar arqalı beriledi.Mısalı:

Kisi bolǵan menen, bári de er me?

Túye bolǵan menen bári nar ma? (70-bet)

Júk awırın nar kóterer,

Qazan awırın er kóterer. (27-bet)

Nar jolında júk jatpas. (96-bet)

Qatarda nar bolsa,

Júk jerde qalmas. (164-bet)

Júkti nar kóterer,

Shıǵındı bar kóterer. (164-bet)

Qaraqalpaq tilinde reń bildiriwshi qara sózi ullı, kúshli, qarıwlı degen mánilerdi de ańlatadı. Kúshlilik, qarıwlılıq belgi mánisi menen nar sózine epitetlik xızmette keledi. Mısalı:

Qaptalı jawır bolsa da,

Qayıspas júkke qara nar,

Músápir qılsa bendesin,

238Iskenderova E. Qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallarda zoonimlerdiń qollanılıwı.

–Nókis: «Bilim», 2020, 29-bet.

247

Allaǵa neshik shara bar? (27-bet) Jaqsılıqqa jaqsılıq,

Hár kisiniń isidi, Jamanlıqqa jaqsılıq,

Nar kisiniń isidi. (50-bet)

Bar beredi, bardı da nar beredi. (69-bet)

Bunda nar metaforası arqalı kúshlilik, keń peyillilik sıpatları da beriledi. Adamdaǵı usı erlik, azamatlıq, jomartlıq, saqıylıq pazıyletleri nar menen salıstırılıp, awıspalı mánilerde júdá sheber kórsetiledi.

Naqıl-maqallarda túyeniń tóli haqqında da pikirler aytıladı. Túyeniń balası taylaq, bota, kóshek dep aytıladı:

Túye qartaysa kóshegine erer. (168-bet)

Nartaylaq sózi kúshli degen mánini arttırıp beriw ushın xızmet atqaradı. Mısalı:

Álip − áyeden, kúlik − biyeden,

Nartaylaq tuwa bermes hár túyeden. (67-bet) Alp − anadan, at − biyeden,

Nartaylaq tuwa bermes hár túyeden. (167-bet) Bul maqaldıń «Alpar − ayadan,

Tulpar – biyeden» degen variantı da bar.

Nardıń turpatı, iriligi, úlkenligi de ayırım naqıl-maqal- larda kórsetip ótiledi:

Nardıń terisi eshekke júk bolar. (106-bet) Eki nar súykelisse,

Arasında shıbın óler. (70-bet)

Bul maqalda awıspalı mánide úlken, kúshli, el-xalıqtı basqarǵan adamlar jawlassa, qara puxaraǵa túsetuǵın qıyın, awır jaǵdaydı túsiniwge boladı.

Túyeniń artıqmashlıǵı, júdá kúshli, shıdamlı, qarıwlı haywan ekenligi naqıl-maqallarda sheber kórsetiledi:

248

Nardıń kórki – gúrkirew. (165-bet)

Qıyaǵa pitken qamıstı,

Shaması jetken nar jeydi. (165-bet)

Dáslepki naqılda nardıń kúshi, ózine tán sawlatı gúrkirew sózi menen berilse, keyingi mısalda hámmeniń de qolı jete bermeytuǵın nársege shaması jetken nar – yaǵnıy qolı jetken adam mánisi astarlap bildiriledi.

Jas, kúshli, qarıwlı hár qanday adamnıń qartayıp, kúsh-qa- rıwı qaytqan ǵarrılıq dáwiriniń sıpatları nardıń shógiwi menen salıstırıladı, bunda óziniń kúshi menen ayaqqa tura almaw, sharshaw, boldırıw, qartayıw, ǵarrılıqtıń qıyınshılıǵı nardıń shógiwi hám narday shógiw birligi arqalı júdá ápiwayı jáne tereń, sheber bildiriledi. Mısalı:

Qartaysań narday shógerseń. (85-bet)

Qarsı kelse ǵarrılıq,

Qara nardı shóktirer. (86-bet)

Túye menen adam – onıń iyesi salıstırıladı:

Nardıń ózi nar bolmas,

Iyesi nar bolsa qor bolmas. (80-bet)

Túyem nar emes, iyesi nar. (175-bet)

Bul maqalda dáslep nardıń ózi yaǵnıy túye aytılsa, keyin iyesi − adamnıń da nar sózi menen beriliwi metaforalıq usılda aytılǵan márt, saqıy, kúshli adam mánisi ańlatıladı. Bul máni tómendegi naqılda da er balaǵa baylanıslı beriledi:

Er balanı erkeletseń, nar bolar,

Qız balanı erkeletseń, ǵar bolar. (42-bet)

Naqıl-maqallar tilinde nar sózi basqa birlikler menen túrli mánilik qatnaslarda keledi. Antitezalıq xızmette keledi:

249

Iyne tilegen de bir, nar tilegen de bir. (77-bet)

Tuwılıwın, shıǵısın kótermelep, bahalap, abzallıq penen bildiriw mánisi túsiniledi:

Sózden sóz tuwar,

Árwanadan nar tuwar. (138-bet)

Sonday-aq, basqa da úy haywanları menen de salıstırılıp kórsetiledi:

Jılqı − maldıń patshası,

Túye − maldıń qasqası. (166-bet)

Tilge túsiw, kózge túsiw, kóz tiyiw jaǵdaylarında: Til

erdi jábirge salar,

Nardı qazanǵa salar. (135-bet), Kóz erdi qábirge,

Túyeni qazanǵa saladı dep aytıladı.

Ulıwma, qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde túye/ nar zoonimi túrli mánilerdi bildirip qollanıladı. Olar metafora, teńew, antiteza hám t.b. sıyaqlı kórkemlew quralları sıpatında ónimli paydalanıladı hám naqıl-maqallardıń tereń mánili, ótkir, obrazlı jáne tásirli bolıwında úlken xızmet atqaradı. Naqıl-maqallar tilin tek ǵana haywan atamaları tiykarında emes, al, hár tárepleme izertlew qaraqalpaq til bilimi ushın úlken áhmiyetke iye»239.

Qaraqalpaq xalqında tórt túlik maldıń biri – at (jılqı). At – erdiń joldası, arqa súyer dostı, qutqarıwshı, qıynalǵanda járdem beriwshisi dep qádirlengen. Atqa baylanıslı úrpádet, dástúrler, milliy oyınlar – báygi, kókpar, ılaq oyını

239 Yusupova B.T., Allambergenova M. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde túye/ nar zooniminiń qollanılıwı // «Globallasıw sharayatında filologiyanıń aktual máseleleri»

atamasındaǵı Respublikalıq ilimiy-ámeliy konferenciya materialları avtorları jámááti atınan dúzilgen. −Nókis, 2023, 26-29-betler. https://uzresearchers.

250